
NIEUW HANDBOEK
DER
NEDERLANDSCHE LETTERKUNDIGE

GESCHIEDENIS

Nieuw Handboek
der
Nederlandsche Letterkundige
Geschiedenis
(TOT HET EINDE VAN DE l9de EEUW) 
DOOR
Prof. Dr. J. L. WALCH
S--G RAVEN RAGE
VIARTINUS NIJHOFF

1943
Copyright 1943 by Martinus Nijhoff, The Hague, Netherlands

All rights reserved, including the right to translate or to


reproduce this book or parts thereof in any form
PRINTED IN THE NETHERLANDS
INHOUD
Blz.
INLEIDING 	I
DE MIDDELEEUWEN 	4
Naklanken van de Germaansche oudheid 	4
Kringen om de kern des levens 	8
GEESTELIJKE LITTERATUUR 	13
Mystiek 	13
a. Hadewych en Beatrijs van Nazareth 	13
b. ,L'admirable" (Ruysbroec) 	22
c. De mystiek in 't Noorden	. .	27
Het geestelijk lied	32
Forensische geestelijkheid 	38
a. Pater Brugman en andere evangelisten 	38
b. De Heiligen 	40
c. Marialegenden 	51
DRAMA 	61
DE RIDDERS, DE VERDEDIGERS VAN 'T GELOOF 	82
Romans 	82
a. Frankische romans 	82
b. Niet-frankische romans 	96
Ridderlijke lyriek en hoofsche liefde 	108
DE WIJDSTE KRING 	114
Jacob van Maerlant 	115
Nog meer leermeesters 	129
Verdere volkslectuur en volkslied 	133
SATIRE OP DE MAATSCHAPPIJ: HET DIERGEDICHT	148
EEUW VAN OVERGANG 	160
HET NIEUWE 	201
Erasmus en Marnix 	212
RENAISSANCE-DICHTERS 	220
EEN STAP VERDER 	245
DE GOUDEN EEUW 	262
Inleiding 	262
VOLKSLITTERATUUR 	269
Jacob Cats en zijn school. De Eglantier 	269
VI
MEER VOLKSKUNST NOG 	295
Bredero 	297
Starter 	312
HUYGENS 	319
POPULAIRE LECTUUR VAN ALLERLEI AARD 	331
Tooneel 	341
DE BAROK-LITTERATUUR 	356
Pieter Corneliszoon Hooft 	357
JOOST VAN DEN VONDEL 	382
VERDERE BAROK IN DE xviide EEUW 	412
EIGENVOLKSCHE LETTEREN 	426
Populaire tooneeldichters en vertellers 	449
DE ACHTTIENDE EEUW 	460
DE ACHTTIENDE EEUW TOT 1760 	461
Poot 	464
Langendijk en andere blijspeldichters 	468
Justus van Effen 	476
Geloof en politick 	485
Het Fransch classicisme 	489
HET,,GEWRICHT" IN DE xviiide EEUW 	501
Betje Wolff en Aagje Deken 	506
Sentimentaliteit 	521
Rhijnvis Feith 	524
VERNIEUWING EN BEZINNING 	531
Bellamy 	542
Het tooneel 	549
OP DE GRENS VAN TWEE EEUWEN 	556
BILDERDIJK 	572
DE NEGENTIENDE EEUW' 	588
Twee onaihankelijken 	603
DE ROMANTIEK 	606
Kanaliseering der romantiek 	619
HUMORISTEN 	642
Nicolaas Beets 	646
Huet en Pierson 	660
Andere schrijvers voor ,tachtig.. . 	675
OPLEVING VAN HET NEDERLANDSCHE ELEMENT IN BELGIE 692
VII	
OP WEG NAAR DE TWINTIGSTE EEUXA 		699
DE ,TACHTIGERS		721
Tooneel-notitie 		752
De Vlamingen 		754

INLEIDING

De bedoeling van den uitgever en van den schrijver van dit 
handbook is een aangenaam leesbaar overzicht van de Neder-
landsche letteren aan ons yolk voor to leggen, dat niet to zeer in 
vak-bijzonderheden treedt, maar tevens alwie in eenig onder-
deel van 't „vak" verder wil doordringen, zoo bondig mogelij k den 
weg daartoe aanwijst. Het ,verhaal" vindt men in den text, de 
bedoelde aanwijzingen achter elk der korte hoofdstukken in de 
„ litteratuur." Deze is natuurlijk niet compleet, doch wel is ge-
tracht daarin het voornaamste to vermelden.
Dit was de opzet lien ook Dr. J. Prinsen J. Lzn. volgde bij zijn 
Handbook (Den Haag, Nijhoff, 1916), sedert tweemaal met aan-
vullingen en verbeteringen herdrukt ; het laatst in 1928. Tempora 
mutantur ; wij menschen, die „den tij d" hebben uitgevonden, 
veranderen mee ; ieder volgend geslacht ziet heden en verleden 
anders dan hot voorafgaande. De kunstenaars, die heerlijk een-
zijdigen, die gevoelen, dat de waarheid, de ware vizie, hun is 
geopenbaard, getuigen in praktijk en theorie het sterkst van, en 
voor, die veranderingen in den geest ; maar min of meer doen we 
het alien. Hier hebben we oak de voornaamste oorzaak van den 
eeuwigen strijd tusschen het oudere en het jongere geslacht: men 
ziet de wereld anders, men ziet jets anders in de wereld als hot 
kenschetsende, als het belangrijke.
Zoo wil dan ook ieder geslacht van historici graag naast en na 
de beelden van 't verleden die zijn voorgangers hebben ontwor-
pen, zijn eigen schildering van dat verleden geven. Dit beteekent 
allerminst gebrek aan waardeering voor den arbeid dier voor-
gangers; het beteekent geen getuigenis van „bet"weterij ; het 
beteekent het nederig getuigenis dat men zich onderworpen weet 
aan de wet der tijden. Wel zal ieder die niet geheel misdeeld is van 
historischen zin, trachten, na kennisneming van de historische 
feiten en van de wijze waarop die door anderen zijn,,gezien", zich 
boven den geest van den eigen tijd to verheffen; den invloed van 
den tijd op zijn work zoo gering mogelijk to doen zijn; zich van de
WALCH	I
2	INLEIDING
relativiteit van ieder eigen belangrijkheidsoordeel to doordringen 
... Maar hij weet, dat onze geest op zoodanige wijze, door zoo-
danige invloeden is gevormd, dat dit hem nooit geheel zal ge-
lukken; de wijze waarop de betrekkelijk geringe hoeveelheid der 
uit het verleden bekende feiten - al is die hoeveelheid nog over-
stelpend - ons is overgeleverd, zal hem bovendien een geheel 
nieuwe groepeering van al wat er gebeurd is, beletten. Door zijn 
gegevens zelf al wordt hij een bepaalde richting uitgedreven ; en 
hij behoeft niet to hopen die gegevens door eigen vondsten in zoo-
danige mate to vermeerderen, dat hij daardoor een grootere mate 
van onafhankelijkheid zou verkrijgen.

Het stuk historie dan dat we hier behandelen, hoe ontzaglijk 
veel er al over geschreven is, is per slot van rekening maar een 
uitermate klein deel van het geheel dat De Geschiedenis heet. 
Het is de reeks letterkundige feiten - voor zoover bekend -, 
een zeer klein stukje van den aardbol betreffend, waar een letter-
kundig niet bijzonder begaafd yolk zeer laat begonnen, en dus 
nog maar weinige, zoowat een zevental, eeuwen bezig is, aan-
vankelijk in vrijwel volkomen artistieke afhankelijkheid, zijn ge-
voelens - meer: zijn denkbeelden - „onder woorden" to bren-
gen. Woorden die ons een der facetten van hun leven toonen ; 
dat we wenschen to kennen. We hebben dus allereerst steeds na 
to gaan of zij helder en juist onder - liever in - woorden hebben 
gebracht, dat wat „onder" hun woorden zat. Of er een schodne 
menschelijkheid achter die woorden zat; d.w.z. een helder en 
ontstegen waarnemende menschelijkheid. Als wij het gevoel 
hebben, dat zij helder waarnamen en hun geest niet enkel op 
den lageren kant des levens hadden gericht - die ons minder in-
teresseert, daar hij altijd dezelfde is -, kunnen wij dus iets van 
het leven van den beschouwden tijd leeren kennen; kunnen we 
een stukje historie in ons opnemen; waarbij we goed zullen doen, 
onze letterkundige facet to vergelijken met andere facetten van 
dienzelfden tijd; andere artistieke facetten, maar ook facetten op 
ieder verder gebied van den menschelijken geest: theologische, 
economische, juridische, :medische, enzoovoort. En dan zal 
't tot beter waardeering ook wel zeer van belang wezen, het 
vaderlandsche leven, zooals we dat door diverse uitingen leerden 
beseffen, to vergelijken met dat van andere volkeren; afhanke-
INLEIDING	3
lijkheden constateerend, en onafhankelijkheden; welke laatste 
als zoodanig bijzonder kenschetsend zijn; en levensvizies ver-
gelijkend. Dergelijke vergelijkingen leveren ongemeen belang-
rijke bijdragen tot ons begrip.
DE MI:DDELEEUWEN

NAKLANKEN VAN DE GERMAANSCHE OUDHEID

Zooals reeds werd aangeduid, onze letteren zijn laatbloeiers. 
Vele eeuwen zijn er over de Laghe Lande bider See - een naam 
waarvan het gebruik aanwijsbaar is in de XIde eeuw - heenge-
gaan, voordat we iets van letterkundig leven waarnemen. Na-
tuurlijk, er kan veel verloren zijn gegaan - er is van alle tijden 
veel verloren gegaan, in 't bijzonder in weinig beschaafde maat-
schappijen, zooals men ongetwijfeld die van de eerste eeuwen na 
Christus to onzent mag qualificeeren; vooral waar 't Romeinsch 
gezag bier behalve wat de praktijk des levens betreft - metho-
den van indijking, landbewerking, boterbereiding, enz. - weinig 
sporen van hoogere, geene van letterkundige beschaving naliet. 
Dan komt de heerschappij aan de geromaniseerde Franken; 
Karel de Groote breidt zijn macht, die beschaving meebracht, 
met intensiever macht over de Frankische, Friesche en Saksische 
stammen uit ; de eerste naam van een zanger nit de Laghe Lande 
die ons is overgeleverd, stamt nit zijn tijd. Het is een Friesche 
naam - ondanks het verachtend oordeel ,Frisia non cantat" -, 
maar het is niet dan een naam : Bernlef. We weten niet eens of 
Bernlef de liederen die hij tong, zelf had gedicht ; we vinden hem 
maar even vermeld in Altfridus' biografie van den evangelie-
prediker Liudger, die Bonifacius' bekeeringswerk voortzette. 
Bernlef woonde to Holwerd bij Dokkum; was drie jaar blind; 
zijn buren hadden hem lief om zijn vriendelijken aard en omdat 
hij de krijgsdaden van het voorgeslacht en de oorlogen der ko-
ningen op schoone wijze, zich op de harp begeleidend, wist to 
verhalen. Later - vertelt Altfridus, die bisschop van Munster 
was, verder - leerde Bernlef telkenmale als hij Liudger ont-
moette, psalmen van hem... Het is een belangwekkend teeken 
des tijds, zeker, deze psalmen die volgen op de oude liederen 
over strijdbare helden; maar we zouden van die oude liederen 
wel wat meer willen weten. Wij hebben er niets van over. Duitsch-
NAKLANKEN VAN DE GERNIAANSCHE OUDHEID	5
land heeft het Hildebrandslied, Engeland de Beowulf, Scandi-
navia zijn Eddaliederen. Onze Middeleeuwsche liederen van voor 
de XIIde eeuw zijn een gesloten, een weggeraakt, een door Noor-
mannentumult overstoven boek.
Wat zooal niet bewijst, dan toch aannemelijk maakt, dat het 
ook niet belangrijk is geweest. Er schijnt weinig beschaving in 
het tegenwoordige Nederland - Noord-Nederland - to hebben 
geheerscht. Het zuiden was beschaafder; we hebben genoeg res-
ten over van het Merovingische rijk, waarin Doornik een hoofd-
stad was, om dit to mogen zeggen. Wat het oosten betreft, in de 
Rijnlanden, bij Keulen, bestond ook meer cultuur; de Sassen, 
een groot yolk, ten deele door Karel den Grooten met 't zwaard 
gekerstend, hadden ook beschaving; hun epos Heliand, dat een 
typisch beeld van op zoodanige wijze tot-stand-gekomen Chris-
tendom geeft, kan niet in-eenen als eersteling van de poezie van 
een yolk, zoo „formvollendet", uit het niets zijn opgedoken; het 
wijst in zijn vasten maatgang, in zijn allitteratietechniek, in zijn 
herhaling van bepaalde wendingen, op een menigte litteratuur die 
moet zijn voorafgegaan. In Zuid-Duitschland, speciaal bij het 
Meer van Konstanz, hebben we een zeer oude kloosterbeschaving, 
al krijgt die pas in de Xlde eeuw haar wereldberoemdheid.
Niets oud-germaansch vinden we dus, op 't gebied van de 
poezie, in ons land; die vaak overstroomde, met bosch en riet 
begroeide delta van Rijn en Maas. Wat er hier - vroeger of 
later? - van de Nibelungen bekend geworden mag zijn; dat ge-
dicht dat toch deels in de ,Nederlanden" speelt ? We hebben wat 
XIIIde eeuwsche fragmenten van een slechte vertaling en eenige, 
aanstonds to noemen, reminiscenzen. En dan hebben we nog 
724, voor een deel zeer geschonden verzen over „van den Bere 
Wisselau" ; en dat schijnt een min-of-meer zelfstandige bewer-
king to zijn - omstreeks 1200 binnen of dichtbij onze tegen-
woordige Oostgrens vervaardigd - van gegevens van een Sak-
sisch gedicht, in den ruw-komischen trant der zuidelijker, Rijn-
sche, speellieden. Het is het verhaal over een tocht van Koning 
Karel in het land van den reuzenkoning Espriaen, then hij dwingt 
hem op zijn burcht to ontvangen. Karel maakt dan vooral in-
druk op de reuzen doordat hij zekeren Geernout en een monster-
achtigen beer, door dezen Geernout bedwongen en hem ge-
hoorzaam, tot zijn hulp heeft. De intimidatie-methode die Karel
6	DE MIDDELEEUWEN
dan ten opzichte van de reuzen volgt, is wel van een oudvader-
landsche ruwe boertigheid. Geernout beveelt namelijk den 
beer Wisselau - hij converseert met dezen „in de gargoensche 
tale" 1) - om, zoodra ze in de burcht zijn, Koning Espriaens kok 
in den ketel vol kokende soep to werpen, daarna dien ketel in de 
eetzaal to brengen, en dan den aangebranden kok op to eten. Dat 
brengt zelfs reuzen ontzag bij. Ze worden bovendien nog onder 
den indruk van Geernouts kracht gebracht, doordat deze den 
beer in een worstelstrijd overwint; - hij had het gehoorzame 
dier van-te-voren bevolen, zich to laten overwinnen.
Dit gegeven is trouwens met een bekend gegeven nit 't Nibelun-
genlied verwant, dat men to onzent wellicht gekend heeft; dat 
men 't in de XIIde eeuw althans in Limburg kende, blijkt boven-
dien uit een plaats uit de St. Servaes legende en uit een uit de 
Eneide; in de XIIIde eeuw zal ook Maerlant blijk geven, dat 
althans eenige personnages uit dat gedicht hem niet onbekend zijn. 
Zoo waaien toch eenige vage geluiden uit den voortijd tot ons 
over. En die Beer Wisselau, een ruw-komisch verhaal over dier-
lijke menschen en menschelijke dieren, is een niet oneigenaardig 
oer- en prototype van onze letteren.
Als men aan den toestand van ons land denkt, kan men kwalijk 
meer van dien ouden tijd verwachten. Het zijn ruwe stammen 
die althans in Noord-Nederland wonen; een voortdurende strijd 
tegen het water neemt hun aandacht in beslag; buiten de kloos-
ters is van beschaving, en zeker van het zich vermeien in kunst, 
weinig sprake. Politiek ook is het een brokkelig boeltje; de ver-
zamelnaam „laghe lande bi der see" beduidt allerminst een een-
heid; zoomin als bijvoorbeeld tegenwoordig de naam Balkan-
Staten; die zelfs het begrip van vrijwel 't tegenovergestelde van 
eenheid voor ons oproept. Laghe lande bider See is eenvoudig een 
geografische aanduiding. Verder behooren die staatj es - hertog-
dommen, bisdommen, graafschappen, heerlijkheden - noch 
staatkundig, noch taalkundig, noch ethnografisch bij elkaar; 
sommige zijn Fransche, andere Duitsche leenen ; kerkelijk behoort 
een deel tot Fransche, een deel tot Duitsche bisdommen; men
1) D.w.z.: in een „jargon"; een speciale, voor buitenstaanders onverstaanbare taal.
NAKLANKEN VAN DE GERMAANSCHE OUDHEID	7
spreekt in een deel Waalsche (Galloromaansche), in een deel 
Dietsche (Germaansche) gouwtalen; de bewoners zijn in hoofd-
zaak Germanen, maar er zijn ook Kelten. De Frankische, Friesche 
en Saksische stammen hadden in hun taal, behalve wetten, ook 
legenden en liederen; voor het overgroote deel ongeschreven; 
we noemden reeds Bernlef, vermeldden de - pas XIIIde eeuw-
sche - notitie van een paar van die oude zangen. Dat is alles 
voorspel tot onze Nederlandsche natie, onze Nederlandsche taal, 
onze Nederlandsche letteren. Daarnaast - of misschien zegt 
men beter: daarboven - bestond het Latijn, de officieele taal 
van Kerk en Staat, waarin men de werken der Kerkvaders had, 
en heiligenlevens, en enkele werken uit de klassieke oudheid; 
terwijl men voortging Latijn to schrijven bij het opstellen van 
nieuwe heiligenlevens, van kronieken, ook : van ethische en belle-
tristische werken. Eerst wanneer - tegen het einde der XVIde 
eeuw - de bevolking, vooral in het zuidelijk deel, der Germaan-
sche Nederlanden zich stoffelijk en geestelijk zoover ontwikkeld 
heeft, dat haar taal, de volkstaal, het Dietsch (dat beteekent: 
volkstaal) zich als geschreven taal een bestaansrecht heeft ver-
overd, en wanneer men dan in het Dietsch verhalen, liederen, 
tooneelstukken gaat schrijven, dan kunnen we spreken van een 
Nederlandsche letterkunde. Waarbij men wel in het oog moet 
houden, dat er nog belangrijke dialectische verschillen blijven 
bestaan tusschen de nog geenszins tot een staatseenheid ver-
bonden, tot verschillende Germaansche stammen behoorende 
landsdeelen.
Het spreekt vanzelf, dat waar die Dietsche letterkunde als 
't ware ontlook in den schaduw van het reeds meer dan vijftien 
eeuwen als een letterkundige taal ontwikkelde Latijn, de Latijn-
sche letteren een grooten invloed op de onze moesten hebben. En 
dan was er nog een andere beschaving, aan die van onze landen 
grenzend, maar de onze in ontwikkeling ver vooruit : de Fransche. 
Zoo groot is de invloed van de Fransch-Romaansche beschaving 
geweest op de Nederlanden, dat men kan zeggen, dat het voor-
namelijk die invloed zal zijn, waardoor de Nederlandsche ge-
westen in de XVIde eeuw een afzonderlijkheid werden, gescheiden 
van het groote Germaansche geheel. Zoo zijn wij dat eigenaar-
dige tusschen-volk geworden ; met Germaansche schering en Ro-
maanschen inslag. De Romaansche invloed zal, de geheele ge-
8	DE MIDDELEEUWEN
schiedenis door, groot blijken en zich telkens, als met vlagen, 
herhalen ; voor het oogenblik is het van belang to constateeren, 
hoe hij zich toonde in de oudste werken welke wij over hebben. 
Die werken ontstonden in de Zuidelijke gewesten: Limburg, 
Brabant, Vlaanderen.
L i t t e r a t u u r
G. KALFF, Middelned. Epische Fragmenten (Groningen, 1885).
J. J. A. A. FRANTZEN, De invloed der Duitsche letteren op de Nederlandsche (De
Gids 1889, I b1z. 51) ( Over Nevelingen en Wisselau).
JAN DE VRIES, ,Van Bere Wisselauuwe" (Ts. v. Neder). Taal- en Letterkunde
XLI - 1922 - biz. 143).
LEONARDUS WILLEMs, Het fragment „Van den bere Wisselauwe" en de toespe-
lingen op het gedicht (Versl. Kon. Vlaamsche Academic 1925, b1z. 239). 
KRINGEN OM DEN KERN DES LEVENS
Men heeft zich menigmaal het hoofd gebroken over de wijze 
waarop de letterkundige voortbrengselen der Middeleeuwen be-
hoorden to worden ingedeeld. Met alien eerbied voor de methoden, 
door mijn voorgangers to dezen toegepast, geloof ik, dat men de 
meest essentieele, de meest het wezen der to beschrijven periode 
uitdrukkende, en tevens de meest soepele indeeling invoert, 
wanneer men niet een aantal - drie - Standen als gelijkwaardig 
poneert en onder elk dezer drie ,hoofden", op soms noodzake-
lijkerwijs willekeurige manier, een aantal letterkundige voort-
brengselen schikt, doch wanneer de geest die dat tijdvak be-
heerscht en kenschetst, n.l. (lie van het Roomsch-Katholiek Chris-
tendom, dat in die periode zijn grootste macht en in zekeren zin 
zijn grootsten bloei beleeft, voorop gesteld wordt; met vermel-
ding, allereerst, van de werken die den meest directen weerslag van 
then geest in de letteren beduiden; namelijk 1 ° de innigste nuance 
de mystieke litteratuur; 2° de forensisch-exoterische nuance: het 
vroom verhaal, dat meer de romantisch-stichtelij ke nieuwsgierig-
heid bevredigt dan dat het een diepen dorst des harten lescht.
Daartusschenin is het lied to vermelden, dat meestal nader 
staat, wat zijn oorsprong betreft, tot den tweeden dan tot den 
eerstgeduiden geestelijken toestand; maar toch weer boven 
„verhaal" en nieuwsgierigheid uitstijgt door de ontroering.
Gods geest wordt als de heerschende over heel het levensgebied 
erkend; maar Gods lichaam, de Kerk, behoeft in de wereid ver-
KRINGEN OM DEN KERN DES LEVENS	9
dediging. Dat is de taak vooral van vorsten en ridders; zoo goed 
als in 't oude Indie in onze Middeleeuwen de tweede kaste. Maar 
God - soms Hijzelf, soms zijn heiligen, soms zijn priesters - 
worden gezien als de inspireerenden van die mannen-van-wape-
nen. Laten ze het niet vergeten! ,Carel ende Elegast" duidt 
precies hun positie : Karel, de gezalfde, geniet de speciale be-
scherming Gods, maar voor hij kan inzien, die waarlijk deel-
achtig to wezen, moet hij eerst gehoorzamen aan Gods wet van 
waarachtige en milde rechtvaardigheid.
Het is waar, dat in die, latere, Middeleeuwen waarin onze 
letteren ontstaan - wat de epiek betreft, bijna geheel door ver-
taling uit 't Fransch - de ridderschap haar maatschappelijke 
taak heeft verloren, al heeft ze haar maatschappelijken rang 
veelszins behouden. Ridderschap wordt aldus - zoo dan al niet 
in theorie - meer een stand en doel op zichzelf. Het geloof en 
haar instellingen blijven voor het bewustzijn de meerdere, en in 
hoogste instantie de richtinggevende macht, maar een aparte 
code d'honneur, en - teeken van verval - een apart, ietwat 
nuffig speelsch ceremonieel vormen zich voor uitsluitend stands-
gebruik; - hieraan liggen ten grondslag de fijner noties van eer 
en excluzieve verbondenheid, welke een strijdende macht eigen 
moeten zijn; maar het besef hiervan vervaagt, waar de vijand-in-
den-dieperen-geestelijken-zin is weggevallen; hoogmoed en aan-
matiging komen voor dit besef in de plaats ; en daarbij voegen zich, 
nu de strijd in welks dienst de ridders zich stellen, een steeds meer 
wereldsch karakter aanneemt - terwijl zelfhandhaving als hoo-
gere stand een belangrijk onderdeel van het streven wordt --, 
eigenbelang, hebzucht, en pronkzucht, als onheilige, maar diep-
ingewortelde standseigenschappen. Kortom, het heele wezen van 
de ridderschap wordt, veel meer dan dat der geestelijkheid, ver-
valscht; de plicht der verdediging van de vrouwen wordt een ge-
exalteerde en onwaarachtige vrouwen-vereering. Ridderschap 
wordt in den loop der eeuwen steeds meer een quaestie van osten-
tatieve belles manieres ; bij de waarachtigsten een complex van 
gloeiende mystische zelfverzaking en gloeiende zinnelijkheid. In 
de XVde eeuw zullen de Bourgondiers de ridderschapsidee, reac-
tionnair, nieuw leven inblazen, den rijkdom der steden geweld-
dadig aanwendend voor ridderlijke feesten en wereldmacht; 
terwijl er tegelijk - men voelde een behoefte aan deze ideali-
10	DE MIDDELEEUWEN
teit - vage plannen voor nieuwe kruistochten worden ontwor-
pen, die immers bij 't ridderideaal behoorden, en waartoe de 
voortdringende Turken redenen to over gaven. Die XVde eeuw 
zal de luxe-phaze van de tournooiende ridderschap op zijn ijdelst-
schitterende vertoonen. Maar het is kenmerkend, dat dan in de 
kunst de weerslag van doze onwaarachtige gevoelswereld uiterst 
onbeduidend is. Geen diepere roerselen des harten werden erdoor 
gaande gemaakt. Hetgeen begrijpelijk is.
Dan is er nog het yolk; de groote massa, waarvoor Christus 
zeker ook, j a, naar de texten in de eerste plaats, gestorven is. 
Wanneer de geschiedenis der Dietsche letteren begint, waarin 
de burgerij haar stevigen weerslag heeft, is die stand allerminst 
een eenheid, zooals de twee andere standen. Zeker, al wie daar-
toe behooren, zijn staatsrechtelijk gelijken; d.w.z. hebben geen 
standsrechten als zoodanig; maar in die, negatieve, eenheid is 
veel verscheidenheid. In de eerste plaats: er is een groote af-
stand gekomen tusschen de bewoners van de rijk, en beschaafd, ge-
worden steden ter eene, en die van het land ter andere zij de. Een 
verschil dat ook een verschil in macht beduidt ; de steden hebben 
zich privilegien weten to bedingen ; het land, grootendeels door 
„eigenen" bewoond en bewerkt, vormt geenerlei macht van weer-
stand, is en blijft ,corv6al)le et taillable a merci". Maar de steden 
zelf zijn ook nog een tweeheid: er zijn de rijke kooplieden, met 
vele onafhankelij ke elementen uit den vreemde ; de geldhandel 
ook aldra, vooral to Brugge en later to Antwerpen, die een reeele 
macht beduidt, niet alleen den edelen, maar zelfs den landsheer 
gemeenlijk de baas. En dan zijn er de gilden; de hechte structuur 
van mede door geestelijke toezieners bestuurde, gesloten be-
roepen; waarvan de ,dekenen" somtijds ook een grafelijken 
staat voeren; Artevelde bijvoorbeeld reeds in de eerste helft der 
XTVde eeuw; waarvan de meesters rijk zijn; terwijl de gezellen 
het uitzicht hebben meester en rij k to worden ; en de leerlingen 
met vlijt en vakkennis 't eens tot gezellen, en dan ook eens tot 
meesters zullen kunnen brengen. De gilden vormen aldus ook wel 
een zeer groote macht; als de noodige voorzieners in maatschap-
pelijke behoeften - waarvan de bevrediging door de gesloten-
heid der bedrijven veel beter geregeld was dan in onzen tijd; ter-
wijl dan ook ieder lid van een gilde in 't algemeen, d.w.z. in 
normale tijden, zeker was van een behoorlijk bestaan. Dat be-
KRINGEN OM DEN KERN DES LEVENS	1 1
staan berustte voorts op een degelijke vakkennis en op een deug-
delijk gebleken arbeidsijver. Het was een bestaan onder zoodanige 
voorwaarden, dat men zich ,voelen" kon. Bovendien was to 
dezen de veelheid der leden van een gilde ook een machtsfactor, 
een waarborg voor zelfhandhaving en tegen bet geweld; zoo 
noodig sloten zich de verschillende gilden, lakenbereiders, bier-
brouwers, schrijnwerkers, en wat al niet meer, in hecht, zij het 
tijdelijk, verbond aaneen.
Deze burgerijen - de landbevolking telt niet mee - hebben op 
den adel then ze langzaam-aan van zijn machtspositie zullen ver-
dringen, dit groote voordeel, dat zij in de ontwikkelingsfaze der 
Westelijke wereld, wel een groote, direct nuttige en noodige 
maatschappelijke functie vervullen. Hun wezen brengt mee, dat 
zij zich steeds meer kunnen doen gelden; ook geestelijk. Ze heb-
ben den ernst van wie zich dagelijks hebben in to spannen; en 
allengs ook den ruimeren blik, het dieper inzicht, van wie zich, 
in goede stoffelijke omstandigheden levend, de weelde der be-
schouwelijkheid kunnen gunnen. De ernst nu in de Middeleeuwen 
heeft nog een voor alles godsdienstig karakter ; kooplieden en 
gilden hebben hun bepaalde plaats bij alle kerkelijke vieringen; 
ze trekken dan naar de kerk met hun banieren. Zoo toont ook de 
litteraire weerslag van hun wezen in de eerste plaats bepeinzingen 
van de Christelijke verhalen en van de Katholieke dogmatiek. 
Voorts - ze zijn ernstige, braaf ploeterende burgermenschen - 
beschouwen ze alles naar burgertrant ; d.w.z. met nuchteren werke-
lijkheidszin, met dat rationalisme dat alleen bij 't geloof stokt. 
Tegenover de geestelijken groeit hun critiek gelijk op met hun 
mondigheid en onafhankelijkheid; de priesters blijken tot die 
critiek wel zeer aanleiding to geven. Maar pas bij het XVde en 
XVIde eeuwsche individualisme, de loswording uit het groeps-
verband, met de daarmee gepaard gaande meerdere stoutheid 
van eigen oordeel, zal die critiek zich ook over de dogmata uit-
strekken.
Tegenover den adel wordt de houding der burgerij, nog tijdens 
de middeleeuwen, eenigszins als in onzen tijd; met dit verschil, 
dat de adel dan nog in 't bezit is van een bijzondere, en hoogere, 
rechtspositie. Maar de nuchtere en heldere burgerblik heeft vol-
komen het speelsch karakter van het wezen des adels doorzien. 
Zeker, de edelen trekken op - met hun mannen, d.w.z. met de 
min of meer vrije bewoners hunner goederen en gebieden - in
12
DE MIDDELEEUWEN
't leger van den vorst ; maar ook de burgerij levert haar contin-
gent, direct van stadshalve of door bemiddeling van de gilden ; 
bet verschil to dezen is niet groot. En overigens zijn er de speciale 
adellijke genoegens, de tournooien ; door den burgerman met meer 
spot dan waardeering gezien als nuttelooze en dikwijls gevaarlijk 
blijkende ,Spielereien"; en zoo zijn er meer pralende genoegens 
van lediggangers, waarvoor de nuchtere burger niets voelt. Ook 
hier groeit de critiek met het onafhankelijkheids- en gelijkheids-
gevoel; de toenemende rijkdom geeft bet oordeel ruggegraat. 
Met dat al - gelijk in onzen tijd - imponeert de adel toch wel; 
meer nog dan in 't heden ; want behalve dan die reeds genoemde 
meerdere rechten, is er veelal verwantschap met den landsheer, 
en dan: de nijvere ploeteraar heeft toch ook weer to alien tijde 
een soort van bewondering gevoeld voor wie volkomen rustig en 
glorieus de kunst van niets-doen verstaat ! Dat die bewondering 
in de Middeleeuwen inderdaad leeft, wordt bewezen door de 
verspreiding van de ridderromans; dat de ridderromans inder-
daad wijd verspreid waren en door de burgerij graag werden ge-
lezen, door de verschillende vermaningen van burgerlijke auteurs; 
o.a. door den to dezen bekeerden Maerlant, die eerst zelf ridder-
romans had bewerkt, maar later voor de „truffen van minne ende 
van stride" waarschuwt en raadt, zich liever met degelijken 
geestelijken kost to voeden; - zie ook de Proloog van Van den 
Levene ons Heren--; in de eerste plaats met ,dewangelie" 1) ; 
maar dan ook met andere en anderszins nuttige leering; waarbij 
trouwens het geloof steeds op den achtergrond aanwezig is. Terwijl 
na de uitvinding der boekdrukkunst de ,volksboeken", in proza 
navertelde ridderromans, van de aangapende belangstelling van 
het - laat-middeleeuwsche - publiek een nieuw getuigenis zullen 
afleggen. Inderdaad, de weelderige burgerij vond hier al wat aan 
hun soliden rijkdom ontbrak: fraaiheid van manieren, sierlijkheid 
van gevoelens, in wezen en uitdrukking; al wat to meer bekoort, 
doordat het niet op de plompe basis van het nut berust.


1) We vinden ook reeds zulk een aanbeveling als reactie tegen de wereldsche ver-
halen in een begin Xde eeuwsche homilie van den H. Radbodus (zie hierover 
J. v. Mierlo Jr. in Versl. & Meded. K. VI. Acad. 1927, b1z. 887). Ook in een hier ge-
citeerden VIIIste eeuwschen brief van Alcuinus wordt men - bier: de priesters - ge-
waarschuwd, aan tafel naar de lezing van preeken to luisteren, niet naar de voordracht 
van Germaansche heldenliederen. Zie verder Kalff, Gesch. d. Ned. Lett. I biz. 130 
en Vanden Levene ons Heren, uitg. Beuken I, biz. 19-20.
GEESTELIJKE LITTERATUUR

I. MYSTIEK

a. Hadewych en Beatrijs van Nazareth

Bouwen we op deze sociale fundamenten ons litteratuurover-
zicht, waarbij we de letterkundige producten van „de Middel-
eeuwen" - dat is van de XIIIde, XIVde en XVde eeuw - to 
zamen zullen overzien (al is er naar tijdsorde ontwikkeling to 
constateeren), dan hebben we dus eerst hot centrum van het 
toenmalige leven, zooals zich dat weerspiegelt in de litteratuur, 
d. i. de werken van mystieken aard, to beschouwen. En dan is 
het ons mogelijk essentieel en bijna chronologisch tegelijk to zijn, 
want de groote mystische dichteres van wie het zaak is, allereerst 
melding to maken, Hadewych, leeft en werkt in de eerste helft 
van de XIIIde eeuw, de eerste eeuw - ongeveer - waarin van 
Nederlandsche letterkundige kunst belangrijke sporen zijn. Er is 
waarschijnlijk veel geweest, waarvan ons geen sporen zijn ge-
bleven. Daarover kunnen we echter - uiteraard! - moeilijk 
spreken. Wel weten we dat Hadewychs werk, al is het ongemeen 
persoonlijk en eigen-aardig, aansluit bij werk van voorgangers, 
en, onmiddellijk, van voorgangsters. En dat zij leefde in een kring 
waar de bijzondere geestesgesteldheid welke in het doordringend 
en vervoerend aroom van haar werken tot ons komt, zeer alge-
meen was.
Welke was die geestesgesteldheid? Van waar komt ze waren, 
ook over de Nederlanden ? In welke speciale omgeving leeft Hade-
wych ?
Die geestesgesteldheid is het streven naar ,het verborgen 
leven" ; dat men als hot wezenlij ke leven beseft ; het leven in 
God; waardoor het aardsche als een onwezenlijk schijnbeeld 
wordt gezien. Toen St. Franciscus, op 22 jarigen leeftijd, na een 
laat nachtfeest, eenzaam op een van de tegen den Subasio aan 
liggende straten van Assisi bleef stilstaan, ontheven in een won-
14	DE MIDDELEEUWEN
derlijke ontroering, stamelde hij : ,Mio Dio, mio tutto" - Mijn 
God, mij n al -. Dat is de uitdrukking van het gevoel, dat het 
,,verborgen leven", het rystische leven, beheerscht. Voor den 
mysticus is het waarachtige leven : het ervaren van de aanvla-
gingen van den geest Gods. Velen hebben dit in verschillende 
nuance ondervonden en ervan getuigd in verschillenden toon en 
toonaard, maar voor hen allen is ,het leven in God" dat ze langer 
of korter, een enkele maal of veelvuldig, hebben genoten, het 
eigenlijke. Hun geest is dan geweken uit den dagelijkschen 
aanschouwingstrant der menschen ; ze hebben zich geheven ge-
voeld in een verrukkende, grondelooze klaarte; soms zijn ze 
daarin zalig bezwijmd, sorns hebben ze vizioenen gezien; wondere 
wezens, God zelf.
Dit mystieke leven, waarvan we reeds getuigenissen vinden in 
de Oudheid, en bij verschillende Noordafrikaansche en Ooster-
sche volkeren, beleeft in de eerste eeuwen van het Christendom, 
vooral in de Oostersche kerk, een nieuwen opbloei. Ook in het 
Westen vinden we sporen van mystisch leven,maar in de IXde eeuw 
wordt daar de mystiek door de scholastiek verdrongen, dat is een 
verstandelijke strooming, die door enkele redeneering de ver-
schillende dogmata aannemelijk wil maken; op alle vragen des 
levens, verleden, heden, soms ook toekomst, een antwoord wil 
geven, dat resulteert uit de gegevens van den bijbel; - en vaak 
in dorre spitsvondigheid ontaardt. De groote heilige van de XIIde 
eeuw, St. Bernard van Clairvaux, heeft het godsdienstig gevoel 
zijn rechten hergeven en het mystische leven, ook de mystische 
interpretatie der bijbeltexten, in de Westersche kerk tot nieuw 
leven gewekt. Deze strooming zal zich intermitteerend telkens 
sterk voelbaar maken; in de XVde eeuw vooral in Nooyd-
Nederland (Broeders des Gemeenen Levens) ; in de XVIde eeuw 
zal het vooral het individualistisch element zijn - dat alien 
mystieken eigen is - hetwelk zich zal doen gelden, en dat, in 
verband met andere naar boven gewelde elementen in 't geestelijk 
leven, de Hervorming zal verwekken.
In de XIIde en XIIIde eeuw zijn het in de Germaansche landen 
vooral vrouwen, over wie en van wie wij getuigenissen hebben 
ten opzichte van het mystieke en extatische leven. Maar ook bij-
voorbeeld in Lyon en omstreken en in verschillende oorden van 
Italie vindt men vernieuwers van het geloof, die veelal een tal-
HADEWYCH EN BEATRIJS VAN NAZARETH	15
rijke schare dwepende en zelfvergeten volgers hebben. Ze maken 
het de officieele kerk en den geestelijken individueel vaak heel 
lastig met hun vooropstellen van de evangelische armoede en 
hun eischen van zelfverloochening die ze elk lid, en voor allen 
den dienaren, der Kerk stellen. Terwijl in de Xllde eeuw ook een 
uitgebreide mystieke litteratuur in Frankrijk ontstaat, vooral in 
't milieu van de kanunniken van St. Victor to Parijs. Deze Ro-
maansche mystiek heeft grooten invloed in de Zuidelijke Neder-
landen uitgeoefend, meer dan autochthone mystici als David van 
Dinant (t begin XIIIde eeuw), Alanus van Rijssel (f 1202) en 
Gilbert van Doornik ( t 1270). De Nederlandsche mystici van de 
XIIIde eeuw dan staan vooral onder invloed van den heiligen 
Bernard van Clairvaux en diens mystische interpretaties (vooral 
van het Hooglied en van de Openbaring van Johannes). En van 
de Duitsche mysticae Hildegard van Bingen, die met verschil-
lende geestelijken in 't Sticht, in 't Luiksche, in Limburg corres-
pondeerde, en Elisabeth van Schonau, beiden bekende vizion-
nairen, die haar extatische ervaringen op schrift hebben gesteld. 
Zij leefden in de XVIde eeuw, de eeuw waarin de groote ver-
nieuwing der kerk door het gevoels- en zenuwleven begint, die 
St. Franciscus (1182-1226) door zijn eenvoudiger en, naar het 
ons voorkomt, evenwichtiger voorbeeld van nobele zachtheid 
en ijzeren zelftucht zal voltooien. Bij de meesten - niet bij St. 
Franciscus - gaat de individueele versterving en ,onthechting" 
gepaard met vrijmoedige, soms zeer heftige, critiek op de geeste-
lijken; die door de volgende eeuwen steeds zal toenemen; terwijl 
die, in wel zeer andere nuance, zich ook in de boerden en kluchten 
steeds scherper uiten zal. In de XIIIde eeuw breidt die mystisch-
extatische strooming zich steeds meer in de Germaansche landen 
uit: Mechthild van Maagdeburg (+ 1212-1277), een begijn, 
schrijft merkwaardige dingen over de ,minne" als middelares 
tusschen God en de Ziel; bij haar vinden we ook reeds dialogen in 
verzen tusschen de Ziel en de Minne. Minne berooft haar ver-
korenen van al wat naar wereldsch oordeel begeerlijk is: vrienden, 
rijkdom, eer, gezondheid; maar des to ontvankelijker wordt men 
daardoor voor den geest Gods ; die de van aardschheid ontledigde 
plaats in de ziel inneemt ; „God wil leege vaten" zal de groote 
XVIde eeuwsche Nederlandsche mysticus Thomas a Kempis 
zeggen; „ledicheijt van binnen" looft de XVIde eeuwsche schrijf-
16	DE MIDDELEEUWEN
ster van ,Vanden Tempel onser sielen" als het eenig noodige.
Maar in de XIIIde eeuw bloeide de mystiek ook reeds in de 
Nederlanden ; bisschop Fulco, door de Albigenzen nit Toulouse 
verjaagd, die in 1212 in het vorst-bisdom Luik een toevlucht 
vindt, is al verwonderd en verrukt over de menigte extatici daar.
De groote dichteres dan, die in de Nederlandsche poezie van 
den aanvang der XIIIde eeuw de mystiek op bezielde en de ge-
lijkgestemde geesten bezielende wijze vertegenwoordigt, is Hade-
wych. Wat haar uiterlijk leven betreft, de tot geenerlei zekere 
conclusie leidende, omvangrijke litteratuur over haar brengt ons 
alleen tot het Socratisch inzicht : we weten, dat we er niets van 
weten. Maar heel veel, en van belangrijker allure, geeft ons haar 
werk: vizioenen-in proza -, brieven, die voornamelijk een ver-
wante ziel leiding willen geven; en de liederen. Er blijkt onder 
andere dit uit : dat zij geenszins met haar mysticisme een alleen-
staande figuur is geweest; haar stem is een der hartstochtelijke 
soli in een oratorium waarvan de koorpartijen, slechts fragmen-
tarisch overgeleverd zijn. Ook blijkt de nauwe verwantschap van 
het geestelijke met het wereldsche minnelied; vooral dan dat in 
den troubadourstoon 1) ; -- men heeft er wel eens, m. i. to boud, 
de gevolgtrekking uit gemaakt, dat zij van adellijken huize 
geweest zou moeten zijn. Dat is meer een gevolg van de behoefte, 
toch eens iets omtrent haar aardsche leven vast to stellen, dan 
van deugdelijke gegevens. De ridderlijke poezie - we zullen het 
nader zien - was niet den edelen alleen bekend; en al wat een 
opzwier uit het alledaagsche betreft, moet door dezen geest gre-
tig zijn ingezogen en deel van haar zelf zijn geworden. We zien 
ook, dat zij veel geleerd heeft van den grooten evocator der mys-
tiek, den H. Bernard van Clairvaux, ook van het Hooglied ; ook 
van St. Hildegaerde ; in mindere mate van de Kerkvaders.
Een waarachtig harmonisch mensch komt ons uit haar werken 
niet tegemoet; eer een zeer talentrijke onevenwichtige. Zij zingt 
veel van het heil der minne; in fijn-gevarieerde versschema's; 
maar ze beleeft dat alleen op haar momenten van orewoet, d. i. 
extaze, geestverheffing; waaruit ze ook de herinnering aan haar 
vizioenen krijgt, die soms veel van koortsdroomen hebben, deels 
ook zeer zinnelijk van aard zijn. Sedert haar tiende jaar heeft deze
1) Van Mierlo heeft aangetoond, dat haar minnelpriek onder sterken invloed van 
de Romaansche troubadours, niet van de Duitsche Minnesinger is ontstaan.
HADEWYCH EN BEATRIJS VAN NAZARETH	17
vrouw het gevoel, telkens met Jezus in innige gemeenschap to 
leven. Het geeft haar wilde en smeltende voldoeningen, als hij 
haar tegen zich aandrukt, zoodat al haar leden de zijne gevoelen; 
waarnaar zij, als zij, met afgematten, verdoften geest weer van 
,,minne" tot ,redene" is gekomen, hevig terug verlangt.
We noemden en roemden haar melodische verscheidenheid ; 
in klank, als in plastiek, worden hier dikwijls bijzondere uit-
drukkingen bereikt. Maar de herhalingen van hetzelfde woord, 
vooral „minne", - een eigenaardigheid die men veel bij de mys-
tieken vindt -, maakt voor wie niet zelf min-of-meer, door het 
hoog stemgeluid aangetast, meedweept, den indruk van een wel-
lustbegeerig stamelen, met fluittonen van een ijl verlangen.
Degenen die met deze poezie, ook wat den gevoelsinhoud be-
treft, dwepen, zullen zeggen dat wie erover oordeelt zooals hier-
boven geschiedt, het zintuig voor de mystiek mist. „Non sen-
siunt carnales" kunnen zij een annotator van het bekendste 
Hadewych-handschrift nazeggen: „de zinnelijk-levenden gevoe-
len dit niet". Het is echter de vraag waar de grens tusschen de 
,,carnaliteit" en de spiritualiteit getrokken moet worden. En of die 
to trekken is. Er is in Hadewychs strophische gedichten gewoonlijk 
een ,Natureingang", die de zielestemming aankondigt of waar-
mee die laatste een schril contrast zal blijken to vormen. Precies 
het troubadours- en Minnesinger-procede. Dan krijgt de ziel haar 
eigen stem, klagend veelal in den aanvang, dan een vurig-ver-
rukte herdenking van genoten heilsmoment en dan weer de 
hopelooze dorheid van de dagelijkschheid, waarin zij terugge-
vallen is. Soms voelt men die stemmingen stijgen, valllen, stijgen-
weer en, dieper, vallen binnen het raam van eene strofe; het onge-
stadige is een van de eerste kenmerken van deze - vooral daar-
door - zoo bijzonder levende en levendige gedichten. Hoor de 
slotstrofe van lied X.
Dicke roepic hulpe alse die onverloeste 1) 
„Lief, wanneer ghi comen selt,
Soe noepti mi met nuwen troeste 2), 
Soe ridic minen hoghen telt 3).
Ende pleghe mijns liefs als alrevroeste 4),
1) alse die onverloeste	zooals de onbegenadigden, de verlorenen, dat doen. 
2) raakt gij mij aan met nieuwe moedgeving.
3) hoog to paard.
4) vol blij geluk.
WALCH	2
18	DE MIDDELEEUWEN
Ochte die van norden, van suden, van oesten, 
Van westen al ware in mijnre ghewelt 1).
So 2) werdic saen to voete ghevelt.. . 
Ay, wat holpe mijne ellende vertelt !

Men kan weinig gedichten aanwijzen, waarin zoo treffend 
de kreet om hulp opgaat uit de doffe ellende, waarin het gehoopte 
dat tevens herinnering is, zoo heerlijk opleeft, trillend op 't ver-
rukte rhythme van verlangen, en een triomf wordt... En waarin 
dan ineens de verlangende die met blinkende oogen geloovig 
hopend opzag, in elkaar zinkt met een snik ; dien van den laatsten 
regel; die plots in zijn eentonig slepend rhythme al de even ver-
geten, jammerlijke doodschheid weer doet aanwolken.
„Een temperament als Been tweede en een kunstenaaes als 
weinigen", zegt Verwey van haar 3). Zeker. Men kan haar patho-
logisch-onevenwichtig noemen; maar diep-doorleefd zijn de he-
vige, de dramatische omslagen van haar stemming. ,,Tempera-
ment"... Met woest temperament - wil dat ook niet zeggen 
met trots, met zelfgevoel ? - worstelt ze tegen de wereld en 
eigen wereldschheid. Ze heeft daarbij veel to bestrijden; niets 
menschelijks was deze bij wijlen ontstegene vreemd; zelfs niet - 
Mejuffrouw Van der Zeijde heeft dien in haar brieven aangewezen 
- een zekere concurrentiezucht ; zij het, dat het een concurrentie 
in het bekeeren betreft...
Dergelijke beschouwingen hebben haar nut; voor 't begrip 
van het wezen van de schrijfster. Maar het past niet, al to lang 
bij het ,all zu menschliche" stil to staan, waar we een overzicht 
geven van de idealiteiten die in een tijd leven, en die door de 
kunstenaars haar durende stem hebben gekregen. Hoofts werk 
is er niet minder schoon om, omdat hij in het dagelijksch leven 
verstond to schipperen ; noch dat van Multatuli ; iemands sublieme 
waarde als schrijver en als tijdsverschijnsel kan niet door de 
ernstigste moreele bezwaren tegen zijn persoonlijk-leven worden 
aangetast. En dat Hadewych een in haar sensaties - deels van 
,,occulten", deels van waarlijk mystieken aard - van een groot-
sche oprechtheid is geweest, staat althans vast. Zoo is zij, de 
groote dichteres, werkelijk de groote representatieve figuurvoor
1) of alles van de vier windstreken der wereld in mijn macht was. 
2) dan weer.
3) In zijn Inleiding tot „De Vizioenen van Hadewych in hedendaagsch Nederlandsch 
overgebracht" (Antwerpen, Santpoort, 1922).
HADEWYCH EN BEATRIJS VAN NAZARETH	19
Nederland, die onder de mystieken van alle tijden een eereplaats 
verdient. Er is ontzaglijk veel over haar getwist; over haar ,,bur-
gerlijken stand", in de latere jaren, op hooger plan, over het wezen 
van hare religiositeit ; - over de groote waarde harer echte-en-
grootsche scheppingen niet. Ze zijn niet' gebonden door eenig 
stelsel; ze zijn ontsproten uit het voile leven. Het is werk, het 
proza zoowel als de poezie, van een zuivere en fijne kracht, van 
een taalbeheersching en een rhythmische gevoeligheid, als we in 
de Nederlandsche, ja, algemeener: in de Germaansche Middel-
eeuwen, maar uiterst schaarsch aantreffen. Wat haar plastiek 
betreft, het is treffend, dat terwijl andere mystieken uitvoerig den 
hemel en de hemelsche personnagien beschrijven, haar weer-
gaven van het onaardsche - men zie bijvoorbeeld het zesde 
visioen - wel een geweldige suggestie over ons brengen, maar 
toch iets zwevends en ijls, iets volkomen irreeels houden. En dat 
terwijl zij in haar notitie van het aardsche vol typische bijzon-
derheden is.
Haar naaste geestverwant in de mystieke Nederlandsche 
litteratuur is Beatrijs van Nazareth, dus genaamd naar het kloos-
ter, bij Lier, waarvan zij priores was. Zij leeft van + 1200-1268, 
is dus een tijdgenoote van Hadewych. Al de folteringen die zij 
verdragen kon, had zij reeds op haar vijftiende jaar toegepast, 
ook had zij vizioenen van den hemelschen bruidegom, die haar 
met een toomelooze vreugde vervulden. Lichamelijk is zij altijd 
zeer zwak en ziekelijk geweest. Haar vizioenen kunnen haar zoo 
verrukken, dat ze niet alleen alle zwaarte der ledematen kwijt is, 
maar een gevoel krijgt van zoo overvloedige gezondheid en blijd-
schap, dat ze lacht ,als een waanzinnige". Doch ook het ver-
langen naar „den Andere" openbaart zich in haar op hevige 
wijze; doet haar zelfs het bloed uit mond en neus stuwen. In haar 
zeker zuiver extatisch geschrift „Seven manieren van Minne" 
vinden we niet die lyrische schoonheid, dat huiveren der ont-
roerde ziel, dat we in Hadewychs werk voelen. Een scherp ge-
voelenden en heftig reageerenden geest heeft zij zeker, maar - 
als we hare vijfde ,maniere" lezen, waarin de orewoet beschreven 
staat, voelen we dat wel bijzonder sterk -: het nobel-verhevene 
dat ons in Hadewych treft en dat ook de verwoording van de 
allernatuurlijkste gevoelens van deze een accent van voornaam-
heid geeft, ontbreekt hier.
20	DE MIDDELEEUWEN
In een van de brieven van Hadewych - den twintigsten - 
vindt men den kringloop der Minne aangegeven : ze komt uit God 
tot den mensch ; en langs twaalf uren - op zeven manieren, zegt 
Beatrijs, langs zeven trappen, zal Ruusbroec zeggen - keert ze 
naar God weer. Die zeven manieren nu worden hier voornamelijk 
beschreven als geestelijke oefeningen; men zou bijna zeggen: als 
techniek; maar dat klinkt toch weer to verstandelijk, want alle 
oefening is toch ook een uiting van goddelijke sensatie: het 
wezen Gods, de liefde in den mensch, wil, met dezen, naar God 
terug. Doch de ingetogenheid van Hadewych ontbreekt hier. 
Beatrijs zegt al wat ze weet, ze mikt er met woorden naar; naar 
alles. Hadewych wordt na haar toch al omzichtig tastende woor-
den stil ; als zij 't allerhoogste schouwt, zegt zij
Het mochte dat inneghe gedinken
De tonge verminken, 
Sprake siere of meer 1).
Hier is de schroom die beseft, hoe iedere vormgeving met 
woorden schennis is van het boven allen vorm, boven 
alien woordklank pure.
Hadewych was een der weinigen die in haar tijd letterkundig 
proza heeft geschreven ; althans een der weinigen van wie wij 
letterkundig proza over hebben; en hoe voortreflijk, hoe direct, 
hoe plastisch. De qualificatie „letterkundig" bij proza vereischt 
nog een kleine annotatie. Inderdaad is dit proza niet ,,letter-
kundig" bedoeld; in den zin then wij aan dat woord hechten. Het 
dient om to leeren en to stichten, - gelijk trouwens ook voor de 
overgroote meerderheid van de gebonden rede geldt; natuurlijk 
niet van de zuivere liefdeslyriek; maar daarvan vinden we, het 
werk van Hadewych en van een enkelen wereldlijken dichter 
uitgezonderd, niet veel dat van voor de XIVde eeuw dagteekent. 
De vreugde die men heeft aan schoonheid schep en door middel 
van het woord... bestaat ongetwijfeld; maar de getuigenissen 
dat men die vreugde bewu.st als zoodanig beleefde, zijn ook nog 
in de XIVde eeuw zeldzaam.
1) Men voelt wel, dat „de tong" in dezen zin het onderwerp is!
HADEWYCH EN BEATRIJS VAN NAZARETH	21 
Litteratuur


Werken van Luster HADEWYCH, uitg. door J. F. J. HEREMANS, C. J. K. LEDE-
GANCK, J. VERCOUILLIE en K. RUELENS, Gent 1875-1905.
Liederen van HADEWYCH, uitg. door JoHA. SNELLEN. A'dain 1907. 
HADEWYCH, Proza, uitg. door J. VAN MIERLO JR. S. J., Leuven, 1908 (Leu-
vense Tekstuitg. 4).
HADEWYCH, Strophische Gedichten, uitg. door denzelfden, Leuven, 's-Gravenh. 
1910. (Leuvense Tekstuitg. 5).
HADEWYCH, Nlengeldichten, id., Brussel, Leuven, 's- Gravenh age, 1912. (Studien 
en Tekstuitgaven).
De Vizioenen van HADEWYCH in hedendaagsch Nederlandsch overgebracht 
door ALBERT VERWEY, boekverluchting van JOZEF CANTRi. Antwerpen en Sant-
poort 1922.
Brieven van HADEWYCH, in de oorspronkelijke tekst en in Nieuw-Nederlandse 
overzetting met aant., uitg. door Dr. M. H. VAN DER ZEYDE, Antw. 1936.
Uit de Verzen en het Proza van HADEWYCH (t 1200-± 1270) met ml. en 
aant. uitg. door H. G. 'T HOOFT. (Klass. Lett. Pantheon) Zutphen, 1938.
G. KALFF, Hadewych en hare Poezie (Hand. Mij. Ned. Lett. 1902-'03, blz. 56). 
- JoHA. SNELLEN, Hadewigiana (Ts. v. Ned. T.- & Letterkunde XXVI, b1z. 1), 
ead., Hadewych mystica (zelfde ts. XXXI, 114).
J. L. WALCH, Van gheesteliker minnen (Groot Nederland XIV, 89). - PAUL FRE-
DERICQ, De geheimzinnige ketterin Bloemaerdine (zuster Hadewych) en de secte der 
Nuwe to Brussel in de XIVde eeuw (Fredericq, Gesch. der Inquisitie in de Neder-
landen II, 40). - J. VAN MIERLO JR. S. J., Was Hadewych de ketterin Bloernardinne? 
(Dietsche Warande, 1908, II, blz. 267). - L. WILLEMS, Hadewych-Bloemardinne? 
(Hand. Taal- en Lett. Congres, Leiden 1910. b1z. 127). - J. A. N. KNUTTEL, 
Hadewych-Bloemaerdinne (Ts.v.Ned.T.- & Letterk. XX X V, b1z. 81). -- J. WITLOX, 
Hadewych-Bloemaerdinne (Taal en Letteren VII, b1z. 93). - J. VAN MIERLO JR. 
S. J., Hadewych en de ketterin Blornmardinne (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XL, b1z. 
45). - M. H. VAN DER ZEYDE, Hadewych. Een studie over de mens en de schrijEster 
(Utr. dissertatie) Groningen, 1934 (Zie ook de critiek op dit boek van A. Verwey, 
N. Taalgids 1934, blz. 225. - J. VAN MIERLO JR. S. J., Hadewych en Wilhelm van 
St. Thierry (Ons geestelijk Erf, III, blz. 45).
A. C. BOUMAN, Het 41ste der Lirnburgse Sermoenen en de node brief van Hadewych 
(Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XLIX, blz. 26-33). - J. v. MIERLO JR. S. J., zelfde 
onderw. (Versl. en Meded. Kon. VI. Academic 1932, b1z. 373). -id., De Poezie van 
Hadewych (Versl. en Meded. Zion. V1. Academie 1931, b1z. 285). Zie verder de 
artikelen van J. VAN MIERLO JR. S. J. in de Versl. en Meded. der Kon. VI. Acade-
mie 1933, blz. 581; 1934, blz. 141; 1936, bfz. 315; 1937, blz. 391; en van Mej. M. 
H. V. D. ZEYDE, De tekst van Hadewychs liederen (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. 
LV, blz.11) eadem, Hadewych en Duitschland (id. id. blz. 35) en lets over de tekst 
van Hadewychs brieven (id. id. 291) en van Mej. JOHA. SNELLEN, Besproken 
plaatsen uit Hadewychs liederen (Ts. Ned. T.- en letterk. LVII, biz. 261).
M. VAN DERKALLEN,EerzgrantrnaticaalenrhythmischonderzoekvanHadewych's 
Poezie (Den Haag, 1938).
BEATRIJS VAN NAZARETH, Seven manzeren van Minne, uitg. door L. REYPENS 
en J. v. MIERLO JR., Leuven, 1926.
A. HELMAN en J. v. d. RUN S. J., Seven manieren van Minne, overgebr. in 
Nieuw Nederl. resp. Utrecht, 1928 en Antwerpen 1929 (,,Bloemen van ons geeste-
lijk erf" no. 2).
22	DE MIDDELEEUWEN
b. ,L'admirable" (Ruysbroec)

Schoonheid scheppen is ook wel zeker met het doel geweest 
van de wereldgroote figuur, die in de XIVde eeuw een nieuwe 
hoog-uitstekende top van mystische beleving beteekent : Johan-
nes van Ruysbroec.
Wij hebben in een handschrift van zijn werken een miniatuur, 
kort na zijn overlijden ,geminieerd", die ons een denkbeeld geeft 
van de wijze waarop hij volgens den geestverwant-illustrator 
zijn werken schreef. Men ziet hem daar zitten in het Sonienbosch 
waar hij - na van zijn vier-en-twintigste tot zijn zestigste jaar 
kapelaan van Sint Goedele to Brussel to zijn geweest - zijn le-
vensdagen doorbracht. Hij zit daar op den grond onder een boom ; 
op de knie een met groene was bestreken schrijftablet ; met tasten-
de omzichtigheid grift hij daar letters op; een duff, die den Hei-
ligen Geest mag verbeelden, zweeft boven hem. Een eind van 
hem vandaan, tegenover hem, zit een jonge ,notarius", een 
zijner - Augustijner - monniken (Ruusbroec was de prior van 
Groenendael) aan een lessenaartje 's meesters notities op 't du-
rend perkament to brengen.
Ruusbroecs houding is die van wie luistert en overpeinst. Hij 
luistert naar de Stem die het leven der menschen - inzonderheid 
der kloosterlingen - moet richten; de stem der goddelijke ver-
borgenheid. Zoo, luisterende, peinzende, voelt en vindt hij zijn 
levensbeschouwing en na overdenking stelt hij ze to boek.
Dit zijn termen, die bij een „stelsel" passen. Inderdaad geeft 
Ruusbroec een stelsel. Anders dan Hadewych, die voornamelijk 
- en althans in haar liederen - diep-bewogen de aanvlagingen 
Gods en haar verlangen daarnaar uit de dorheid des levens in 
schrift zet. Hadewychs mystiek is vrouwelijk, enkel gevoel; bij 
die van Ruysbroec zijn de sensaties gecontroleerd door het ver-
stand. Ruusbroec, al in zijn jonge jaren leergierig leerling - (toen 
hij elf jaar was, ging hij al uit het dorpje waaraan hij zijn naam 
ontleent, naar Brussel en studeerde daar onder leiding van een 
familielid, kanunnik bij de Ste Goedele) -, Ruusbroec werd wel 
zeer de stichter van een school, die tot in de XVIde eeuw vooral 
haar adepten in de noordelijke Nederlanden zal hebben. Hij zelf 
heeft 't werk van Duitsche mystici, o. a. den beroemden, maar 
kettersch verklaarden Meister Eckhart gekend; en - 't blijkt
L'ADMIRABLE	23
vooral uit zijn omvangrijk geschrift Van den gheesteliken Taber-
nakel - dat van de Fransche mystieken Hugo en Richard van 
St. Victor; maar hij heeft zelf ook zijn volgelingen gehad; o. a. 
Tauler.
We willen ons ertoe bepalen, althans eenig idee van Ruys-
broecs stelsel to geven ; dat dus samenhangt met de stelsels van 
anderen. We moeten dan in de eerste plaats de drie trappen van 
't godsdienstig leven noemen : het werkende, bet innige en het 
schouwende leven. Tot het werkende leven komt men door eenige 
ontroerende gebeurtenis welke men in de stoffelijke wereld waar-
neemt en door ,het heymelic inwerken Gods" ; een inwerking die 
een band van minne, van caritate, weeft tusschen de ziel en haar 
Schepper.
Nu is men een knecht Gods geworden ; de term is niet van 
Ruusbroec, hij heeft hem alleen vertaald ; St. Bernard - then hij 
ook kept en meermalen aanhaalt - spreekt al van de Servi Dei. 
(Verder nog dan dezen zijn de ,mercenarii", de huurlingen, van 
God verwijderd). De adept moet zich nu een getrouwe knecht be-
toonen door versterving (abstinentie), boetedoening (penitentie), 
een rein leven en heilige werken. De ,bose viant vander hellen", 
de wereld en zijn eigen zinnen zijn zijn ergste vijanden bij dit 
streven; ze moeten overwonnen worden. Zijn wil moet zijn leven 
stieren.
De tweede trap, het Innige Leven, is het leven „op de bergen, 
waar de zon der gerechtigheid schijnt". Hier leeft men niet naar 
eigen, afzonderlijk geworden wil; het is de kracht Gods die zich 
hier telkens met die van den mensch vereenigt, in stierende ge-
lijkvormigheid. Zoo wordt met alleen de wil, maar noodwendig 
ook het kenvermogen bovennatuurlijk helder. Met scherp door-
voelde beelden wordt het leven in dozen staat geschilderd: de 
wonde, door de Minne aan 't hart toegebracht, is steeds geneigd 
zich to sluiten, maar Christi zonne schijnt erin, de wonde opent 
zich weer, het hart is in felle, pijnlijke beroering. Doch van tijd 
tot tijd komt er to midden van die pijn de opperste troost van 
een vizioen, een openbaring van het bovennatuurlijke leven. 
Maar die genade wijkt weer, en de mensch blijft achter in de 
dorre pijn van het gemis. Dan begrijpe hij, dat het lijden dat hij 
ondervindt, de vreugde beduidt van het even-gekend-hebben der 
opperste glorie; de hoogste beleving die de mensch - ook al in
24
DE MIDDELEEUWEN
't aardsche leven - deelachtig kan worden. Maar laat hij zich 
ook niet to zeer verheugen over wat hij bereikt heeft; laat hij 
vooral beseffen, dat van menschelijk ,bereiken" eigenlijk geen 
sprake is ; hij zou zoo zich afdammen voor de invloeiende genade 
Gods. Hij is nu, van knecht, een vriend Gods geworden.
De derde trap, het schouwende leven, doet het ,gherinen" on-
dervinden, de dadelijke aanraking door God. Het is een aanraken; 
het is niet de blijvende doorvloeiing, dat is de hemelsche staat, 
en ,het ghescapen vat en can geen onghescapen goet ghevaten".
Zijn verlangende liefde zal hem steeds - hij is nu niet meer een 
vriend, hij is een zoon Gods - doen trachten naar den staat der 
„blootheit", dat is de ontlediging van alle aardsche gezindheid. 
Waar hij die bereikt, is hij lijdelijk drijvende op - en doorvloeid 
door - God. God leeft in hem. Maar God zelf is niet de enkele 
rust; de mensch in wien God leeft, wordt door minne tot daden 
der minne gedreven; gelijk God-de-Zoon de naar buiten werkende 
kracht is, uitgaande van God-den-Vader, de eeuwig durende on-
beweeglijke volkomenheid. De mensch meet dus steeds gereed 
zijn tot liefdedaden in het leven. Heeft hij de diamanten vreugde 
der schouwing in zich, hij meet steeds bereid zijn tot het werken-
de leven (de eerste trap). „Ware die mensche in also groter jubi-
lacien of contemplacien als Sinte Peter of Sinte Pauwels ye ghe-
waren, ende wiste hi enen sieken mensche die noetorfich ware 
eens supens 1) oft anders yet, het waer veel beter dat hi liete 
sine oefeninghe van jubilacien ende van contemplacien, ende 
diende then noetorfighen mensche in meerre van minnen" 2).
Dit zijn de hoofdlijnen van Ruusbroecs stelsel, die in zijn ver-
schillende werken telkens als-het-ware het skelet van zijn speci-
ale beschouwingen vormen. Die werken zijn: Het Rijcke der 
Ghelieven, Die Chierheit der gheesteliker Brulocht, Vingher-
line 3) of Vanden blinckenden Steen, Vanden vier Bekoringen, 
Vanden kerstenen Ghelove ; - al deze werken heeft hij, naar men 
aanneemt, nog to Brussel geschreven. Vanden Gheesteliken Ta-
1) behoefte had aan een soepje. 
2) in verhoogde liefde. 
3) Ring.
L'ADMIRABLE	25
bernakel werd deels to Brussel, deels to Groenendael to boek ge-
steld; verder schreef hij nog Vanden VII Sloten, Een Spieghel 
der eeuwigher salicheit, Van VII trappen, Dat boecksken der 
Verclaringhe en Vanden XII Beghinen.
Zijn voornaamste werk is Die Chierheit der gheesteliker Bru-
locht, door den schrijver zelf trouwens ook als de meest volkomen 
uitdrukking van zijn leer beschouwd; het is een der beroemdste 
boeken op mystisch gebied. Na de voorafgaande kenschets van 
Ruusbroecs stelsel volstaan we met een korte duiding van den 
inhoud van dit werk. We kunnen het doen met Ruusbroecs eigen 
woorden; het slot van zijn proloog.
,,Nu spreect die meester der waerheyt cristus: ,siet de brude-
gom court, gaet -itte hem jeghen". In desen woorden leert ons cris-
tus onse minnaere iiij. dinghe. Inden eersten ghevet hi een ghe-
bodt in dien dat hi spreect ; ,siet". Die blint bliven ende dit ghe-
bod versuemen, die sijn alle verdoemt. Inden anderen woorde 
toent hi ons wat wij sien selen, dat es: die toecomst 1) dies brude-
goms. Ten derden male leert hi ons ende ghebiedt wat wij doen 
sullen, in dien dat hi spreect: ,gaet ute". Inden vierden woorde, 
daer hi spreect: „jeghen hem", bewijst 2) hi ons profijt ende or-
bore al ons wercs ende al ons levens, dat es: een minlic ontmoet 
des brudegoms.
Dese woorde willen wij dieden ende ontbinden in drien ma-
nieren. Inden eersten, na ghemeynre wijs, van eenen beghinnen-
den leve, dit heetet een werkende leven, dies alle menschen noot 
es die behouden willen zijn. Ten anderen male willen wij dese 
selve woorden ontbinden van eenen innighen verhavenen be-
gheerlijcken leven, daer vele menschen toe comen vermids do-
ghede ende de gracie gods. Ten derden male willen wijse verclaren 
van eenen overweselijcken godscouwenden levene, dat luttel 
menschen ghereyken in deser wijs ochte ghesmaken connen, 
overmids hoocheyt ende edelheyt des levens".
We moeten het hierbij laten, wat den theologischen en gods-
dienstigen inhoud van Ruusbroecs werk betreft ; willen er nog 
slechts op wijzen, dat dit werk ook om zijn zuiverheid van uit-
drukking, zijn plastiek, zijn rijkdom aan beelden, een eerste 
plaats inneemt in de Middeleeuwsche letteren; gelijk de inhoud,
1) bet naderkomen. 
2) aanwijzen, toonen.
26
DE MIDDELEEUWEN
opperst belangrijk, ons den kern van dat leven, den verdoken 
harteklop ervan, doet kennen.
Belangrijken arbeid - vooral voor de kennis van, en door de 
critiek op, de XIVde eeuwsche wereld-leverde ook Ruusbroecs 
jongere vereerder, de ,goede Coc, convers ende leecbroeder van 
Groenendale"; van wiens zeer omvangrijk werk, zeer gedurfd 
werk ook, slechts een deel is uitgegeven. Terwijl we in dit ver-
band ook nog de taalkundig merkwaardige, eveneens XIVde 
eeuwsche sterk mystische ,Limburgsche Sermoenen" moeten 
noemen, grootendeels, zoo niet geheel, uit het Hoogduitsch ver-
taald. Er is trouwens meer, ook speciaal meer Limburgsch, van 
then aard. In Limburg heeft in de XIV en XVde eeuw de mystiek 
gebloeid.
Litteratuur

Ruysbroecs Werken zijn uitg. door PROF. DAVID in de reeks der Vlaamsche 
Bibliophilen (6 deelen; 1856--'60). En voor het Ruysbroec-Genootschap to Ant-
werpen, naar het standaard-handschrift van Groenendael, door DR. J. B. Pou-
KENS S. J., DR. L. REYPENS S. J., DR. D. A. STRACKE S. J., M. SCHURMANS S. J., 
en DR. J. VAN MIERLO S. J. (in 4 deelen; 1932-1934). Enkele werken werden 
ook afzonderlijk uitgegeven; Dr. H. W. E. MOLLER heeft er eenige in modern Ne-
derlandsch overgezet.
Over Ruusbroec:
C. G. N. DE VOOYS, 3leister Eckart en de Nederlandse Mystiek (Ned. Arch. v. 
Kerkgeschiedenis. N. S. III, blz. 50, 176, 265). - H. POMERIUS, Vita B. Joannis 
Rusbrochii (Annal. Boll.IV,1885, blz.283). - A.A. VAN OTTERLOO, Johannes Ruys-
broeck, Amsterdam, 1874; 2de druk door J. C. VAN SLEE, 1896. -W. L. de VREESE, 
Bijdragen tot de kennis van het leven en de werken van Jan van Ruusbroec, Gent 
1896 en 1902.-H. CLAEYS, Jan van Ruysbroec's taal en stijl, Gent 1894. -H. W. E. 
MOLLER, Lets over mystiek en Jan van Ruusbroec de Wonderbare (Ann. der R. K. 
studenten in Ned.1911 ; b1z. 33). - Id., De Werken van Jan van Ruusbroec (Op-
voeding en Onderwijs, V, blz. 205, 237, 276). - J. VAN MIERLO JR., Het Leven en 
de Werken van Jan van Ruysbroeck (Dietsche Warande 1910, I, b1z. 109). --
J. VAN DEN BERGH VAN EYSINGA-ELIAS, Ruusbroec in verband met de Fransche en 
Duitsche mystiek (De Gids, 1907, II, b1z. 275). - A. C. BoUMAN, Joh. Ruusbroec en 
de Duitsclze mystiek (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XLI, blz. 1, XLII, blz. 81, XLIII, 
b1z. 249). - L. REYPENS, Ruusbroec-bydragen (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XLII, 
biz. 47). - J. VAN MIERLO JR., De XII Dogheden geen werk van Ruysbroeck (Ts. v. 
Ned. T.- en Letterk. XLIV, biz. 165). - DR. ALFRED AUGER, Etude sur les 
mystiques des Pays-Bas au llloyen-Age (1891) (Memoires couronnes de 1'Acad. 
Royale de Bruxelles, tome XLV I). - Id., Dissectatio theologica de doctrines et meritis 
Johannis van Ruysbroeck (1892). - Id., Sur une doctrine spdciale des mystiques du 
rode siecle en Belgique: Ruysbroeck et la vie commune (in Compte-rendu du 3me 
Congres Scientifique international des Catholiques, Section des sciences religieu-
ses, blz. 297).-L. REYPENS, Ruusbroec. De definitieve zichzelfwording der Neder-
landsche vroomheid in de XIVde eeuw (Roeping VI, blz. 145). - P. O. SHERIDAN, 
Un ouvrage latin de Ruysbroeck: „De ornatu spiritualium nuptiarum"? (Studia 
Catholica V, b1z. 1).
Fragmenten van het werk van Jan van Leeuwen zijn uitgegeven door C. G. N. 
DE Voovs in Ts. v. Ned. T.- Letterk. XXII (blz. 138) en XXXIV (blz. 123, 
153 en 241). Zie ook C. G. N. DE Vooys, Twee Christendemocraten uit de XIVde
DE MYSTIEK IN 'T NOORDEN	27
eeuw (XXste Eeuw, IX, dl. I, blz. 156, dl. II, b1z. 280). Van dien tweeden 
,,Christendemocraat" gaf de Vooys een fragment uit in Ned. Archief voor Kerk-
gesch. VII (1909) b1z. 166. „De dialoog van Meester Eggaert" (=Eckhart) „en 
de onbekende leek".
De LOnburgsche Sermoe:aan, uitg. door J. H. KERN Hz. Groningen 1895.
c. De mystiek in 't Noorden.

(De broeders des gemeenen levens)
De invloed van Ruusbroec is in al de Germaansche landen groot 
geweest; bet is merkwaardig, dat, wat de Nederlanden betreft, 
die invloed heel veel sterker zal worden in bet Noorden, dan in 
bet Zuiden. Misschien is 't ook niet zoo heel merkwaardig ; bet 
Noorden is individualistischer.
Speciaal aan de boorden van den I Jsel vinden we 's meesters 
geestelijke nakomelingschap. De groote volgeling en overbrenger 
van zijn leer daarheen was Geert Groote of de Groote (1340-1384) 
Hij heeft Ruusbroec (1294-1381) gekend. Na een jeugd „van 
alle gemakken voorzien" - zijn ouders zijn voorname lieden -, 
waarin hij reist en studeert, to Parijs en to Keulen, voorloopig 
de steden waar de Nederlandsche jongelieden de universiteit be-
zoeken, ontmoet hij in zijn dertigste levensjaar Hendrik van 
Kalkar, prior van bet Karthuizer klooster to Munnikhuizen bij 
Arnhem, die hem bekeert. Dat is to zeggen: hij was al geestelijke; 
maar die hebben ook nog wel eens bekeering noodig ; zonder eenige 
ironie gebruikt men ook in de Middeleeuwen dien term ten op-
zichte van hen. Geert Groote wordt dus monnik. Hij gaat uit, 
predikende voor bet yolk, en klaagt in zijn sermoenen ook wel 
zeer de geestelijkheid aan, voorzoover die door haar bandeloos 
leven daartoe aanleiding geeft ; hun wangedrag kwelt hem meer 
dan dat der leeken. Toen dan heeft hij ook den reeds ouden Ruus-
broec bezocht, dien hij zeer bewondert en dien hij wil navolgen 
door een klooster to stichten. Maar voor hij daaraan toe was, 
stierf hij aan de pest. Zijn trouwe genoot Floris Radewijnsz 
voert dan bet plan uit. Voordien woonden reeds een aantal jonge-
lieden onder hun beider, later dan enkel onder Floris' leiding, in 
hun huis to Deventer; ze verdienen daar geld met bet afschrijven 
van boeken, maar dat gaat alles in een gemeenschappelijke pot. 
Men leefde in communisme. Eigen en anderer zedelijke verbete-
28	DE MIDDELEEUWEN
ring was het doel van deze lieden, in onze geschiedenis beroemd 
geworden als ,broeders des gemeenen levens".
Ze zijn mystici; maar wel in het byzonder doordrongen van het 
besef, dat het werkende leven in de maatschappij de belang-
rijkste plicht is. Men noemt deze beweging ook „de moderne de-
votie" ; bij dat „modern" voelt men den sterken maatschappe-
lijken inslag in de claustrale schouwing; ook: de nauwgezette - 
het werd heel dikwijls: angstig-nauwgezette, zelfs wel griezelig-
nauwgezette - betrachting der deugd. ,Devotie" beteekent in 
dit taaleigen ,innerlijk leven".
Wij hebben ons hier alleen bezig to houden met de geschriften 
die uit deze beweging zijn voortgekomen; geschriften die we veelal 
als de persoonlijk verwerkte lectuur van groote voorgangers, 
vooral dan den kerkvader Augustinus, Bernard van Clairvaux, 
Ruysbroec, leeren zien. De opgelegde dwang tot zwijgen, en 
vooral tot het zich hoeden van het spreken van ijdele woorden, 
mag deze neiging hebben versterkt ; hoewel anderszins ook het to 
boek stellen, voor de menschen, niet een zeer belangrij ke taak 
voor den in God levenden vromen kloosterling wordt geacht ; 
zeker niet belangrijker dan het maken van afschriften van den 
bijbel en van andere ,goede" boeken.
Van Geert Groote zelf hebben we enkel eenige - goed gestijlde 
- vertalingen 1). Johannes Brinckerinck, een langen tijd het 
hoofd van het Meester-Geerts-huis to Deventer, een stichting 
voor vrouwelijke volgelingen, liet collation na, korte stichtelijke 
toespraken, zuiver als de geest van hun auteur, maar wat droog ; 
gelijk hij ook persoonlijk geweest moet zijn; blijkens verschillende 
over hem bestaande anecdoten. Belangrijker is het proza van 
Hendrik Mande, een monnik uit het beroemde, uit de Deventer 
beweging voortgekomen mannenklooster to Windesheim (een 
aanzienlijk vrouwenklooster was er to Diepenveen), eenmaal 
clerc aan het grafelijk hof in Die Haghe, maar die omstreeks 1391 
zich in het fraterhuis to Deventer had aangemeld; echter ook 
daar niet voldoende rust had gevonden ; hij begeerde het volko-
1) Van Ginneken meent, dat boek II en III van de Imitatio ook van hem zijn (zie 
Studien 1927, Februari). Ik geloof dat hij met zijn beschouwingen zeker ons besef van 
hot ontbreken van eenig auteursrecht, eenig geestelijk eigendomsrecht, in de Middel-
eeuwen heeft versterkt. Maar dat hij zou hebben bewezen, dat Geert Groote do oor-
spronkelijke auteur was van een deel van 't op Thomas' naam staande work, schijnt 
mij onjuist.
DE MYSTIEK IN 'T NOORDEN	29
men kloosterleven, want „in enicheit to wesen van buten helpt 
dicwijl totter enicheit van binnen ende maect enen mensch be-
quamer dat inwendige licht to ontfanghen" 1).
In 1395 wordt hij dus monnik to Windesheim, waar hij vele 
vizioenen had, die hij beschrijft in zijn ,Devoet boecxken van 
der volmaecster hoecheit der minnen, ende hoe men dair toe 
sal pinen to comen". Hij heeft een twaalftal van die boekjes ge-
schreven; waaruit onder andere zijn kennis - en zijn afhanke-
lijkheid - van vroegere schrijvers blijkt; een ervan, „Van der 
gave der smakender wijsheit" is voor het grootste deel letterlijk 
aan Ruusbroec ontleend, n.l. aan diens ,Boec van den gheeste-
liken tabernacule". Dergelijke overnemingen - men spreekt in de 
middeleeuwen vaak van contponere libros, welke term ontleening, 
bewerking en oorspronkelijke redactie samenvat - zijn in de 
Middeleeuwen zeer gewoon, en men duidt ze een schrijver, die 
dan ook niet op roem voor eigen vindingen aanspraak maakt, 
geenszins ten kwade ; wie het gezegd heeft, doet er in de Middel-
eeuwen niet toe, nog minder, wie het 't eerst gezegd heeft ; al-
leen wat er gezegd is, is van belang. En zeker is dat zoo, waar het 
de verheerlijking van God en zijn emaneerende krachten geldt. 
Mande is zeer ,afhankelijk" van tal van andere schrijvers. Hij 
heeft ook van Hadewychs brieven een parafraze uitgegeven. 
Maar hij had zeer zeker een fijn-eclectischen geest, en persoonlijke 
mystische ervaringen, en een voortreflij ken schrijftrant. Zoo is hij 
voor ons van groot belang als een der stemmen waarin de mystiek 
uit de drie eerste decennien van de XVde eeuw tot ons komt.
Maar de groote naam van de moderne devotie is Thomas a 
Kempis (Thomas van Kempen, een dorpj e ten oosten van V enlo) , 
die het grootste deel - 70 jaar - van zijn 92 jarig leven in het 
klooster op den Agnietenberg heeft doorgebracht. Een van zijn 
geschriften neemt een plaats in onder de klassieken der mensch-
heid; het is door Roomsch en Onroomsch vijf eeuwen lang ge-
lezen en genoten; het is een schatkamer der vrome wijsheid en 
der wijze en teedere vroomheid; zij het dan dat die schatten soms 
zonderling geschikt - waarschijnlijk dan ook niet alle door 
Thomas zelf uit de mijnen van den geest opgedolven - zijn. Dat 
geschrift is De Imitatione Christi; gewoonlijk „de Imitatio" ge-
1) Dat boec vanden licht der waerheit fol. 12V. (Zie G. Visser, Hendrik Mande. 
's-Gravenhage, 1899, bijlage IV, b1z. 77).
30	DE MIDDELEEUWEN
noemd. Te boek gesteld in 't Latijn; hij heeft maar weinig in 
't Dietsch geschreven.
,,Musica Ecclesiastica" heet de „Imitatio" in sommige hand-
schriften; en ze is inderdaad van kerkmuziek doorruischt. Ze is 
ook voor ecclesiastieken, speciaal voor kloosterlingen, bestemd. 
Maar men besefte het kloosterleven algemeen als den veredelden 
vorm van het leven in 't algemeen ; wat den kloosterlingen nut is, 
is allen menschen nut ; die zullen het zich, helaas, alleen maar min-
der to nutte maken. Wees niet gulzig - de Nederlanders in de 
Middeleeuwen zondigden veel tegen dat gebod; een bewijs daar-
van is al, dat ze afzonderlijke woorden hadden voor „ to veel eten" 
en „ to veel drinken". Maar de gulzigheid is niet de eenige fout; 
geef in 't algemeen het vleesch weinig toe, en ruim to meer plaats 
in aan den geest : wees nooit zonder bezigheid; bid ; lees; zwij g, als 
ge niet iets geestelij ks to zeggen hebt. Met spreken bezondigt men 
zich allicht; evenals wanneer men buiten, in de wereld, wandelt.
Thomas is een mysticus; hij weet: waar God is, is de hemel; en 
zoo ge, zelfs nog in 't stoffelijk kleed, een wijle van God vervuld 
zijt, zijt ge in den hemel; en dan kan het ook gebeuren, dat ge 
hemelsch ziet. Hij is ook typisch een man van die laatste Middel-
eeuwsch-mystische beweging der ,moderne devotie" ; waarvan 
men telkens de eigenaardige terminologie bij hem kan aantreffen.
,,Musica ecclesiastica"; maar die haar oorsprong, het mensche-
lijkhart, nooit verloochent. Er is in de Imitatio niets ,hysterisch". 
Er is een diep besef, en een ootmoedig besef, van de menschelijke 
zwakheid; het leven in harmonie met het ideaal is moeilijk: ,het 
is geen kleinigheid in het klooster of in de broedergemeenschap to 
wonen en zonder klacht daar to zijn en getrouw tot den dood toe 
to volharden", zegt hij. En ook, hoe klaagt hij vaak over het Teed 
der dorheid, dat de groote zielsziekte is van wie „die werelt be-
gheven" hebben; de ,acedia". ,Geef moed aan mijn ellendigheid", 
smeekt hij God, ,verzacht mijn smart, want tot U zucht al mijn 
verlangen" ! Maar de vromne weet, ingekeerd in zich zelven en put-
tende uit de neergeschreven belevenis van groote devoten voor 
hem, telkens weer de kracht to vinden ; om zich staande to houden, 
cn om zich boven de wereld en haar ,natuurlijken" weedom to 
verheffen.
Lees en bid. Lezend bidden: is de lectuur van stichtelijke boe-
ken; en die groote ,reconfortatie" is Thomas wel zeer gemeen-
DE MYSTIEK IN 'T NOORDEN	31
zaam. Boven zijn graf, op den muur der kerk, stond ze geschreven, 
zijn levensspreuk ; „In omnibus requiem quaesivi et non inveni nisi 
in een huecksken met een buexken".
*
We hebben de lijn der mystiek die zich gedurende drie eeuwen 
door Zuid- en Noord-Nederland slingert, in een klein aantal per-
sonnages - er zijn er vele , eenige hooge en vaste punten, voel-
baar gemaakt. We hebben de stem vernomen, de zuivere en min-
der zuivere, persoonlijke of ,gecomponeerde" stem van het hoog-
ste ideaal, van het diepste gevoel dat het Middeleeuwsche leven 
rijk is. Dat ideaal is: heiligheid; dat diepste gevoel: liefde tot, be-
geerte naar heiligheid. Heiligheid is goddelijkheid. Men wil - 
overeenkomstig het bijbelsch bevel - volmaakt zijn, gelijk onze 
Vader in de Hemelen volmaakt is. Dat ook is - St. Franciscus 
van Assisi heeft het zijn broeder Leo in een lyrisch, steeds meer 
van toon gespannen betoog verklaard - de eenige volmaakte 
vreugde. Het mystische leven heeft die volmaaktheid en die vol-
maakte vreugde als een kroon voor zijn adepten veil.
We merken ten slotte nog wat de localiseering betreft op, dat 
in de XIIIde en het grootste deel van de XIVde eeuw de belang-
rijke centra zich in de Zuidelijke Nederlanden bevinden, terwijl 
de beweging dan in het Zuiden wel zeer verloopt 1), en vurige 
adepten in 't Noordoosten hun plaats hebben.


Litteratuur

J. C. VAN SLEE, De liloostervereeniging van Windesheim, Leiden, 1874.
J. G. R. AcQuov, Het Klooster to Windesheirn, 3 d1n. Utrecht, 1875-'80.
W. J. KOHLER, Johannes Brinckerinck en ziju klooster to Diepenveen, Rotter-
dam, 1908.
G. VISSER, Hendrik Mande, Den Haag 1899.
J. M. ACKET, Thomas a Kempis, Breda, 1898.
Geert Groote's Dietsche vertalingen, uitg. door WW'. MOLL. (Verh. Kon. Acad. v.
Wet. afd. Lett. VIII, 1).
Van den doechden der vurigen ende stichtiger susteren van Diepenveen, uitg. door 
D. A. BRINKERINK.

JAC. VAN GINNEKEN, Geert Groote de schrijver van Boek II en III der Irnitatio 
Christi (Studien, 1927).
Modern vertalingen van de Imitatio van FRANS ERENS, WILLEM KLOOS, Is. 
VAN DIJK.
G. I. LIEFTINCK, Hendrik Mande als bewerker en cornpilator (Ts. v. Ned. Taal-
en Letterkunde LL blz. 201-217).
1) Zie Geschiedenis van Vlaanderen o.1.v. Dr. Roosbroeck, dl. III, b1z. 351.
32	DE MIDDELEEUWEN
HET GEESTELIJK LIED

De mystische staat wordt slechts door uitzonderingsmenschen 
beleefd; door enkelen van hen beschreven; door een niet al to 
grooten kring van belangstellenden worden die relazen van singu-
liere ontstegenheden gelezen. Het is geen lectuur voor de massa 
der geloovigen. Die wordt afgeschrikt door dit al to bijzondere; 
door het to individualistische ook; het geloof in de Middeleeuwen 
is voor de meesten sterk aan de idee samenkomst, aan het ver-
zamelwoord ,Kerk" gebonden. Het was ook gevaarlijk voor een 
lid van de ,kudde", zich op eigen wegen to begeven; er school, 
dat wist men wel, in alle mysticisme, zoo niet een kiem van, dan 
toch een gevaar voor ketterij. Dat lag in het wezen van de mystiek 
zelve : men zoekt God - en vindt Hem - zonder de bemiddeling 
van de geestelijkheid; zonder de controle van de leer; zonder de 
critiek zelfs meestal der rode.
De groote menigte, - ze wil graag gelooven, maar ze moet een 
geloof naar eigen maat hebben. Ze heeft, dienovereenkomstig, een 
eigen geestelijke litteratuur.
Die kan heel mooi zijn; vooral in het lied. Alle geestelijke kunst 
heeft een tendenz; mogelijk heeft trouwens ieder kunstwerk er 
een, en heeft dien altijd gehad; maar bij de geestelijke kunst staat 
die wel zeer voorop. Doch. in het lied, ook in het geestelijke lied, 
zal, wanneer het een waarachtig lied is, geen „tendenz" in den 
technischen zin van het woord voelbaar zijn; er is alleen de ten-
dance, de neiging des harten, die zich in melodieen uitstort.
De dateering der geestelijke liederen is veelal moeilijk. Op een 
gegeven oogenblik zijn ze er; iemand teekent ze op nit den volks-
mond of copieert ze ; - maar hoe lang hebben ze voor-dien al ge-
leefd ?
Wellicht heel lang. Uit een enkele vermelding 1) weten we, dat 
er in de XIIde eeuw reeds geestelijke liederen werden gezongen. 
Echte liederen dus. We hebben, zooals we zagen, ook liederen van 
Hadewych, maar die zijn, gezien het gecompliceerde gevoel dat 
eruit spreekt, en den zeer kunstigen vorm, toch zeker nfet ge-
zongen. Een enkel kinder-kerstliedje; veel meer is er niet, wat, 
aanwijsbaar, tot de XIItde eeuw behoort. Maar de volgende eeuw
1) Leven van Sinte Lutgart II, 2673-2674. Hier wordt een vizioen beschreven, 
waarin een schare maagden een -- zeer blijkbaar geestelijk - minnelied zingt.
HET GEESTELIJK LIED	33
is rijk; nauwkeurige dateering blijft moeilijk,maar er zijn gegevens 
genoeg om de groote meerderheid der Middelnederlandsche geeste-
lijke liederen die ons gebleven zijn, tot deze eeuw to brengen.
Die geestelijke liederen zijn van zeer uiteenloopenden aard. Dr. 
J. A. N. Knuttel, de laatste die een samenvattend boek over het 
Middelnederlandsch geestelijk lied heeft geschreven, motiveert, 
als de voor een overzicht meest bruikbare indeeling, die in Kerst-
liederen, verdere liederen over -- en lofliederen aan - Jezus, lie-
deren over en lofliederen aan Maria, heiligenliederen, liederen op 
de vier ,uitersten" - d.w.z. de gebeurlijkheden aan 't einde des 
aardschen levens -, liederen van inkeer en zelfstrijd, vermanende 
liederen. En dan volgen nog enkele liederen die in geen dezer - 
trouwens reeds deels vaag begrensde - rubrieken to brengen zijn.
De meest beroemde en waarschijnlijk meest verspreide van al 
deze soorten zijn de Kerstliederen. Enkele ervan zijn vertalingen 
van hymnen en liturgische gezangen, als
Tis een dach van vrolicheden
in des conincs hove,
want daer heeft ghewonnen heden
een maecht tonser vrome
een kint, volmaect al wonderlic
enz.
wat een vertaling is van het beroemde 
Dies est laetitiae 
in ortu regali,
nam processit hodie
ventre virginali 
puer admirabilis 
enz.
en, met deels onvertaald refrein
Een kint geboren in betlahem 
verblidet alle jerusalem. 
Amor, amor
quam dulcis est amor!
Er zijn trouwens ook liederen van de andere soorten uit het

Latijn vertaald; het beroemde ,Stabat Mater" bijvoorbeeld (Die


moeder / die stont vol van rouwen / Weenende onder den cruce).


Vele van de Kerstliederen die we over hebben, zijn „leysen" 1),
1) Een verbastering van de woorden ,Kyrie eleison" (Heer erbarm U); het refrein 
bij uitnemendheid.
WALCH	3
34	DE MIDDELEEUWEN
d.w.z. liederen met refrein. Er zijn er daar bij van een allerbe-
koorlijkste nalveteit. Het refrein, dat alien meezingen, staat ge-
heel of gedeeltelijk, voorop als een Leitmotiv. Bijvoorbeeld:
Segt ons, segt ons, ghij herderkens,
Wat hebdij al ghesien ?
Te Bethleem opt velt verwachtende, 
Wat saechder al gheschien,
Daer ghij U schaepkens waert wachtende 1) ?

En dan begint het eigerilijke lied:
1. Die claerheyt als den dach, die quam op eenen nacht, 
Ons omvinc een hemelsche claerheyt ; 
Godts Ingel heeft ons goy tijdinghe bracht, 
Seggende : en vreest niet, en maeckt geen swaricheit.
Loff conditor alme syderum 
Et eterna lux credentium ! 
Segt ons, segt ons, enz.
2. Een vrolijcke blijscap bringhen zij,
Dat ons in Bethleem geboren is
Een salichmaker des volcks, en dat singhen wij, 
Van eender maghet, die wtvercoren is.
Loff enz.
3. Nae Bethleem gaende, soo die Ingel ons geboot, 
Soo vonden wij een huysken daer veel aen gebrack, 
Daer noch deure noch vinster to dege aen en sloot, 
De muer was geruynt, van riet was het dack.
Loff enz.
4. Int huysken zijnde, doen worden wij verblijt, 
Mariam siende en Joseph daer bij, 
Ell dat soete kindekijn ghebenedijt,
Dwelc Godt ende mensche was, dat gelooven wij.
Loff enz.

5. Noyt moeder en had haer kindekijn so lief,
Dat dat sweert der rouwe haer herte doorsneet, 
Als dat minlijck Jesusken door ongerief
Int cribbeken liggende, van coude dattet weent 2).
Loff, enz.
1) hoedende.
2) Een dergelijke assonance - klinkerrijm - komt meer voor, naarmate de poezie 
ouder is. In later tijd worden dergelijke rijmen veelal volledig gemaakt.
HET GEESTELIJK LIED
35
Er volgen nog drie strophen ; maar dit is genoeg om den geest 
voelbaar to maken dezer volksche liederen, waarin menschelijk 
medegevoel het sterkst sprekend element is, maar waarin toch 
ook telkens het besef dat het een goddelijk kind geldt, even manend 
en de stemming verplechtigend naar voren wordt gebracht.
Zoo zijn er ook Kerst- - en Drie-Koningen- - liederen 1) met 
een suja-suja-, een wiegedeuntje, als refrein; dat de zingenden 
waarschij nlij k met wiegbewegingen vergezelden. Alles typisch voor 
den tijd waarin het heilige zoozeer deel was van het dagelijksch 
leven, de heiligenbeeldjes zoozeer deel waren van het huisraad, 
dat men er ook in zeer alledaagsche termen van gewaagde ; dat 
is to zeggen: de gevoelens der gewone natuurlijke menschelijkheid 
werden, bij de groote menigte van het yolk, de gevoelens waarmee 
men ook het bovennatuurlijke begroette en bezong. Het is het 
gewone verschijnsel in de Middeleeuwen: door het leven wordt 
heiligheid gemengd ; het leven wordt er nobeler door, maar op-
den-duur verschiet de heiligheid zelve min of meer van kleur. Ook 
de kinderen deelen in die zeer gemoedelijke godsdienstigheid: ze 
gaan naar de Kerst-mis met een wiegje waarin een Christusbeeldje 
ligt; op het altaar staat ook zoo'n wiegje; en als de priester aan-
heft: „Eya, recolamus laudibus piis" raakt hij dat wiegje aan, en 
de kinderen doen het terwijl hun eigen wiegje, en met de andere 
hand bewegen ze een meegebracht belletje op en veer; en ze roe-
pen ook : „Eya, Eya !"
We zijn hier nog wel in een sfeer van godsdienstigheid; maar 
hoeveel ,huiselijker" is ze dan die van de mystiek!
Maar ook : hoeveel lief, zacht gevoel komt ons uit die liederen 
tegen.

We geven, ter kenschetsing van deze soort poezie, nog een enkel 
staaltje: een lied dat op eigenaardig naive wijze de annunciatie 
vertelt. Er zijn er verscheidene van then inhoud; maar het vol-
gende typeert wel het best den geest van kinderlijke godsdienstig-
heid
1) Kerst- en Driekoningen-liederen zijn niet to scheiden. Dat wordt zeer begrijpelijk, 
wanneer men weet, dat de viering van het Kerstfeest dertien dagen duurde; tot en 
met Epiphanieen. (Zie Acquoy, Kerstliederen en Leysen, blz. 243).
36	DE MIDDELEEUWEN
„Ave Maria, gratia plena!"
Dat sprac een Engel ; „God groet u Maria" 
In haer gebedekens dat zy lach.
„God groet U Maria, coninghinne,
,,Ende ghy suit een cleyn kindeken winnen 
„En dat sal wesen boven my".
Het staet er geschreven in alle duytsche boecken, 
Dat hebben ghelesen die wijse Propheten, 
Dat ghij Gods Moeder ende maget soude syn.
,,Heer Engel, Heer Engel, hoe soude is dat beginnen, 
,,Dat ick een cleyn kindeken soude winnen? 
,,Want ick en sprack noyt tegens man.
„Heer Engel, Heer Engel, dat woort moet aen mij beclyven, 
„Ick wil also geern Gods Moeder ende Maghet blyven, 
„Ick wil also geern Gods Moeder ende maghet syn".
Die Enghel die vlooch maer also hoogh op tot God 
,,Weest willecom, myn alderliefste bode, 
,,Ende wat ontbiet ons Maria?"
„Die bootschap van Maria is my so wel verganghen, 
„Maria heeft my so vriendelyck ontfangen, 
,,Zy wil also geerne Gods Moeder ende maghet syn".
Die Enghel die spreyde syn vergulde vederen alsoo wyde 
Ende by vloogh alsoo hooghe en by daelde weder neder, 
Den heylighen Gheest brocht by in haer.
,,Godt groet u, Maria, vrou Coninginne !
„Ick vinde u maghet ende laet u met een kinde, 
„Altijt is Godt ghebenedijt!"
Maria die viel op haer beide knien
,,Gods gratie, Gods wercken die moeten my stercken, 
,,Gods gratie die moet doer my gheschien".
Ziehier eenige specimina van het geestelijk lied, die represen-
tatief zijn voor den geest die daarin heerscht. We moeten er nog
aan toevoegen, dat het genre in de XVde eeuw een nieuwen opgang 
beleeft ; de kringen der moderne devotie en vooral der observanten
HET GEESTELIJK LIED
37
- d.w.z. de verzuiverde en verstrengde Franciscaners - leveren 
ook belangrijke liederen. De XVde eeuw is in de Nederlanden, 
door de Bourgondische hertogen uiterst slecht beheerd, een tijd 
van vernieuwd geestelijk verlangen; terwijl het een tijd is van 
verval wat de waarde en wat den invloed van den stand der secu-
laire geestelijken betreft. De dan ontstane liederen hebben een 
ernstiger-geestelijk karakter; we wijzen als voorbeeld op de twee 
bekende liederen van den observant en straatprediker, den Heil-
soldaat der XVde eeuw, pater Brugman: „Ick hebb ghejaecht 
mijn leven lane" en ,Och eeuwich is so lanc." 1).
Een zeer fijngevoelige dichteres van - acht - geestelijke lie-
deren is ook suster Bertken, die van 1457 tot 1514 in een kluis in 
de Utrechtsche Buurkerk haar streng ascetisch leven leidde. Haar 
gedichten - en prozatractaatjes - behooren typisch bij de mo-
derne devotie.
L i t t e r a t u u r
Niederldndische geistliche Lieder des XV Jahrhunderts, uitg. door H. HOFFMANN 
VON FALLERSLEaEN (Horae Belgigicae X) Hannover 1854.
Middeleeuwsche geestelijke liederen en leisen, uitg, door J. G. R. AcQuov, Den 
Haag, 1888.
Een devoot ende profitelijek boecxken, uitg. door D. F. SCHEURLEER, Den Haag 
1889.
Het oude Nederlandsche lied, verz. door FL. VAN DuYSE, Den Haag 1903.
J. A. N. KNUTTEL, Het geestelijk lied in de Nederlanden voor de Kerkhervorming, 
Rotterdam 1906.
Middelned. geestelijke liederen naar een Parijsch hs. uitgeg. door C. LECOUTERE 
(Leuvensche Bijdr. III, b1z. 23) (typisch Franciscaansch).
Middelned. geestel. gedichten, liederen en rijmen, uitg. door W. L. DE VREESE 
(Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XIX, blz. 289, XX, b1z. 249).
Verspreide Middelned. geestel. gedichten, liederen en rijmspreuken, uitg. door 
C. G. N. DE Voovs (Ts. Ned. T.- en Letterk. XXIII, b1z. 41).
J. G. R. AcQuov, Het oude Paaschlied ,Christus is opgestanden" (Archief Ned. 
Kerkgesch. I, 1).
J. G. R. AcQuov, Liederen en Leisen (Ned. Arch. Kerkgesch., VI, b1z. 219). 
M. RAMONDT, Overblijfsels van geestelijke liederen voor de hervorming (Ts. v. 
Ned. T.- en Letterk. XXIII, b1z. 303).
Een boexken gemaket van Suster Bertken, bij Jan Seversen to Leiden, 1518; uitg. 
met inl. en aant. door JoHA. SNELLEN, Utrecht, 1924.
JOHA. SNELLEN, Lets over Zuster Bertkens persoonlijkheid als mystica en schrijf-
ster (De Stem X (1930), b1z. 307).
M. E. KRONENBERG, Een onbekende .4ntwerpschc uitgave van Suster Bertken's 
werken. Het Boek, NIX (1930) b1z. 289.
P. N. VAN E11cK, Een Lied van Suster Bertken? (De Beweging, 1913, IV, b1z. 
186.)
1) Zie Horae Belgicae X no. 107 en 109.
38	DE MIDDELEEUWEN 
FORENSISCHE GEESTELIJKHEID


a. Pater Brugman en andere evangelisten


Brugman, hoewel veelal bij de mystici ingedeeld, is het toon-
beeld van den forensischen propagandist voor het ,werkende" 
Christelijke leven. Door den invloed van den geweldigen doctor 
extaticus, Dionysius den Karthuizer, daartoe gebracht, heeft hij 
zijn groote kracht in een bont-populairen stroom van preeken uit-
gevierd ; preeken in de meest kernachtige volkstaal en vol van 
den meest typischen volksgeest. Zijn beelden van het geestelijk 
leven zijn veelal zeer aardsch; en zijn voorstelling van den hemel 
als een ,eetcamer", waar men ,brust ende bract" en Jezus als 
kok fungeert, moet, zelfs voor een XVde eeuwsch volkspubliek, 
de grenzen van de heiligschennis hebben benaderd. Maar als hij 
doorpraat-,,als Brugman" ! -, dan voelt men toch telkens weer 
zijn diepe vroomheid in al die gemeenzame beschouwingen. Zoo 
in zijn ,Leven van Jezus"; een der vele nit het einde der XIVde 
en uit de XVde eeuw, waarin met groote volksche levendigheid 
en telkens in dit verhaal doorbrekend medegevoel het aardsch 
bestaan van den Zaligmaker aanschouwelijk wordt gemaakt. Uit-
eraard wordt steeds de passie met de meeste uitvoerigheid be-
schreven, en met dat realisme, dat een der meest typische ken-
merken van ons yolk is. Waarbij het uiterlijke lij den in aanmerke-
lijk meerdere mate word!: voelbaar gemaakt, dan het innerlijke. 
Maar hoe teeder heeft men in dit soort proza ook bijvoorbeeld de 
wisseling van moederlijke liefde en schroom voor God geteekend, 
waar Maria haar pasgeboren zoon aanschouwt
„Och, doen Maria hueren sone daer soe sach liggen, die daer soe 
genoechlijck was ende sonder pijne van huer geboren was, soe 
was sy soe blijde! Maar sij bekende 1), dat 2) huer heer ende huer 
God was, soe en dorste sy hem metten iersten 3) niet aan tasten. 
Och, doen sij sach dat hij soe seer weende ende wierp alle twee 
sijn clijn handekens nae huer, al oft hij nae huer hadde willen 
reyken, doen en cost sij heur niet langher ghelijen.... " 4). En ver-
1) besefte.
2) dat het.
3) zoo dadelijk.
4) Uit „Die seven blyscapen van Maria". Handschrift Kon. Bibl. Brussel, uitg. 
door C. G. N. de Vooys in Archief voor Nederl. Kerkgeschiedenis. Nieuwe Serie, deel 
I, b1z. 143.
PATER BRUGMAN EN ANDERE EVANGELISTEN	39
der:,,.... Sij doude hem aen huer meegdelijcke borsten ende gaf 
hem van huer megdelijck melk to suyghen; want hij soe grooten 
honger hadde, soe want hij niet meer dan drij druppelkens melks 
in die borsten van sijnder moeder, soe weende hij soo seer ende 
crabbelde alle twee met sijnen clijnen handekens aan Maria bor-
sten. Ende 1) wort alte bitterlijck weenende met hem ende seyde: 
„O hemelsche vader, wat beliefdt u dat is doen sal met uwen sone ? " 
Sij paeyde hem, soe sy best cost, ende seyde : ,,O mijn lief kint, wat 
wildij dat ik dij doen sal?" Ende sij custe hem soe minnelijc aen 
sijn roet mondeken. Die ghenuchte ende dat iolijt dat sy met hem 
hadde, dat en sal nummermeer mensche verstaen.... "
*
*
We zijn van het diepe in God verzonken geestelijk leven, waar-
van we de uitingen-in-de-mystiek aanduidden, door de eenvoudi-
ger geestelijkheid, die zich, onder andere, in het geestelijk lied 
uit, gekomen tot de forensische geestelijke epiek; in de eerste 
plaats dan vertegenwoordigd door eenige Levens van Jezus; zoo-
genaamde Evangelienconcordansen of Evangelienharmonieen - 
d.w.z. werken die den inhoud der vier of veelal der eerste drie 
evangelien in een verhaal samenvatten; een soort verkorte bijbels 
voor leeken ; die trouwens ook al spoedig den bijbel zelf in 't 
Dietsch konden lezen ; in het derde kwart van de XIVde eeuw was 
er al een bijbelvertaling verschenen; ze schijnt in die eeuw echter 
nog maar weinig verspreid to zij n geweest ; veel meer in de volgende. 
Op de berijmde, XIIlde eeuwsche bijbelbewerking door Maerlant 
komen we terug. Maar er was ook reeds een XIIlde eeuwsch 
zeer bekoorlijk gedicht ,Vanden Levene ons Heren"; waarvoor 
niet alleen de bijbel, maar ook de apocriefe evangelien als bron 
hadden gediend; die zooveel meer dagelijksche bijzonderheden-
omtrent de gewijde personnages wisten to vertellen, en daarom 
zoozeer in den smaak van het yolk vielen. Dit gedicht, vol naive 
anachronismen, is inderdaad geheel in den volksgeest geschreven. 
Het is vol van die lieve menschelijkheid die we ook in het lied op-
merkten. En die in de XIIde eeuw de meer star-koninklijke voor-
stelling van den Heer gaat vervangen. Er is ook een - latere - 
berijmde Ons Heren Passie. En, als gezegd, meer Levens van Jezus 
dan dat van Brugman, ook dikwijls van letterkundige waarde.
1) En zij.
40
DE MIDDELEEUWEN
Litteratuur
W. H. BEUKEN, Het Middelned. Gedicht Vanden Levene ons Heren. (Utr. disser-
tatie) 2 dln. (I Inl. met crit. kommentaar; II Uitg. v. alle teksten) 1928-'29.
JAN WALCH, Van den Levene ons Heren (in ,Boeken die men niet meer leest"; 
Zhtphen, 1928, b1z. 134).
De Levens van Jesus in het Middelnederlandsch, uitg. door J. BERGSMA. 
Brugman's Leven van Jezus. uitg. door W. MOLL in Joh. Brugman II, blz. 283, 
Amsterdam, 1854.
Ons Heren Passie, uitg. door J. VERDAM (Ts. v. Ned. T.- en letterk. XXV, 
blz. 190).
b. De Heiligen


Maar ook de heiligen hebben hun in 't Dietsch verhaalde of ver-
taalde biografieen. En hiervan gewagende komen we tot het,,be-
gin" van de Nederlandsche letteren; tot Heynric van Veldeke; die 
zijn uitgebreiden en belangrijken dichtarbeid met de te-boek-stel-
ling van het leven van zijn schutsheilige, ook den schutsheilige van 
de in de nabijheid gelegen stad Maastricht, begon. Zijn Sint-Servaes-
legende dan is de, hoewel bekortende, nogal langdradig aandoen-
de bewerking van een Latijnsche vita; het eerste werk in onze 
Nederlandsche taal. Nederlandsch ; want 't is geschreven in een 
Oostnederfrankisch 1) dialect, dat nogal afwijkt van de Middel-
nederlandsche, voornamelijk Vlaamsch-Brabantsche koine.
Veldeke is een merkwaardige figuur, die in een merkwaardig 
grondgebied leefde. Zijn kasteel lag niet ver van het reeds toen - 
in het einde der XIIde eeuw -- zeer bloeiende Maastricht. Vrucht-
baar land; Jeker en Maas zijn voor de stad van beteekenis als 
vischwater en verkeerswegen. En dan is ze het kruispunt van 
twee groote landwegen: de weg die nit het midden van Duitsch-
land over Keulen naar Tongeren en naar het groote veer op Enge-
land leidt, snijdt hier den weg van 't Nederduitsche Saksenland 
naar Frankrijk.
Dat intermediaire karakter dat Maastricht dan heeft tusschen 
Frankrijk en Duitschland, zal - eenigszins - onze Nederland-
sche beschaving in de volgende eeuwen typeeren ; het typeert nu, 
in 't eind der XIIde en bet begin der XIIIde eeuw, wel zeer den
1) Waarschijnlijk Nederfrankisch. Zie de korte uiteenzetting to dezen van Overdiep, 
Gesch. v. d. Letterkunde der Nederlanden, 's-Hertogenbosch en Brussel. Eerste Deel, 
z. j. (1939) b1z. 7.
DE HEILIGEN
41
waarschijnlijk ridderlijken 1) poeet Veldeke. Hij is een echte koe-
rier die Fransche waarden naar Duitschland overbrengt. Als we 
het over zijn ridderroman hebben en vooral over zijn troubadours-
poezie, zal dit sterker blijken. Nu allereerst iets over zijn Sint-
Servaeslegende, een work van omstreeks 1170.
Deze heiligenlegende is naar een Latijnsche vita bewerkt; een 
vita die zelf weer een verkorte bewerking was, van een omstreeks 
het jaar 1000 geschreven biografie; die zelf weer de uitbreiding 
was van een Maastrichtsch handschrift dat gegevens bevatte 
aan Gregorius van Tours' Historia Francorum ontleend. Een 
staaltje van het telkens weer vertalen, bewerken, verkorten en 
uitbreiden van een hagiografie, zooals dat in de Middeleeuwen, 
soms ter propageering van bepaalde relieken, soms enkel nit 
vrome belangstelling, plaats had. En dat we daarom hier ver-
melden. Het wonder is in deze Sint-Servaeslegende schering en 
inslag. De heilige is van Oostersche herkomst, krijgt van God 
het bevel, naar Tongeren to gaan, waar al zeven jaar een bis-
schopsvacature was; een engel geeft hem daar den bisschops-
staf; - en ofschoon hij alleen Grieksch sprak, hoorden alien, 
toen hij, door Gods inspiratie, het woord voerde, hun eigen taal.
Int midden van der kercken 
Dede by op 2) sijnen mont.
Doen vervulden God ter stont 
Mitten Heilighen Gheiste
Ende dede hem volleyste 3)
Mit synnen en met woerden 4) .
Alle die hoem spreken hoerden
Vernamen allet dat by sprack,
Dat was hon salicheit ende ghemack 5).
1) Over Henric van Veldeke's inaatschappelijken stand is de laatste jaren veel to 
doen geweest. Zie o.a. J. van Mierlo's artikelen in Verslagen en Mededeelingen van 
de Kon. Vlaamsche Academic 1928, 885-937 en de daaruit voortgekomen strijd-
schriften, gewisseld tusschen Dr. Lyna en hem, respect. in Paginae Bibliographicae 
(IV no. 5, biz. 1370-1374), Versl. & Meded. 1929 b1z. 653-660; Pag. Bibliogr. IV, 
nr. 11, h1z. 1523-1528; Versl. en Med. 1930, b1z. 365-389; Dr. Lyna's Verzamelde 
Opstellen (Hasselt 1931), v. Mierlo: Versl. & Meded. 1931, b1z. 1037-1067; Dr. Lyna: 
Ridder-dichter Hendrik van Veldeke (Hasselt, 1932), v. Mierlo: Versl. & Meded. 1933, 
b1z. 50-70.
2) open.
3) verleende hem hulp .
4) wat zijn geest en wat zijn taal hetreft.
5) nut.
42
DE MIDDELEEUWEN
Ende eyne voele scone meer 1). 
Wannen 2) dat der menssche weer 3),
Off van welkerhande tonghe, 
Beide oude ende ionghe,
Dutsche, walsche off latijn,
Sy vernamen alle die reden sijn.
Dat wolde God alsoe maken.
Hij wordt echter later, als vreemdeling niet geliefd, uit Tonge-
ren verdreven, leeft als kluizenaar to Maastricht, maakt reizen 
naar Troyes en naar Rome, wordt door de Hunnen die dan Europa 
teisteren, gevangen genomen ; wordt ten slotte met eere weer 
naar Tongeren gehaald, maar hij wil daar niet blijven, voorspelt 
den ondergang der stad en gaat, de heilige voorwerpen en relieken 
meenemende, weer naar Maastricht. Daar sterft hij dan weldra, 
en werkt vele wonderen, zooals hij ook bij zijn leven had gedaan. 
Dat is de inhoud van het eerste der twee aan hem gewijde boeken. 
In het tweede boek - legenden der heiligen zijn gewoonlijk op 
deze wijze verdeeld - worden de verwoestingen door Attila, 
,,Gods vleghel", aangericht, verhaald en de verheffing van Maas-
tricht tot een bisdom, in de plaats van Tongeren, meegedeeld ; 
wat een eerbetoon aan den heilige beteekende. Vele mirakel-
verhalen verder, verweven in de geschiedenis van Maastricht; 
Karel de Groote, Lodewijk de Vrome en de latere Saksische 
keizers bewijzen het gebeente van St. Servatius eer.
Ziehier de oudste heiligenlegende in het Nederlandsch ; tevens 
het oudste overgebleven document onzer letteren. Men kan niet 
zeggen, dat het „de" heiligenlegende op haar best vertegenwoor-
digt. Het levensverhaal is met weinig innigheid geschreven; de 
hoofdfiguur blijft uiterst vaag; op ,het wonder" is overmatige 
nadruk gelegd. De beide eerste gebreken vinden een verklaring 
in het feit dat het hier een heilige gold die al bijna acht eeuwen 
dood was. Hij werd dan ook blijkbaar door den auteur gekozen 
om den plaatselijken schutspatroon to eeren - en belangstelling 
to vragen voor de aanwezige relieken -, meer dan om uiting to 
geven aan gevoelens des harten. En dan : de dichter worstelt in 
deze vroege periode zijner werkzaamheid nog blij kbaar met de taal.
*
1) En een zeer schoon teeken. 
2) van waar.
3) was.
DE HEILIGEN	43
Weinig jonger dan het leven van St. Servaes schijnt de Reis 
van St. Brandaan. Aanmerkelijk fantastischer en zonderlinger. 
Maar 't geldt hier dan ook een Iersch verhaal!
St. Brandaan is de Odysseus onder de heiligen geworden. His-
torisch was hij een VIde eeuwsche abt van het door hem gesticht 
klooster Cluain-Fert in 't graafschap Galloway. Er is een zeer 
vroeg, reeds in de Xde eeuw bekend, Latijnsch verhaal van zijn 
zevenjarige wonderreis, en er zijn veel afwijkende Duitsche le-
genden daarvan. De Nederlandsche lezing moet op een ver-
loren geraakt Duitsch gedicht berusten. Brandaan, vertelt de 
inleiding, verbrandde in boosheid een boek waarin allerlei, naar 
zijn idee ongelooflijke, wonderen der schepping beschreven waren. 
Een engel beveelt hem dan, negen j aar op zee to gaan zwalken ; dan 
zal hij leeren inzien, dat zijn ongeloof misplaatst was. Nu, er 
wordt hem zoo het een en ander voor oogen gezet ! Een wirwar 
van voorstellingen uit de Keltische, Germaansche en klassieke 
mythologie, uit den Bijbel, de aprocriefe evangelien, uit Ooster-
sche verhalen, maken dit verhaal evenzeer fantastisch als belang-
wekkend uit een cultuurhistorisch oogpunt. En nog in meerdere 
opzichten. Schemert er in de verhalen van heel verre, door St. 
Brandaan bezochte landen, die sedert then weer uit de waarne-
ming der menschen verdwenen zijn, een herinnering aan oeroude 
afzwervingen op zee naar Amerika ? Heeft de dichter - of een 
der nadichters en aanvullers - gedacht aan het doodenrijk der 
Kelten? Is dat dan ook misschien Amerika? Hij, en zijn met hem 
scheep gegane monniken, zien het hoofd van een heidenschen reus, 
een met boomen begroeiden walvisch, eerst voor een eiland ge-
houden, een meermin, de Leverzee - een geliefde fabelzee in 
Middeleeuwsche reisverhalen -, een klooster waarvan de zeven 
monniken gespijsd worden door eon duif en een raaf, die hun 
eten brengen uit het paradijs, eon ruigbehaard kluizenaar op een 
steen, ex-koning; de hel; een goudbevloerd eiland met een lust-
slot; vlak daarbij is het aardsche paradijs. Judas zit op een rots 
in de Leverzee, waar men nog eens doorkomt ; aan den eenen kant 
is hij bevroren, aan den anderen staag verbrand ... Enzoovoort. 
Veertien dagen vaart men in een kring; die blijkt to zijn gevormd 
door een visch met den eigen staart in den bek. Na terugkomst in 
't klooster leest St. Brandaan nog eenmaal de mis en sterft dan.
Hier zien we dan de Iersche fantaizie die zulk een groote rol zal
44	DE MIDDELEEUWEN
spelen in onze ridderromans, werkzaam in een geestelijk gedicht. 
Vele gegevens zijn, we merkten het al op, on-, en voor-Christe-
lijk. Maar dat geldt van zoo menige legende ; ... en van zoo menig 
,,Christelijk "feest.
Een van de merkwaardigste - en meest Christelijke - aan-
schouwingen van St. Brandaan was, dat hij hel en paradijs mocht 
zien ; het knarsetanden en geween der hel mocht hooren, en een 
glimp opvangen van de paradijsche glorie. Dat is een motief, dat 
in de Middeleeuwen veelvuldig voorkomt ; menigmaal gaat een 
engel met de ziel welke hij ten hemel opvoert, even een zijweg in, 
en laat de miserien der verdoemden zien. Dat geschiedt, opdat de 
ziel haar eigen behoudenis to dieper zal gevoelen en genieten. 
Dat dit genot door medelijden bedorven zou kunnen worden, 
komt blijkbaar niet bij de schrijvers op. IDat is to zeggen: dat 
medelijden - dat blijkens de beschrijving der helsche pijnen toch 
noodzakelijkerwijs even als gevoeld wordt ondersteld - is niet 
van heel langen duur. Dat is een merkwaardig teeken des tijds. 
Medelijden, werkelijk diep gevoeld, is een modern verschijnsel.
Hemel en hel ziet ook St. Patricius ; de roemruchtige bescherm-
heilige van lerland, die in de IVde en We eeuw geleefd fmoet 
hebben, en omtrent wien de oudste geschriften van de VIIIste 
eeuw zijn. Dan is er uiteraard nog niet van een vagevuur sprake, 
daar de Kerk daar toen nog niet van sprak. In onze Middel-
nederlandsche letterkunde nu bestond een hetzij onmiddellijk 
uit het Latijn of via het Fransch tot ons gekomen gedicht; we 
hebben er 434 verzen van over, waarin wordt verhaald, hoe St. 
Patrick, van God de gunst kreeg, in een hol op een van de eilanden 
in het Iersche meer Lough Derg den hemel, de hel, maar vooral 
ook het vagevuur to aanschouwen, terwijl hij het ook anderen kon 
toonen. Dat was een hulp in den zeer moeilijken arbeid van de 
bekeering der Ieren ; die den eisch stelden van den ongeloovigen 
Thomas: eerst zien, en dan gelooven. Het hol waarin St. Patrick 
afdaalde, werd sedert een bedevaartplaats; van misschien weer 
to goed geloovigen ; dus een van die geheimzinnige plaatsen van 
contact met de onderwereld, zooals ook het oude Griekenland ze 
kende, en in welker bestaan ook Dante ons wil doen gelooven. In 
het ons gebleven fragment wordt eerst een en ander uiteengezet 
van de leer van vagevuur en aflaat ; dan komt de geschiedenis 
van een ridder „die int Vagevuur ghinc" ; maar van wat hij daar
DE HEILIGEN	45
zag, vernemen we niet veel meer, daar ons fragment afbreekt. 
Uit andere - Latijnsche en Fransche - redacties weten we 
echter wel, wat die ridder - hij heet meestal Owein - gezien 
heeft : een aantal uitvoerig beschreven pij nigingen ; die hij de 
zielen ziet lijden, maar ook zelf ervaart; dan bereikt hij over een 
brug het aardsche paradijs, en daarna mag hij een blik werpen op 
den hemel; een blik die hem een voorgevoel geeft van de eeuwige 
gelukzaligheid. Daarbij blijft het; met deze heerlijke mogelijkheid 
in 't hart moet hij terugkeeren, en met een veertiendaagsch ver-
blijf in 't klooster dat bij den ingang van het hol staat, zijn tocht 
besluiten. Er wordt nadrukkelijk verzekerd, dat de ridder 't va-
ghevier zag,,niet in gheeste, mar levende, wakende ende voorsien, 
recht oft lichamelijc hadt gewezen". Dit verhaal is dus een reis-
verhaal, als dat van St. Brandaan, en behoort niet tot de vizi-
oenen-litteratuur, die zeer uitgebreid was, waartoe ook o. a., 
naar we zagen, Hadewych haar aandeel leverde ; en waartoe ook 
het vizioen van Tondalus behoort ; het verhaal van de driedaag-
sche zielereis van een schijndooden of bewusteloozen ridder, die 
door een engel geleid en beveiligd, hel, vagevuur en hemel be-
zocht. Het Latijnsche verhaal dateert uit de XIIde eeuw; we 
hebben er drie prozavertalingen van over, een van deze vertalin-
gen komt in verschillende handschriften voor, gecombineerd met 
het verhaal ,Vant Vaghevier dat St. Patricius vertoghet was". 
Van het vizioen van Tondalus wordt herhaaldelijk door andere 
schrijvers gesproken; het schijnt trouwens een van de populairste 
verhalen van de XIIde eeuw to zijn geweest. In details is er een 
treffende overeenkomst met Dante's Commedia; vooral met den 
Inferno.
Uit de XIIIde eeuw hebben we dan nog een paar echte heili-
genlevens over : een Leven van Ste Lutgart en een van St. Fran-
ciscus. Werken dus, die in dezelfde rubriek behooren als Veldeke's 
Leven van St. Servaes, maar die respectievelijk ongeveer vijf-en-
zeventig en negentig jaar jonger zijn. Dat verschil is ook wel voel-
baar in den geest van die verhalen. Bij Sint Servaes',,vite" is, zoo-
als we reeds opmerkten, het wonder schering en inslag ; pour epater 
les croyants... In die van Ste Lutgart voelen we - al ontbreekt het 
wonder ook daar geenszins , hoe deze levensbeschrijving voort-
komt uit een mystiek, extatisch milieu; en wat het leven van 
Sint Franciscus betreft, niemand kan dat beschrijven zonder door
46	DE MIDDELEEUWEN
den goddelijken geest van, dezen wonderbaren heilige to worden 
aangegrepen, zelfs al is die biografie slechts de bewerking van 
een andere.
De beroemde Thomas van Cantimpre, de schrijver van het 
in de Middeleeuwen wijd-verspreide Bienboec (Bonum universale 
de apibus) heeft de heilige Lutgardis persoonlijk gekend, „familia-
rissimus eius" noemt hij zich in zijn Latijnsch verhaal van haar 
leven ; Willem van Afflighem - een Mechelaar van geboorte, 
monnik, later prior van de abdij van Afflighem (bij Aalst) - 
heeft het vertaald. Haar levensverhaal is een histoire de batailles 
tegen den vleeschelijken lust, bij zichzelve en bij andere nonnen; 
tot die lust ,gesublimeerd" is tot een geestelijke ontvankelijkheid 
waarin zij vele vizioenen ziet. Overigens is Willem van Affli-
ghems vertaling merkwaardig, doordat hij in dit dichtwerk een 
nieuwen versvorm invoert. ; n. 1. jamben ; vier in de verzen met 
staand, vier-en-een-halve in die met liggend rijm, in plaats van 
het tot then gebruikelijke Middelnederlandsche vers, dat op een 
aantal heffingen berust. Zijn systeem zou, voor zoover we weten, 
voorloopig nog geen navolging vinden.
Wat het Leven van St. Franciscus aangaat, dat is een bewer-
king - in verzen ; in dit stadium van onze litteratuurgeschiedenis 
is nog negen tiende van het min-of-meer letterkundig werk in 
verzen - van de officieele „vita" in 't Latijn van St. Bonaven-
tura, die bestemd was, alle vroegere levensbeschrijvingen to ver-
vangen ; daar in die vroegere levensbeschrijvingen nogal eens 
voelbaar werd, hoe de groote heilige in zijn jeugd weinig dadelijke 
erkenning bij de seculaire geestelijkheid had gevonden; men 
zag toen in zijn armoe-verheerlijking - terecht! - een ver-
wantschap met de leer en de praktijk van verschillende ketter-
sche secten ; welker armoeleven tevens de beteekenis had van een 
critiek op den rijkdom der hooge geestelijkheid.
St. Franciscus, de poverello van Assisi, inderdaad een van de 
puurste en sterkste geesten die ooit hebben geleefd, heeft reeds 
in zijn leven een ontzaglijken indruk gemaakt. Bewijs... o.a. het 
werk van Maerlant; die nog geen vijftig jaren na den dood van 
den heilige - en bij het toenmalige verkeer en de toenmalige 
verkeersmogelijkheden is dat snel - de wenschelijkheid van spe-
ciaal deze ,vite" in de landstaal inzag. We noemen dit ,bewijs", 
omdat het 't meeste belang heeft in verband met dit boek, maar
DE HEILIGEN
47
inderdaad zijn er belangrijker bewijzen: in de kunst - de schil-
der- en miniatuurkunst vooral -, in de Kerk, in de politick, 
in het heele leven is de z. g. ,Franciscaansche lente" een tijd van 
verjonging, van verfrissching, van dieper en ontroerder leven. Na 
de dorre scholastiek, van de IXde eeuw tot de XIIde eeuw, en 
na St. Bernard van Clairvaux, is deze allereenvoudigste mysticus-
en-realist, van wien men mag zeggen, dat hij zijn heele leven, in 
alien eenvoud, in de aanschouwing Gods doorbracht, een heerlijke 
door alien, door alle leeken ook, to begrijpen uitstorting van den 
heiligen geest geweest.
We hebben het over Maerlants werk. De belangrijkheid van 
een dergelijk boek als cultuurhistorisch verschijnsel zal men na 
het voorafgaande al voelen. De vraag stelt zich : hoe heeft Maerlant 
dit leven voorgedragen ? Was hij -die, in zijn strofische gedichten, 
waarlijk bij tijden dichter blijkt - door het leven van dezen 
grootsten heilige zoo geinspireerd, dat er nit die inspiratie een 
schoon letterkundig werk is ontbloeid?
Neen. Het is een nogal breedsprakig rijmwerk geworden; - 
breedsprakigheid is de fout van de Nederlandsche schrijvers, 
vooral, maar niet alleen, in de Middeleeuwen	al zijn er mooie 
regels in - merkwaardig is de inleiding. Men heeft vaak betoogd, 
dat Maerlant, de schrijver van den Eersten Martijn, de man van 
de sociale rechtvaardigheid, zich wel bijzonder tot den poverello 
moet aangetrokken hebben gevoeld; - nu ja, men kan dat 
zeggen, hoewel Maerlants rationalistische, zij het toch ook dog-
matisch-zuivere democratic 1) toch nog wel iets anders is dan 
de mystische liefde tot de Armoede als den verkoren staat ; den 
toestand waarin men, zonder ,middelen" zijnde, het onmiddellijk 
beginsel des levens het naast is. In elk geval: beiden willen, naar 
Gods wil, recht en waarachtigheid op aarde. Naar Gods wil: en 
daarop moet men bedacht zij n ; want,,deze werelt trect ten ende" ; 
het is de tij d door „den apostel" - Paulus namelij k2)- als „de 
laatste" aangeduid
1) Zie ,Kommunisme in de Middelned. Lett. door E. A. Serrarens (Ts. v. T. en 
Lett. XVI, I en 77).
2) 2 Timoth. IV: 3 en 4.
48	DE MIDDELEEUWEN
Inden laetsten tiden sullen
Die lieden also verdullen,
Datsi sullen hem selven minnen 
Ende el niet souken danne winnen, 
Ende hem vander waerheit keren 
Ende boerden ende favelen leren.
Nu, zegt hij, dat past precies op onzen tijd; de menschen willen 
alleen maar lekker leven; en houden zich bezig met romannetjes! 
Romannetjes, flauwe bedenksels; terwijl God daar is, die ver-
wacht dat wij streven naar volmaaktheid, volgens zijn heiligen 
wil, en die ons in de gewijde geschiedenissen zooveel verheffende 
voorbeelden voor oogen stelt! Maar nu:
Cume es hi van mi bekint
Die nu leest ende waerheit mint ; 
Maer Tristram ende Lanceloot, 
Perchevael ende Galehoot, 
Ghevensde namen ende ongheboren, 
Hier of willen de lieden horen: 
Truffe van minnen ende van stride 
Leestmen dor de werelt wide ; 
Die ewangelie es ons to zwaer, 
Om dat soe recht seit ende waer.
De klacht en vermaning - we spraken er reeds hierboven 
terloops over - zijn to echter en to sterker, waar ze komen uit
een to dezen zelf bekeerd gemoed; Maerlant had zich to voren ook 
ijverig met „truffe van minnen ende van stride", d.w.z. met 
ridderromans, bezig gehouden. Hij is zich dus wel zeer bewust, 
een heilig werk to doen ; inaar hij rijmt slecht ; beklaagt zich zelf 
ook over de moeilijkheid van 't vinden van rijmwoorden, in ver-
band met die van het metrum ; - toch, proza-schrijven, neen !
Dit werk is dan vol stoplappen - ,dats waer" ; ,sijt seker dies" ; 
„sonder gilen", enz. ! - De epische en speciaal de hagiografische
auteurs gaan veel mank aan dit euvel; maar zoo mank als Maer-
lant in dit werk, loopen ze toch maar zelden !
Toch, soms stuurt zijn emotie wel weer de schrijfstift; bijvoor-
beeld aan het einde van het XIIde capittel, dat over den ootmoed 
van den heilige handelt
Dit es soe I) dan zekerlike,
Die hare besitters maket rike 
Vor al de werelt buget soe neder, 
Ende al de werelt eert haer weder.
1) n.1. de ootmoed.
DE HEILIGEN	49
Die beide slotverzen in hun zuiveren en zachten, parallelis-
tischen op-en-veer-gang, zinrijk en melodieus, zijn voortreffelijk. 
En aan 't slot van het XIIlde capittel, dat over de stigmata:
Want waerlike hets de zegel ons heren
Ende es waerdich alre eren ;

slotverzen die op statige wijze afsluiten. Ontroering is in de be-
schrijving van de laatste uren van den heilige; ontroering is er 
ook in het tafereel, waarin St. Franciscus de melaatschen kust - 
Jonckbloet vond dat ,onsmakelijk" ! - en aalmoezen geeft
Ende met ontfermicheit van gronde

Custi hare hande ende hare monde. 
Den aermen broodbidders 1) gemene
Ne gaf hi met dat zine allene, 
Maer hi begherde in sijn gedochte,
Hoe hi hem 2) zelven hem 3) geven mochte.

Verzen als deze laatste toonen - al is ,gedochte" misschien 
niet het meest juiste woord, en eenigszins onder rijmdwang 
gekozen -, dat Maerlant de innerlijkheid van den poverello 
meevoelde. Dat wezen van den heilige vinden we in meer goed 
genoteerde, althans zeer goed begrepen trekjes door Maerlant 
in navolging van St. Bonaventura vermeld:

Wi keren 4) desen armen man

zegt Franciscus, als hij een arme zijn eigen kleed geeft 
Desen mantel, want hi zijn es;
Wi ebbenc geleent dor des 5)
Tote dien, dat wi armer vonden 
Dien wine gegeven conden.
Bij het verhaal van de vuurproef welke St. Franciscus den sul-
tan aanbiedt to ondergaan; van zijn extatische schouwingen, de 
macht van zijn gebed, zijn strijd tusschen zijn verlangen naar het 
schouwende en de gerechte eischen van het werkende leven 
vinden we ook wel telkens even treffende regels.
1) bedelaars.
2) zich. 
3) hun.
4) teruggeven.
5) Wij hebben hem daartoe geleend.
WALCH
50	DE MIDDELEEUWEN
We waren wat uitvoerig over dit eene heiligenleven ; de be-
teekenis van den hier beschrevene voor zijn tijd en het belang 
van den verdietscher van dit werk voor onze letterkunde, recht-
vaardigen dit. We willen de beschrijving van dit belangrijkste 
heiligenleven nu echter als representatief beschouwen en ons 
niet verder verdiepen in al die berijmde -voor 't grootste deel 
vertaalde - legenden ; die ons min of meer - de meeste min - 
volledig zijn bewaard. We hebben een geschiedenis der apostelen 
(,,Der Ystorien Bloeme"). Voorts een leven van Ste Eustaesse, 
Ste Waerneer, Sente Aechte (in 1286 gedicht) Ste Caterine, Sinte 
Marie Egyptiake ; van de Nederlandsche ,santinnen" : Sunte 
Kunera van Rhenen, en de reeds genoemde Ste Lutgart. De 
schrijver van dit laatste werk, Thomas Cantimpratanus, schreef 
ook een Leven van Sinte Kerstinen, dat evenwel eerst in de 
XIVde of XVde eeuw in 't Dietsch is vertaald. Dit verhaal is 
wel een van de meest hysterisch-verwilderde heiligen-levens ! En 
dan hebben we nog een vlot verteld, gemoedelijk-realistisch 
levensverhaal in proza, van de XVde eeuw, van Ste Maria Mag-
dalena. Van de mannelijke Nederlandsche heiligen noemen we, 
na St. Servaes, den patroon van Maastricht, St. Amand, den be-
schermheilige van Vlaanderen, door Gillis de Wevel. Vlaanderen 
moge St. Amand en zijn levensbeschrijver - die den 27sten 
Januari 1367 zijn werk to Brugge voltooide (hij zegt 27 Januari 
1366, maar begint het nieuwe jaar met 1 Maart) - in hooge eere 
houden, wie niet speciale banden met deze beiden heeft, zal deze 
vite allicht ietwat onnoozel en zeker weinig litterair belangrijk 
vinden. We wijzen tenslotte nog op een zeer merkwaardig boek, 
niet over een heilige, maar over een reliek ; de allerheiligste reliek 
Jezus' kruis, dat volgens de overlevering door keizerin Helena 
was teruggevonden; en waarvan in vele kerken een splintertje 
werd vertoond en vereerd. In ,Dboec van den Houte" dan wordt 
de voorgeschiedenis van dit Kruis verteld ; het begint met den 
boom der kennis in 't paradijs; - we zien weer het parallellisme, 
ook to dezen doorgevoerd, van zondeval en verlossing.

Litteratuur
Sinte Servatius-Legende van Heynryck van Veldeken, uitg. door J. H. BORMANS, 
Maastricht, 1858.
Hendrik van Veldeke's Sint Servatius legende, bewerkt door MARIE KOENEN. 
A. KEMPENEERS, Hendrik van Veldeke en de bron van zijn Servatius, Leuven. 
1923.
MARIALEGENDEN	5 1


ED. A. SERRARENS, Veldeke-lieteratuur, (Ts. v. Taal- en Lett. XVII, blz. 43). 
Id., Heynryck van Veldeke, zijn Servatius-legende en Eneide (Roeping, VIII, 
b1z. 100).
JEF NOTERMANS, Heynryck van Veldeken (1127-1927) (Opgang VIII, b1z. 43). 
B. VAN MEURS, Heynryck van Veldeken (Studien CIX, blz. 120, 210 en 387). 
JEF NOTERMANS, Heyrr. v. Veldeken (Dietsche Warande 1928, blz. 210). 
J. VAN DAM, De letterk. beteekenis van Veldeke's Servatius (Ts. v. N. T.- en
Letterk. XLVII, blz. 202).
JEF NOTERMANS, Heynryck van Veldeken. St. Kruis (bij Brugge) 1928.
L. J. ROGIER, Henric van Veldeken; uitg. voor bet Comite Henric van Veldeken. 
Maastricht, 1931.
J. VAN MIERLO JR., Hendrik van Veldeke (Roeping VII, blz. 66 en 112).
TH. DE RONDE, De betcekenis van Henric van Veldeke (een middelaar tusschen
twee groote beschavingen) (Dietsche Warande 1928, biz. 935).
Van Sinte Brandane, uitg. door E. BoNEBAKKER; Amsterdam 1894.
J. BERGSMA, Bijdrage tot de wordingsgeschiedenis en critiek der Middelned. Bran-
daen-teksten; Gron., 1887.
Fragment van Van den vaghevier dat Sente Patricius vertoghet was, uitg. door
M. F. A. G. CAMPBELL (Verslagen Vereen. Oude Ned. Letterk. V, blz. 7). 
Tondalus' Visioen en St. Patricius' Vagevuur, uitg. door R. VERDEIJEN en J.
ENDEPOLS. Den Haag, 1914 (Ook uitg. in de serie „Van alle tijden", Gron. 1919). 
J. L. WALCH, Vizioenen (Studien over Litteratuur en Tooneel, Maastricht 1924,
blz. 101).
Het Leven van Sinte Lutgardis, door broeder GERAERT, uitg. door J. H. BoR-
MANS, Amsterdam, 1857.
Het Leven van Sinte Lutgardis door WII.LEM VAN AFFLIGHEM, uitg. door 
F. VAN VEERDEGHEM, Leiden 1899.
Sinte Franciscus' Leven door JACOB VAN MAERLANT, ultg. door J. TIDEMAN, 
Leiden 1848.
J. L. WALCH, Maerlants Leven van St. Franciscus (Studien over Litteratuur 
en Tooneel, Maastricht, 1924, blz. 29).
Der Ystorien Bloeme, uitg. door A. C. OUDEMANS Sr. Amsterdam, 1857.
C. G. N. DE Vooys, De Legende „Van sunte inaria magdalena bekeringhe". 
Ts. v. N.T.- en Letterk. XXIV, b1z. 16.
Voor de verdere heiligenlevens zie TE WINKEL, Ontwikkelingsgang der Ned. 
Letterk. 1, b1z. 164-166, 409-426; II, 173-176.
Dboec van den houte, uitg. door J. TIDEMANS (hij schrijft bet aan Jacob van 
Maerlant toe; zie echter to dezen C. P. Serrure, Vad. Museum IV, b1z, 173). Er 
zijn nog andere partieele uitgaven (zie Te Winkel, Ontwikkelingsgang, I, b1z. 
400, noot 1).
c. Marialegenden
Levens van Jezus, levens der heiligen .... Maar tusschen Jezus 
en de heiligen is nog een groote figuur; die in de Middeleeuwen 
steeds grooter beteekenis krijgt: de maagd Maria. Er zou dan 
ook reden zijn geweest om bij onze schets van het godsdienstig 
leven der Middeleeuwen, van den letterkundigen kant bezien, de 
haar betreffende litteratuur voor de heiligenlevens to bespreken ; 
dat zou echter minder juist zijn geweest uit een chronologisch 
oogpunt. We hebben dan nu het voordeel, ons overzicht van de 
geestelijke Middeleeuwsche litteratuur met allerbelangrijkste
52	DE MIDDELEEUWEN
uitingen, allerbelangrijkst ook, voor een deel, nit schoonheids-
oogpunt, to kunnen besluiten.
De Middeleeuwen zijn voor ons vooral de tijd der legenden; 
en ze zijn de tijd - een der tijden - waarin het levensbewustzijn 
beheerscht werd door godsvereering. Godsdienstige legenden be-
hooren dus wel tot de meest kenschetsende getuigenissen van het 
Middeleeuwsche leven. En waar in de religie de vereering voor 
Maria een voorname plaats innam en een eigenaardig aroom heeft 
van lieflijkheid, is er alle reden om speciaal voor die Marialegenden 
van ons yolk de aandacht to vragen.
Men kan moeilijk de beteekenis van Maria in de Middeleeuwen 
overschatten. Feitelijk heeft zij in het gevoelsleven der geloovigen 
Christus grootendeels verdrongen. Zij is eigenlijk de genadige, 
de vergevende figuur geworden ; wier voorbede het strenge recht 
Gods - van God-den-Vader en God-den-Zoon -opschort en veelal 
buiten werking stelt. Die plaats heeft zij aanvankelijk niet gehad; 
zij is ze eerst, onder opstuwing der Heiligenvereering, na de IVde 
tot de IXde eeuw, langzamerhand deelachtig geworden. God-de-
Vader en God-de-Zoon worden dan steeds meer een ver en hoog 
Rechts-fatum ; dat alleen door haar to vermurwen is. Zij is - hoe 
hoog ook gestegen, tot de vergoddelijking toe - een mensch; die 
de menschelijke zwakheid kent en begrijpt; die de menschelijke 
vreugde door haar tot puurheid gesublimeerd moederschap en 
het menschelijke lijden door den wreeden en verheven dood van 
haar Zoon in heiligste hevigheid heeft leeren kennen. Nu zetelt 
zij in eere aan Gods zijde. Moest zij, de ,gezegende onder de 
vrouwen", niet degene zijn, tot wie men met smeekend vertrouwen 
de bode opzond: „Bid voor ons, zondaren; nu en in de ure des 
doods" ?
Honderden verhalen zijn ons overgeleverd, die van de verhoo-
ring van deze bede getuigen. Ze zijn van verschillende ouderdom 
en herkomst. Er zijn vervormingen, verkersteningen bij van Boed-
dhistische en oudgermaansche wondervertellingen; er zijn er van 
oorspronkelijke dichterlijke fantaizie; er zijn er, die gemaakt zijn 
ter leering en waarschuwing in bijzondere gevallen, tegen bij-
zondere fouten. Ik zou niet gaarne beweren, dat er niet ook bij 
zijn die op persoonlijke ervaring berusten. Er zijn er vol van de 
zachtste, alle zonde overstralende moederlijkheid; er zijn er die 
ons smakeloos schijnen; -- zooals men ook in de beeldende ker-
MARIALEGENDEN
53
kelijke kunst de gevoeligste artisticiteit en het grofste maakwerk 
bij elkaar vindt.
Enkele geestelijken gaan verzamelingen aanleggen van zulke 
verhalen; in het Latijn; weldra ook in de landstaal. Een gewone 
benaming die daarbij voor die verhalen wordt gebruikt, is,, exem-
pelen", d.w.z. „voorbeelden" ; namelijk van Maria's weldadige be-
middeling. Ook wel van het optreden van andere bovenaardsche 
machten. Vooral hadden die verzamelingen haar nut voor den 
geestelijken stand zelf: de priester vond daar allerlei van die pak-
kende „voorbeelden" die hij bij prediking en bezoek noodig had. 
Moest hij iemand wijzen op de gevaren van bepaalde zonden, of 
hem bemoedigen met het uitzicht op de genade die alle boosheid 
to boven gaat, daar vond hij overvloed van gegevens. Was de 
Meester, met zijn gelijkenissen, niet zelf zijn priesters in dezen 
trant van manend verhalen voorgegaan ?
Vele der Marialegenden zijn internationaal; men begrijpt dat 
die welke in 't Latijn waren geschreven, overal door de priester-
schap gelezen en - mondeling of ook schriftelijk - vertaald 
werden. Een prachtige Fransche verzameling, met heerlijke mi-
niatures verlucht, is de Miracles de Notre Dame (handschrift op 
de Bibliotheque Nationale to Parijs 1).
Er zijn ook Marialegenden die speciaal Nederlandsch zijn; in 
zooverre dan, dat het verhaal dat erin verteld wordt, is voorge-
steld zich in de Nederlanden to hebben afgespeeld. Men vindt die 
in verschillende Latijnsche verzamelingen (Caesarius Heister-
bacensis' ,Dialogus Miraculorum" - begin XIIIde eeuw -; het 
,,Bienboec" - „Liber Apium" van Thomas van Cantimpre  
midden XIIIde eeuw -; de Nederlandsche vertaling moet in het 
begin van de XVde eeuw worden gedateerd). Ook in,,Des coninx 
summe" (Somme le roi) in 1408 in 't Nederlandsch vertaald ; ,Dat 
scaecspel" (Nederl. vertaling van + 1430) met toevoeging van 
veel oorspronkelij ke exempelen ; het in 1481 to Deventer gedrukte 
,,Speculum exemplorum". Het meest echter vindt men die Neder-
landsche Marialegenden, uiteraard, in verzamelingen in het Mid-
delnederlandsch. Professor Dr. C. G. N. de Vooys heeft ons voor het 
eerst een uitstekend overzicht gegeven van wat er op dit gebied
1) Uitgave: Les Miracles de Notre Dame par persotnages, publ. d'apres le ms. de 
la Bibl. Nat. par Gaston Paris et Ulysse Robert; 7 din., Firmin Didot & Co (Soc. des 
anciens Textes Francais) 1876-'83.
54
DE MIDDELEEUWEN
uit XVde eeuwsche handschriften en wiegedrukken was bijeen 
to brengen; in zijn ,Middelnederlandsche Marialegenden" vinden 
we ruim driehonderdvijftig van zulke verhalen.
Ze zijn merkwaardig in hun groote verscheidenheid van gevoel 
en bedoeling. Ziehier een zeer kort verhaal, dat Maria's rol van 
middelares duidelijk aangeeft:
„Tot eenre tijt stont een priester en sanc misse. Doe began dat 
beelt van onser vrouwen maria seer to sweten, dattet alle die 
luden verwonderde die daer waren. Ende die vrouwen ghinghen 
toe met lakenen ende wistent af. Doe was daer een mensche. die 
beseten was metten bosen viant 1). ende began to ropen. ende 
sprac „waer om staet ghi bier. ende verwondert u dat maria beelt 
sweet? Haer kint hevet ghescuddet sijn swaert. ende woude alle 
die werelt verderven doer der luden sonden ende maria staet ende 
houdet hem die handen Ende waer dat niet die werelt waer ver-
gaen."
Hier heeft men het sterkste voorbeeld van de hierboven aan-
geduide rol van Maria als pleitster voor de menschen bij den toor-
nig-rechtvaardigen God-den-Zoon ; die hier alle middelaarschap 
heeft verloren en enkel de rechtvaardige Wreker der zonden is. 
Talrijk zijn de exempelen, waarin Maria's tusschenkomst geen 
onmiddellijk succes heeft ; er wordt dan een formeel proces tus-
schen haar en den duivel over de ziel van een gestorvene gevoerd. 
In sommige exempelen ook wordt zoo'n proces den zondaar ,in 
visioene" vertoond; tot zijn vermaning; want het is zijn eigen 
ziel, die daar wordt bedisputeerd. Merkwaardig is de luchtigheid 
waarmee in dergelijke gevallen met de best-gegronde aanspraken 
van den duivel op de ziel wordt omgesprongen ; - we zullen er 
aanstonds een voorbeeld van zien in het nader to bespreken ver-
haal van Theophilus. In een ander exempel ziet men de slechtheid 
en de deugden van de ziel van een afgestorvene tegen elkaar we-
gen; de slechtheid blijkt veel zwaarder. „Doe quam maria die 
moeder der onfermherticheit, ende sloech haer hant an die scale 
daer die cleyne doechden in waren ende toech die neder. Doe 
die duvel dat sash doe toech hi an die ander sijde vander 
waghe. Mer onse lieve vrouwe maria die moeder der ontferm-
herticheit verwoech den duvel 2) ende verloste die sondighe men-
1) Hij was helderziend.
2) was zwaarder dan de duivel(!)
MARIALEGENDEN	55
sche 	Men ziet : Maria is de sterkste, en waar zij de genade 
tegenover het recht stelt, nemen we dan daarmee maar genoegen ; 
al schijnt ons dan al het in dit en dergelijke verhalen vooraf-
gaande pleiten nogal overbodig, en, waar God als rechter bij dit 
alles zit, een Zijner ietwat onwaardig optreden.... De Middel-
eeuwen hebben dit zeer zeker zoo niet gevoeld. In de eerste plaats 
letten ze er niet zoo erg op, dat God aanwezig was : het was een 
verhaal over Maria, en ze letten erop, wat die deed. En dan, ja, 
Maria moest het winnen; en al die kinderlijke voorstellingen van 
de wijze waarop zij het wint, doen alleen maar ,prettig" aan; 
een aangename voldoening als bij een poppenkast, waarbij de 
jeugd verheugd in de handen klapt, als de duivel op zijn kop 
krijgt. Maar.... de logica is - uiteraard! - in dergelijke ver-
halen zoek. Een anderen keer neemt Maria haar toevlucht tot 
een bepaald sofisme om 't proces to winnen. Bijvoorbeeld in 
het verhaal van een edelman, die beloofd had op alle feestdagen 
van Maria enkel water en brood to gebruiken. Hij dronk echter 
geen water bij zijn brood; (maar blijkbaar wijn, al vertelt de 
legende dit niet). Doch als de duivelen triomfantelijk met dit be-
zwarende getuigenis komen aandragen, zegt Maria : „Men kan 
geen brood zonder water bakken, dus toen hij brood at, nam hij 
ook water tot zich 	
Dit al om Maria's direct middelaarschap voelbaar to maken, 
en de groote macht die haar genade heeft op Gods puur recht. 
Het is kenschetsend voor de ontzaglijke beteekenis die Maria 
heeft in 't godsdienstig leven ; de voorstelling hoe zij God ver-
murwt, het zwaard van Zijn gerechtigheid tegenhoudt, die we in 
het zooeven aangehaalde exempel aantroffen, vinden we trouwens 
ook op veel schilderijen. Maar er is meer dat belangrijk is in deze 
Maria-legenden. Maria blijkt bijvoorbeeld vooral vatbaar voor 
de ,engelsche groete", d.w.z. het „Ave", waarmee de engel Ga-
briel haar had begroet. Er zijn schoone voorbeelden van de macht 
van dit gebed op haar hart ; - er zijn ook kinderachtige exempe-
len to dezen; bijvoorbeeld van een vogel die 't Ave had geleerd 
en, door een roofvogel achtervolgd, ontkwam doordat hij dit 
gebed opzegde. Daar ziet men het element van de mechanische - 
men mag ook zeggen ,magische" - wonderkracht van een for-
mule. Het geloof in die mechanische kracht van het heilige is in 
de Middeleeuwen zeer sterk; er zijn zelfs verhalen van gebrekkige
56
DE MIDDELEEUWEN
bedelaars die bij de nadering van relieken wegvluchtten, vree-
zende dat de nabijheid daarvan hun - financieel zoo voordeelige 
- gebreken heelen zou ! Maar in 't algemeen, vooral in de latere 
Middeleeuwen (XVde eeuw) hecht men - het blijkt nit verschil-
lende exempelen - bijzonder aan aandachtig, toegewijd bidden; 
.... terwijl we in de vroegere texten een merkwaardig exempel 
vinden, dat duidelijk de strekking heeft to betoogen, dat bidden 
zonder aandacht Maria welgevallig is! „Want", zegt zij, „die me-
decijn is vander zelve crachten als si ghenomen wert vanden on-
gheleerden. Als van die meester these kent. Die wijn is oec van 
gheen mynre cracht in die mont des sympelen Als inden mont des 
groten die wel kennen sijn grote cracht." Enzoovoort. Doet dit 
misschien nog twijfelen of inderdaad het verschil in vrome aan-
dacht hier als onbelangrijk wordt aangewezen, het slot van het 
exempel is al zeer duidelijk. Maria maakt een vergelijking met 
een moeder die drie zonen had. „Den enen welsprekende, den 
ander stamerende. Ende den derden van twee maenden legghen-
de in die wieghe niet sprekende noch verstaende. Maer alleen mit 
crijten sijn last ende seericheit to kennen ghevende. Soude dese 
moeder der drien kinderen ghebede niet verhoren ende na hare 
machte to hulpe comen ? Ja den onverstandelen soude si meer ont-
fermen Ende meer mededogens mede hebben dan mitten ande-
ren 	Trouwens de Kerk heeft altijd de kracht van het ma-
chinale bidden erkend; men is ermee in een goede sfeer; en soms 
kan men ook niet anders; als men tijdelijk door God verlaten 
schijnt en moeizaam door de woestijn der ,dorheid" voortstrom-
pelt.
Het kan hier niet de bedoeling zijn, al de aspecten van de Maria-
legenden to geven. Er zijn prachtige vizioenen bij ; bijvoorbeeld 
dat laatste, heerlijk mystisch-lyrische stuk, waarmee het bekende 
Katwijksche hs. 1) eindigt; er zijn curieuze verhalen over de brui-
degoms van Maria; de mannen wien ze den raad geeft, Mar als 
bruid to nemen ; terwijl ze boos wordt, als ze haar ontrouw worden 
voor een aardsche vrouw. Er zijn meer verhalen van all-zu-mensch-
lich karakter; bijvoorbeeld van een vrouw die Maria bidt om ver-
lossing van haar zoon die door vijanden in den kerker gezet is; 
wordt deze bede niet gauw genoeg naar haar zin verhoord, dan
1) Uitg. door de Vooys in 't eerste deel zijner Middelnederlandsche Marialegenden 
(Leiden, 1903).
MARIALEGENDEN	57
gaat de vrouw naar de kerk, neemt het Mariabeeld het kindeken 
van den schoot „tot enen pande", en legt het „in een stede daert 
niet wt en mach." Dan kiest Maria - ik geloof dat we, 't zoo 
uitdrukkende, den geest van 't verhaal geen geweld aandoen - 
eieren voor haar geld; en verlost den gevangen jongeling, op voor-
waarde, dat zij ook haar kind terug zal krijgen. Zoo'n verhaal her-
innert aan praktijken, zooals men ze nog tegenwoordig in Italie 
wel aantreft: dat men bijvoorbeeld het beeld van den H. Anto-
nius van Padua een pak slaag gaat geven, als hij, ondanks vurig 
gebed, zijn taak - het doen terugvinden van verloren voorwerpen 
- niet heeft vervuld ! Hier is wel alle verhevenheid zoek.
Eenvoudige lieve menschelijkheid vinden we ook in verschil-
lende verhalen; bijvoorbeeld in dat „Van een ionc onnosel monic-
kijn", dat dagelijks een deel van zijn eten spaart en dat voor het 
Mariabeeld op het altaar neerzet. Eens noodt dan Maria ook hem 
to gast - het verhaal (in de Vooys' uitgave ex. LXXV) is eigen-
lijk to teer en fijn om 't niet in zijn geheel to laten! - „Doe seide 
dat kint, „waer selt ghi u hof houden? Wi hebben u langhe tijt 
to eten ghegheven. Ende ghi sift arm want ghi hebt een naect kin-
dekijn ende ghi en moecht hem niet een nuwen roc copen waer 
is in guet dat ghi hof houden selt ?" Maar Maria zegt : er zal genoeg 
zijn; vraag den prior maar verlof. Het jongetje doet dat; de prior 
schrikt eerst als hij hoort van „een vrouw" die in hun kloosterkerk 
aanwezig is; begrijpt 't dan, en zegt: Je krijgt alleen verlof, als 
ik mee gevraagd word. „Doe ghinc dat monicken al bedroeft 
weder inden choer ende seide ,lieve vrouwe Mijn vader die prior 
en wil mi gheen verlof gheven ten si dat ghi hem mede nodet. Mer 
niet en nodet hem want ghi sijt een arme vrouwe ende onze prior 
is groet ende hi mach 1) veel eten	Maar dat is voor Maria 
geen bezwaar.... En den volgenden dag komen ze to ,werscap" 
in het eeuwige leven.
Er zijn meer lieftallige verhalen over Maria en de kinderen; 
er is er ook een waarin zij haar zachtheid betoont tegenover een 
jodenjongetje;.... dat dan natuurlijk Christen wordt. Overigens 
spelen de Joden ook in deze verhalen, zooals in de heele geestelij ke 
litteratuur der Middeleeuwen, een miserabel slechte rol; - deze 
voorstelling is overeenkomstig de leer - ook, in zekeren zin, de 
practijk der Kerk, waar slechts op Goeden Vrijdag ook voor
1) kan.
58	DE MIDDELEEUWEN
de Joden gebeden wordt ; bij die gelegenheid evenwel als de ,,per-
fidi Judaei" aangeduid; terwijl bij dit gebed niet de knie ge-
bogen wordt, zooals bij alle andere voorbeden; de reden: de Joden 
hebben spottend voor den Heiland-Koning geknield.
We stonden wel Lang bij de Marialegenden stil; ze verdienen 
het om hun beteekenis voor de kennis van het Middelnederland-
sche leven. We hebben hier ook - en dat is in dit verband van 
beteekenis - met het directe proza, en niet met de zoo vaak 
alleen plichtmatige verzen to doen. We mogen erop wijzen, dat 
enkele van de Marialegenden echter ook in versvorm zijn over-
geleverd ; vooral denken we dan aan de bekende legende van Theo-
philus en aan die van Beatrij s. Later zullen wij ook gedramatiseerde 
bewerkingen van Marialegenden aantreffen: ,Mariken van Nieu-
meghen" en Everaerts',,Spelvan Maria Hoedeken". Voor'toogen-
blik volstaan we met, volledigheidshalve, den overigens overbe-
kenden inhoud van Beatrijs en Theophilus to releveeren. Beatrijs, 
het aandoenlijk verhaal, dat Boutens zou bewerken in verzen van 
strakke schoonheid, maar dat alleen in zijn Middelnederlandschen 
hobbelenden keuveltrant een volkomen waarachtig stuk Middel-
eeuwsche poezie vormt, vertelt de, ook in meer dan een proza-
redactie voorkomende, teer-poetische geschiedenis van een jong 
nonnetje dat, door aardsche liefde gekweld, den geliefden jongeling 
voor de tralies van haar celverblijf doet komen, en met hem af-
spreekt dat ze zich zal laten schaken. Zij kan niet anders, naar de 
dichter ons voelbaar maakt; maar met leed toch en zelfverwijt 
neemt zij afscheid van haar hemelsche liefde, van de maagd Maria, 
aan wier beeld zij haar kap, schoenen en sleutels - zij was de 
kosteres van het klooster - neerhangt ; opdat de zusters, die ge-
wend zijn dat beeld in het voorbijgaan to groeten, ze dadelijk 
zullen vinden. Dan gaat ze met den jongeling mee. Na zeven jaren 
van geluk en zeven jaren van verlaten ellende en schande wordt 
dan haar verlangen naar 't klooster zoo sterk, dat ze den terug-
tocht aanvaardt. Zij neemt haar intrek bij een weduwe, die haar, 
op haar vragen, vertelt, dat Beatrijs nog steeds als een van de 
meest ingetogen zusters in 't klooster dient. Dit verbaast en ver-
wart haar. Door een engel gemaand haar dienst to hervatten, gaat
MARIALEGENDEN	59
ze naar 't klooster en vervult er den ouden plicht. Maria heeft 
dien, omdat Beatrijs haar vereerde en liefhad, veertien jaar in 
haar gedaante waargenomen, zoodat haar afwezigheid met was 
bemerkt. De dichter van den berijmden text heeft er nog een ver-
volgstuk aan gemaakt, om zijn lezers - en meestendeels: hoor-
ders - de noodzakelijkheid van het spreken van een volledige 
biecht in to scherpen. ,Beatrijs" is een zacht enschoonverhaalvan 
een afdwaling, die door Maria vergeven wordt; er zijn er ook wel 
met veel meer romantische wildheid en hyperromantische fan-
taizie, zooals de historie van Jonathas en Rosafiere, waarvan we 
eenige belangrijke fragmenten over hebben.
Theophilus-deze geschiedenis komt ook in proza- en in poezie-
vorm voor - is de naam van een geestelijke, die, onrechtvaardig 
door zijn superieuren behandeld, zijn ziel, door bemiddeling van 
een jood, aan den duivel verkoopt. Maria doet, door zijn helle-
angst, berouw en bereidheid tot boete geroerd, then koop op de 
autoritairewijzewaarop ze nu cenmaal, blijkbaar, den duivel mag 
behandelen, to niet. Ze eischt eenvoudig aan de hellepoort het 
contract, dat Lucifer de ziel van den ontrouwe toekende, terug.
In de groote didactische werken ten nutte der leeken opgesteld, 
vinden we, waar de dienst Gods als het eerst-nuttige werd beseft, 
uiteraard ook veel van geestelijken, of althans stichtelijken aard. 
We komen daarop terug, wanneer we dezen „ leerarbeid" bespre-
ken ; ook de godsdienstige lyriek van Maerlant moge daar, bij de 
behandeling van zijn heele auteurs-persoonlijkheid, een plaats 
vinden.
L i t t e r a t u u r
Caesarii Heisterbacensis Monachi ordinis Cisterciensis Dialogus Miraculorum, 
uitg. door J. STRANGE, Keulen 1851.
A. W. WIJBRANDS, De Dialogus Miraculorum van Caesarius van Heisterbach 
(Studien en Bijdragen III biz. 1).
W. A. VAN DER VET, Het bienboec van Thomas van Cantimpre en zijn exempelen, 
(Leidsche diss.) Den Haag, 1902.
D. C. TINBERGEN, Des Coninx Summe. Leiden,1902. id. Jan van Brederode als
vertaler van des Coninx Summe (Nieuwe Taalgids XIX, biz. 81).
Dat scaecspel, uitg. door G. H. VAN SCRAICK AVELINGI, Leiden 1912.
C. G. N. DE Vooys, Middelnederlandsche Legenden en Exempelen, (Leidsche
disc.) Den Haag 1900; herziene uitg. Groningen 1926.
Id., Middelnederlandsche Marialegenden, 2 din., Leiden 1903.
60
DE MIDDELEEUWEN
Beatrijs, uitg. door G. PENON, naar Jonckbloets uitgave (samen met Carel 
ende Elegast).
Beatrijs, uitg. door C. G. KAAKEBEEN, Groningen, 1902.
J. VAN DER ELST, Bijdrage tot de geschiedenis der Legende van Beatrijs (Ts. v. 
Ned. T.- en Letterk. XXXII, blz. 51).
G. VAN POPPEL, De Sproke van Beatrijs in het buitenland (De Katholiek, 1916, 
b1z. 224).
Id., De Sproke van Beatrijs; haar oudste en haar jongste Nederlandsche vorm (De 
Katholiek, dl. CXXXVII, b1z. 305 en 407).
Jon. HEESTERBECK, Beatrijs (Studien CXXI, blz. 467).
De dichter P. C. Boutens gaf in 1908 een „Beatrijs" nit, die in geheel anderen 
toon een vereenvoudigde lezing van het gebeuren geeft. Felix Rutten en Herman 
Teirlinck dramatizeerden de legende. (,,Beatrijs" en „Ik dien").
Voor „Jonathas en Rosafiere", zie Nap. de Pauw, Middelned. Gedichten en 
Fragmenten I, blz. 487.
Theophilus, uitg. door J. VERDAM, Amsterdam 1882.
EELCO VERWIJs, De Theophilus- en Faustsage (Overijsselsehe Almanak, XX, 
blz. 151).
J. KOOPMANS, Theophilus (Taal en Letteren, XII, blz. 358).
DRAMA

Er zijn verscheiden werken in de Middeleeuwen die een half 
geestelijk, half wereldsch karakter dragen; geen wonder, waar 
het leven zoozeer door gevoelens en waardeeringen van supra-
naturalistischen aard was doortrokken. In bijzondere mate is dit 
dubbelslachtige eigen aan een aantal tooneelstukken nit het einde 
der veertiende eeuw.
Er was toen, uiteraard, al veel meer tooneel gespeeld. Het too-
neelspelen is zoo oud als de menschheid, ja ouder! 'Doen gaat 
voor zeggen" ; - men kan dat ook chronologisch opvatten. Reeds 
de dieren spelen tooneel ; dat is to zeggen : ,doen alsof" ; men 
denke aan een katje dat met een klosje speelt, dat de rol van muis 
vervult. En met welk een inleving geven de kinderen voorstel-
lingen, ook wel zonder publiek: spoortje-spelen bijvoorbeeld,waar-
bij ze zelf protagonist, namelijk locomotief, zijn....
Het staat vast, dat althans een deel van het tooneelspel, het 
geestelijk tooneel, op verschillende tijden en plaatsen, telkens weer 
is ontsprongen uit godsdienstige plechtigheden ; die veelal reeds 
zelf een nabootsend karakter droegen; dat geldt bijvoorbeeld van 
vele magische handelingen - bezweringen - al of niet van ge-
sproken formules begeleid. Men dwingt een god tot regen geven, 
doordat de priester in 't klein den regenval nabootst. De Christe-
lijke, Katholieke, godsdienstplechtigheden vertoonen ook, over-
vloedig, tooneel-elementen. De mis is een verkorte en gestileerde 
nabootsing van Christus' passie ; waarbij als hoogtepunt door ma-
gische handeling en ,tooverspreuk" de transsubstantiatie plaats 
heeft. En het kergebouw geeft „in kort begrijp" den gang van de 
geschiedenis van de menschheid en van den mensch : de oorsprong 
der erfzonde - Adams verleiding - staat in het voorportaal ge-
beeld; het einde van den weg door de kerk zijn altaar en avond-
maalstafel ; - die door geexcommuniceerden-in-verschillenden-
graad slechts tot op verschillende afstanden kunnen worden be-
naderd. Daar is dan de plaats, waar men door Christi bloed kan 
worden vrijgemaakt van de erfzonde en van eigen zonden.
62
DE MIDDELEEUWEN
Uit dit stam-drama van den dienst, bet ministerium, ontsprui-
ten dan verschillende vertakkingen : gedramatizeerde voorstel-
lingen die de priester geeft tijdens zijn preek, in stem, in gebaar. 
Hij stelt ook soms, door gelede en beweegbare poppen, de per-
sonen van bet heilig gebeuren in de betreffende houdingen voor 1). 
Hij spreekt beelden en schilderijen, heilige personen voorstellende, 
toe ; en geeft met veranderde stem hun antwoord. Dat gebeurde 
al voor vijftien eeuwen ; bet gebeurt nog ; men kan bet in vele 
Katholieke kerken van de geheele wereld waarnemen ; inzonder-
heid daar, waar een rijkgebarend, beweeglijk yolk leeft; b.v. in 
Italie. Maar men gaat verder met zijn dramatiek. Men vertoont 
reeds in de Xlde eeuw, de graf legging en de opstanding: op Goe-
den Vrijdag wordt een Christusbeeld in een nis of in een kuil in 
de kerk, in doeken gewonden, neergelegd ; voor Paaschmorgen is 
bet weggehaald ; men toont de gemeente bet ledige graf ; er wor-
den daarbij Latijnsche dialogen gezongen tusschen de vrouwen, 
die den Heer komen zoeken, en den engel die, bij bet graf ge-
zeten, zegt dat Die er niet meer is; Hij is opgestaan en zit in den 
hemel aan de rechterhand des Vaders... .
Die vertooningen - door in alben gekleede priesters - breiden 
zich dan uit ; er komen - al spoedig - zelfs komische elementen 
in deze spelen : Johannes en Petrus die om 't hardst naar bet graf 
van Christus loopen ; de allerlei abracadabra, of grappen, uit-
slaande zalfkoopman, bij wien Maria Magdalena op haar weg naar 
bet graf, reukmiddelen koopt .... Behalve Paaschspelen - die 
„naar voren" worden uitgebreid tot vertooningen van de geheele 
passie - komen er, later clan deze, ook Kerst- en Driekoningen-
spelen ; hier ook geven komische elementen den vervoerden ge-
loovigen wat variatie : Herodes is de bulderbast, de ,marque" ; 
de ,zwarte" koning spreekt soms een allerraarst taaltje. Bij 
de passie is de duivel een half luguber, half komisch element. Nog 
meer breidt men uit : er komen vertooningen van Maria Boodschap ; 
er komt de voorbereiding claarvan in den hemel.... Er komt bet 
zondenval-drama, dat bet verlossingsdrama noodig heeft ge-
maakt; die eeuwige diptiek, zooals ze zoo veel geschilderd is - 
b.v. door Hugo van der Goes, - die parallelle oppermomenten 
van bet Oude en bet Nieuwe Testament. En er komen Maria-
1) Zie het opstel,,Een Poppen-passiespel" in mijn bundel Studien over Litteratuur 
en Tooneel. (Maastricht, 1924).
DRAMA	63
spelen ; Heiligenspelen ; vertooningen van bekende, later ook van 
dichterlijk-gefantaizeerde, mirakelen. Het spel breidt zich ook 
plaatselijk uit : van het koor naar het schip der kerk ; dan op den 
kerkhof ; dan op de markt. Het barst ook aan alle kanten nit de 
straffe bijbeltexten; het wordt niet meer in 't Latijn, maar eerst 
gedeeltelijk, dan geheel in de landstaal gespeeld; de priesters zijn 
ook aldra niet meer de eenige spelers; confrerieen, broederschap-
pen van handwerkslieden, onder geestelijke leiding, houden er 
zich met liefde mee bezig.... En - zooals de oude, heilige trage-
die in Griekenland in de stadia Aeschylus-Sophocles-Euripides 
dagelijkscher, realistischer wordt, zoo worden ook in het Middel-
eeuwsch geestelijk tooneel allengs meer dagelijksche dingen ver-
weven. Waarmee nog niet gezegd wil zijn, dat alle soort tooneel 
- in de Middeleeuwen - nit het geestelijke zou zijn voortge-
komen. Ook moeten we niet, wat den oorsprong van het blijspel 
en de klucht betreft, aan navolging van Terentius en Plautus 
denken; het heeft tot in de XVde eeuw geduurd, voor ingezien 
werd dat die klassieke „tragedies" en „comedies" in de oud-
heid veytoond werden ; ongeveer zoo, als men de verhalen uit 
den bijbel vertoonde. Men heeft voordien allerlei eigenaardige 
opvattingen omtrent de beteekenis van die benamingen ; men heeft 
ook wel eenig besef dat die stukken litteratuur voor voordracht be-
stemd zijn, maar dat het hier tooneelvertooningen betrof, schijnt, 
ondanks het bekend-zijn van klassieke commentaren die,naar onzen 
indruk, bijzonder duidelijke aanwijzingen gaven, slechts door heel, 
heel weinig geleerden to zijn begrepen. Maar er waren ook allerlei 
oude, heidensche gebruiken van dramatischen aard ; er waren de 
spelen van den wilden man ; er waren de spelen der seizoenen, waar-
van het abel spel van den Winter en den Zomer,waarover wij weldra 
to spreken hebben, een afstammeling is; we hebben de vreugde 
aan verkleedingen, vooral in dierenvellen, die met een Christelijk 
etiket beplakt, ,vastenavondspelen" worden; er zijn ook waar-
schijnlijk al vroeg gedramatiseerde grapjes vertoond. Na de kerk 
was de eetzaal, waarin de heer van het kasteel met zijn gasten 
aan den disch zat, een van de plaatsen waar voordrachten van 
een, ook wel van meer, personen ten beste werden gegeven : de 
oorsprong speciaal van de moraliteiten of spelen van sinne.
64	DE MIDDELEEUWEN
Wat er van al deze oudste heidensche en Christelijke pro-
totypen van het drama in de vroegere Middeleeuwen in onze 
gewesten is opgevoerd -- het meest dan zeker wel in de zuide-
lijke Nederlanden, waar het vroegst een ontwikkelde cultuur be-
stond - weten we niet. We hebben enkele titels; enkele ver-
meldingen zijn er - van voorstellingen van Christus' nederdaling 
in de hel op stillen Zaterdag, van het optrekken van het Kruis 
naar het gewelf der kerk op Hemelvaartsdag, in de Oude Kerk 
to Amsterdam; - maar we weten niet of dit al voor de XIVde 
eeuw geschiedde; we weten dus niet, hoe het to vlijen in de ge-
schiedenis van het tooneel to onzent ; we weten alleen - wat ook 
voor de hand ligt --, dat dergelijke vertooningen heel oud zijn... 
en heel nieuw! Doch een belangrijk, geheel in ernstigen toon ge-
houden mysteriespel is ons althans gebleven, het waarschijnlijk 
nog nit de XIVde eeuw dagteekenende, niet geheel volledige z.g. 
„Maastrichtsche Paaschspel", waarin na een korte samenvatting 
van Zondeval en Verlossingsplan, na eenige profetieen (Bileam, 
Jesaja en Vergilius) en de annuntiatie, Christus' leven wordt weer-
gegeven.
En dan hebben we, in een bekend Brabantsch verzamelhand-
schrift, het Hulthemsche, heel vroeg 1), een aantal ernstige spelen, 
elk van een vroolijk nastukje voorzien, welker volkomenheid van 
vorm en van dramatische techniek er duidelijk op schijnt tewijzen, 
dat ze geen eerste probeersels zijn. Ze zijn van zeer verschillenden 
aard. Men voegt ze vaak samen, de ernstige dan, onder de be-
naming, ,abele spelen"; een benaming die tot de misvatting aan-
leiding heeft gegeven, dat we hier een speciale soort dramaturgie 
zouden hebben. Maar Het Spel van den Winter en van den Zomer 
dat ook in den titel als een ,abel" spel wordt aangeduid, is wel van 
totaal anderen aard dan de overige, die gedramatiseerde ridder-
romans schijnen, en waarschijnlijk wel zijn ook; 6f in hun drama-
tischen vorm uit het Fransch vertaald - men heeft in 't Fransch 
althans een tooneelstuk van de XIVde eeuw van geheel hetzelfde 
karakter, de Estoire de Griselidis - of in 't Dietsch gedramati-
seerd naar gegevens uit verschillende Fransche romans, die mo-
gelijk ook eerst in romanvorm in 't Middelnederlandsch zijn ver-
1) Dit beroemde verzamelhandschrift (lion. Bib., Brussel) dateert van het begin 
der XVde eeuw. De stukken zijn dus waarschijnlijk van de XIVde eeuw.
DRAMA	65
taald geweest ; maar dan hebben we in elk geval die Middelneder-
landsche romans niet over.
Er staat in den titel „een abel spel" en men heeft dan wel ge-
meend, dat daarmee een bepaalde soort werd aangewezen; dat 
het een qualificatie was, zooals ,treurspel", ,blijspel", ,,burger-
lijk drama", ,klucht". Ten onrechte; ,abel" is eenvoudig een 
aanprijzing; het is hetzelfde woord als het Fransche ,babile"; 
maar heeft zijn beteekenis genuanceerd tot ,mooi" ; misschien met 
een bijgedachte aan ernst, of althans aan een ietwat breeder com-
positie; een tegenstelling daarmee vormt dan de sotternie. 
De volgorde der stukken in het Hulthemsche handschrift is ,,Es-
moreit", de sotternie ,Lippijn", Gloriant, de sotternie ,Busken-
blaser", ,Lanseloet ende Sanderijn". Dan de sotternieen ,Drie 
Daghe Here" en ,Truwanten", die slechts gedeeltelijk bewaard 
bleven en blij kbaar samen de stof voor een opvoering vormden ; dan 
„Van den Winterende van den Zomer", en de sotternie,,Rubben".
Als we eerst de abele spelen bekijken, zien we dat de beide 
eerste naar den geest nauw verwant zijn. In beide speelt het too-
neel afwisselend	in Esmoreit is doze afwisseling regelmatig --
in Kerstenheit en in heidenesse. Beide hebben wat den inhoud be-
treft, ook wat de namen der personnages aangaat, verband met 
Fransche romans; speciaal met romans nit den cyclus van Gode-
froy de Bouillon. Er komen ook verwijzingen in voor - speciaal 
in den Gloriant - naar personnages en wapenfeiten, die in 't stuk 
heel niet worden toegelicht, maar die achtergrond krijgen, wan-
neer men de romans kent ; - zooals zoo vaak het geval is, als 
we een,,uit een boek getrokken stuk" zien ; zooals men dat noemt. 
Het zij n dus ,,ridderlijke" stukken ; maar waarin de ridderschap nog 
haar oude geestelijke functie vertoont: de beide huwelijken met 
bekeerlingen nit heidenesse, die de handelingen van die twee stuk-
ken ten slotte opleveren, zijn wel het essentieele, al gaat die be-
keering vrij automatisch. Overigens is, bij een ietwat naieve be-
handeling, de poezie nu en dan van waarde. Als de moeder van 
Esmoreit, wie haar kind is ontroofd en die door een - voortreflij k, 
tot het einde psychologisch geteekenden - ,neve" en aanstaan-
den kroon-pretendent bij den koning is aangeklaagd en in den
kerker is geworpen,	als die coninginne, na een jaar of zestien, 
haar kind heeft herkend, wanneer hij - uiterst toevallig ! - haar 
gevangenis voorbijkomt, dan barst zij uit in dezen dank aan God:
WALCR	5
66
DE MIDDELEEUWEN
Ay god die alle doeghden 1) gheeft, 
Die moet syn ghebenedijt!
Dat is gheleeft 2) hebbe den dach, 
Dat is mijn kint anescouwen mach.
Mijn herte mochte wel van vrouden breken: 
Ic sie mijn kint ende is hoert spreken
Daer is om lide dit swaer tormint. 
Sijt willecome, wel lieve kint,
Esmoreit, is ben a moeder 
Ende ghi mijn kint,.. .
Dit is een lyriek waarin men de vervoering en de snikken nog 
na zes eeuwen hoort.
Lanseloet ende Sanderijn heeft niets meer van een geestelijk 
spel; en weinig van een ridderroman. De held is een Middel-
eeuwsche Hamlet, die, tot actie en weerstand geestelijk to zwak, 
door die zwakheid veel onrecht doet, en door verspeeld geluk to 
gronde gaat. Het is een wonderlijk stuk zeer ,moderne" psycho-
logic uit de XIVde eeuw. De geschiedenis is die van een jong 
edelman ; de titel van het - zeer - abele stuk localiseert hem 
in Denemarken ; zooals ook de andere Hamlet een Deensche prins 
is; men zegge niet al to gauw, dat dit een puur toeval moet heeten. 
Lanseloet is verliefd op zijn moeders kamerdienares, Sanderijn.

Si en mochte niet noyaelder zijn, 
zegt de prologhe;

Maer si was hem to neder gheboren.

De moeder van Lanseloet wil daarom van een ernstige liefde 
tusschen haar zoon en Sanderijn niets weten; to minder daar Lan-
seloet - het blijkt treffend uit zijn eigen woorden - een dwepend 
idealist is. Die zeer ondeugende moeder is wel zijn tegenbeeld - 
als in Shakespeare's Hamlet; - zij is al ,realisme" wat eraan is; 
en biedt haar zoon aan, het meisj e in zijn macht to br€ ngen, maar 
dan moet hij haar ook -- de moeder eischt, dat hij het haar zal 
zweren - onmiddellijk (laarna met de grofste woorden -
1) goede dingen. 
2) beleefd.
DRAMA
67
„Ic hebbe uus genoech.
Sanderijn, is ben uus nu sat 
Ende van herten alsoe mat,
Al haddic seven baken gheten" -
haar afscheid geven.
Lanseloet wil niet, wil wel.... De moeder wint het. In een 
echt zwakkelingen-gebedje vraagt hij God, of Die maken wil, dat 
Sanderijn hem de woorden die hij, tegen zijn wil en tegen zijn 
hartsgevoel in, spreken zal, niet kwalijk zal nemen.... Maar dat 
doet zij wel; en gaat heen. Vindt een anderen ridder, of liever 
wordt door dezen gevonden, ;,in een foreest up ene fonteine" 1) ; een 
stoer, vroolijk en goedhartig man, die, zoo vlug als dit zelden in 
de werkelijkheid, maar niet zelden op 't tooneel geschiedt, haar 
ten huwelijk vraagt. Het is een uitkomst; een troost in elk geval. 
Maar Sanderijn, al is ze ,neder gheboren" - (zij het „van wape-
ne" ; haar vader was ,sciltknecht" ; de ridder heeft een ietwat 
ironische sympathie voor then stamboom!) - is eerlijk; zij wil 
haar,,verleden" biechten, en doet het in een schroomvallige, maar 
duidelijke vergelijking.
Anesiet desen boem scone ende groen, 
zegt zij tot den ridder,
Hoe wel dat hi ghebloyet staet ;
Sinen edelen roke hi doergaet 
Al omme desen bogaert al; 
Hi staet in soe soeten dal, 
Dat hi van rechte bloyen moet ; 
Hi es soe edel ende soe soet,
Dat hi versiert al desen bogaert.
Quame nu een valcke van hogher aert 2) 
Ghevloghen op desen boem, ende daelde, 
Ende ene bloeme daer of haelde, 
Ende daer na nemmermeer neghene 
Noch noit en haelde meer dan ene, 
Soudi den boem daer omme haten, 
Ende to copene daer omme laten ? 
Dat biddic u, dat ghi mi segt, 
Ende die rechte waerheit sprect, 
Edel ridder, in hovescher tale.
1) d.i. bij een bron. Niet een „fontein", zooals we er wel bij moderne opvoeringen 
op 't tooneel zagen!
2) De valk is in de lyrische minnepoezie een gebruikelijke term voor den minnaar. 
Komt ook als zoodanig in den Gloriant voor.
68	DE MIIDDELEEUWEN
De ridder zegt: ik begrijp u; maar een bloem is geen bloem... 
Ze trouwen. Lanseloet is na haar vertrek in diepe melancholie 
vervallen ; hij zendt zijn camerlinc Reinout om haar to zoeken ; 
die haar vindt - een volkomen komische boschwachtersperson-
nage, voorvorm van 't latere pedel- en concierge-type, dient hem 
bij Sanderijn aan -; maar ze blijkt niets meer van Lanseloet to 
willen weten ;
Want is nie man op eerde en sach,
Dien is meer doeghden an,
Dan is doe minen lieven man,
zegt ze. Als Reinout haar dan vraagt, hoe hij Lanseloet werkelijk 
zal kunnen bewijzen, dat hij haar heeft gezien, herhaalt ze de 
parabel van den valk. Reinout besluit, dit mondeling „ licteken" 1) 
inderdaad aan zijn meester over to brengen; maar hij zal niet 
zegger_, dat Sanderijn gelukkig getrouwd voortleeft; want dan 
zou Lanseloet ongetwijfeld een heel leger op de been brengen om 
haar to gaan halen ; het zou duizenden het leven kosten ! Neen, hij 
zegt dat hij de vrouwe ergens heel ver
In ene stat, die heet Rawast; 
ende es in Afrijka gheleghen,
gevonden heeft. Maar toen Reinout haar van Lanseloet sprak, 
stierf ze van hartzeer. De parabel van den valk - haar laatste 
woorden! - dient dan als bewijs van de waarheid van dit ver-
haal. En dan treurt Lanseloet zich dood.
We stonden even stil bij dit stuk, daar het hier een van de 
paarlen van onze litteratuur geldt. Het is geschreven in een 
in onze letteren vrijwel eenige nuance van zoete en fijne deca-
dente weekheid. Er is niet de minste aanwijzing omtrent de her-
komst ; maar er is iets in van den Roman de la Rose en van de 
troubadours. Men stelt zich een loome, slanke hand voor, die dit 
stuk schreef; oogen kijken met kwijnende, coquette melancholie 
over 't perkament. En toch kan de schrijver ook heel kantig en 
pootig zoo'n warande-huedere (boschwachter) neerzetten... En 
toch, zal men misschien zeggen, heeft zijn stuk een burgerlijken 
tendenz ? Tot op zekere hoogte. Dezen tendenz : dat in iemand, 
die ,neder geboren" is - als Sanderijn - wel zeer edele, ridder-
lijke gevoelens kunnen leven. Een tendenz die in volkomen no-
1) bewijs.
DRAMA	69
blesse is behandeld... We zullen in den roman Ferguut hetzelfde 
beginsel zien ; alleen staat die roman - althans in de Nederland-
sche bewerking - op artistiek belangrijk lager peil, en toont zich 
de „burgerlijkheid" van den auteur, to dezen wel zeer verschil-
lend van then van Lanseloet, ook in zijn uitdrukkingswijze. De 
„Lanseloet" was populair; er zijn verscheidene drukken en een 
Nederduitsche vertaling van verschenen.
Het scheen, voor wie een ,overzicht" van de Nederlandsche 
letteren als lectuur aanbiedt, onpractisch, deze verzameling 
spelen to splitsen in semi-geestelijke, semi-burgerlijke, enzoo-
voort ; telkens 'n enkel drama besprekend in verband met de 
betreffende epiek en lyriek. Waar zouden we dan bovendien met 
het ,Spel vanden Winter ende vanden Somer" moeten blijven? 
Een zeer merkwaardig stuk, waarvan alle Christelijkheid en alle 
ridderlijkheid ver is; ook alle typische burgerlijkheid - Hier 
heeft men, als in sommige natuurpoezie, een late voortzetting 
van oud-Germaansche verbeeldingen van den strijd tusschen 
natuurkrachten; een strijd die, qua talis, tot min of meer uitge-
werkte dramatiek aanleiding geeft. We wezen reeds in het voor-
bijgaan op den ouderdom van vieringen van het gebeuren in de 
natuur; er zijn vanouds feesten, als de kortste dag voorbij is - 
zonder eenigen Christelijken inslag -; en Mei-vieringen met een 
Meikoning (in) of een Mei-graaf. In de IXde eeuw werd er al een 
Latijnsch strijdgedicht ,Conflictus veris et hiemis" geschreven. 
Dien ,conflictus" hebben we hier, niet alleen tusschen de twee 
hoofdpersonen, maar terwijl elk van hen van eenige partijgangers 
is voorzien: Lojaert (luiaard) en Clappaert verdedigen de voor-
deelen van Winter, Moyaert (fat), Bollaert (windbuil) en Cockijn 
(schooier) die van Zomer. Winter daagt Zomer uit; maar terwijl 
ze zich tot den strijd voorbereiden, roept Moyaert Vrouwe Venus 
als scheidsrechter in; die ten slotte, als de partijen al tegenover 
elkaar staan, verschijnt en hun uitlegt, dat God wil, dat ze elkaar 
op aarde opvolgen en afwisselen. De schooier vindt die verzoening 
maar beroerd; hij had liever Winter zien bezwijken; want dat 
is een kwade tijd voor hem.
Ridderpoezie toch ? Winter en Somer zijn twee ,heren hoghe 
gheboren" ; de tweekamp, naar riddergebruik ingericht, is het 
hoogtepunt van 't stuk... Maar het lijkt ook wel wat op een 
parodie der ridderschap; vooral wanneer men aan het costuum
70
DE MIDDELEEUWEN
der kampioenen denkt; Winter ,ruusch ende ruwe vreselic", 
Somer ,groen ende nyeuwe", zegt de Dominicaan Dire van Delf, 
de hofprediker van hertog Albrecht, in zijn „Tafel vanden 
Kersten ghelove" (1404), waar hij vertelt van het „winters ende 
somers spelen" door clercken bij 't begin van de lente 1). De Somer 
in ons stuk had een krans 2) op. En wanneer men eraan denkt, 
door welke vermakelijke typen de partijen worden verdedigd... 
De cockyn heeft het komische slotwoord; dat op instemming van 
het publiek schijnt to rekenen...3)
*	*
*
Volkskunst zijn zeker de sotternieen; maar we willen er in dit 
verband toch ook een enkel woord aan wijden; om bij de behan-
deling van het drama met. to veel tegen de chronologie to zondi-
gen. Het zijn, als de Fransche farces, gedramatiseerde anecdoten; 
zedenschetsen zoo men wil; maar die naam is er rijkelijk mooi 
voor. In,,Lippijn", ,,Buskenblaser" - de aardigste -, „Rubben" 
en „Drie daghe here" zijn onnoozele mannen de hoofdpersonen; 
zij het dat die in „Drie daghe here", voor korten tijd baas is; maar 
daar wordt dra een einde aan gemaakt. ,Hexe" en ,Truwanten" 
geven respectievelijk bijgeloovige vrouwenpraatjes, en de - 
korte - historie van een ,maerte" (dienstmaagd), die, na ruzie 
met haar,,vrouwe", wegloopt en met een kluizenaar een leventje 
van landlooperij en bedrog begint; waarna de duivel opkomt om 
ons to vertellen
Het sal noch comen wel den tijt,
Dat hi rekeninghe doen sal,
Ende sijn brueders groet ende smal, 
Die dus truwanten achter lande
Ende eten der lieden sonden ende scande ;
Dies selen si noch voren singhen, 
Ende in minen ketel springhen.

De taal van die sotternieen (= kluchten) is zeer vrij en soms 
zeer plat. En de attractie was die, welke nog thans de poppen-
1) Zie art. C. G. N. de Vooys in Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XXII, b1z. 1. Dat 
het bier wellicht een ander spel betreft, schijnt mij van niet veel belang.
2) vs. 328: Nu prisic den somerr mit sinen hoede.
3) Van een ander spel van deze soort, ,Vanden Somer ende van den Winter", 
waarin vooral rijken en armen tegenover elkaar gesteld worden, is slechts een klein 
fragment over.
DRAMA	71
kast in zoo sterke mate uitoefent: een vechtpartij. Bijna al de 
sotternieen eindigen met de aanwijzing ,Hier vechten si".
Over de wijze van opvoeren van deze XIVde eeuwsche spelen 
weten we niets ... dan wat we nit de texten zelf kunnen opmaken ; 
die veel to vermoeden geven, maar zeer weinig met zekerheid 
laten vaststellen. De groote vraag is telkens : wat werd vertoond 
- en in welke mate was men, in decors, costuums, enz. realis-
tisch - en wat werd aan de verbeelding overgelaten ?
Wat meer weten we van de XVde eeuwsche spelen die ons zijn 
gebleven. We hebben veel titels en weinig stukken over. We heb-
ben vier mysteriespelen uit die eeuw: twee - van de zeven - 
,,Bliscapen van Maria"; een interessant, reeds aanmerkelijk rede-
rijkerachtig ,Spel van de V vroede ende van de V dwaeze Maeg-
den" ; en, fragmentarisch, een spel van Abraham en Sara. Dan 
eenige mirakelspelen: ,Het Spel vanden Sacramente van der 
Nyeuwervaert" en dat van ,Mariken van Nieumeghen" -met dit 
laatste stuk zijn we op de grens van de XVIde eeuw-; en een 
enkel heiligenspel ,Sint Joris".
Met de Seven Bliscapen zijn we, al is 't eerste pas van 1444, 
in een zeer oude en zeer geestelijke faze van het drama. De stuk-
ken die elk een der ,blijdschappen", vreugden, van Maria tot 
onderwerp hebben, zijn in zeven achtereenvolgende jaren door de 
Brusselsche rederijkerskamer Het Korenbloemken opgevoerd. 
In 't achtste jaar begon men dan weer met de Eerste Bliscap, 
enzoovoort.
Alleen het eerste en het zevende, dus laatste, van deze 
stukken zijn ons overgeleverd; ze behandelen respectievelij k Maria 
Boodschap en haar dood en hemelvaart. Het tweede was een 
Kerst-, het derde een Driekoningen-spel, het vierde had het aan-
treffen van Jezus in den tempel, het vijfde Zijn opstanding, het 
zesde de uitstorting van den heiligen Geest tot onderwerp. Men ziet 
de gegevens schijnen soms wat klein om er een geheel drama op to 
bouwen. Maar het gegeven wordt, althans in I en VII, slechts aan 
het slot vertoond ; een lange voorgeschiedenis leidt daar heen. Zeer 
lang is die voorgeschiedenis wel in de Eerste Bliscap, waarvan de 
aankondiging van de verlossing van het menschengeslacht het
72	DE MIDDELEEUWEN
slot is; eerst wordt ons de voorbereiding tot den zondeval gege-
ven (beraadslagingen van Lucifer, Nijt en 't Serpent), dan de 
Zondeval zelf, de verdrijving uit het paradijs van Adam en Eva, 
hun veroordeeling ; ze worden naar de hel gevoerd. Dan - er 
zijn in dit stuk in 't geheel dertig tooneelen ! - Adams dood ; 
Seth haalt een takje van. den boom des levens uit het paradijs en 
plant dat onder Adams hoofd. Dan : geweeklaag van de oudvaders 
in de hel. Het pleidooi voor Gods troon ; waarbij Vrede, Waerheit 
en Ontfermicheit optred.en. God-de-Zoon besluit zich op to offe-
ren. Dan komt de zwangerschap van Anna; waarbij de geburen 
hun woordje spreken; Maria wordt geboren; Joseph, omdat hij 
„sijn rijsken bloyende bringt", is de door God voor haar verkoren 
bruidegom ; dan komt de boodschap van Gabriel : de eerste blis-
cap. Dit stuk is zeer leerrijk voor de geschiedenis van het tooneel, 
door de verschillende regie-aanwijzingen, hier in margine aange-
geven ; als „Innig Gebet zal dicwile metten eggere een gat willen 
boren inden hemel, enz. ende seggen boven :... " ". .. Die wile 
salmen Gode bloet sien sitten1)"; ,Hier verscricse haer", (n.l. als 
ze den engel Gabriel ziet); enzoovoort. Bijzonder mooi van taal 
is dit stuk niet. Wel,,De sevenste Bliscap". Als dit werk van den-
zelfden schrijver is, heeft hij in die zes tusschenliggende jaren veel 
geleerd. Er zijn hier aanmerkelijk minder tafereelen - elf - (het 
stuk is slechts 400 verzen korter). We zijn aanwezig bij de laatste 
levensdagen van Maria. Er ligt over deze tafereelen als de schemer 
die de weemoedige afsluiting is van een grooten dag. Maria's dood 
en hemelvaart - geliefde onderwerpen ook voor de beeldende 
kunst der Middeleeuwen ; men denke aan de schilderij van Hugo 
Van der Goes - zijn met ootmoed en kieschheid behandeld. De 
uitdrukking der gevoelens is in dit stuk sterker en fijner geworden ; 
de rhythmen varieeren op soepel-sierlijke wijze; de dichter maakt 
ook den indruk, dieper de heiligheid van de onderwerpen die 
hij hanteert, to gevoelen. We vinden hier waarlijk schoone, diep 
gevoelde verzen ; b.v. waar Gabriel, die Maria haar aanstaanden 
dood komt kondigen, zich aan haar bekend maakt, en in een 
paar prachtige regels den Heiligen Geest aanduidt
1) D.w.z.: het gordijn dat voor „den hemel" hangt, wordt opengeschoven.
DRAMA
73
Ic quam u yerst gebenedien
Metter Gods gracien groet van crachte ;
Ic waert die u, sonder vermyen,
Den mogenden, hogen, eerweerdegen, vrien,
Saligen, Heilegen Geest in brachte; 
Gabriel heetic, .. .
Rhetorieke abstracties komen nu niet meer onder de dramatis 
personae voor; er is meer handeling en minder redeneering; 
bovendien vinden we in het handschrift aanwijzingen van prac-
tische coupures! (,,slaet aff") Keurig aangebracht; alleen in de 
handeling volkomen misbare regels - dus die geen mededee-
lingen bevatten, welke noodig zijn voor het begrip van wat 
volgt - worden gekapt; en zoo, dat de rijmgang er niet door 
wordt verbroken 1).
Het ,Spel Vande V vroede ende vande V dwaeze maegden" is 
waarschijnlijk een halve eeuw jonger (eind XVde eeuw) ; men 
ziet - als bij de vergelij king van Euripides met Aeschylus - dat 
het in belangrijke mate meer ,wereldsch" is. En meer ,rhetory-
telick". De Maagden dragen symbolische namen; de wijze heeten 
Vreese, Hope, Caritate, Gheloove en Ootmoedigheit ; de dwaze 
Tytverlies, Roeckelooze, Hooverdie - die de bijzondere aan-
dacht van den schrijver heeft - Ydelglorie en Zotte Collacie 2). 
Eerst komen de wijze ten tooneele; ze belijden haar zonden en 
gaan ergens in stilte bidden. Dan verschijnen achtereenvolgens 
Tytverlies, die beslag voor wafels gaat gereedmaken, en Roecke-
loose ; die bij Hooverdie gaat aankloppen. Hooverdie is nog met 
haar toilet bezig ; ze verlangt dat Roeckeloose haar ,mooilic rever-
rencie" zal doen; met nijgen en ,bughen de knien"... Enfin, ze 
zal gaarne ook op 't wafelmaal komen;  dat hier schijnt to 
worden voorgesteld als het type van wereldsche lichtzinnigheid; 
men drinkt er trouwens een glaasje ,clareyt" bij ! ! Het is alles 
zeer aanschouwelij ken genoeglijk; het is nu eenmaal gemakkelij-
ker, onderhoudend to zijn met bonte wereldschheden dat met 
stemmige vroomheid; in de hel moet meer afwisseling zijn dan in 
den hemel; volgens Dante is dit in elk geval wel zoo. Dan wordt 
er na veel aandringen en weigeren een liedje gezongen, en dan gaat
1) Mijn oordeel wijkt sterk of van dat van Kalff (Gesch. der Ned. Lett. 11 313 vgg.) 
De lezer oordeele.
2) Zotteklap.
74	DE MIDDELEEUWEN
men zich wat vertreden „op dat once spij se to bet mach zincken" ; 
Hooverdie gaat voorop, met Ydel Glorie, en maant de andere 
Gaet gijlieden to gader naer 't betamen 1)
Maer en comt mij emmers niet 2) to bij
Op dat mijnen steert 3) zijnen cours hebbe vrij, 
En dat is mach gaen to mijnen ghemake 4).
Men ziet : de allegorie sluit levendigheid van voorstelling 
niet nit;... als de schrij ver maar even vergeet, dat hij met een 
allegorisch en niet met een reeel personnage bezig is.
Dan komt er weer een „pause" - dat wil zeggen : muziek 5). - 
Daarna komen weer de vijf vrome zusjes, elk nit haar ,huiseken" 
- waarvan daarna de gordijnen worden dichtgeschoven; ze 
hebben alle haar „lampten" met olie gevuld, wachtende op den 
bruidegom; gaan dan „zitten slapen voer haerlieder huis, ghe-
keert totten volcke". De dwaze komen weer op, met pooverlijk 
gevulde lampen; waarover ze elk hun woordje zeggen; 't komt 
neer op : „zoo gaat 't ook wel". Zij gaan dan ook zitten slapen ; 
links 6), d. w. z. aan den kant der verdoemenis. Dan komt een 
luide wekstem (,,maer diet spreect en ziet men niet")
Hoert, hoert over al! is bringhe een nieu ghebodt:
Die overglorieuse almoghende Godt,
Die een verghere 7) es van alien zonden, 
Es hu naeckend in curten stonden.
Tes then brudegoem; de bruidt comt hem to ghemoete. 
Van allere qualen bringt hij hu boete 8).
De vroede maagden worden dan door den bruidegom ten 
hemel geleid; de dwaze smeeken eerst den vroeden om een deel
van hun olie; - maar die hebben ,niet genoeg voor twee" (en 
't voorbeeld van St. Maarten heeft haar blijkbaar niets geleerd) ; ze
gaan dan olie koopen ; maar 't is to laat ; de hemelpoort is dicht en
1) zooals jelui past.
2) emmers niet = in geen geval.
3) sleep.
4) op mijn gemak.
5) Het stuk begint ook met een ,pauze"; een van de welsprekendste getuigenissen, 
dat bet woord in eenige Middelnederlandsche dialecten deze beteekenis had.
6) Van bet tooneel of gerekend (zie de triptieken die Laatste Oordeel, Hemel en 
Hel weergeven).
7) naspeurder. 
8) betering.
DRAMA
75
de bruidegom verwijst ze ter helle, waar de duvels Scerp Onder-
souc, Quaden Raet en Pelsabuic ze voor Lucifer brengen en 
martelen. Het heele stuk is met veel ,pausen" en rijkelijke ver-
tooningen smakelijk gemaakt; het is volkomen, en op voortref-
felijke wijze, tooneel; waar de mystiek - de olie der mystische 
minne - verdoken ligt in uitbundigheid van realistisch detail. 
Het heeft niet de groote lyrische schoonheid van het Duitsche 
spel 1), aan welks opvoering to Eisenach (1321) de bekende anec-
dote van den landgraaf van Hessen verbonden is - die van ont-
zetting over de ongenadige hellestraffen, daarin aangeduid, ge-
storven zou zijn -; maar ons stuk zou, zoo goed als de,,Sevenste 
Bliscap" en ,Mariken van Nieumeghen" to beurt viel, een 
moderne opvoering overwaard wezen, En welk een prachttaak 
voor een regisseur !
Van het spel van Sara en Abraham spreken we niet ; we hebben 
er slechts een twintigtal regels van over. Het ,Spel van Sainct 
Jooris" is een beknopt en goed geschreven drama van bekeering-
in-angst". Waarschijnlijk een wagenspel.
We zijn hier aan 't einde van de XVde eeuw; toen is ook het 
mirakelspel,,Van den Heiligen Sacramente van derNyeuwervaert" 
geschreven; met Mariken van Nieumeghen zijn we de grens tus-
schen de XVde en XVIde eeuw misschien al over; het werk toont 
trouwens zeer veel rederijkerstrekken 2) op een wijze die al wel 
typisch XVIde eeuwsch is.
Bij uitzondering is de schrijver van het Sacramentsspel ons 
bekend ; bij name dan, en bij name alleen : hij beet Smeken. Er 
wordt ons verteld en vertoond, dat een gewijde hostie door een 
boer bij Nyeuwervaert gevonden wordt ; het bloeden bij het op-
nemen en bij de proef die een advocaat ermee neemt, bewijzen, 
dat het gevondene inderdaad het Lichaam van Christus is. Dat
1) ,Ludus de decem Virginibus", critisch uitgegeven door Otto Beckers in de ,Ger-
manistische Abhandlungen" van Wernhold-Vogt. Heft 24. (Breslau, M. u. H. Marcus, 
1905).
2) Zie het art. van Prof. J. W. Muller in de Nieuwe Taalgids XV.
76	DE MIDDELEEUWEN
wordt dan ook bewezen door tal van wonderen, o. a. redt het 
sacrament een ridder, die het aanroept, uit de gevangenschap 
bij de heidenen (,,Saracenen" heeten die veelal in de Middel-
eeuwen, al woonden ze ook in ,Pruysschen merke") 1). Ten slotte 
wordt het op plechtige wijze naar Breda gebracht. De dichter 
heeft het niet zoo heel rijke gegeven weten to maken tot een on-
derhoudend spel; begrijpende dat een tooneelspel een conflict 
moet vertoonen, heeft hij den vereerders van het sacrament 
stevige weerpartijen gegeven; niet alleen then twijfelenden ad-
vocaat, meester Macharijs, die trouwens onmiddellijk overtuigd 
wordt, maar een paar duiveltjes: Belet van Deuchden en Son-
dich Becoren, die voortdurend - maar uiteraard vergeefs - 
het Sacrament tegenwerken. Dergelijke,,duvelrijen", half comisch, 
half luguber, waren een groote attractie op het Middeleeuwsch 
tooneel; het slot ervan: de wanhoop der duivels als de godheid 
het wint, beduidde een wreed leedvermaak: terwijI al hun kwaad-
aardigheid en de grenzenlooze ellende van de hel den geloovigen 
nog eens werden ingescherpt.
„Mariken van Nieumeghen" is een van de j uweelen onzer tooneel-
litteratuur. Het is de geschiedenis van een rein meisje, naar Maria 
genoemd en van harten Maria vereerend, dat zich in een oogen-
blik van wanhoop en angst onbedachtzaam den duivel overlevert. 
Zeven jaar leeft die met haar. Dan wordt het verlangen haar to 
sterk ; zij wil terug naar 't Geldersche, waar ze in den goeden 
ouden tijd het huishouden van haar oom, pastoor Ghysbrecht, 
waarnam. In Nijmegen ziet ze een stuk van een wagenspel, 
't spel van Masscheroen, spelen, waarin de titelheld, 's duivels 
advocaat, wanneer hij voor Gods troon om den eigendom van 
een menschelijke ziel pleit, het moet afleggen tegen Maria's 
macht van genade 2). Dan begrijpt en voelt Mariken, dat er ook 
voor den grootsten zondaar nog genade mogelijk is; maar de 
duivel - Moenen noemt hij zich in dit stuk - die bij haar 
staat, wordt die neiging tot berouw in haar gewaar, en als 
ze, na zijn aanmaning, toch nog blijft toekijken, grijpt hij 
haar op, vliegt met haar boven de huizen - een der houtsneden 
die de volksboekuitgave van 't stuk illustreeren, geeft hiervan
1) Er werden verschillende kleine kruistochten tegen deze Pruisen gehouden; o.a. 
door graaf Willein IV.
2) Het oudste voorbeeld van een tooneelopvoering in een tooneelopvoering.
DRAMA
77
een eigenaardig beeld - en werpt haar vandaar neer. Aan 
de hemelsche Maria, die zij tijdens haar afdwalingen niet ver-
geten heeft, is het to danken, dat zij niet, zooals de duivel had 
gewild, in haar zondigen staat den nek breekt .... Men moet 
zich echter tot de allerhoogste kerkelijke autoriteit, den Pans 
van Rome zelf, wenden, om een middel tot kwijting van zoo 
groote zonden to krijgen; de aartsbisschop van Keulen, naar wien 
Mariken en haar oom, steeds door den duivel bedreigd, eerst op 
weg gaan, durft het niet aan. Zelfs de paus heeft bezwaren:
 	Ic en sal nau dorren

So diep tasten in die ontfermherticheit ons Heeren
zegt hij t). Maar ten slotte ontvangt hij, na zijn gebed, een in-
geving Gods: Mariken krijgt ijzeren ringen - plotseling aan-
wezig! - om hals en armen; wanneer die zullen afvallen, zullen 
haar zonden haar vergeven zijn. Daarvoor zal zij dan ook 
haar leven in penitentien moeten doorbrengen. Dat doet zij 
- in der bekeerder sonderssen cloostere, d.w.z. in 't St. Magdale-
na-klooster to Maastricht - en daar verbreekt dan ook een 
engel - volgens de houtsnede - in den slaap de ringen; terwijl 
een droom haar doet weten, dat haar zonden haar vergeven zijn.
Dit tooneelspel, ofschoon wat den stiji betreft vol van rede-
rijkerseigenaardigheden - ook in den inhoud vinden we die 2) - 
is een fijn gecomponeerd stuk; met een beminnelijk-zuivere 
psychologie van het ondanks alles wezenlijk onschuldige Mariken, 
een aardige schets van den „bon cure", den goedmoedigen, ietwat 
onnoozelen dorpspastoor-al doet hij ook aan ,nigromancie" -, 
en met treffende tafereelen ; b.v. het herbergtafereel in „De 
Boom" to Antwerpen	Ook wat den vorm betreft, is 't stuk 
merkwaardig, dat is to zeggen : de vorm waarin het ons is over-
geleverd; met tal van - overbodige - prozastukjes ertusschen 
in; waarover heel veel pennen zich hebben geroerd.

1) Mariken heeft ontzaglijke zonden bedreven; door haar toedoen, onder 's duivels 
bestuur, hebben ook een paar honderd menschen 't leven verloren. De zonden nu 
worden, volgens de kerkelijke opvatting, vrijgekocht door bet overschot van goede 
werken door de heiligen verricht; d.w.z. doordat de paus als't ware van dat overschot 
- die goede werken, welke de heiligen meer hebben gedaan dan voor bun heilgheid 
noodig was - een en ander, met toelating Gods, ten bate van een berouwhebbende 
ziel gebruikt.
2) B.v. bet spel met de letter M. Mariken zal, op verzoek van den duivel, Met meer 
then door hem zoozeer gehaten naam dragen; niaar alleen de eerste letter van Maria 
- ,Emmeken"! - zal nu haar naam zijn.
78	DE MIDDELEEUWEN
We begonnen ons overzicht van de XVde eeuwsche tooneel-
litteratuur met de opmerking, dat we, wat deze eeuw betreft, wel 
wat meer van de opvoering der stukken weten. Inderdaad, we 
hebben van her en der, uit de stadsrekeningen vooral, eenige ge-
gevens. Daaruit weten we o. a., dat ook reeds in de XVde eeuw aan-
kondigingen van de spelen plaats hadden ; maar hoe dat ,bieden" 
of ,condigen" plaats had, vernemen we - uiteraard - niet uit 
die rekeningposten. Het tooneel is in deze eeuw nog meestal 
buiten ; een plankier op de markt, veelal voor het schepenhuis ; 
waar de autoriteiten voor de ramen zitten; er zitten er ook wel 
op tribunes. De verschillende plaatsen waar de handeling speelt, 
liggen naast elkaar; er zijn daarvoor losse stukken decor, die 
husekens heeten - waarschijnlijk een vertaling van 't Fransche 
mansions -; ook wel camere. De hemel - ,troon" - kan door 
gordijnen worden afgesloten; dat blijkt o.a. door regie-aanwijzin-
gen in de Eerste Bliscap. Aan den anderen kant, namelijk links - 
van 't tooneel of gezien -- is de hel ; de ingang daartoe placht to 
worden voorgesteld als de open muil van een monster; zoo zien 
we 't op een schilderij van Memlinc ; zoo zien we de hel ook b.v. op 
het Laatste Oordeel van Lucas van Leiden (Lakenhal-Museum).
Men speelt in costuum. In de Eerste Bliscap wordt Bitter 
Ellende voorgesteld door een vrouw „op crucken, ermelic gecleet". 
Op ons, Nederlandsch, tooneel spelen reeds in de Middeleeuwen 
vrouwen mee, en men vindt dat volstrekt niet onbehoorlijk. Al 
zijn er ook wel vrouwenrollen - o.a. in Mariaspelen - door 
mannen vervuld. De rollen worden dan ook reeds ten behoeve der 
verschillende spelers afzonderlijk uitgeschreven; we hebben een 
getuigenis uit Zuid-Nederland (Lier) en uit Noord-Nederland 
(Delft) die hiervan, beide in de XVde eeuw, gewag maken. Ook 
was er al een souffleur (in 1483) ; hij heet dan, zooals ook nog 
in de XVIIde eeuw, ,boekhouder". Deze souffleur wordt aan-
gemaand to zorgen, dat 't publiek hem niet ziet. Dat, althans 
bij de spelen van geestelijken aard, muziek tusschen den text 
werd gegeven, zagen wij reeds. Een andere merkwaardigheid, die 
ook de geheele XVIIde en een deel van de XVIIIde eeuw in 
zwang bleef, zijn de „toogen", die men later meestal,,stomme ver-
tooningen" noemt. Dat zijn die momenten, waarop, eenige mi-
nuten, de handeling stilstaat ; „tableaux". Veelal wordt er muziek 
bij gespeeld. Zulke toogen vinden we bijvoorbeeld in de Eerste
DRAMA	79
Bliscap, als het gordijn wordt opengeschoven en men ziet God 
zitten; en bij de Boodschap aan Maria; en in de Sevenste Bliscap 
het tafereel wanneer Maria's lijk voor de begrafenis gereed ligt. 
,,Scuyft oppe" staat in margine aangeteekend. Wat dan zeggen 
wil, dat het gordijn, dat een huseken afsloot, moet worden wegge-
trokken. Ik geloof dat dergelijke toogen wel een van de be-
langrij kste verbanden beduiden tusschen tooneel en schilderkunst, 
waaromtrent zooveel groote theorieen zijn opgebouwd, waarom-
trent eigenlijk maar weinig bewezen is, maar waarvan men toch 
telkens zich bewust wordt, dat ze bestaan. We weten bovendien, 
o.a. nit de gegevens, de groote hoffeesten dcr Bourgondische 
hertogen betreffend, dat schilders - ook de grootste - aan alle 
tooneelinstallaties meewerkten; en het begin-XVIIde eeuwsche 
Schilder-Boeck van Carel van Mander zal nog hetzelfde getuigen. 
Er zijn meer ,agrements" bij een tooneelspel: in het spel van de 
Vroede en Dwaze Maagden zingt men kerkliederen ; en ook een 
wereldsch liedje; in diverse sotternieen wordt ook gezongen.
Het publiek staat in een goedmoedige verhouding tot de spelers ; 
in de sotternieen richt zich niet zelden een speler met een vraag 
of een kwinkslag tot de toeschouwers ; en bovendien : die spelers 
kwamen nit het publiek voort. Dit beteekent echter niet, dat men 
met beleefde stilzwijgendheid toezag; zeker niet! En dan was er 
nog het straatpubliek; temidden waarvan men speelde; en dat 
blijkens verschillende gegevens, onder andere, maar niet alleen, 
ons land betreffende, steeds tot bedaardheid moest worden aan-
gemaand.
Het drama heeft in de Middeleeuwen wel een heel andere 
functie dan in den Renaissancetijd. Het komt directer uit het 
eigen yolk voort; uit zijn vroomheid, uit zijn hardlachende 
vroolijkheid. Het moet meer in volkschen trant zijn genoten - 
d.w.z. men ging erin op als in een andere werkelijkheid -, dan met 
aesthetische waardeering. Al is het die laatste niet zelden volko-
men waard; zoowel wat de taal als, waarschijnlijk, de muziek 
en de uitbeelding betreft. En hier zag het yolk hemel, aarde 
en hel in die nauwe en naleve verbondenheid, waarin ook het 
forensisch geloof ze zag. Men heeft er ongetwijfeld diepe in-
drukken van ervaren ; we wezen al op de geschoktheid van den 
landgraaf van Hessen ; we hebben een getuigenis, dat ook to onzent 
bij een voorstelling - van een verloren stuk over de Zeven Weeen
80
DE MIDDELEEUWEN
van Maria -- ,ontallijcke tranen ghestort" zijn. Het is begrijpe-
lijk. Dit geestelijk tooneel gaf de geloofsverbeeldingen, met 't 
eigen leven, zoo nauw verweven. De indruk moet nog wel sterker 
zijn geweest door het contact dat de spelers, zoowel der geeste-
lijke spelen als der klu chten, met 't publiek hadden ; ze richten zich 
vaak, uit de lijst van 't stuk tredend, tot hen; met een vermaning 
of om zichzelf tot een jammerlijk voorbeeld to stellen; zooals bijv. 
Roeckeloose in 't Spel der V Vroede en der V Dwaze Maagden.
L i t t e r a t u u r
E. K. CHAMBERS, The Medieval Stage (1903).
EMILE MALE, L'art religieux du XIIIe siicle en France (1899, 2de uitg. Parijs 
1909).
Id., L'art religieux de la fin du Moyen-Age en France (1908).
Id., L'art religieux du XIIe siecle en France (1923).
W. CREIZENACH, Geschichte des neueren Drama's I. (Halle 1893, 2de uitg. 1911) 
GUSTAVE COHEN, Histoire de la mice-en-scene dans le theatre religieux francais
du moyen-dge (1906) ; id., Le Livre du regisseur pour le Mystere de la Passian joue
a Mans en r5or (Straatsburg 1925).
LEO VAN PUYVELDE, Schilderkunst en Tooneelvertooningen op het einde van de 
Middeleeuwen (Gent, 1912).
H. E. MOLTZER, Geschiedenis van het wereldlijk tooneel in Nederland gedurende 
de Middeleeuwen (Leiden, 1862).
J. H. GALLkE, Bijdragen tot de Geschiedenis der dramatische vertooningen in 
Nederland gedurende de Middeleeuwen (Haarlem, 1873).
J. A. WORP, Geschiedenis van het drama en van het tooneel in Nederland, dl. I 
(Groningen 1904).
L. SiroNs, Het Drama en het Tooneel in hun ontwikkeling I (Amsterdam 1922). 
H. J. E. ENDEPOLS, Het decoratief en de opvoering van het Middelnederlandsche 
drama (Amsterdam, 1903).
E. J. HASLINGHUis, De duivel in ket drama der Middeleeuwen (Leiden, 1912). 
LEO VAN PUYVELDE, Het ontstaan van het modern tooneel in de oude Nederlanden 
(Versl. Zion. Vl. Acad. 1922, biz. 909).
Middelnederlandsche dramatische poezie, uitg. door H. E. MOLTZER (Groningen, 
1875); verbeterde uitgave door P. LEENDERTZ JR. (Leiden 1907).
Esmoreit, uitg. door C. G. KAAKEBEEN en JAN LIGTHART (le druk Groningen, 
1906) (goedkoope uitg.).
Hier beghint ene seer ghenoechlike ende arnoreuze historie van den eedelen Lansloet 
ende die scone Sandrijn (facsimile v. het volksboek van 1486) (Den Haag, 1902).
Die Eerste Bliscap van Maria, uitg. door W. L. DE VREESE ('s-Gravenhage, 
1931).
Dit is Ispel van den Heiligen Sacramente van der Nyeuwervaert, uitg. door E. VER-
wils (Leeuwarden 1867) (goedkoope uitg.).
Mariken van Nieumeghen, uitg. door J. KOOPMANS (Bibl. d. Ned. Lett. 1917) 
(goedkoope uitg.).
Die waerachtige ende seer wonderlyeke historic van Mariken van Nieumeghen
(facsimile naar den druk van 1518) (Den Haag, 1904).
Die waerachtighe ende een seer wonderl. Hist v. Mariken v. Nieumeghen, uitg.
door DR. W. H. BEUKEN (1931; Pantheon uitg.).
G. KALEF, Bijdragen tot de Geschiedenis van ons middelned. drama (Ts. v. Ned.
T.- en Letterk. XXII, blz. 304).
Voor vanden Winter ende van den somer:
DRAMA
81
ROBERT STUMPFL, Kultspiele der Germeenen als Ursprung des Mittelalterlichen
Drama's en J. HUIZINGA, Hoino Ludens, Haarlem 1938, blz. 79-81.
R. VERDEYEN, Beschouwingen over de abele spelen (Versl. en Meded. Kon. Vl.
Acad. 1927, b1z. 525).
J. W. MULLER, De Taal en de ilerkomst der zoogenaamde ,abele spelen" era
sotternien (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XLVI, b1z. 292).
J. PRINSEN J. LZN., Gloriant (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XL, b1z. 86).
M. RAMONDT, De Bronnen van den Gloriant (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XLI
b1z. 31).
eadem, Florentijn en de Hertog van Bruvswvc nit den Gloriant (Ts. v. Ned. T.-
en Letterk. XLII, b1z. 292).
J. B. MANGER, Onze abele spelen, (Groot Nederland, 1931, I blz. 647 en 661). 
D. TH. ENKLAAR, Naar aanl. v. h. Breda'sche Sacr. spel. (Ts. v. Ned. T.- en
Letterk. LVI, b1z. 28).
J. W. MULLER, Een en ander over Jlariken van Nieurneghen (Taai en Letteren
XV, b1z. 225).
J. A. WORD, Is de Mariken van Nieurneghen geschreven om vertoond to worden?
Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XXXVI, b1z. 152).
P. LEENDERTZ JR., Mariken van Nieumeghen (Ts. v. Ned. T.- en Letterk.
XXXVII, b1z. 241).
G. KALFF, Het Proza in Jlariken van Nimwe,ghen. (Ts. v. Ned. T.- en Letterk.
XXXIX, b1z. 130).
J. L. WALCH, Nog eens: Het proza an Mariken van Ntieumeghen (Ts. v. Ned. T.-
en Letterk. XI,, b1z. 220).
P. LEENDERTZ, De Vrouw en do Duivel (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XLI,
blz. 132).
C. MICHELS, Mariken van Nieurneghen (Ts. v. Taal en Letteren XV, 1).
M. E. KRONENBERG, Het Mirakelspel van Mariken van Nieurneghen en het En-
gelsche Volksboek (Nieuwe Taalgids, XXIII, blz. 34).
A. J. BARNOUW, Mary of Nimmeghen (Germanic Review, VI, blz. 73).
G. W. WOLTHUIS, Mariken van Nieurneghen en de casus reservati (Ts. V. Ned.
T.- en Letterk. LV, blz. 301; waar men ook de to dezen voorafgegane artikelen 
vindt aangehaald).
AI. WILS, De karakters uit 1-Iariken van Ntieumeghen (VI. Gids 1929-'30, blz.
563).
id., Maskeroen (ibid., blz. 270).
W. H. BEUKEN, llariken's eerherstcl (Ts. v. Taal en Letteren XIX, b1z. I11)
(1931).
C. P. BURGER JR., De studies van .11. E. h ronenberg en .4. J. Barnou'e' Jr. (Het
Bock, 1931, biz. 269).
H. H. KNIPPENBERG, Problenaeni in Mariken van Nieumeghen (Studien
CXXVIII - II, b1z. 128 en 226 en CXXIX - I b1z. 151) (Daar ook aanwijzingen 
van meerdere gegevens omtrent de drie ringen).
DE RIDDERS, DE VERDEDIGERS VAN 'T GELOOF

I. ROMANS

a. Frankische roman s

Epen die in breedgolvende rhythmen daden van helden ver-
halen, vinden we in vele oude litteraturen. De Grieken hadden de 
Homerische zangen, de oude Germanen hun Nibelungen ; - van 
dat laatste epos hebben we een in laten, niet-meer karakteristie-
ken, stijl een fragmentje in onze letteren over. De Christelijke 
periode waarin de priesters de mannen van letteren waren, heeft 
van deze zangen zoo min mogelijk overgelaten. Er ontstond in 
West-Europa bij Kelten en Germanen een nieuwe ridderlittera-
tuur, op Christelijken grondslag.... Al zijn er in die litteratuur 
tal van heidensche elementen, die dan min of meer gekerstend 
worden, en al vervaagt het Christelijk accent, naarmate de 
ridders in de meer gedifferentieerde maatschappij meer een 
aparte zelfbewuste stand gaan vormen, waaruit de oude tendenz 
der geloofsverdediging is weggevallen, terwijl men krijgsman en 
aanvoerder in den krijg blij ft ; met een zelf beoefenden, maar vooral 
van anderen voor zich opgeeischten specialen cultus der eere.
Men verdeelt onze Middelnederlandsche ridderromans gewoon-
lijk, naar de herkomst der stof - waarmee een verschil in karak-
ter samenhangt - in vier rubrieken : Frankische, Britsche,Ooster-
sche, Klassieke. De verdeeling heeft zijn reden; zij het meer reden 
voor de Fransche dan voor de Nederlandsche litteratuurgeschie-
denis. Want de Fransche verhalen werden direct nit de verschil-
lende regionen vanwaar ze stamden, ingevoerd en bewerkt. De 
Dietsche Nederlanders ontleenden en bewerkten al deze littera-
tuur nit 't Fransch.
,,Romans" noemt men ze in dien tijd; ook dien naam van de 
Franschen overnemend. Het woord roman heeft hier een betee-
kenis die wel zeer verschilt van die welke in den modernen tij d 
aan dat woord wordt gehecht. „Roman" wil oorspronkelijk zeg-
FRANKISCHE ROMANS	83
gen: verhaal in 't Romaansch (in tegenstelling met 't Latijn). Uit 
het gebruik, en meer nog wel uit de overneming van den term 
in onze Middeleeuwsche taal, blijkt dat die grondbeteekenis 
wel zeer was vergeten.
Wij dan hebben die diverse „romans" uit het Fransch. Er is 
er een waarvan men langen tijd gemeend heeft, dat hij oorspron-
kelijk-Nederlandsch zou zijn, omdat men het Fransche origi-
neel niet gevonden heeft ; maar het staat daarmee ongeveer als 
met het verband van onze spelen van Esmoreit en van Gloriant 
met den cyclus van Godfried van Bouillon ; alle gegevens van 
,,Carel ende Elegast" - want over dat verhaal spreken wij - zij n 
to vinden in de Fransche litteratuur; misschien zijn ze door een 
Nederlander daaruit tot een afzonderlijk verhaal bewerkt, maar erg 
waarschijnlijk is dat niet, want in een paar Fransche romans die 
wel over zijn -,,Renaus de Montauban" en ,Le Restor du Paon" 
- vinden we verschillende mededeelingen, waaruit we, ze samen-
voegend, de heele ,Carel ende Elegast" kunnen (re) construeeren; 
en in 't Oudnoorsch en 't Middelduitsch zijn ook, blijkbaar uit 't 
Fransch vertaalde, texten met den onzen overeenkomende. In-
tusschen, we mogen ons beroemen, dat onze text de mooiste is, 
de geestigste, de met 't meeste gevoel voor compositie opgestelde. 
Het is niet het eenige Nederlandsche kunstwerk van Franschen 
oorsprong, waarvan dit gezegd kan worden.
We willen dus gaarne in de eerste plaats over dezen roman 
spreken ; en we kunnen dat doen, want deze roman - de 
eenige ,Frankische", die in onze taal in zijn geheel bewaard 
is - moge zooal niet zeker nog uit de XIIIde eeuw zijn - het 
origineel is waarschijnlijk uit de XIIde -, hij vertegenwoordigt 
het besef van een zeer oud stadium der ridderschap. Het besef 
namelijk dat de ridder - en in de eerste plaats, de eerste, de 
gezalfde ridder, de koning - de bijzondere bescherming van God 
geniet ; - maar daar staat tegenover (dat hij in Gods geest moet 
handelen ; dat wil in de eerste plaats zeggen : rechtvaardig han-
delen.
De inhoud van dit verhaal dat dus, half geestelijk, half ridder-
lijk, in bijzondere mate het oorspronkelijke geestelijk gericht-zijn 
van de ridderschap voelbaar maakt, is als volgt : Koning Karel 
- de Groote - ligt to slapen in zijn burcht to Ingelheim aan den 
Rijn ; het verhaal is, anders dan de Fransche bronnen, geheel in en
84	DE MIDDELEEUWEN
bij onze gewesten gelocaliseerd. Een engel beveelt hem driewerf, nit 
Gods naam, to gaan stelen. Karel volgt ten slotte dit bevreem-
dende bevel op. De poorten staan voor hem open ; de wachters 
slapen. Hij voelt, rijdend in het bosch, de verlatenheid om zich, 
en bedenkt met wroeging, hoe hij een zijner voornaamste edelen, 
hertog Elegast, door hem wegens een onbeduidend vergrijp to 
verbannen, tot dit ellendige roofriddersleven heeft genoopt. Dan 
ziet Karel een ridder, geheel in 't zwart, op een zwart paard ge-
zeten, naderen. Hij vraagt zijn naam, de ander weigert then to 
noemen, er ontstaat een tweegevecht, de zwarte ridder verliest 
het en zegt nu, dat hij Elegast is. Hij is dus de roofridder; maar 
hij is ook een en al noblesse : een voorvader van Schillers Karl 
Moor en van die heele rij edele out-laws, van de XVIIIde- en 
XIXde eeuwsche litteratuur, welker verheerlijking een critiek op 
onze maatschappij beduidde. Hij besteelt alleen rijke - vooral 
geestelijke - heeren; den armen laat hij het hunne. Bovendien 
is hij vol loyauteit tegenover zijn heer, al heeft die hem onrecht 
gedaan. Karel zegt dat hij ook roofridder is, en Adelbrecht heet. 
Hij stelt voor, dat ze zullen samenwerken ; en.... als men den 
koning eens ging bestelen? Die is rijk genoeg; al ontstalen wij 
hem ,tienhondert pont", 't zou hem niet deren.... Maar dan 
blaast Elegast van verontwaardiging. Zijn gerechten heer beste-
len ? Nooit ! Doch hij weet een ander adres : den man van 
Karels zuster, Eggheric van Egghermonde.... Dat is een gemeen 
individu ! Karel vindt het een uitstekend idee ; hij bedenkt : word 
ik bij 't stelen betrapt, dan zal mijn zuster mij niet als dief laten 
hangen! Het verhaal geeft meer van die genoeglijke overpein-
zingen, vermeldt meer aardige details. O.a. dat Karel onderweg 
een ploegijzer meeneemt: hij heeft zich als inbreker voorgesteld; 
hij moet dan toch ook wat beroepsgereedschap bij zich hebben. 
Maar Elegast vindt het een zonderling breekijzer, waarop Karel 
een soort verklaring geeft. Nu gaan ze inbreken, in den letter-
lij ken zin van 't woord nog; waarbij steeds meer Karels onhandig-
heid blijkt. Elegast; die de kracht der kruiden kent - men ziet 
in hem een rudiment van oud-Germaansche mythologic - hoort, 
met zoo'n krachtig kruidje in den mond, een haan en een hond 
converseeren; ze zeggen „in hun Latijn", dat de koning vlakbij 
is. Elegast is daarvan onder den indruk, doch Karel praat het 
hem uit 't hoofd. Hij laat 't Karel zelf hooren, door hem 't kruid
FRANKISCHE ROMANS	85
in den mond to geven. Elegast vraagt dan, als de ander zelf ge-
luisterd heeft, het kruid terug. Karel zoekt vergeefs zijn heele 
mondholte of ,weder ende voort in sinen monde", maar „hi ver-
loost al ter stonde, hi en mochts vinden niet." Het blijkt dat Ele-
gast 't hem ontstolen heeft ; wat zeker een kras staaltje van steel-
kunst is! Maar wat ben jij eigenlijk voor een dief, zegt Elegast -
„Hoe coomt dat men u niet en vaet 
Telken, als ghi stolen gaet ?
Dat ghi leeft, es wonder groot, 
Ghi en waert langhe wile doot.
Gheselle", seiti onverholen, 
Ic hebbe u cruut ghestolen.
Ghi en weet van stelen niet een haer". 
Die conine peinsde: ,Ghi segt waer".
De groote Charlemagne in een komische rol! Het is wel bij-
zonder aardig gevonden !
Elegast zal dan maar alleen naar binnen gaan om zich van 
Eggherics zadel, waar honderd gouden belletjes aan hangen, 
meester to maken. Doch als hij 't zadel neemt, beginnen de bel-
letjes to klinken; Eggheric wordt er wakker van, en wil crop af, 
maar zij n vrouw zegt : Dwaasheid ; er is een andere reden waarorn 
je zoo onrustig bent en nu al drie nachten niet hebt geslapen. 
Zij weet -
Vrouwen list es menichfout,
Sijn si jonc ofte sijn si out -
het geheim uit hem to krijgen: hij heeft koning Karels dood ge-
zworen ; en zeer spoedig zullen de eedgenooten - hij noemt ze op 
- naar Ingelheim gaan voor den aanslag. De vrouw is woedend; 
zegt: ik wilde liever dat jij opgehangen werd, dan dat ik dit zou 
toelaten! En Eggheric - we hebben hier een Frankischen roman; 
die een beeld van de ruwe Frankische zeden geeft - slaat zijn 
vrouw zoo, dat het bloed haar uit mond en neus stroomt. Zij 
houdt dan haar hoofd buiten den rand van 't bed, en Elegast 
vangt het blood in een handschoen op; het kan hem tot verster-
king van zijn getuigenis dienen. Daarna zegt hij ,ene bede", een 
bezweringsformule, die Eggheric en zijn vrouw doet inslapen.... 
Als we meer Iogisch en critisch zijn dan tegenover oude verhalen 
past, vragen we ons af, waarom een dief die zulke formules kent,
86	DE MIDDELEEUWEN
daarmee niet begonnen is, toen hij binnenkwam. Het antwoord 
zal wel moeten luiden: omdat er dan niets van het verhaal terecht 
gekomen zou zijn.
Elegast weet dus van het plan van den aanslag op den koning; 
hij deelt dit ,Adelbrecht" mee.
Doen wiste Karel wel to voren, 
Dat hem God to stelene ontboot, 
Om to bescuddene sinen doot.
Hi dankes ootmoedelike 
Gode van hemelrike.
En neemt dan op zich, den koning in to lichten ; nadat hij eerst 
nog eens door zijn overschilligheid omtrent Karels dood Elegasts 
trouw op de proef heeft gesteld. De aanslag wordt dan voorkomen ; 
den samenzweerders worden, als ze den burcht binnentreden, de 
verborgen wapens afgenomen ; en Elegast wordt ontboden voor 
een gerechtelij ken tweekamp met Eggheric. Een gevecht dat met 
uitvoerigheid en met veel smaak in 't geval beschreven wordt. 
Natuurlijk wint Elegast het ; hij zal voortaan 's konings voornaam-
ste gunsteling zijn; en krijgt alvast dadelijk Karels zuster tot 
vrouw, die zoo juist door Eggherics dood „vacant" geworden is. 
De tijden van het vrouwenkiesrecht - zelfs ten opzichte van den 
man harer,,keuze" - waren nog ver.
Er is veel geschreven over de wording van dit verhaal, waarvan 
we enkele gegevens ook elders vinden. Over de localiseering in 
de Nederlanden sprak ik reeds (Egghermonde = Aigremont, een 
kasteel tusschen Luik en Hoey). We zullen hier volstaan met to 
wijzen op de losse en geestige voordracht van 't geval, waarin 
godsvrucht, ridderlijkheid en volksche humor elkaar afwisselen; 
dat door zijn strekking volkomen geestelijk-ridderlijk is; en dat 
een voor een Middeleeuwschen „roman" verdienstelijke beknopt-
heid vertoont ; gewoonlijk zijn onze dichters - nadichters meestal 
- van ridderromans bedenkelijk breedsprakig.
*
We vielen met onze beschouwing omtrent dit aardigste onzer 
Middeleeuwsche riddergedichten in medias res. Als we eens na-
gaan wat er verder aan ridderromans in onze litteratuur over is, 
dan vinden we tamelijk veel. Het is geen wonder. De aanrakingen 
tusschen Zuid-Nederland en Frankrijk waren veelvuldig en inten-
FRANKISCHE ROMANS	87
sief. In de XIIde en XIIIde eeuw wordt reeds in Vlaanderen het 
Fransch door den hoogen adel - en ook door de hooge geestelijk-
heid - veel gesproken ; Vlaanderen bestond trouwens nit een 
Fransch en een Nederlandsch gedeelte; het behoorde tot een 
Fransch bisdom; de graven waren een tijd lang Franschen; de 
beroemde Chrestien de Troyes, dichter van Fransche „romans", 
leefde en werkte aan het hof van den Vlaamschen graaf Philips 
van den Elzas; graaf Boudewijn VIII van Vlaanderen dichtte in 
een andere Romaansche taal, het Provencaalsch; de bekende 
middeleeuwsche Fransche dichters Adam de la Halle en Jehan 
Bodel woonden to Atrecht. Zoo leidde dan veelvuldige kennis-
making met de Fransche letteren tot vertaling en navolging, en 
ontstond een Nederlandsche poezie onder zeer sterken invloed van 
de Fransche.
Gaan we dan eens na wat we overhebben op 't gebied van den 
ridderroman. Henric van Veldeke, de Limburger dien we een 
heiligenleven als 't eerste van hem bekende letterkundige werk 
zagen schrijven, de voorpost terzij van onze daarna voornamelijk 
in Vlaanderen en Brabant bloeiende litteratuur, heeft ook een 
ridderroman bewerkt ; naar een Fransch origineel van een on-
bekenden schrijver, de Ereide, waarvan de Limburgsche text, die 
verloren is, door Behaghel naar de Duitsche vertaling - die wel 
over is - werd gereconstrueerd. We wezen er reeds op, dat Vel-
deke een belangrijk doorgever was van Fransche litteratuurwaar-
den naar Duitschland; hij heeft zich trouwens mettertijd zelf in 
Duitschland gevestigd, waar hij een van de naar tijds- en rangorde 
eerste Minnesinger werd. De Eneide behoort, het blijkt al uit den 
titel, tot de zoogenaamde klassieke romans; een soort dat een 
„nieuwe richting" in de Fransche litteratuur beduidde ; een der 
reacties op de ruwe „chansons-de-geste", die de litteraire weer-
gave waren van de (helden)daden der Franken zelf. Veldeke, een 
ridder, en zelfs een troubadour, heeft blijkbaar met behagen zijn 
landgenooten - en verderen Germanen - deze verfijnde littera-
tuur aangebracht.
Dat de oudste ridderroman dien we over hebben, een vrij laat 
genre van den ridderroman-in-Frankrijk vertegenwoordigt, is een 
bewijs to meer hoe men, toen men eenmaal in het Dietsch begon 
to schrijven - to vertalen dan vooral - ongeveer gelijktijdig al 
wat men to pakken kon krijgen, en wat en vogue was, en wat om
88	DE MIDDELEEUWEN
66n-of-andere reden (zie verderop, bij Ferguut) den Nederlander 
bekoorde, in onze taal overbracht. Er was van allerlei; en er is 
van allerlei - meestal fragmentarisch - in Nederlandsche be-
werking over; wat de oorspronkelij k Frankische romans betreft 
Merovingische -,,de Floovent" -, en vooral Karolingische stof. 
Echter, kort voor - of in het begin van - de XIIde eeuw waren 
de Fransche dichters van meer ontwikkeling ook verhalen uit den 
Trojaanschen oorlog en andere sagen van de klassieke oudheid 
gaan bewerken; een eind-XIIde eeuwsche verdietsching van een 
verhaal van deze soort was dan Veldeke's Eneide. In 't midden 
van de XIIde eeuw doet dan de aanraking van de Fransch-Nor-
mandische maatschappij met het Keltische element in Engeland 
een nieuw soort verhalen ontstaan, de Britsche romans; het ont-
staan van die romans is nogal gecompliceerd; we behoeven, in 
het verband van ons geschiedverhaal, ons daar echter niet lang 
mee bezig to houden. In 't kort is 't aldus : Keltische zangers, die 
rondzwierven door Engeland, en later in Frankrijk, zongen hun 
„ lais", liederen van fabelachtigen of mythologischen inhoud, die 
al spoedig werden vertaald en nagevolgd door Fransche dichters; 
langzamerhand werden deze stoffen met de nationale versmolten, 
en werden ook rationale stoffen in den geest van de Keltische 
romans behandeld. De legendarisch geworden Britsche koning 
Arthur en zijn ridders zijn hier hoofdpersonen. De Oostersche ro-
mans ten slotte berusten op verhalen die men door aanraking met 
het Oosten, speciaal tijdens de Kruistochten, leerde kennen, of 
die op de verbindingen van 't westen met 't oosten betrekking 
hebben. Er is een belangrijk verschil tusschen de nationaal- Fran-
sche, de Frankische, romans, die voor het grootste deel in ver-
band stonden - of, om ze van meer belangstelling to verzekeren, 
in verband gebracht werden - met Karel den Groote en zijn 
pairs, ter eene, en de van-verder gekomen ridderromans ter andere 
zijde. Onder andere in den vorm, 't maatschema; - maar daar 
merken we in de Middelnederlandsche bewerkingen niets meer 
van. Doch ook wat den geest betreft: de Frankische zijn krijgs-
haftig, ruw, eenvoudig-vroom. Zee hebben nog een veelszins Ger-
maansch karakter; de Franken toch zijn Germanen. De Britsche 
en klassieke, ook wel de Oostersche zijn vol hoofschheid; vrouwen-
dienst ; het lyrisch-erotische element is er sterk in ontwikkeld, 
gemengd met mystiek ; een mystiek die hier echter zich niet ver-
FRANKISCHE ROMANS	89
diept in schouwing, maar meer op occultisme lijkt; zich vertoont 
als een sterk belangstellen in en op den voorgrond brengen van 
wonderbaarlijkheden; - terwijl men in de Frankische romans 
alleen het wonder uit God kent, erkent, en vereert. De beschavings-
toestanden in de Frankische romans zijn minder ontwikkeld dan 
die in de andere; de oorspronkelijk Frankische romans staan 
alleszins nader aan het yolks-, de andere nader aan het kunst-
epos.
Zoo dan was de oudfransche ridderroman bezig zich to ont-
wikkelen, toen hij ook in Zuid-Nederland bekend werd. Die be-
kendwording breidt zich dan ook van Vlaanderen over Brabant 
uit. Al wegen in Brabant de Duitsche invloeden wel tegen de 
Fransche op.
Wat is er van de Frankische romans over? Fragmenten ; ,Carel 
ende Elegast" is de eenige then we volledig hebben. Van Floo-
vent, de eenige waarvan de kern herinneringen aan de Merovin-
gers bevat, bleven ons 600 verzen, vertaald naar een verloren 
Fransch origineel, waarvan we echter ietwat afwijkende Fransche 
redacties - en een Italiaansche en Oudnoorsche vertaling - heb-
ben. In den roman zijn Karolingische gegevens -- o.a. de twaalf 
pairs - met de Merovingische, die trouwens ook al anderszins 
met fantaizie doorweven zijn, verbonden.
lets meer hebben we over van een vertaling van de Ilias der 
Franken; de grootsche chanson-de-geste over Roland. La Chanson 
de Roland, over welker voorgeschiedenis en ontstaan nog steeds 
belangrijke, nieuwe gezichtspunten openende studien verschijnen, 
is echter niet alleen belangrijk uit een oogpunt van de vorming 
van legenden naar aanleiding van historische feiten ; het is een 
grandioos heldendicht ; -- dat ook nog, als een enkele maal de 
Ilias, momenten van teederheid bevat; wat bijzonder zeldzaam 
is in de oude Westeuropeesche epiek. Er is een klassieke statig-
heid in dit verhaal over de slachting van de achterhoede van 
Karels leger door de Basken (waar men later Mooren van heeft 
gemaakt). -- Maar van onze vertaling, die nit het einde der 
XIIde eeuw schijnt to dateeren, en waarop dan de verschillende 
fragmenten blijkbaar teiuggaan, is niet veel goeds to zeggen. Ja, 
het lot, met zijn vaak onplezierige ironie, heeft gewild, dat dit 
poeem van sombere grootschheid en ridderlijk heroisme juist ver-
taald is door iemand die minder dan de vertalers der andere
90	DE MIDDELEEUWEN
ridderromans, gevoel daarvoor had. Bij hem niets van die fel en 
gretig toeziende belangstelling bij de gevechten.... Hij is waar-
schijnlijk een geestelijke geweest - die bovendien heel slecht 
Fransch kende -; wat specifiek van riddergeest getuigt, laat hij 
weg; de taal der stoere onverzettelijkheid vervangt hij door zeer 
breedvoerige getuigenissen van vroomheid. Men leze de Chanson 
de Roland liever in het oorspronkelijk.
We zijn, met deze chanson-de-geste gekomen op het terrein van 
een groote litterairhistorische strijdvraag: die betreffende het ont-
staan dezer oude epen. Zijn ze voortgekomen nit de combinatie 
van uit den tijd der gebeurtenissen zelf dateerende cantilenen, 
die dan later tot gelijkmatig voortloopende groote geheelen zijn 
omgewerkt ? Dat was een verklaring die steun vond in verschil-
lende gegevens en die ook wanneer men zag, hoe zich in 't al-
gemeen open in vroegeren en lateren tijd hebben gevormd, (Odys-
see, Reinaert) plausibel was. Gaston Paris, Leon Gautier, Pio 
Rajna, K. Nyrop zijn de groote vinders en verdedigers dezer 
theorie. Die door Joseph Bedier in zijn in 1909-'12 verschenen 
,,Les Legendes epiques" bestreden werd. Hij zoekt den oorsprong 
- en met veel, zij het niet steeds even deugdelijk, vernuft wist 
hij velen zijn zienswijze aannemelijk to maken - in kronieken 
van kloosters, gelegen aan den grooten pelgrimsweg van 't Noor-
den, door Frankrijk heen, naar San Jago de Compostella. De 
priesters of monniken zouden die verhalen in hun preeken hebben 
ingevoegd om hun bede-oord en hun relieken belangwekkender 
to maken ; zouden ze ook vaak hebben meegedeeld aan ter plaatse, 
bij kerkfeestelijke gelegenheden aanwezige jongleurs, die ze ver-
der populariseerden. Zoo werd bijvoorbeeld de redactie van de 
Chanson de Roland in de Latijnsche versie van den z.g. Pseudo-
Turpinus (begin XIlde eeuw) door de oudere litteratuurhistorie 
gezien als een bewerking van de oude chanson-de-geste zelf; vol-
gens Bedier daarentegen is die Pseudo-Turpinus de bron van de 
Chanson. Maar allengs beginnen velen Bediers theorie, die een 
twintigtal jaren zeer in aanzien stond, weer to verlaten. Hot is 
hier niet onze taak over deze quaesties to spreken, die wat onze 
vaderlandsche litteratuur betreft, tot de praehistorie behooren.
Hot uitgangspunt van de theorie van Bedier was voor hemzelf 
de cyclus van Guillaume d'Orange; het verhaal van het leven en 
de vrome heldendaden van een Zuidfransch edelman, die als klui-
FRANKISCHE ROMANS	91
zenaar eindigde en heilig is verklaard. Het is, als de Chanson de 
Roland, een herinnering aan den heftigen strijd tegen de ,,Sara-
cenen"; Dr. W. J. A. Jonckbloet heeft, door bijzondere pieteit 
voor den naam ,Willem van Oranje" daartoe gebracht, van het 
oudste deel van dezen Franschen cyclus de eerste uitgave be-
zorgd, en hem ook in 't Nieuw-Fransch vertaald. Er zijn van dezen 
cyclus 120000 verzen bewaard gebleven, - maar van de Neder-
landsche bewerking alleen een fragment van 429 verzen -; een 
groot deel daarvan ook nog slechts zeer fragmentarisch, halve en 
kwart regels ; behoorende tot het laatste deel van de serie ver-
halen, Le Moniage Guillaume. Het is natuurlijk mogelijk dat dit 
stuk het eenige is, dat men - met stichtelijke of komische be-
doelingen - in onze taal heeft overgebracht. Maerlant vertelt ons 
in zijn Spieghel Historiael 1), dat ,Claes van Haerlem, ver Brech-
ten sone", die vertaling heeft gemaakt. Het heeft voor ons weinig 
belang, zoo'n naam; maar waar het overgroote deel onzer Middel-
nederlandsche litteratuur naamloos is, geeft het toch wel eenige 
gewaarwording, ook eens een bepaalden auteur to zien aanwijzen.
Groot was in de Middeleeuwen de roep van Renaus de Montau-
ban; wiens naam door alle eeuwen voortleeft. Het naar hem ge-
noemde epos vertelt eenige epizoden van den strijd van Koning 
Karel met zijn vazallen. Die Koning Karel, die in dit en in ver-
schillende andere verhalen een weinig grootschen indruk maakt, 
is soms Karel Martel, soms Karel de Dikke of Karel de Kale ; in 
zooverre dan de historic eenig aandeel aan deze romans heeft ; 
maar de illusie wordt bij den lezer gewekt, dat hij een en ander 
over de wapenfeiten van den Grooten Karel zal hooren : wiens 
leven iedereen belang inboezemde. Wat het aandeel van de historic 
betreft : in elk geval wordt hier - en in verschillende andere 
romans - een herinnering gegeven aan den strij d van de Fransche 
koningen tegen machtige vazallen.
Een van die weerbarstige vazallen is Haymyn van Dordogne ; 
zijn vier zonen, Reinout, Adelaert, Ritsaert en Writsaert, wier 
moeder Koning Karels zuster Aye is, zetten den strijd voort; ook 
tegen 's konings zoon Lodewijk. Ten slotte moeten ze zich over-
wonnen verklaren, hoewel de bovenmenschelijke moed en kracht 
van Reinout, naar wien het gedicht heet, telkens de krijgskans
1) IV - 1, c 29, vs. 73-76.
92	DI: MIDDELEEUWEN
to hunnen voordeele heeft doen keeren. De toovenaar Malegys 
en het wonderpaard Beyaert - dat men in de latere uitgave van 
dit verhaal als volksboek vindt afgebeeld met de vier gebroeders 
op zijn rug - spelen een. belangrijke rol in dit work van uiterst 
fantastische histoire romancee. Dat paard, dat, door Reinout ten 
slotte ten offer gebracht, verdronken moet worden om Reinouts 
familie to redden, is een van de aandoenlijkste figuren van het 
boek, dat ook belangrijk is als een typisch beeld van de ontzaglijke 
ruwheid in 't leven der Frankische edelen. Bijvoorbeeld: Haymyns 
zonen zijn buiten weten van den vader geboren en opgevoed, daar 
deze den dood van al de mannelijke verwanten van Karel den 
Grooten had gezworen; en men wel wist dat hij voor zijn eigen 
.kinderen geen uitzondering zou maken. En dan : Reinout, de held 
van het verhaal komt tijdens zijn ballingschap, als pelgrim ver-
momd, zijn moeder een bezoek brengen. Bij die gelegenheid drinkt 
hij alleen meer dan tien ridders samen; hij ,slaat" dan ook,,lijk"; 
en moet door de drie gebroeders in veiligheid worden gebracht 1). 
Een bekend voorbeeld van ruwheid is ook het begin van het eerste 
der ons overgebleven fragmenten ; waar de trotsche Haymyn de 
gezanten van Koning Karel ontvangt
Hi hadde gescranct sine been,
Syn ellenboge stoet up syn knie, 
Sconre hof hilt Aymyn nie. 
Hi sat of hem ware onderdaen 
Dat Kerstinede heift bevaen ; 
Ende hi hadde met sire tongen 
Al dat hof also bedwongen,
Datter niemen spreken dorste.
De vier gezanten spreken op beminnelijke wijze, maar Haymyn 
blijft zwijgen. Een van hen, de groote Roelant, herhaalt dan zijn 
boodschap. Nog zwijgt Haymyn. Nu kan zijn vrouw Aye de pijn-
lijke situatie niet langer verdragen; ze biedt den gezanten een 
koelen drank en berispt haar man over zijn ,dorperhede". 
Dan heft Haymyn de hand op en slaat zijn vrouw in 't gezicht, 
zoodat het bloed over haar voeten stroomt. De gezanten beven 
van woede en willen tusschenbeide komen, maar Aye voorkomt
1) En toch is deze Reinout	onder de heiligen opgenomen. Hij eindigt name-
lijk met een reis naar 't Heilige Land en werkt na zijn terugkomst als eenvoudig 
werkman mee aan den bouw van de St. Pieterskerk to Keulen. Zijn medewerklieden
vermoorden hem. En daarna doet zijn lijk mirakelen.
FRANKISCHE ROMANS	93
hen, kust haar man, omhelst hem en zegt : ,Spreect, grave, lieve 
minne!"
Dan is er iets in Haymyns hart verteederd; en hij barst los; 
hij gooit zijn razende, knagende afgunst eruit. Karel heeft een 
zoon ; hij - zoo waant hij - niet .... Dien zoon haat hij nog 
meer dan den koning zelf.
Men ziet - de vrouw bekleedt hier, aan dit nog wel zeer Ger-
maansche hof, wel een andere plaats dan die welke de trouba-
dours haar toekenden !
*
We volstaan wat de verdere fragmenten van Frankische romans 
betreft, met een korte opsomming. We hebben een paar honderd 
verzen over van de ,Geraert van Viane"; die ons ook in fan-
tastischen vorm episoden van den strijd van Karel met zijn 
groote vazallen, en met de Mooren, verhaalt. We hebben nog 
tienduizend verzen van een Nederlandsche bewerking van de 
Chanson des Lorrains; waarin de eindelooze veete tusschen de 
hertogen van Lotharingen en de heeren van Bordeaux en hun 
afstammelingen, kracht tegen list, ons in vele rauwe tafereelen 
voor oogen wordt gesteld; dan zijn er de Aiol-fragmenten; frag-
menten van twee onderling onafhankelijke bewerkingen van den 
Franschen roman ; in een daarvan vinden we bovendien nogal wat 
oorspronkelijk Nederlandsche elementen en namen. Deze roman 
berust op een gegeven, dat in de laghe lande nogal sympathie 
schijnt to hebben opgewekt: het is de geschiedenis van een jongen 
ridder die in een verroeste wapenrusting op een poover paardje 
naar 's konings hof trekt om de zaak van zijn vader, die ver-
ongelijkt is en verarmd, to verdedigen. Natuurlijk wekt hij veel 
spot; maar hij wint zijn zaak. We zullen aanstonds bij de Britsche 
romans elementen vinden van denzelfden aard, die evenzeer en nog 
evidenter in den Nederlandschen smaak blijken to zijn gevallen.
Er is meer ; van zeer verscheiden herkomst ; enkele fragmenten 
van het fantastisch en glorious eindigend bestaan van een Bour-
gondisch ridder, Auberi le Bourgoing; de eerste verschijning in 
onze letteren van dat land, welks hertogen in de XVde eeuw zulk 
een geweldigen - inderdaad gerrweldigen - invloed op deze ge-
westen zouden uifoefenen. Er zijn nog enkele pauvres restes - 
„Doon de Mayence" en ,Gwidekyn van Sassen" -, min of meer
94	DE MIDDELEEUWEN
vrije bewerkingen van herinneringen aan den grooten tijd der 
ridderschap: then van den strijd tegen de heidenen.
Van later tijd - als de herinnering aan den ruwen en nobelen 
strijd op eigen West-Europeeschen bodem tegen de heidenen is 
verbleekt - dus nit het laatst van de XIIIde en nit de 
XIVde eeuw hebben we nog een en ander van minder kenschet-
sende allure ; volkomen tot de Frankische romans behoort hier-
van ,Loyhier ende Malaert"; Loyhier heet een zoon van Karel 
den Grooten; hij trekt met zijn vriend Malaert naar 't Oosten 
en wordt keizer van Constantinopel. Dan wordt ons nog verhaald 
van Ogier, een van Karels paladijnen ; den toovenaar Malegijs, ons 
nit den Reinout van Montalbaen bekend, wordt een afzonderlijk 
boek vol tooverijen van soms nogal platte boertigheid gewijd; dan 
is er,,Huge van Bordeeus" en,,Valentijn en Nameloos". Die latere 
romans schijnen meestal -- voor zoover we ons op grond van de 
fragmenten een oordeel durven vormen - met weinig smaak en 
vooral weinig gevoel voor de idealen der ridderschap geschreven, 
nit herinneringen aan lectuur en wellicht mondelinge overleve-
ringen bewerkte histories, waarin vooral het wonderbaarlijke een 
groote plaats inneemt. In de Huge van Bordeeus worden we ver-
rast door het optreden van koning Oberon, den elfenkoning uit 
de Germaansche mythologie; die in ijler sprookjesgestalte telkens 
weer,van Shakespeare tot Van Eeden, in de litteratuur - en in 
de muziek - zal optreden. De geschiedenis van den Ridder met 
de Zwaan, waarin naar verband getracht wordt tusschen Elias, 
den legendarischen zwaanridder, en Godfried van Bouillon, den 
ridder bij uitnemendheid, zou nog door Bilderdijk tot nieuw leven 
worden geroepen.
Maar in de ,Borggravinne van Vergy" - die volledig tot ons 
is gekomen - hebben we een teeder-verhaalde geschiedenis van 
een door nijd der landsvorstinne gefnuikte liefde; en in het ver-
haal Van den Borchgrave van Couchy (Coucy) de historie van 
een treurig en gruwelijk eindende buitenechtelijke verhouding.


L i t t e r a t u u r

Middelnederlandsche epische fragmenten, uitgeg. door G. KALFF, (Groningen, 
1885).
Die historie van Coninch Karel ende van Elegast (Delft, 1488; volksboek). 
Karel ende Elegast, uitg. door E. T. KUIPER (Amsterdam 1890) en door J. BERG-
SMA (Kiassiek Lett. Pantheon, Zutphen 1891).
FRANKISCHE ROMANS	95


J. KOOPMANS, Karel ende Elegast (Taal en Letteren XV; blz. 1), later opge-
nomen in Middelnl. Romans I.
MARIE RAMONDT, Karel ende Elegast oorspronkelijk? (Utrecht 1917).
H. KERN, De sage van Karel en Elegast bij de Mongolen (Ts. v. N. T.- en Letterk. 
XII, hlz. 196).
C. C. UHLENBECK, I% olch-F_legast (ibid. blz. 198).
R. V. D. MEULEN, De sage van Karel en Elegast bij de Litauers (ibid., XXXII, 
b1z. 89).
id., Eels motief uit de Karel ende Elegast (Ibid., LVII, b1z. 157).
De Duitsche Eneide is uitg. in Chr. H. Myller's Sammlung deutscher Gedichte 
aus dem XII, XIII and XIV Jahrh. I (Berlin, 1784) b1z. 1. De ,terugvertaalde" 
Heinrichs von Veldeke Eneide: mit Einleitung and .4nmerkungen herausg. von 
OTTO BEHAGHEL (Heilbronn, 1882).
JOSEPH BEDIER, Les legendes epigues (Paris, 1909-'12; 4 d1n.).
J. J. SALVERDA DE GRAVE, Het Roelandslied en de theorie van Prof. Bedier 
(De Gids, 1914, II biz. 432).
Het Roelantslied, met inl. en cant. V. J. VAN MIERLO (Versl. en Med. Kon. Vl. 
Acad. 1935, biz. 31).
Renout van Montalbaen, uitg. door C. MATTHES (Groningen 1875).
MARIE LOKE, Les versions neerlandaises de Renaud de Montauban (Toulouse, 
1906).
Renout van Montalbaen, uitg. door P. J. J. DIERMANSE. Inleiding en Teksten 
Leiden 1939.
Renaus de Montauban. De Historie van de vier Heemskinderen, uitg. door G. S. 
OVERDIEP (uitg. n. d. druk van 1508 in de Univ. Bib. to Miinchen) (Groningen 
1931).
J. A. N. KNUTTEL, Vroege Ned. Letteren I, Renout van Montalbaen (Ts. v. Ned. 
T.- en Letterk. LVI, blz. 185).
R. PENNINR, Een onbekend fragment van Renout van Montalbaen (Het BOO,-, 
XXV, blz. 66).
W. J. A. JONCEBLOET, De Roman van Karel den Groote en zijn XII Pairs, 
Leiden 1844.
J. C. MATTHES, De Roman der Lorreinen, nieuw ontdekte fragmenten (Groningen 
1876).
G. HUET, Les fragments de la traduction neerlandaise des Lorrains (Romania, 
XXI, blz. 361, XXXIV, blz. 1).
Oude en nieuwe fragmenten van den Middelned..4iol, uitg. door J. VERDAM 
(Leiden, 1883).
J.W. MULLER, Loyhier ende Malaert (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XLVI, blz.138). 
J. C. MATTHES, De Nederlandsche Ogier (Taal- en Letterbode VI, b1z. 241). 
Malelghijs'	, intsheit, al de gekende fragmenten critisch uitgeg. en vergeleken
met bet Duitsche handschrift, door NAP. DE PAULA, Gent 1889.
Twee nieuwe Madelgys-fragmenten, uitg. door W. DE VREESE (Ts.v. Ned. T.-
en Letterk. XV, blz. 283).
G. HUET, Sur la redaction neerlandaise d'.4ugis d'.4igrement (Romania, XXVI, 
b1z. 495).
J. VERDAM, Een weinig bekend Malegys-fragment (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. 
XX, blz. 1).
J. VERDAM, Een nieuw fragment van den Huge van Bordeeus (Ts. v. Ned. T.-
en Letterk. XVII, blz. 89).
W. DE VREESE, Een nieuw fragment van Valentijn en Nameloos (Ts. v. Ned. T.-
en Letterk. XI, b1z. 140).
F. A. STOETT, Die Borchgravinnc van Vergy (Zuphen - Klassiek Letterk. Pan-
theon No. 127-1892).
Die Borchgravinne van Couchi; fragment uitg. door M. DE VRIES (Ts. v. Ned. 
T.- en Letterk. VII, b1z. 97).
J. VERDAM, Een onbekend afschriit van het Atrechtsche Couchy-fragment. (Ts. v. 
Ned. T.- en Letterk. XVII, b1z. 304).
NAP DE PAUW, Middelned. Gedichten en Fragrnenten II (Gent 1903) b1z. 20.
96	DE MIDDELEEUWEN
b. Niet-frankische romans

We merkten reeds op, dat er een belangrijk verschil is tusschen 
de Frankische romans ter eene en de van verder gekomen stof-
fen ter andere zijde. In de Frankische romans zijn de ridders nog 
vooral felle vechtersbazen; met eergevoel, ongetwij feld ; de auteurs, 
over hen schrijvend, voelen daar ook nog wel iets van ; maar hun 
helden zijn vodr alles ruwe klanten. In de Britsche, Oostersche en 
klassieke romans is de ridderschap een kaste van verfijnde lieden ; 
vooral lieden van een verfijnde fantaizie; in de praktijk vallen 
ze niet altijd mee. En voor het simpel geloof in God die de 
vrome verdedigers van Zijn Kerk zelf of door tusschenkomst 
van engelen of heiligen helpt, is, speciaal in de Britsche romans, 
't meer decadent geloof in 't wonderbaarlijke gekomen; de 
fantaizie beijvert zich, dat wonderbaarlijke en trouwens al wat 
kan dienen „pour epater les bourgeois" in den meest verrassenden, 
telkens anderen en zichzelf overbiedenden superlatiefvorm voor 
oogen to stellen. Men voelt bij deze lectuur wel zeer die wankelheid 
van geest, die den Kelten, 't yolk van genieen, helderzienden en 
krankzinnigen, eigen is; die, in de sfeer van evenwichtigheid ge-
heven, een prachtig, steeds aanwezig besef van het schijnwezen der 
wereld worden kan ; in iets lager sfeer -- als bij den ler Shaw - 
een sterk gevoel van de relativiteit van alle zedelijke en andere 
wereldsche waarden.... Maar ook kan dit besef omtrent de on-
wezenlijkheid onzer realiteit, veel gemakkelijker en vlotter dan 
dit bij meer materialistisch gefundeerde volkeren het geval is, 
leiden tot het scheppen van andere, fantastische, schijnwerelden 
en van onbegrensde mogelijkheden: wonderverhalen. St. Bran-
daans historie is Iersch van orgine ; maar dan is het schip van 
avontuur en rariteiten nog verankerd in het Christelijk geloof; zij 
het dat de zwaairuimte bedenkelijk groot is. In tal van verhalen 
met de ridderschap in verband gebracht, zullen we de Christelijk-
heid geheel door ijle fantaizie, grootendeels van heidenschen 
oorsprong, vervangen vinden.
Het kern-motief van de overgroote meerderheid van de Britsche 
romans is de geschiedenis van de Graal. De graal als mystisch 
voorwerp, is ook zeer „mystisch" van oorsprong. Men heeft 
heidensch-Keltische en Oostersche (Arabische) proto-gralen aan-
gewezen. Den naam ,graal" vinden we het eerst bij Chrestien de
N IET-FR A\ KISCHE ROMAN'S	97
Troyes; zijn - onvoltooid - dichtwerk ,Li contes del Graal" 
dagteekent van ongeveer 1190. Hij deelt mee dat „de fin or esmere 
estoit, pieres pressieuses avoit el Graal". Maar aangezien hij stierf, 
voor in zijn verhaal Parceval het ijverig nagejaagde voorwerp had 
gevonden, ontbreekt een uitvoeriger beschrijving. In voor-
Christelijke Keltische verhalen was het voorwerp waaraan gelijke 
wonderkrachten verbonden waren - o.a. van onuitputtelijke 
voortbrenging van spijzen - een ketel; Chrestien heeft er waar-
schijnlijk een groote, ondiepe schaal mee bedoeld, in vakken ver-
deeld; een soort hors-d'oeuvre schaal dus; want die beteekenis van 
,,schaal" had het woord graal, greal, grazal in zijn tijd, naar uit 
andere bronnen blij kt. Bij Wolfram von Eschenbach, die Chrestiens 
boek in 't Duitsch bewerkte, daarbij emendaties toepassende 
krachtens een, nu verloren, boek van een anderen dichter van 
graalverhalen, Guist de Provins 1), is de graal een tooversteen; 
naar 't schijnt: cen meteoor; zooals men weet, worden dergelijke 
steenen in 't Oosten veel vereerd; o.a. to Mekka.
Deze belangwekkende voorgeschiedenissen van de graal, waar-
omtrent de belangstellende lezer hieronder lectuur vindt, zijn 
ouder dan die, waarin de graal gekerstend is, gelijk ook met tal 
van andere heidensche voorstellingen, evenals met heidensche 
feesten en gebruiken, mettertijd is geschied. In een van de eerste 
jaren van de XIIIde eeuw heeft Robert de Borron in zijn „Joseph 
d'Arimathie" het idee gepropageerd, dat de Graal - die nu de 
Heilige Graal wordt - het prototype van den avondmaalschotel 
was; een voorwerp, toen reeds in 't algemeen door de miskelk ver-
drongen, maar nog in verscheiden kerken aanwezig en gewoonlijk 
van zeer kostbaar materiaal vervaardigd, met edelsteenen bezet. 
Het heette ook, dat Joseph van Arimathea op de graal, de oor-
spronkelijke, de heilige, eenige druppels van Christus' bloed had 
opgevangen; vanwaar de wonderkracht.
Over deze speciale geschiedenis van de graal heeft men het 
echter niet in de Britsche romans ; althans heel weinig. Men heeft 
het over het zoeken naar dit heilige voorwerp; over de avonturen 
bij dat zoeken ; door ridders uit den kring van koning Arthur, den 
legendarisch geworden Keltischen koning die met zijn genooten 
zoo lang mogelijk stand hield tegen de Angelen en Saksen, tegen
1) wolfram noemt lien Nyst.
\VALCH	7
98	DE \IIDDELEEUWEN
de Gernamen dus, die Engeland veroverden ; zooals de Germanen 
ook in Frankrijk de Kelten naar de uithoeken van 't land hadden 
gedreven; daar voornamelijk naar Bretagne; in Groot-Bretagne 
naar Wales, naar enkele eilanden (Man) ; en naar de Schotsche 
hooglanden. Een ander heidensch-en-gekerstend voorwerp is de 
lans, waarvan bloed afdruppelt; deze lans, gekerstend, heet die 
van Longinus to zijn.
De vraag is nu : Wat hebben we in 't Middelnederlandsch over 
aan Britsche romans? Dat ze alle via Frankrijk tot ons kwamen, 
en dan naar een model worden bewerkt, weten we reeds. We heb-
ben dan,,Merlijn", „'t Boek van den Graale", „'t Boek van Torec", 
verhalen over Lancelot, Percevael, Walewein en Ferguut. Over 
de eerste drie spreken we, wanneer we het werk van den vertaler, 
Jacob van Maerlant, in samenhang behandelen. Al de Neder-
landsche bewerkingen dateeren ongeveer uit de eerste helft 
van de XIIIde eeuw.
Wat we in onze litteratuur gewoonlijk aanduiden als den 
,,roman van Lancelot" is een zeer omvangrijke compilatie, samen-
gebracht door Lodewijk van Velthem. In de eerste plaats een 
groot werk waarvan Lancelot de hoofdpersoon is, en waarvan we 
slechts een deel over hebben. Lancelot is het type van den ridder-
lijken troubadour; zijn liefde - en zijn geliefde - is koning 
Arthurs gemalin, Genovere, die ons als het toonbeeld van vrouwe-
lijke schoonheid en edele gratie wordt voorgesteld. Dan hebben 
we in die compilatie de,,Graalqueste" en,,Arthurs dood". Blijkens 
deze verzameling zijn er bovendien - o.a. - zelfstandige be-
werkingen geweest van Chrestien de Troyes' Perceval, van de 
Wrake van Ragisel, en een boek over Walewein. Het is alles vol 
heldendaden, scone jeesten; opmerkelijk is de groote plaats die de 
allegorie, deels in navolging van de Christelijke symboliek, deels 
als zinrijke fraaiheid, al in deze werken van sierlijke onnatuur 
begint in to nemen. We vinden wat de liefde betreft, hier reeds al 
die kunstmatige pathetiek, waarvan later de Amadis-romans vol 
zullen zijn en die bij de XVIIde eeuwsche precieuses nog een na-
klank vindt. De bezieling der liefde van Lancelot voor Genovere 
is zoo groot, dat ze hem tot de geweldigste heldendaden inspireert; 
hij zou haar, als Orpheus zijn Eurydice, in 't doodenrijk willen be-
zoeken en haar vandaar naar de aarde kunnen terugvoeren; niets 
is hem daarbij to schrikkelijk. En zijn smachten naar haar brengt
NIET-FRANKISCHE ROMANS	99
de later zoo conventioneel geworden droomerigheid en ver-
dwazing... Intusschen, hij is onkuisch en daarom is 't voor hem 
niet mogelijk, de Graal to winnen. Die eer is voor zijn zoon - zoo 
heet hij in dezen cyclus - Galaad weggelegd, den zoon, then 
Lancelot onder invloed van een tooverdrank verwekt bij de 
kleindochter van den Riken Visscher -- le Roi Pescheor - die de 
Graal bewaakt. De fee Morgwein, die den mensch allerlei verre 
landschappen kan voortooveren - ons nog als fata 1) Morgana 
bekend- behoort ook tot dezen ietwat zweverig geexalteerden, 
maar niettemin zich ook op zeer reeele wijze met de liefde bezig-
houdenden kring.
De voorgeschiedenis van al die verhalen, waarin men onder in-
vloed van de versierlijkende ridderidealen zich allengs allerlei 
elementen van dezen aard in de oorspronkelijk-Keltische volks-
verhalen ziet inweven, is eigenlijk het belangwekkendst aan deze 
ridderromans, die wel in vele opzichten een tegenstelling vormen 
met de Frankische. Maar die praehistorie behoort kwalijk tot ons 
historisch overzicht. Wij willen alleen, wat de Britsche romans 
aangaat, nog eenige woorden wijden aan twee werken, die nog 
eenigszins in onze heugenis bleven leven : de Walewein en de 
Ferguut.
Walewein (Fransch Gauvain) is een van koning Arthurs ridders; 
die om een schaakbord voor zijn vorst machtig to worden, dat op 
zekeren dag 's konings zaal is binnen- en dan weer is weggezweefd, 
tat van allerwonderlijkste avonduren bestaat. Couperus, die in 
de serre-achtige gevoelssfeer van deze decadente ridderwereld be-
ha.gen vond, heeft in zijn roman „Het zwevende schaakbord" de 
Walewein in proza nagedicht.
De roman van Ferguut is er ook een vol wonder en avontuur; 
maar er loopt een draad van komische nuchterheid door heen, die 
ongetwijfeld de oorzaak is geweest van het blijkens de vele hand-
schriften groote succes in de Nederlanden. Bovendien, en dat 
moet wel de voornaamste attractie voor de burgerlijke lezers 
zijn geweest: deze roman over een held die veel van den „reinen 
Thor" heeft, verhaalt hoe door de liefde een eenvoudige jongen-
van-het-land, met idealistischen aanleg, tot een volmaakt ridder 
wordt. Dit motief mag den Nederlandschen lezer die het verhaal
J) d.i.fc'.
100	DE.NIIDDELEEUWEN
in 't Fransch las, mede tot verdietsching hebben bewogen; want 
hij is, blij kens vele details in zijn vertaling, iemand die ,burgerlij k" 
voelt; telkens zet hij banale uitdrukkingen in zijn bewerking, 
waar die in 't origineel niet stonden. Als bijvoorbeeld de boeren-
zoon Ferguut schrikt, wanneer hij voor den eersten keer van zij n 
leven ridders ziet - als Perceval -, voegt de bewerker erbij 
,,Hi stont ende sweette als een das". Iemand een pak slaag geven 
drukt hij boersch-komisch uit met „iemen iet aen sijn cleet 
wriven" of „iemen sijn vel verwarmen". Blijft een minnaar to 
lang weg van zijn minnares, de Nederlandsche bewerker waar-
schuwt, onder opmerking dat een vrouwenhart niet van staal is, 
dat „zijn rapen wel eens zouden kunnen aanbranden". Dit nu, 
deze verplomping, is een verschijnsel dat we, bij de bewerking 
naar Fransche voorbeelden, onze geheel litteratuur door kunnen 
waarnemen. Bij de verdietsching van de ridderpoezie, die een 
gevoelswereld welke ver van de burgerlijke afstaat, weergeeft, 
is dit verschijnsel natuurlijk in sterke mate op to merken; 
bij de Britsche, Oostersche en klassieke romans in bijzonder 
sterke mate. De ,preciosite" is een eigenschap die den Neder-
landers altijd verre heeft gestaan; ze hebben er zich in de littera-
tuur bijna nooit aan schuldig gemaakt; ze hebben ze veel bespot.
De twee belangrijke klassieke romans, die we over hebben, zijn 
de Alexander, en de Historie van Troje; we bespreken ze als we 
het leven van hun bewerker, Jacob van Maerlant, behandelen.
De Oostersche romans zijn - behalve door fragmenten - ver-
tegenwoordigd door ,Partonopeus en Melior" en ,Floris ende 
Blancefloer". Het zijn ook verhalen van liefde en fantastisch, zeer 
fantastisch, avontuur; maar hier voelen we daar toch iets anders 
achter; namelijk de aanraking van West en Oost, ten tijde van de 
Kruistochten. Als in Esmoreit en Gloriant is hier weer een bekeering 
doel en einde ; - merkteri we trouwens bij die spelen met de ver-
wantschap op die ze vertoonen met den romancyclus van den 
ridderlijken en Christelijken reiziger-van West-naar-Oost bij uit-
stek, Godfried van Bouillon; een ook ,Oosterschen" cyclus? 
Maar in deze romans is sterker de inslag van hoofsche, van trou-
badours-liefde en treedt ook, als in de Britsche romans, het won-
NIET-FRANKISCHE ROMANS	101
derbaarlijke meer naar voren, al hebben we bier niet enkel 
rijgsel van rariteiten, maar ligt aan deze Oostersche romans wel 
zeer een „scenario" van poetisch verhaal ten grondslag: de rari-
teiten zijn slechts opsmukkend aanhangsel.
Een lieflijke sproke dan is de, sterk Byzantijnsch gekleurde, 
roman van „Parthonopeus van Blois", van welker Middelneder-
landsche bewerking we ruim 8000 verzen over hebben. Het is 
een verhaal dat eenige verwantschap toont met de lieflijke le-
gende van Amor en Psyche van Apuleius; en met het sprookje' 
van Kandarpaketu uit de oud-Indische verzameling Hitopadeca. 
En met de Lohengrin-sage. Parthonopeus van Blois is een zeer 
voornaam, jong Fransch edelman die, op de jacht van zijn ge-
zelschap afgedwaald, op een tooverschip terecht komt, dat hem, 
zonder dat zichtbare handen bet sturen of voortroeien, naar een 
geheimzinnig, weelderig kasteel vaart. Ook door onzichtbare 
handen bediend aan tafel, volgt hij daarna twee prachtige kande-
laars die hem voorzweven naar een slaapvertrek ; waar onzicht-
bare handen hem bij 't ontkleeden helpen. In bed vlijt een jonk-
-vrouw zich naast hem; zij vertelt hem, dat zij een machtige vor-
stin is, Melior beet en haar vazallen beloofd heeft, over twee-en-
een half jaar to zullen huwen. Ze is echter zoozeer door Partho-
nopeus bekoord, dat ze hem naar zich toe heeft laten komen. 
Maar als hij bij haar wil blijven, moet hij beloven, geen poging 
to zullen aanwenden, haar to Mesa. Ze zullen alleen in 't donker 
van elkanders liefde kunnen genieten. Overdag kan hij op jacht 
gaan of zich anderszins vermaken. Parthonopeus gaat echter na 
een jaar voor een korte poos naar Frankrijk terug, waar hij 
natuurlijk eenige heldendaden tegen de Saracenen verricht. Zijn 
moeder vertelt hij van Melior en zij tracht hem over to halen, zijn 
gelofte to breken. Bij een volgend bezoek aan Frankrijk bemoeit 
de bisschop van Parijs zich er ook mee; hij is, als Parthonopeus' 
moeder, overtuigd dat die Melior een dienares van den Booze 
moet zijn. Op zijn moeders raad verbergt hij dan, als hij weer een 
nacht bij Melior zal doorbrengen, een lantaarn onder zijn mantel; 
die hij plotseling in haar tegenwoordigheid voor den dag haalt. 
,,Ach dat het bleven ware", zegt de dichter. Melior is nu de gave 
kwijt die zij had om zichzelf en anderen onzichtbaar to maken; 
dus wordt Parthonopeus ontdekt; Melior - zij blijkt de dochter 
van den Keizer van Constantinopel to zijn - lijdt hevige schade
102	DE MIDDELEEUWEN
aan haar reputatie, en wil niets meer van haar geliefde weten ; 
die verdwaasd gaat rondzwerven; tot hij, op raad van Meliors 
zuster, optreedt in een tournooi waar Melior is uitgeloofd als prijs 
voor den overwinnaar. Natuurlijk wint hij, en wordt Keizer van 
Constantinopel.
We noemden nog een anderen Oosterschen roman, met Byzan-
tijnsche motieven, in Griekenland en Zuid-Italie verspreid; (de 
motieven zijn wellicht door kruisvaarders naar Frankrijk over-
gebracht) : Floris ende Blanchefloer; de Nederlandsche text - 
naar den Franschen bewerkt - is van Diederic van Assenede; 
hij is sierlijk en lieflijk; en sentimenteel. Terwijl de tegenstelling 
Christelijk-heidensch er later in gevoegd is; natuurlijk zegeviert 
bij dit conflict het Christendom. De westelijke dichter, die de 
lieflijke legende adopteert, brengt ze ook nog, aan 't slot, in gene-
alogisch verband met Karel den Grooten ; - zooals men in de 
Oudheid, toen men de belegering en inneming van Troje als de 
meest roemruchtige gebeurtenis beschouwde, bij voorkeur ver-
eerde personen met eenigen bij die geschiedenis betrokken held 
in verband bracht.
Floris is een heidensch prinsje, Blancefloer een Christelijk gra-
vinnetje; ze groeien samen in liefde op. Floris' ouders scheiden 
hen; doen hun zoon-gelooven dat zijn geliefde vriendin gestor-
ven is; ze laten zelfs een uiterst gecompliceerd en met allerlei 
pracht en vernuft ingericht grafmonument voor haar bouwen 
,,van kerstale ende van marberstene" - met een boom met 
vogeltjes die zomer en winter verrukkelijk zingen en:
Weltijt dat si twee daer genaecten, 
Eneghe joncfrouwe met enegen jongelinge 
Die gelieve waren onderlinge,
Die hovesch ende naturlec waren,
Die moesten to hant haer minne baren; 
`'an selker naturen was die sanc,
Tierst dat si horden dat geclanc, 
Si liepen to samen haestelike
Ende onder custen hem vriendelike.
In de Britsche romans, in de Walewein bijvoorbeeld, hebben 
we dergelijke wonderbaarlijkheden bij massa's. Na veel met 
smaak en nalveteit beschreven avonturen vindt Floris dan de 
verblijfplaats van zijn geliefde, die door een emir in een toren
NIET-FRANKISCHE ROMANS	103
gevangen gehouden wordt. Hij laat zich in een mand, onder 
bloemen bedolven, boven brengen. Het slot is dan een huwelijk.
*
Een eeuw later - Floris ende Blancefloer dateert waar-
schijnlijk van het midden der XIIIde eeuw - hebben we (~ 
1333-1350) een anderen Oosterschen roman, die wel volkomen 
een compilatie is, „Seghelijn van Jerusalem" door Loy Latewaert. 
Seghelijn is de zoon van een heidensch vorst, zijn moeder heet 
ook al Blansefleur. Een visscher voedt hem op; hij trouwt met 
Florette, de dochter van Constantijn den Grooten, nadat hij 
dezen heeft geholpen, de overwinning to behalen; wordt keizer 
van Rome, en dan ook nog eens paus! De dichter brengt hem 
voorts in verband met de „zeven vroeden van Rome", met wie we 
bij de volksverhalen nader kennis zullen maken; hij doet dat op 
een even eenvoudige als radicale manier: Seghelijn verwekt deze 
vroeden bij zeven koninginnen. De XIVde eeuw is wat de ridder-
poezie betreft, een typisch tijdperk van verval; dat is vooral 
hieraan to constateeren, dat alle ridderlijke idealiteit verdwenen 
is; men krijgt mengsels van wonderen en boertigheid; - als ze niet 
vaak zoo vervelend waren, zou men trouwens de vele ietwat malle 
wonderen ook nog wel onder de boertigheid kunnen rangschikken.
We hebben nog een aantal, tot de ,ridderlijke" behoorende 
werken in de XIVde eeuw; een aantal geschriften ook die op 
de grens staan van litteratuur en historische kroniek; ook histo-
rische kronieken tout-court. Deze alle zijn meer merkwaardig als 
getuigenissen van een opkomend nationaal besef dan als kunst. 
Dat nationaal besef is in sommige van deze werken (,,Limborch", 
,,Flandrijs") nog een soort ridderlijk-militair gevoel; we zien echter 
uit dat gevoel een algemeene vaderlandlievende strijdvaardig-
heid ontstaan; die als 't ware samenvloeit met het onmiddellijk 
opgewelde gevoel van vaderlandsliefde, dat wij bijvoorbeeld 
reeds bij Maerlant, in zijn Alexamder, - in navolging trouwens 
van Gautier de Chatillon - vinden genoteerd:
Owi, here God, hoe macht sij n
Dat elken minsce int herte syn
So soete dunct sijns selves lant
Enzoovoort.
In de litteratuur nu vindt men die directe liefde tot het land,
104	DE AIIDDELEEUWEN
die een ieder is aangeboren, slechts bier en daar lyrisch vermeld, 
maar de vaderlandsliefde die uit de romans der oorspronkelijk de 
Kerk, later den eigen stand verheerlijkende ridderschap to ab-
straheeren is, komt in de groote romans van de XIVde eeuw 
opmerkelijk naar voren. Zoo wordt allengs de gevoelsgrond ge-
prepareerd waaruit bet in de XVde eeuw langzaam-aan bewust 
wordende nationaal besef zich kan ontwikkelen.
We staan bij doze verhalen en kronieken - „Roman van Lim-
borch", „Flandrijs"; ,Grimbergsche Oorlog", „slag bij Woerin-
gen", de ,Rijnkroniek" van Melis Stoke - nu niet stil. Wel willen 
wij een enkel woord wijden aan een Nederlandsche vertaling van 
een werk dat in Frankrijk een uitermate grooten roem en een zeer 
groote beteekenis heeft gehad; en nog anderhalve eeuw later daar 
de hartstochten opnieuw in beweging zou zetten : den „Roman de 
la Rose". Een uitermate curieus werk; waarvan bet eerste deel, 
omtrent 1255 door Guillaume de Lorris to boek gesteld, een in 
aanleg poetischen, tot een allegoric uitgewerkten droom verhaalt 
een minaar in den Tuin der Liefde kijkt naar een van de schoonste 
rozen; op dat oogenblik treft de god der liefde hem met zijn pijl. 
De roos is bet symbool der geliefde ; zich haar to verwerven, 
wordt nu zijn eenig doel. Eigenlijk is het boek een ars amandi in 
den vorm van een allegoric. De jongeling wil de roos plukken; 
Bel-Acueil (in de Nederlandsche vertaling Suete Ontfaen) helpt 
hem, de haag die de roos van hem scheidt, over to klimmen; maar 
als hij ze plukken zal, komen de bewaker Dangier (Nederl. Dan-
gier), Male bouche (Quade Tonge) en Honte (Scande) tusschen-
beide; ook dame Raison (Vrouwe Redene), bet gepersonifieerde 
Gezond Verstand (moeder van Honte) raadt hem, van zijn plan 
of to zien. Andere allegorische personen, Amys, zijn vriend, 
Edelheit en Ontfarmichede weten Suete Ontfaen to bewegen den 
jongeling de roos to later kussen, maar als dit, door een mede-
deeling van Male Bouche, Jalosie ter core komt, laat die de roze-
struik stevig ommuren; en
Jalosie a garrison mise
Au chastel que je vous devise 1); 
Si m'est axis que Dangiers porte
La clef de la premiere porte, 
Qui oevre 2) devers orient ....
1) waarvan ik u spreek. 
2) ouvre.
MET -FR_1\KISCHE ROMANS	105
Dertig dienaren heeft hij met zich; Peor (=peur), Honte en de 
andere vijanden van den minaar en van de liefde, worden ook 
op wacht gezet ; Bel Acueil zit gevangen ... .
Veertig jaar later, ongeveer in 1270, wordt dit echte trouvere-
verhaal, dat 4058 verzen telt, voortgezet door een ontzaglijk 
geleerd heer; die zijn geleerdheid met onder stoelen of banken 
stak, maistre Jean Chopinel de Meun. We zien tot verwijfdheid 
vervallen ridderlijke sierlijkheid plaats maken voor overvloedig 
weten en filozofeeren; de gang der maatschappelijke ontwikke-
ling wordt hierin voelbaar. Deze meer burgerlijke glorie van het 
veel-weten leidt gewoonlijk tot breedsprakigheid. Jean de Meun 
schrijft viermaal zooveel (17722 verzen) bij het oorspronkelijke 
gedicht ; hij kent de klassieken, en ook Alanus ab Insulis, den 
doctor universalis van de NIlde eeuw. Zijn uitbreidingen doen 
denken aan die waarmee van Heemskerck zijn Batavische 
Arcadia steeds geleerder zou maken. Maistre Jean de Meun dan 
zet het verhaal wel voort, maar het karakter verandert. Redene 
is wel waarlij k de woordvoerster van dozen auteur ; zij houdt 
dan ook onmiddellijk een uitvoerig betoog over de verschillende 
soorten van liefde ; wijsheid en stoicisme zijn van veel meer ge-
wicht; zooals die-en-die hebben gezegd; die-en-die zijn dan ge-
zagrijke classieke auteurs; en dan komt de Vriend die een zeer 
misogynisch betoog houdt : alle vrouwen zijn trouweloos, de vrije 
liefde is bet eenige middel om gelukkig to leven en geen dupe 
to worden. Hij geeft ook zeer zorgvuldig aan, hoe men de gunsten 
der vrouwen kan verwerven.
We zullen niet het volledig onderwijs volgen; vermelden alleen, 
dat - wie had het anders verwacht ? - tenslotte de Roos 
wordt geplukt ; - waarna de droom (men wordt verzocht zich 
to herinneren, dat het verhaal een - lange ! - droom is) plotse-
ling eindigt
Atant fu jourz, e je m'esveille;
of, in de Nederlandsche vertaling
Ende is ontspranc, ende doe vast dach.
De beschouwingen van Jean de Meun over de liefde zouden 
nog anderhalve eeuw later in Frankrijk, als daar deze roman op-
nieuw in do mode komt - dat is to zeggen : speciaal het tweede 
gedeelte -tot een geweldigen pennestrij d aanleiding geven, waar-
106	DE MIIDDELEEUWEY
aan Christine de Pisan, peen van de eerste geleerde vrouwen en 
feministen, en de beroemde theoloog, Jean Gerson, rector van de 
Parijsche Universiteit, deelnemen; en wel als hevigste aanvallers 
van den door de tegenpartij als een goddelijk wijs en encyclopae-
disch geleerd auteur vereerden Jean de Meun ; vooral vereerd om-
dat hij, lang voor het humanisme in Frankrijk bovenstroom was 
geworden, reeds zooveel kennis van de oude schrijvers had ge-
toond. Vooral dat een vrouw, Christine de Pisan, tegen zulk een 
autoriteit den mond dorst open to doen, was van een ,schreeuwen-
de" brutaliteit.
De,,Roman de la Rose" vond zeer veel belangstelling ook in het 
buitenland en bij zeer groote geesten. Petrarca bewonderde hem ; 
Chaucer heeft hem vertaald.
Heyn van Aken die hem ook vertaalde - in het Middelneder-
landsch --, heeft er heel wat nit weggelaten ; sommige gedeelten 
wellicht omdat hij ze niet begreep - hij toont meermalen, den 
Franschen text niet juist to verstaan -, maar ook veel eenvoudig 
om to bekorten. En hij liet natuurlijk vooral weg, vat hij voor 
de Nederlandsche lezers onbelangrijk achtte; ziedaar wellicht, in 
't negatieve, een aanwijzirlg betreffende het verschil tusschen den 
Nederlandschen en den Franschen volksaard. Allicht mogen we 
althans zijn sterke bekorting van de beschrijving van de vrouwe-
lijke toiletgeheimen zoo uitleggen; en, helaas, ook wel die van de 
voorschriften in zake de wellevendheid. Meer verbaast ons dat hij 
o.a. een vierduizend verzen lange uiteenzetting, gegeven door de 
Natuur, over alle mogelijke dingen „die iedereen weten moet", 
weglaat.... Inderdaad, hij is, zooals men ook wel zeer uit zijn 
,,Hughe van Tabaryen", een vertaling van „De 1'Ordene de. Che-
valerie", gewaar wordt, geen derde-stands-man ; althans hij wil zich 
dat niet gevoelen; hij is een bewonderaar, misschien mag men 
zeggen : een aanbidder, van de ridderschap. We geven hem dan 
ook een plaats bij de ridderlijke poezie; en wel bij den nabloei 
daarvan; voor zijn geestesgesteldheid is ook wel kenschetsend 
zoo'n allegorisch-hoofsche, dat wil zeggen meer fijnzinnige en nuf-
fige dan uit 't hart komende beschouwing over de liefde. Over 't 
algemeen laat hij ook weg wat al to democratisch klinkt; bijvoor-
beeld waar Chopinel het volgende zegt over den oorsprong der 
vorsten
NIET-FRANKISCHE ROMANS	107
1= n grant vilain entr'aus 1) eslurent, 
Le plus ossu 2) de quanqu'ils 3) furent, 
Le plus corsu 4) e le graigneur 5) 
Si le firent prince e seigneur 6).

en allerlei vat men ook, al meer dan dertig jaar vroeger, in Maer-
lants Eersten Martijn, over de gelijkheid aller menschen had kun-
nen lezen.
Literatuur
ALFRED NUTT, Studies on the Legend of the Holy Grail, with especial reference 
to the hypothese of its Celtic origins (London, 1888). 
WVOLFGANG GoLTHER, Zur Frage nach der Entstehung der bretonischen oder Artms-
Epen (Ztschr. f. vergleich. Litteraturgesch. III, b1z. 211).	119).
Jon-,; Rnvs, Studies in the Arthurian Legend (Oxford, 1891).	
JAN TEN BRINK, Over den Oorsprong van den Graal (Gent, 1897).	
ALFRED NUTT, The Legend of the Holy Grail (Londen, 1902).	
id., Celtic and Medieval Romance (ibid., 1904).	
JESSIE L. WVESTON, King Arthur and his Knights (ibid., 1905).	
G. BUSKEN HUET, Lets over de Graalsage (De Beweging 1906, IV, b1z.	
id., De graalsage bij Chretien de Trojes (De Beweging 1907, IV, blz. 245). 
A. G. VAN HAMEL, Inleiding tot de Kelt. taal- en letterk. (Groningen, 1911).
J. LOTH, Contributions d l'itude des ronans de la Table ronde (Paris, 1912). 
JAMEs DOUGLAS BRUCE, The Evolution of A rthurian romance from the beginning
of the year 1300 (Gottingen, 1924).
E. VAN DER VEN-TEN BENSEL, The character of King Arthur in English literature 
(Amsterdam, 1925).
De Roman van Lancelot, uitg. door NV. J. A. Jonckbloet (Leiden, 1846).
J. TE WVINKEL, De Perckecael en het Haagsche Lancelothandschrift (Ts. v. Ned. 
T.- en Letterk. X, btz. 161).
Fragmenten van de 3-Iiddelned. Proaa-Lancelot, door JEF NOTERMANS en W. DE 
VREESE (Taal en Letteren SIX, b1z. 221).
Oude en nietuwe lliddelned. fragmenten, door WV. DE VREESE. I Roman van
Lancelot (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. LII, blz. 289).
A. G. CAN HAMEL, Parsifal-Perceral (De Gids, 1888, III, blz. 290).
De Percavael-fragmenten, uitg. in „ 31nl. Ged. en Fragmenten" door N. DE PAUW
II, (Gent 1903).
Jan Steenmaer, alias Percheva,l (Aant. over Mnl. Sehrijvers II); door L. WVIL-
LE` S; (Versl. Zion. VI. Acad. 1937, blz. 767).
J. KoopiIANS, 1Liddelned. Romans (Leiden, 1920).
De Roman van II'alewein, uitg. door WV. J. A. JONCKnLOET (,Leiden, 1846). 
S. ERINGA, it"alewein-studies (Ts. v. \. T.- en Letterk. XLIV, b1z. 51).
De wrake van Ragisel, fragm. nit,g. door J. TE WINKEL (Ts. v. tied. T.- en Let-
terk. XIII, biz. 116).
De Roman van den Riddere matter mouvten, uitg. door B. 11. VAN DEN STEMPEL 
(Leiden 1914).
De Roman van lloriaen, uitg. door J. TE \V'INKEL (Groningen, 1878).
1) = eux.
2) = stoer.
3) = zoovelen als. 
4) stevig. 
S) grootste. 
6) vs 9609-'12.
108	DE MIDDELEEUWEN
Fcrguut, uitg. door E. \'ERWIJs, opnieuw betverkt door J. VERDAM (Leiden, 
1908).
A. H. E. DRAAK, De ederl. Fcrguut-uitgaven cn de variantenlijst vary Martin 
(Ts. v. Ned. T.- en Letterk. LIII. blz. 249).
J. H. BORMIANS, Ouddietsche fragmenten van den Parthonopeus van Bloys (Brus-
sel, 1871).
A, VAN BERKUM, De Middelned. bereer,king van den Parthenopeusroman era hare 
verhouding tot het Oudfransche ori,gineel (Groningen, 1897).
Floris ende Blancefloer van Diederic van As.senede, uitg. door P. LEENDERTZ JR. 
(Leiden, 1912).
J. REINHOLD, Floire ct Blanceflor. Etude de littirature conrparie (Paris, 1906). 
D. C. HESSELING, Floris en Blanchefleur in Zuid-Europa (De Gids, 1916, II, 
b1z. 147).
G. KALFF, Mil. Epische Fragnreraten (Groningen, 1886).
Seghelyn van Jheraasalcm, uitg. door J. VERDAM (Leiden, 1878).
Roman van Heinric en Margriete vain I_inaborch, nit,. door L. PH. C. VAN DEN
BERGH (Leiden, 1846-47).
Flandrrjs-fragmenten, uitg. door J. FRANCE, (Straatsburg, 1376).
De Grimbergsche Oorlog, uitg. door C. P. SERRURE en PH. BLOMMAERT (Gent, 
1852-'54).
Rijmkronijk van Mclis Stoke, uitg. door B. HUYDECOPER, Leiden 1772. Later 
door w. G. BRILI. (Utrecht, 1885).
Roman de la Rose, uitg. door ERNEST LANGLOIS (SOC. des anciens testes francais) 
5 d1n. (Paris, 1920-24).
Die Rose van Heinric van Aken, uitg. door EELCO \ERWIJS (Den Haag, 1868). 
G. BUSKEN HUET, Middeleeuvwsehe Renaissance (NS(- eeusc, IX, III, b1z. 277). 
Hugo van Tabaric, uitg. door J. F. \ILLEMS (Beig. Museum V'I, b1z. 94).
II. RIDDERLIJKE LYRIEK EN HOOFSCHE LIEFDE
We vermeldden reeds, dat Heinric van Veldeke wiens Leven 
van St. Servaes en wiens Eneide we bespraken, ook en vooral 
een Minnesinger is geweest. W`'el mogen we bier bet Duitsche 
woord gebruiken, want zijn gedichten zijn in een sterk Duitsch 
getinte redactie tot ons gekomen, en de dichter, die een groot 
gedeelte van zijn leven in Thiiringen schijnt to hebben door-
gebracht, wordt dan ook door de Duitschers tot hun Minnesinger 
gerekend. Men beschouwt hem - al is bet werk van Eilhart von 
Oberge ouder - althans gedurende de Middeleeuwen als bull 
eersten en verreweg besten lyricus.
We duidden hem hierboven reeds aan als een overbrenger van 
cultuurwaarden van Frankrijk naar Duitschland; zeker is hij een 
van de voornaamste overbrengers van de typische troubadours-
kunst naar Centraal-Europa. Dat hij Fransche troubadours-ver-
zen kende, blijkt wel zeer uit bet felt dat hij niet alleen Fransche 
denkbeelden en opvattingen, maar ook vele Fransche woorden 
overneemt. Ook zijn kunstige strofenbouw is aan de Fransche
NIET-FRA\KISCHE ROMANS
109
troubadours ontleend. Tegenover al die Fransche eigenaardighe-
den staat, dat hij, als de Germaansche volksdichters, ervan houdt 
spreekwoorden to gebruiken, en niet bang is voor krasse uitdruk-
kingen. Ziehier een paar van zijn strofen.
Tristrant moste sonder danc 
State sin der Koninginne,
Want hem poisun 1) dartoe dwanc 
mere dan die kracht der minne ; 
des sal rnir die gode danc 
weten, dat ich men gedranc 
alsolken win 2), end ich si minne 
bat dan he, end mach dat sin. 
wale gedan(I 3),
valskes ane 4),
la, mich wesen din, 
ende wis du rain.
Sit die sonne her lichten skin 
gen der kelde 5) hat geneiget 
and die kleinen vogellin 
heres sanges sint gesweiget, 
drurich 6) es dat herte min ; 
wen et wele nu winter sin, 
der ons sine kracht erteiget 
an den blamen, die man siet 
lichter varwe
erbleiket garwe ; 
davon mir geskiet 
leit, ende lieves niet.

Men voelt de bevalligheid van deze waarlijk zangerige liederen, 
met hun ingehouden ,Stollen" - de twee disticha waarmee iedere 
strofe begint - en het bevallig „ Abgesang" daarna, meestal op 
dezelfde eindrijmen gebouwd. Ook in zijn melodieen schijnt hij 
Fransche voorbeelden to hebben nagevolgd.
In de vaderlandsche dreven is het hoof sche minnelied schaarsch. 
Als de hoofschheid zelve. Maar we kunnen althans een zeer
1) ziedaar zoo'n eenvoudig overgenoiuen Fransch woord; het staat hier in den zin 
van„tooverdranh"n 2) andere lezing: alsolch piment.
3) schoone.
4) zonder valschheid. 
-) koude.
6) treurig.
110	DE :4IIDDELEEU«'EN
hoofsch dichter aanwijzen; hoofscher dan een hoveling: Jan I, 
hertog van Brabant, ongeveer een eeuw later geboren dan Heinric 
van Veldeke. Hij volgde die Fransche en Franschsprekende vor-
sten na, die, om een volmaakt ridder to zijn, ook in dicht smachten-
de liefde beleden; zijn vader, Hendrik III, had dat trouwens ook 
gedaan. Jan I nu begeerde wel zeer een schitterend ridder to 
wezen. Jong - op 14 jarigen leeftijd - hertog, op zijn 17de jaar 
gehuwd met een dochter van Koning Lodewijk den Heiligen van 
Frankrijk, had hij in zijn jeugd en alle vrijheid, en de voortref-
lijkste relaties om zich tot edelste ridderschap to bekwamen. Zijn 
levensgeschiedenis is inderdaad een glorieus verhaal; dat men - 
Jan Boendale en Jan van Heelu - dan ook niet nagelaten heeft, 
ons kond to doen.
Wij kunnen ons hier alleen met zijn minneliederen bezighouden; 
die bij hem trouwens niet enkel een uiterlijke fraaiheid waren; 
hij had een bedenkelijk vaak verliefd hart. Wij hebben een vijftal 
gedichten over, die met zekerheid als zijn werk zijn to beschouwen ; 
maar dan nog: in een Duitsche vertaling. Ze zijn ook Fransch-
Provenraalsch van karakter, maar niet zoo doorleefd van cap-
tiveerende muziek als de liederen van Veldeke. Alleen dat eene, 
overbekende, dat in Dietsche transscriptie begint met
Eens meienmorgens vroe 
Was is opgestaen;... enz.
is wel zeer luchtig-melodieus; de inhoud is niet erg ,aangrijpend", 
(althans niet in figuurlijken zin), maar nu ja, ,ce qui ne vaut pas 
la peine d'etre dit, on le chante", en zingen laat dit bevallige 
liedje zich wel. Bet is het meest in den volkstoon van de negen 
die van Jan I zijn overgeleverd. Men - o.a. to Winkel - houdt 
het wel voor een dansliedje; om 't refrein; het schijnt mij niet 
overtuigend.
Dit is zoowat al wat wij van onze hoofsche poezie tot de XIIIde 
eeuw mogen brengen. Bet is opmerkelijk, dat de betreffende 
dichters - om de relatie zoo voorzichtig mogelijk nit to drukken 
- zooveel verband met de Duitsche Minnesinger hadden. Op-
merkelijk, maar niet verwonderlijk, want ten eerste zijn en Bra-
bant, en Limburg, in tegenstelling met Vlaanderen, litterair sterk 
onder Duitschen invloed; en dan : veel van onzenMiddeleeuwschen 
liederenschat, niet alleen de hoofsche, maar ook de volkspoezie,
NIET-FRANKISCHE ROMANS	III
is van Duitschen oorsprong. We vinden denzelfden invloed mach-
tig in de tweede heeft van de XIVde eeuw in een handschrift van 
een ,Rhetorycke ende ghebedenbouck van Mher Loys van den 
Gruythuyse, prince van Wincestre, ridder van den Gulden Vliese, 
dict de Bruges, ofte van Brugghe.... 1) Maar in deze verzameling 
komen ook puurtalige Vlaamsche liederen voor.
Een ecllt ridderlied, maar niet van minne, is het bekende Ke-
relslied; een ,odi profanum vulgus", maar met niet weinig vader-
landschen humor in den toon waarop de gestaag,,wronghele ende 
wey, broot ende caes" verzwelgende plebejers worden geteekend:
Ter kermisse wil hi gaen
Hem dinct datti es een grave ;
Daer wil hyt al omme slaen,
Met sinen verroesten stave.
Dan gaet hi drincken van den wine,
Stappens es hi versmoort ; 
Dan es al de werelt zine,
Stede, lant ende poort.. .
Dit is het bekendste van de spotliederen die een aristocratisch 
gezind dichter - een ridder-dichter misschien ? - dichtte ten 
koste van het klootjesvolk. Maar er zijn er meer; een is er, wel 
wis van een edehnan of althans van iemand die met hen ,partij de" 
en die door de ,kerels" gevangen genomen was! Daar wordt een 
heerlijk beeld van vaderlandsche ,populaire" onbehouwenheid 
gegeven: de ,kerel" vreet look met koolstronken; hij bereidt zijn 
melkpap-met-eieren met zijn handen; hij zwelgt in 't spek tot 
het vet hem langs de vingers druipt ! En hoe prachtig wordt hun 
onderlinge brallende kletspraat weergegeven
Maar positief politieke kleur heeft het liedje van de voorname 
Franschgezinde Leliaerts
Clauwaert, Clauwaert,
Hoet u wel can den Lelyaert.. .
Politieke kleur - We zagen hierboven, hoe de ridderroman 
leidt tot en overgaat in rijmkronieken. Hier hebben we den over-
1) Uitgegeven door de Vlaemsche Bibliophilen (Oudvlaemsche Liederen en andere 
Gedichten der KIVe en XVe eeuwen (2de Serie-no. 9).
112	DE MIDDELEEUWEN
gang naar het historielied. Dat vloeit natuurlijk niet steeds voort 
nit de riddervizie ; wel veelal, want de clercken, die zich met politiek 
en ,histoire contemporaine" bezighielden, waren veelal aan ,,he-
ren hove" verbonden. Doch hierover to speculeeren is vrij onnut ; 
de gegevens ontbreken; de liederen zijn alle anoniem. Onbuigbare 
riddertrots vinden we in een misschien nog eind XIIIde-, maar 
althans niet later dan begin 1IVde-eeuwsch lied over Gerard van 
Velzen; then wij op school als den vuigen moordenaar van der 
keerlen god leerden verachten, maar die in dit lied wel ongeveer 
een tragische heldenrol speelt ; hij heeft Floris' bijzit, hem als echt-
genoote aangeboden, versmaad; uit wraak daarover onteert Floris 
later Gerards jonge echtgenoote Machteld van Woerden; Gerards 
deelnemen aan de gevangenneming van en den moord op Floris 
zijn een niet onbegrijpelijke wraak. Floris' moordenaars zijn ont-
komen, leert ons de geschiedenis; maar de dichter van dit lied 
vertelt het anders: Gerard wordt, gevangen genomen, door het 
yolk drie dagen lang in een vat waarin spijkers geslagen zijn, 
rondgerold ; maar als men hem dan hoonend vraagt, hoe hij zich 
voelt, luidt het fiere antwoord:
Ic ben noch al de selve man,
Die graef Floris sijn jonc leven nam;
dat „ jonc" is al even fantastisch als de rest van 't lied; dat trou-
wens op een zeer oude Nederduitsche sage berust, die in versehil-
lende redacties voorkomt, en waarin men de oorspronkelijke na-
men door bekende vaderlandsche vervangen heeft.
Een ander XIVde eeuwsch historielied, waarin ook het per-
soonlijk eergevoel als het belangrijke naar voren gebracht is voor 
de politiek, is een dergelijk lied „Van cort Rozijn" (d.i. van Zeger 
den Curtroysijn, d.w.z. Zeger van Kortrijk), tijd- en partijgenoot 
van Jacob van Artevelde; een Clauwaert, maar als een ridder 
verheerlijkt.
En dan is er nog een Jammerlicke Clage over den dood van 
graaf Willem IV, en nog een paar liederen van dit soort die men 
desverkiezende tot de ridderlijke poezie kan rekenen of tot de 
historische; zoo een verhalend en informatorisch gedicht van Wil-
lem van Hillegaertsberch over het ontstaan van de Hoeksche eih 
Kabeljauwsche twisten.
Wat de XVde eeuw betreft, hebben we - o.a. - een lied over
NIET-FRANKISCHE ROMANS	113
de kloekmoedigheid der Mechelaars, die zich krachtig tegen de 
Antwerpenaren en de Brusselaren to weer stelden ; een enkele 
jaren jonger lied van den strijd tusschen de Bruggelingen en de 
Pijckaerts (Picardiers), onder leiding van den bij die gelegenheid 
gedooden Heer van Lelidam (de l'Isle-Adam), een lied op een 
bedevaart naar het Heilig Graf tot verwerving van den ridderslag 
(1450) ; een Liedeken vanden Slach van Blangys (die 7 Augustus 
1479 plaats had) ; op den dood van Maria van Bourgondie; op 
het Oproer to Haarlem van hetzelfde j aar (1482) enz.
Litteratuur
De Liederen van Henrik van Veldeke zijn 't laatst uitgegeven door PAUL PIPER
in Hdfische Epik I (Stuttgart 1892) blz. 66-79.
J. VAN DAM, Das Veldeke-Problem (Groningen, 1924).
H. BOERMA, De liederen van hertog Jan van Brabant (Ts. v. Ned. T.- en
Letterk. NV, b1z. 220).
R. C. BOER, Het Lied van Graet Floris ende Geraert van Velsen (De Gids, 1899, 
II, b1z. 273).
A. C. BouMAN, Het Lied van Geraert van Velsen (Tijdschrift voor Geschiedenis, 
IL, 1934, b1z. 424).
C. C. VAN DER GRAFT, bliddelnederl. Historieliederen (Amsterd. dissertatie, 
Epe, 1904).
FLORIMOND VAN DuYSE, De melodic van het Nederlandsche lied en hare rhyth-
mische vormen (Den Haag, 1902).
G. KALFF, Het Lied in de Middeleeuwen (Leiden, 1883).
P. FREDERICQ, Onze historische volksliederen van voor de godsdienstige beroerten 
der z6e eeuw (Den Haag, 1894).
J. A. NYLAND, Gedichten uit het Haagsche liederhandschrift (Leiden, 1896). 
Oude Vlaenzsche liederen, uitg. door J. F. WILLEMS (Gent, 1848).
DE WIJDSTE KRING

Die wijdste kring omvat alien, die niet tot den adel of de geeste-
lijkheid, de „noblesse d'epee" of „de robe", behooren. Dus de 
overgroote meerderheid. We zullen evenwel verstandig doen - 
willen we ons niet een totaal verkeerd beeld van de Middeleeuw-
sche maatschappij vormen - met in het cog to houden, dat in 
then ,derden stand" op zichzelf grootere wezenlijke verschillen 
voorkomen dan die tusschen de geestelijkheid en den adel ter 
eene en de burgerij ter andere zij de. De burgerij heeft de diep-
ste minachting voor wat in den volksmond nog heden de ,boere-
neger, -kaffer" enz. heet ; in de Middeleeuwen noemde men zulke 
lieden eenvoudig naar hun plaats van herkomst ,dorpers"; maar 
dat woord, hoe rustig en zuiver-qualificeerend het oorspronkelijk 
enkel maar was, krijgt allengs en achtereenvolgens zeer ongunsti-
ge beteekenissen : pummel, wezen zonder gevoel voor den juisten 
toon, totaal onbeschaafd individu. Hoe verder we in den tijd ko-
men, hoe meer de burger, de poorter in aanzien stijgt; maar de 
dorper blijft de geheele Middeleeuwen door een veracht wezen.
De burgerij stijgt inderdaad zeer. Wanneer onze letterkunde, 
d.w.z. speciaal die van Vlaanderen en Brabant, plots, in het mid-
den van de XIIIde eeuw, een grooten opzwaai heeft, dan reeds 
is de burgerij zeer machtig; Brugge is al in de XIIde eeuw een 
groote handelsstad, en wordt steeds, tot in de XVde eeuw, wan-
neer de verzanding van het Zwin Antwerpen, door de Bourgon-
dische hertogen gesteund, de kans geeft het to overvleugelen, een 
belangrijker centrum, vooral van den internationalen, den wereld-
geldhandel; de vertegenwoordigers der groote Genueesche en 
Florentijnsche bankiershuizen - de Medici - hebben er hun 
paleizen.
Die burgerij, ,macht sich breit" en daar hoort ook beschaving 
bij; maar vooral onderwijs. We zien het verschijnsel dat zich her-
halen zal, wanneer de tiers-etat in Frankrijk zich, in 't eind van 
de XVIIIde eeuw, verder gaat ontvoogden : men redeneert veel, 
plechtstatig, over deugd, nut en waarden; waarbij dan natuurlijk
DE WIJDSTE KRING	115
blijkt, dat de stand die de meeste deugd bezit en voor alle andere 
nut en waarde vertegenwoordigt en schept, die der burgerij is. 
En zooals de ridderschap allengs het zwaartepunt van haar 
beteekenis van het dienen der Kerk naar de glorie van haar 
eigen stand had verplaatst, zoo valt het accent van de voor-
treffelijkheden der burgerij allengs meer op kennis - voor 
geest en lichaam nuttige kennis - dan op de vroomheid; al blijft 
die officieel ook in deze beide standen het voor alles beledene. 
Overigens moet men hierbij de grenzen tusschen de standen niet 
to scherp trekken. Primo zijn er ook veel edelen, die zich voor 
de wetenschap interesseeren ; zie wat hieronder gezegd wordt over 
de opdracht van verschillende - ook didactische - werken van 
Maerlant. En dan: er leeft ook in de geestelijkheid, vooral dan 
in de lagere, een sterk democratisch gevoel; en: de geestelijken 
zijn en blijven de bij uitstek geletterden; van hen leert de jeugd 
lezen en schrijven ; door hen, en onder hun leiding en invloed gaan 
zich de ouderen met de litteratuur bezig houden. Onze grootste 
Middeleeuwsche burgerlijke auteur, Jacob van Maerlant, was 
koster, d.w.z. een kerkdienaar (die in dienst het geestelijk kleed 
droeg). De geschiedenis der burgerij en der burgerlijke levens-
beschouwing en levensuiting beduidt dus, als bij de ridderschap, 
een langzame loswording van het geestelijke en verwerving van 
zelfstandigheid.
We noemden hier reeds den naam van hem, die aan den ingang 
onzer letteren staat; met een geweldige belezenheid en een groot 
dichttalent gewapend:
JACOB VAN MAERLANT
Hij komt uit Bruxambacht, d.i. het Vrije van Brugge, waar hij
1235 geboren is. Waarschijnlijk van zijn twintigste tot zijn 
dertigste jaar is hij koster van Maerlant, dicht bij Den Briel; hij 
kent den voornamen edelman Nicolaes van Cats, want hem wijdt 
hij zijn Der Naturen Bloeme; en Albrecht van Voorne, burggraaf 
van Zeeland, vertrouwd vriend van Floris V ; hem draagt hij een 
vroeger geschreven boek, de bewerking van de Merlijn, op. Na on-
geveer tien j aar gaat hij dan weer terug naar Vlaanderen, is to Dam-
me scepenclerc, d.i. gemeentesecretaris. In het jubeljaar 1300 is 
hij gestorven; waarschijnlijk door den dood in het maken van 
een tocht naar Rome verhinderd.
116
DE MIDDELEEUWEN
Men 1) heeft opgemerkt, dat in zijn persoon en werk „de drie 
standen en hunne poezie" vereenigd waren. ,Hij staat in betrek-
king tot den adel en dicht ridderromans ; hij behoort tot de lagere 
geestelijkheid en schrijft geestelijke poezie; hij zegt den adel en 
vooral den geestelijken de waarheid en tracht door zijne latere 
werken aan de gemeentenaren die kennis en ontwikkeling to ver-
schaffen die zij begeerden en noodig hadden." Op dit laatste ko-
men we terug.
Inderdaad is hij een zeer volledig mensch geweest. Begon in 
zijn jeugd - mogelijk al in Vlaanderen - met de bewerking van 
ridderromans; men kan het eenigszins vergelijken met de jeugd-
verzen van wie later degelijk proza tot het verstandelijker en voor-
zichtiger voertuig hunner gevoelens en gedachten zullen maken. 
Want ridderromans, dat was iets van nobele fantaizie ! Toch, zelfs 
in deze overmoedige jeugdperiode, zelfs als hij voor een schoone 
vrouw dichtarbeid onderneemt, grijpt hij naar stoffe niet zoo hoog, 
of men moet ze met de beide voeten op den grond blijvend, kun-
nen bereiken. Dat is to zeggen: ook dan reeds zoekt zijn geest 
vooral waarheid. En daarom - onder andere - koos hij als eer-
sten roman den Alexander; d.w.z. hij bewerkte den Alexandreis 
van Gautier de Chastillon, een werk, dat de bedoeling had nu eens 
den waren, historischen Alexander to geven, en waardoor de au-
teur hoopte allerlei onhistorische Alexander-legenden - (nog in 
de XVde eeuw, in onzen Bourgondischen tijd, vinden we ze ver-
meld) - legenden vol wonderen en wonderbaarlijkheden, to ver-
vangen. Gautier de Chastillon vond voor dit streven de bewonde-
rende instemming van de geleerden; de Parijsche universiteit nam 
zijn boek onder de classieken op, en ook in ons land werd het naast, 
door enkelen boven de dichtwerken van het nude Rome gesteld.
Deze „ware" Alexandreis is trouwens nog behoorlijk rijk aan 
fantaizie over landen die toen niemand nit West-Europa be-
zocht ; waaromtrent alleen sommige kruisvaarders en pelgrims 
het een en ander verhaalden ; relazen, waarin trouwens, pour epa-
ter les bourgeois, ook weer hoogst fantastische mededeelingen wer-
den gedaan. Maar naast verhalen over gouden en zilveren bergen, 
het Paradijs, menschen zonder hoofd, enz., die uiteraard dank-
baar door het althans to dezen oncritische Middeleeuwsche publiek
1) Prof. Kalff.
DE WIJDSTE KRING; JACOB VAN MAERLANT	117
werden ontvangen, kwamen er in dit werk allerlei leerrijke bij-
zonderheden voor, over de bijbelsche geschiedenis bijvoorbeeld, 
en allerlei critiek op geldzuchtige edelen en priesters. Maerlant 
bekort vele pompeuze uitweidingen van het origineel, en voegt, 
bijvoorbeeld wanneer er Oostersche feesten worden beschreven, 
typische bijzonderheden, aan de Vlaamsche - veel beoefende ! - 
methoden van feestvieren ontleend, eraan toe. Bijzondere be-
langstelling toont hij vcor schoone vrouwen. Een koningin, Tal-
restis, die door Alexanders reputatie grooten lust heeft, eens kennis 
met dezen to maken, wordt aldus uitvoerig beschreven
Haer haer was kersp 1) ende blont 
Ende onghevlochten talre stont, 
Dat sat utermaten scone. 
Daerup drouch soe ene crone 
Van finen goude wel ghemaect. 
Van clederen was soe een deel naect, 
Want het was haers lants sede. 
See hadde wel ghemaecte lede. 
Voorhooft breet, wintbrauwen slecht, 
Oghen blide, nese recht, 
Rode Tier 2) ende witte tande, 
Langhe vinghere an hare hande. 
Die aerme to maten grouf 3) 
Alsten wapen was behouf. 
Haer hals wit ende alomme 
Rout alse een colomme, 
Ghemaect van witten maerberstene 4): 
Hare mont to maten clene, 
Entie lippen bloetroot. 
Van anderen leden was soe groot 
Ende ridderlike ghewrocht 5).
1) krullend.
2) wangen.
3) stevig (grof).
4) marmer.
5) Een andere beschrijving, en idealiseering, ten opzichte van vrouwelijk schoon
vinden we in den boven genoemden roman van Ferguut (vs. 1182 vgg.). 
Si heeft grauwe ogen ende Clare, 
Brune wintbrauwen, gheoget reine, 
Niet to greet, to maten cleine. 
Tforhoeft upheven ende slecht (= hoog en glad), 
Haer aensichte lane ende recht, 
Wit alse een snee, to poente roet: 
Een mochter hem in besien ter noet.
118	DE MIDDELEEUWEN
En na deze beschrijving geeft hij een opsomming van allerlei 
beroemde beautes, die hij - uit de litteratuur ! - kent en die, 
daarvan is hij overtuigd, bij deze vrouwe in schoonheid moeten 
achterstaan : drie verschillende Blancefloers, twee Ysaudes (van 
Yrlant en „die metter witter hant"), Melioer van Ciefdore (= 
Chiefdore) (over wie we ook spraken), de vrouw die Amadis,,gek" 
maakte, een zekere geliefde van Walewein, Ampholie, koningin 
Ginevra, Deanira, Phillis, Dido, Europa, Briseis, Odaviana van 
Romen, Thamar.... Al die schoonheden komen niet bij de Chas-
tillon voor; ze zijn hier door Maerlant in den text ingevlijd; - 
het is wel interessant to zien, hoe de latere diepernstige kamp-
vechter voor den derden stand, in zijn jeugd verzonken was in 
vrouwenschoon en ridderromans ; en hoe uit die ridderromans al 
die schoone vrouwen hem waren bijgebleven 1).
Ongeveer een jaar later bewerkt hij Robert de Borron's (Ro-
brecht van Borioen noemt hij hem) combinatie van de,, Petit Saint 
Graal" en,,Merlin" : de,,Historievan den Grale enMerlyns Boeck" ; 
de oorsprong en de eerste ,Verwendungen" van de graal verha-
lend; met daaraan vastgeknoopt de geschiedenis van den toove-
naar Merlyn, den zoon van een duivel en een vroom, onschuldig 
meisje; die zijn vader de volledige kennis van het verleden, zijn 
moeder de begeerte om deze kennis uitsluitend tot heil der mensch-
heid aan to wenden, to danken heeft; terwijl God hem ook nog 
de gave heeft geschonken om in de toekomst to zien. Hij is zoo 
een machtig „ toverare", die in diverse oorlogen zijn gave als raad-
gever van koning Uter Pendragoen to diens voordeele benut; Uter 
Pendragoen is de vader van den grooten koning Artur van de 
Tafelronde. Een ander verhaal, door Maerlant bewerkt, ook van 
„Britsch" karakter, dat we vinden in Lodewijk van Velthems 
hiervoor genoemde Lancelot-compilatie, is de „Torec", met de ge-
wone motieven: gevangen en bevrijde maagden, een held die een
Die lippen roet, den mend nauwe,
Vele soeter clan enech dauwe.
Haer tanden clene, wit, nagestaen (= aansluitend); 
Haer adem roec als galigaen (= gemberkruid). 
Over die scouderen was si smal 
Ende welgescepen overal.
Haer aerme lane; cleine witte hande:
Scoenre wijf noit man bekande.
1) Er heeft zich om Alexander den Grooten - als om Karel den Grooten - een wijde 
kring romans geweven. Wij hebben nog over den Roman van Cassamus, een verhaal 
van ridderlijke en hoofsche liefde, op-hun-best voorgedragen.
DE WIJDSTE BRING; JACOB VAN MAERLANT	119
dozijn ridders overwint, en dergelijke. Het verhaal is bf uit het 
Fransch vertaald bf naar motieven uit Maerlant in 't Fransch 
bekende verhalen in elkaar gezet.
Een klassieke en twee Britsche romans, zoo romantisch en on-
wezenlijk als ,romans" maar kunnen zijn, en met veel „minne' in 
beide, had Jacob, intusschen „van Maerlant" geworden, geschre-
ven, toen hij nog een zeer merkwaardigen klassieken roman daar-
aan toevoegde : de,, Historie van Troyen" ; een roman, oorspronke-
lijk van Benoit de Saint More. Een gedeelte daarvan was waar-
schijnlijk reeds ongeveer een halve eeuw vroeger door Segher 
Dieregotgaf (,,Dien-God-Gaf" is een naam die meer voorkomt) zeer 
smaakvol bewerkt, en is door Maerlant, waarschijnlijk met enkele 
wijzigingen, in zijn vertaling ingelascht.
Men zou, den titel ziende, weinig vermoeden, dat in deze Histo-
rie van Troyen de liefde de hoofdzaak is. Het is een zeer elegante 
oorlog, die hier geleverd wordt ; ten aanschouwe der dames, als 
bij een tournooi. In de tusschenbedrijven worden er, in een prieel 
- d.w.z. een lusthof - galante discoursen over de minne ge-
houden. Maar heel dit verhaal over Troje is vol liefde en liefdes-
lyriek. Het is een met blijkbare toewijding door Maerlant ver-
richte arbeid.
*
We legden den nadruk op Maerlants waarheidsliefde, die naast 
belangstelling in ,vrouwen ende minne", reeds in het werk zijner 
jeugd zich voelbaar maakt, al wordt ze vaak door zijn zin voor 
verrukkelijke wonderbaarlijkheden overvleugeld. Die waarheids-
zin was onder andere ook gebleken, diverse malen, door de wijze 
waarop hij, soms polemiseerende, van zijn voorbeelden afgeweken 
was. En - wat met die waarheidsliefde nauw samenhangt -: hij 
is zeer weetgierig, en deelt graag van de resultaten van zijn onder-
zoek aan anderen 't een en ander mee. Dat lascht hij dan ook 
in zijn bewerkingen in, onder andere - in den Alexander - 
stukken Oostersche geschiedenis en verklaringen van een zonsver-
duistering. Hij heeft trouwens in die eerste periode ook al een 
paar werkjes van blijkbaar didactisch karakter geschreven : de La-
pidarij s - over verschillende soorten edelsteenen en hun kracht -; 
en de Somniarijs; waarschijnlijk een boek over droomen; we heb-
ben niet dan de titels, door Maerlant zelf vermeld, over.
120	DE MIDDELEEUWEN
Een ander ernstig element in hem, het ernstigste, zijn geloof, 
is ook reeds hier en daar voelbaar. In de Alexander brengt hij 
een paar maal naar voren, dat die vorst toch het ware geloof niet 
had; maar hij kon 't niet helpen, zegt hij eens, verontschuldigend,
Drie hondert j aer dertich ende een,

Dat en es loghene engheen, 
Drouch Alexander crone to voren,
Eer Jhesus Christus waert gheboren. 
Daeromme eest also ghesciet 1)
Dat hi gode en kende niet 2)
En hij eindigt de Alexander met een gebed tot de,,moeder ons
heren". 3)
In moraal en levenslessen heeft hij in die eerste werken ook 
reeds zeer groote belangstelling getoond. Overspel - ,hoerdom" 
- is de oorsprong van de belegering van Troje; en dat is een on-
reinheid, waaruit nooit ergens en nooit iets anders dan kwaad is 
voortgekomen. Daarom is het goed, dat ook Christenen nog die 
oude heidensche historian lezen ; ze kunnen ervan leeren. Het be-
toog maakt niet een 18 karaatschen indruk, komende van den man 
die zich met zoo kennelijk welbehagen in die amoureuse perikelen 
had verdiept; eer schijnt het een hem nog gelukkig zoo juist in-
gevallen verontschuldiging. Maar het verlangen zich to veront-
schuldigen heeft toch zijn positieve beteekenis. Die zich later ont-
plooien zal.
Met de behoefte aan critiek op de bevoorrechte standen, ook 
al in de Alexander aanwezig; die hij bij Gautier de Chastillon 
vindt, maar op een geheel eigene wijze, met smakelijkheid en 
blijkbare voorliefde uitwerkt. In groote mate komen en critiek, 
en vereering voor kunst en wijsheid - toen een, of althans on-
scheidbaar verbonden geacht, met de wetenschap - voor in de 
„Torec". Oude wijze mannen geven daar breedvoerige beschouwin-
gen. De breede klove tusscllen rijken en armen, het onrecht der 
grooten ; ook al de in die maatschappij reeds zoo groote beteekenis 
van het geld, worden gegispt. Allengs verplaatst zich het zwaarte-
punt van Maerlants belangstelling naar deze christelijkheid, en 
naar de de christelijke leer, helaas, practisch verwerpende maat-
1) Stond liet er zoo mee.
2) Alex. Geesten III, 841-846. 
3) X, 1535-1546.
DE WIJDSTE KRING; JACOB VAN MAERLANT	121
schappij. Zoodat hij zich zelfs over een deel van zijn jeugdwerk 
schaamt en God vergiffenis vraagt
dat is mi besmet
hebbe in logenliken saken,
die mi de lichtheit dede maken, 
wander herten ende vanden sinne 
ende vander wereliker minne.
In zijn Leven van Sint Franciscus zal hij bet nog 
zeggen:
Cume 1) es hi van mi bekint
die nu leeft ende waerheit mint;
maer Tristram ende Lanceloot, 
Perchevael ende Galehoot,
ghevensde 2) namen ende ongheboren, 
hier of willen de lieden horen;
truffe van minnen ende van stride 
leest men dor de werelt wide.
Die ewangelie es ons to zwaer,
omdat soe recht seit ende waer.
Die ewangelie es ons to swaer.... Maar Maerlant zal ze zijn 
landgenooten voorzetten ; in dicht ; nu )a, dat wil zeggen : be-
rijmd, en voorthobbelende op den dreun der vier heffingen. De 
Fransche romans heeft hij afgezworen ; hij wendt zich tot bet 
Latijn, voor hem de taal der waarheid; speciaal heeft de Historia 
Scolastica van Petrus, bijgenaamd Comestor (d.w.z. den Letter-
verslinder) zijn aandacht en hij besluit dat boek to vertalen. Dat 
is meer dan „die Ewangelie" alleen ; bet groote werk bevat de 
geschiedkundige boeken van bet Oude Testament, die van de 
apocriefe evangelien en de evangelien van bet Nieuwe Testament. 
Dit alles - in den door de Middeleeuwen verlangden trant door 
Maerlant voorgedragen, d.w.z. op maat en rijm -- is door hem 
in 't algemeen veel bekort, al verbindt hij aan sommige ge-
deelten - bet typeert den Nederlandschen geest - naderen uitleg ; 
en, weer, critiek op de geestelijkheid.
De moderne lezer verwondert zich, dat men een dergelijken 
bijbel - De Rijmbijbel - voor het groote publiek - „text en 
uitleg" - in verzen, of althans in rijmen schreef. Maar proza was 
een uitzondering in de Middeleeuwen, wanneer bet werken gold
scherper
1) nauwelijks. 
2) verzonnnen.
122	DE MIDDELEEUWEN
waarmee men zich tot een grooter publiek wendde ; een publiek 
dat deze werken voornamelijk hoorde voorlezen of uit het hoofd 
voordragen; waarbij de rijmen voornamelijk als steunpunten 
voor het geheugen dienst deden.
De bedoeling van deze bewerking is blijkbaar den bijbel, of al-
thans de verhalen en mededeelingen die hij bevat, onder de oogen 
der leeken to brengen. Zooals Maerlant ook verdere kennis gaat 
verspreiden; b.v. die omtrent het Leven van St. Franciscus van 
Assisi, dat we al - wegens de groote geestelijke beteekenis van 
dezen heilige - onder de geestelijke poezie besproken hebben. 
Maar hij verspreidde ook andere kennis dan van direct godsdien-
stigen aard ; van godsdienstigen aard was naar de Middeleeuwsche 
opvatting alle kennis; kennen, weten, werd in allen deele beseft 
als een weg tot God, door inniger begrip zijner geschapenheden. 
Niet alleen de bijbelsche, ook de profane geschiedenis behandelt hij 
in zij n,, Spiegel Historiael"- evenals de Rijmbijbel de bewerking 
van een Latijnsch origineel, wat ook van zijn „Der Naturen Bloe-
me" geldt, een wel verbijsterend fantastische beschrijving, die soms 
zelfs komisch aandoet, van de dieren- en plantenwereld. We zei-
den dat die werken voor leeken bestemd waren, en op grond van 
Maerlants reeds gebleken en nog nader aan to wijzen democra-
tische - zelfs Oudchristelijk-communistische - denkbeelden, 
heeft men al die didactische lectuur al to gereedelijk als voor den 
derden stand, de ,gemeerite", bestemd gequalificeerd; wat niet 
dan ten halve juist is. Ongetwijfeld, er waren rijke burgers die 
handschriften van zijn werken bezaten; de XIVde eeuwsche Gent-
sche handschoenenmaker Jan de Beere en zijn vrouw, Margriete 
van Wachtbeke - maar dat was ook weer een eeuw later ! (1353) 
- hadden een exemplaar van de Martijns-zangen; in 1388 laat 
een ander burger er ook een na.... Maar de Martijns, dat was nog 
iets anders, qua omvang - en inhoud ! - dan de groote didac-
tische werken en de veelal zeer kostbare en rijk versierde hand-
schriften welke wij daarvan hebben, behoorden, voor zoover we 
weten, alle aan edelen ; we hebben bij voorbeeld een prachtig hand-
schrift van „Der Naturen Bloeme", dat blijkens het wapen 't 
eigendom van het geslacht Ysselsteyn is geweest. En een werk 
dat we nog niet noemden, de,,Heimlicheit der Heimlicheden", een 
handleiding voor vorsten, is waarschijnlijk speciaal voor Floris V 
geschreven. Er zijn bewijzen to over, dat in then tijd zeker ook
DE WIJDSTE BRING; JACOB VAN MAERLANT	123
de adel, wellicht die in de eerste plaats, belang stelde in weten-
schap ; de kruistochten hebben die belangstelling vooral in zake 
kennis van vreemde landen, vreemde dieren en planten en wat 
betreft de geschiedenis, aangewakkerd.
We noemden al Maerlants Rijmbijbel en Sint Franciscus' Leven. 
Met deze werken getuigt hij van zijn ommekeer, die een sterke 
reactie beduidde op de geestesgesteldheid waarin hij over vrou-
wen, minne en allerlei ridderlijk avontuur had geschreven. Saulus 
is een Paulus geworden. Echter kan men den Rijmbijbel, die weinig 
van innerlijken gloed getuigt, en het ook over het algemeen weinig 
bezieling toonende Leven van St. Franciscus, moeilijk aanvoeren 
als bewijzen van de zielsomwenteling door Maerlant beleefd; maar 
er is iets kleiners - en reiners -: er zijn geestelijke lyrische ge-
dichten; waarvan er eenige, naar het schijnt, nog in zijn jeugd 
zijn geschreven: nl. „Van den vijf Vrouden" 1), „Van ons Heren 
Wonden" en ,Clausule van der Bible". Van „Van den vijf Vrou-
den" is het zeker, dat het uit het Latijn vertaald is; en de andere 
- alsmede het latere „Van der Drievoudichede" - zijn ook 
vertaald of althans bewerkt naar Latijnsche voorbeelden 2). Al 
deze gedichten, de weinig en de mogelijk wat meer origineele - 
we hebben nog in dit verband daarbij de ,Disputatie wander 
Vrouwen ende van den heiligen Cruce" to noemen - zijn, in hun 
kunstig gebouwde strofen, elke strofe van dertien regels met 
twee rijmklanken, met opmerkelijk gemak volrijmd.
,,Van der Drievoudichede" is in den vorm van een dialoog ge-
schreven ; een in de Middeleeuwen zeer geliefde figuur, waar het 
de behandeling van theologische quaesties gold. Meestal is het 
dan echter een gesprek - als men 't zoo noemen kan - tusschen 
den verklarenden meester en den vragenden leerling, waarbij de 
rol van dezen laatsten zeer onbeduidend pleegt to zijn. Maar hier 
is het een gesprek tusschen twee vrienden : Jacob en Martijn. Deze 
Martijn - een geheimzinnig personnage, naar wien veel gegist is 
- zal nog veel met Jacob disputeeren. Van hooger orde zijn de 
partijen die in de ,Disputacie vanden Cruce" optreden: het is 
hier Maria die het Kruis verwijten doet; welke het Kruis beant-
woordt met een betoog van zijn noodwendigheid om den Zoon
1) vreugden.
2) Zie hierover, ook vat de metriek betreft, Overdieps Inleiding (,,Over Mnl. 
taal en stiji) tot de Letterkunde van de Middeleeuwen in de . Gesch. v. d. Letterk. 
der Nederlanden" ('s-Hertogenbosch en Brussel, z. j. (1939)), dl. I, bl. 12 en vgg.
124	DE MIDDELEEUWEN
tot de onsterfelijkheid to brengen. Tot ten slotte Jezus zelf, de 
Gekruisigde, het woord neemt en, wel zeer als porte-parole van 
Maerlant, zijn verontwaardiging over de misbruiken der geeste-
lijken uit; die alles doen behalve hun „kruis" op zich nemen; wat 
toch het noodige is. En de allegorische figuur Ontfermicheit ver-
klaart ten slotte, dat de mensch zoowel het Kruis als Maria noodig 
heeft om ten hemel to geraken.
Waarheid en geloof - het laatste voor hem de opperste waar-
heid - dat is het ideaal van Jacob, den coster van Maerlant, 
dat hij nu in de wereld wil uitdragen. We zagen dat zijn instru-
ment, de taal, willig is in zijn hand. Maar ze blijft wel zeer in-
strument. De kunst schijnt in 't algemeen in de wereld - dat is 
wel geldig voor alle oorden - to zijn ontstaan uit den godsdienst; 
in de Middeleeuwen is die verbondenheid nog overal zeer voelbaar; 
voor de over 't algemeen donker afgestemde Nederlandsche men-
taliteit geldt dat in die periode voor alle ernstige kunst op alle 
gebieden ; het zal tot het eind van de XVIde eeuw duren, voor 
men bijvoorbeeld een landschap-om-'t-landschap zal durven schil-
deren; voor men ronduit in dit opzicht zijn vreugde aan de ge-
schapen natuur zal durven uiten; voordien is de natuur: om-
geving van een heilig gebeuren.
Maerlant dan is - in de dertiende eeuw! - nog zeker niet 
iemand die de kunst om de kunst dient; hij dient God en Zijn wet. 
En hij effent de wegen orn Hem to kennen : de geschiedenis, de 
natuur. Gaat dat niet dichtende, dan gaat het toch wel rijmende. 
Zoo komt dan zijn groote geschiedenisboek, zijn Spieghel Histo-
riael, tot stand, naar Vincent de Beauvais' Speculum Historiale. 
,,Naar", want al wat op de Nederlanden betrekking heeft, breidt 
hij uit; zoowel wat de heiligenlevens als wat de profane geschie-
denis betreft. Hij filozofeert er ook v eel bij ; en geeft historische 
critiek, bijvoorbeeld op de Karelromans, waarbij hij al heel goed 
onderscheidt, dat de daaraan ten grondslag liggende personnages 
verschillende Koningen Karel zijn; kortom hij betoont zich een 
scherpzinnig en veelwetend populariseerder; alleen geen dichter. 
Zoo min als dat in dat eigenaardige boek over de natuurlijke histo-
rie, ,Der Naturen Bloeme", het geval is. Als hij een oogenblik
DE WIJDSTE KRING; JACOB VAN MAERLANT	125
dichter is, dan is hij het onbedoeld; door de bezieling die hem naar 
de keel welt.
En zoo is hij wel weer zeer dichter in die eigenaardige strofische 
gedichten, die het meest gelezen deel van zijn werk vormen, de 
zg. Martijns-zangen. We zagen dat hij ook in disputacien van puur 
religieuzen aard een nog niet geidentificeerden Martijn tot part-
ner had; in den - in hoofdzaak maatschappelijken -,,Eersten" 
(en in den ,Tweeden") Martijn vinden we then ook als willig 
aanhoorder en ondervrager. Een tiental punten worden, in vrij 
los verband, besproken : de eerlijkheid gaat achteruit ; vorsten en 
heeren zijn absoluut met meer to vertrouwen; hoe is het mogelijk 
dat God de boozen laat gedijen, ten koste van de goeden; is de 
eeuwige straf niet onrechtvaardig voor de zonden, gedurende het 
korte leven op aarde begaan; zijn aalmoezen en penitentien on-
machtig de schuld van begane hoofdzonden to delgen; is de lief-
de „blind" en kan ze dan tech zelfs God bewegen; - bij deze 
„liefde"-quaestie, waarbij ,drie6rhande minne" wordt opgemerkt, 
maakt de dichter zeer fijne onderscheidingen. Nu begint 
Martijn de vragen to stellen: vanwaar het standsverschil met de 
daarmee gepaard gaande verachting van den dorper? En Martijn 
vraagt verder: als alle menschen dan breeders zijn, waarom haten 
ze elkander? Dat komt door het ,mijn en dijn", antwoordt Jacob; 
die to dezen het communisme verheerlijkt. Dan: komt de liefde 
nit het hart voort of uit het cog? Dan : wat is veiliger en dus in 
wezen begeerlijker: rijkdom of armoede? En ten slotte: is het 
waar, dat de vrouwen de oorzaak van alle kwaad zijn?
Het zou ons to ver voeren, de fijnzinnige behandeling van al 
deze quaesties na to gaan, die ons zooveel over het Middeleeuwsch 
levensgevoel leeren; zoo vaak ook het tijdelooze van al die ook 
in ons oprijzende vragen doen gevoelen; en steeds meer ons de 
fiere, onbekommerde en gevoelige persoonlijkheid van Maerlant 
doen kennen, eerbiedigen en liefhebben. De Eerste Martijn is door 
wat het gedicht ons omtrent de Middeleeuwen, op principieele en 
gevoelige wijze, leert, ongetwijfeld voor ons des dichters hoofd-
werk; het is door zijnmeesterschap van verwoording ookeenvan 
zijn nit artistiek oogpunt beste geschriften.
,,Dander (= de tweede) Martijn" behandelt een gegeven dat 
in de cours d'amour niet misplaatst zou zijn geweest; maar de 
wijze waarop Maerlant het bespreekt, beduidt een verernsti-
126	DE MIDDELEEUWEN
ging ,na slants ghelegenheyt". De vraag is: wanneer een vrouw 
die ik bemin - maar zij bemint mij niet - en een vrouw die 
mij bemint - maar mij n hart beantwoordt niet die liefde - wan-
neer dus die beide vrouwen in levensgevaar verkeerden, en ik kon 
er slechts eene redden -- welke zou ik dan voor die redding moe-
ten uitkiezen ? Na eenige disputatie geeft Jacob de oplossing, dat 
men in dezen aan God moet denken, die de liefde-gevende is ; men 
moet dus wie ons de liefde geeft, het hoogst stellen en die voor 
alles hoog houden en redden.
De Derde Martijn behoort nog meer, en wel volkomen, tot de 
geestelijke gedichten. Het gedicht heet ook, naar zijn onderwerp 
,,Van der Drievoudichede"; het wezen der drie-eenheid, waarover 
de dichter blijkbaar veel litteratuur heeft geraadpleegd, wordt er 
in besproken ; op een eerbiedigen afstand ; hij waant niet, het met 
de reden to kunnen bevatten ; maar voor het geloof aan dit on-
begrijpelijk mysterie heeft hij zijn leven over.
We zeiden al, dat deze Martijns terecht de meest beroemde wer-
ken van Maerlant zijn geworden. Ze waren al beroemd in de Mid-
deleeuwen ; er wordt herhaaldelij k uit geciteerd ; ze werden nage-
volgd; vertaald in het Latijn en in het Fransch; er is zelfs een 
stuk van een parodie erop over; die parodie aan Maerlant zelf 
toe to schrijven, schijnt mij psychologisch ondenkbaar. Toch,ge-
ven ze al de volle maat van zijn scherp verstand en een ootmoedige 
geloofsbelijdenis, die de inachten der wereld rustig tart, de hoog-
ste vlucht van zijn dichterlijken geest voltrekt zich in zijn ,Der 
Kerken Claghe" en „Van den Lande van Oversee". Het eerste 
van deze gedichten laat de Kerk optreden als een onterfde vrouwe, 
wier verdediging aller ridders plicht is. Het is een in de Middel-
eeuwen geliefd beeld; we vinden het al in de Lancelot; we vinden 
het nog op het beroemde feest to Rijssel - de Gelofte bij den fezant 
- door Filips den Goeden van Bourgondie gegeven. Welnu, te-
recht klaagt de Kerk; de ridders die haar moesten verdedigen, de 
geestelijken die haar wezen moesten versterken, ze profiteeren 
samen van 's wereld geneuchten; ze zijn dief en diefjesmaat. De 
zonde is weinig bezwaarlijk: de vergiffenis ligt al gereed.
Een voortzetting van deze gedachte vinden we in , Vanden Lan-
de van Oversee", dat het welluidendste en innigst bezielde van 
Maerlants zangen is. Hij ziet - St. Jean d'Acres wordt bedreigd 
- hoe het laatste bolwerk der Christenheid in het Heilige Land
DE WIJDSTE KRING; JACOB VAN MAERLANT	127
gevaar loopt. En nog trekt men niet ter nieuwe kruisvaart op ! 
Rome, predik den Heiligen Tocht ! Maar Rome heeft andere occu-
paties
Die Kercke van Romen is dusdaen vraet, 
Si is dronken ende al sonder raet, 
Die hovet es van Kerstijnhede ...
Dat was moedig gezegd van den man die al eens, omdat hij - 
in zijn Scolastica - den bijbel den leeken had voorgelegd, door 
Rome was berispt. Maar Maerlant durfde dit ; durft meer aan. 
Een felle boetprediking is het krachtig einde van het laatste en 
schoonste zijner strofische gedichten. Die gedichten die, kort-
regelig en rijm-rijk, een ongemeen spannende werking op den 
lezer uitoefenen.
De aanmaning tot een kruistocht miskende den veranderden 
tijdgeest. Devotie en romantiek, zin voor vreemd en ver avontuur, 
waren met langer de gevoelens die de westelijke ridderschap be-
heerschten. En die boetprediking was ook al.... zeer noodig kan 
men zeggen; of ook - hetzelfde bedoelende -: zeer nutteloos. 
Wij zijn nog maar in de XIIIde eeuw, maar reeds is de gloeiende 
kern der Middeleeuwen, de bezieling die dit tijdvak zijn eigen-
aardige, onvergankelijk schoone kunst deed scheppen, danig aan 
't verdooven. Wie zich in dezen tijd met een rein gemoed en een 
offer-bereid hart in de geestelijke dingen verdiepen, zullen, steeds 
meer in aantal, vruchtelooze boetpsalmen zingen; de westelijke
	wereld wordt steeds ,realistischer".
Maerlant heeft intusschen een groot werk gesticht van on-
bekommerd idealisme ; een werk groot van omvang, en waaruit 
eenige malen blijkt dat bezieling hem tot een groot kunstenaar 
kon adelen. Zijn Vanden Lande van Oversee is zelfs een van de 
schoonste stukken lyriek welke de Middeleeuwen ons hebben doen 
beerven.
Litter a t u u r

JACOB VAN MAERLANT's Alexanders Geesten, uitg. door J. FRANCK, Groningen 
1882).
J. hooPMANS, Maerlants Alexander (Taal en Letteren, VIII, b1z. 93).
De Roman van Cassamus, uitg. door Eelco VERWJJS (Groningen, 1869).
J. VAN VLOTEN, Jacob van Maerlants Merlijn (inhoudende de Historie van den
Grale en Merlyns-Boeck) (Leiden, 1880-83).
J. VERDAM, Nieuwe Merlyn-/ragmenten (Ts. v. Ned. T.- en Lettterk. XIX, 
b1z. 65).
J. VERDAM, Episoden uit Maerlants Historic van Troyen (Groningen, 1873).
128	DE MIDDELEEUWEN
Dit is die istory van Troyen van Jacob van Maerlant, uitg. door NAP. DE PAULA 
en EDW. GAILLIARD (Gent, 1889-'92).
J. VERDAM, Over Maerlants Historie van Troye (Handel. Mij. d. Ned. Lett., 
1903-'04 b1z. 40 en Versl. K. Acad. v. Wet. IVde Reeks, blz. 344).
Seger then God gal en de hoofsche liefde, door J. A. N. KNUTTEL (De Gids 1938, 
I blz. 92).
De Roman van Torec, uitg. d. JAN TE WINKEL (Leiden, 1875).
A. G. VAN HAMEL, Een episode van den Torec (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. 
XXXV, b1z. 241).
J. KOOPMANS, Middelnederlandsche romans I (Leiden, 1920).
JACOB VAN MAERLANTS Strophische Gedichten, 2de druk, uitg. door J. VERDAM 
en P. LEENDERTZ JR. (Leiden, 1918).
De Heirnelijkheid der heimelijkheden, uitg. d. J. CLARISSE (Dordrecht 1838). 
Jacob van Maerlants Der Naturen Bloeme, uitg, d. Eelco Verwijs (Groningen 
1878).
Rijmbijbel van Jac. van Maerlant, 3 din., uitg. d. J. DAVID (Brussel 1858-'61) 
(Hierin is ook opgenomen de Wrake van Jherusalem).
Leven van St. Franciscus door Jac. van Maerlant, uitg. d. J. TIDEMAN (Leiden, 
1848).
Jacob van Maerlant's Spiegel Historiael met de gedeelten (vervolgen) van UTEN-
BROECKE en VAN VELTHEM, uitg. door M. DEVRIES en E. VERWIJS, 3dmn. (Leiden,
1857-'63).
J. NOTERMANS, 'n Fragment van de Spieghel Historiael (Ts. v. T. & Letteren
XVII, b1Z. 120).
JAN TE WINKEL, Iaerlants werken als spiegel van de dertiende eeuw (Den Haag,
1892).
J. KOOPMANS, Maerlant-Studien (Taal en Letteren VII, VIII en IX).
Jacob van Maerlant als ,dichter" door A. H. CORNETTE (Versl. Kon. Vi. 
Acad. 1935, b1z. 1055).
J. W. MULLER, Een nieuw bericht omtrent Maerlant's leven en werken (Ts. v.
Ned. T.- en Letterk. XXVIII, b1z. 278).
J. VAN DER VALK, Maerlant's epitaphium (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XXX, blz. 
274).
J. W. MULLER, Maerlants' Grafschrift (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XXXI, 
blz. 170).
J. VAN DER VALK, Maerlants Grafschrift (net naschrift van J. W. Muller) (Ts. 
v. Ned. T.- en Letterk. XXXII, blz. 304).
J. J. A. A. FRAN'TZEN, Maerlant's Martijn (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XXXV, 
blz. 95).
ED. A. SERRARENS, Kommunisme in de Middeln. Lett. (Ts. v. T. en Letteren
XVI, blz. 1 en biz. 77).
K. F. PROOST, Uitingen van klassenhaat in onze middeleeuwsche letterk. (Soc.
Gids 1928, blz. 514).
J. H. KERN, Jacob van Maerlant-Wapene Mart-ijn, vs. 283-'84 (Ts. v. Ned. T.-
en Letterk. L, blz. 51).
A. J. J. VAN DE VELDE, Zuid- en Noordned. Kruid- en Tuinboeken voor s8oo. 
I. Van Jacob van Maerlant tot Franciscus van Sierbeeck (Versl. & Meded. Kon.
Vl. Acad. 1931, b1z. 627).
Vogelleven en vogelkunde in onze Mnl. letterkunde, door A. HALLEMA (Nieuwe
Gids 1938, II blz. 223 en 381).
MARC. HEYER, Maerlant en zijn Leven van St. Franciskus (Ts. T. & Letteren
XXII, b1z. 114).
L. WILLEMS, Maerlant-studien (Versl. K. V1. Acad. 1934, blz. 281).
J. A. N. KNUTTEL, Enkele vragen betreffende Jacob van Maerlant (Ts. Ned. T.-
en Letterk. LVII, b1z. 223).
129
NOG MEER LEERMEESTERS

Wie Maerlants lyrische verheffingen treffelijk wil zien uitschij-
nen, kan niet beter doen dan naast zijn werk dat van een jongeren 
geestverwant to zetten: dat van Boendale (+ 1285-1365). Hij, to 
Ter Vueren geboren, is op j ongen leeftij d (zeker in 1312) ,scepen-
clerc", d.i. gemeente-secretaris, to Antwerpen; in 1316 of '17 
schrijft hij, op verzoek van een Antwerpschen magistraat, een ge-
schiedenis van Brabant, „Die Brabantsche Yeesten" ; waarbij hij 
veel aan Maerlants Spieghel Historiael ontleent. Van meer belang 
is hetgeen hij later aan dit werk toevoegt, want daar - zijn boek 
loopt tot 1347 - vertelt hij wat hij zelf heeft beleefd. Het ge-
schiedverhaal is later nog tot 1430 vervolgd. Historieschrijven was 
wel een groote liefhebberij van hem; we hebben ook nog een deel 
over van een werk „Vanden derden Edewaert" (2018 verzen), 
verhalende Koning Edwards tocht naar Frankrijk, 't beleg van 
Doornik, tot den wapenstilstand van 1340. Hij ziet dezen strijd 
voornamelijk als een van Dietsch tegen Walsch, en leeft zeer met 
den vijand van koning Philips VI mee. Jacob van Artevelde vin-
den we hierin ook vermeld ; als den bewerker van het bondgenoot-
schap der Vlaamsche steden met koning Edward en hertog Jan 
van Brabant.
Maar voor hij het tweede deel van de ,Brabantsche Yeesten" 
en „Vanden derden Edewaert" schreef, stelde hij zijn hoofdwerk 
to boek: ,Der Leken Spieghel". En het is vooral dit werk, dat zich 
tot een - voor den schrijver niet gunstig uitvallende - vergelij-
king met Maerlants voornaamste werk, zijn tijdzangen, leent. Het 
herinnert aan Maerlant in de eerste plaats door zijn encyclopae-
disch karakter; maar dat is een algemeene eigenschap van de 
werken der Middeleeuwsche populariseerende geleerden. Hij spreekt 
hier in het eerste boek over God, den hemel, het firmament, 
de aarde, het vagevuur, de hel. Dan komt hij tot den mensch en 
zijn geschiedenis, welke hij behandelt tot de stichting van Salomo's 
tempel. Het is voornamelijk de gewijde geschiedenis die hij ons 
wil bijbrengen; die is ons van 't meeste nut. En is het Oude Testa-
ment al vol van praefiguraties van hetgeen er komen zal, Jan 
Boendale knoopt er nog menig zedelesje aan vast. Van de wereld-
sche geschiedenis worden maar enkele hoofdmomenten aangestipt. 
In 't tweede boek wordt de historie van Christus' geboorte of tot
WALCH	9
130	DE MIDDELEEUWEN
Karel den Grooten vervolgd; Christus' leven bekort hij, daarvoor 
den lezer verwijzende naar Jacob van Maerlant, die 't 
transfereerde alte hant
inden boeken, alsic versta 
diemen heet Scholastica.
Ook weer: meer kerkelijke dan wereldlijke geschiedenis; ook: 
uitlegging van veel symboliek in den kerkdienst. Het derde boek 
geeft zedelessen met verhaaltjes als exempelen; de deugden wor-
den dan ook nog eens in -- aan de Disticha Catonis ontleende - 
spreuken den volke aanbevolen; later komen nog spreuken uit in 
verband met die Disticha geschreven werken. In dit derde boek 
van „Der Leken Spieghel", krijgen we dan, navele levenslessen, ook 
een ars poetica, „hoe dichters dichten sullen ende wat si hantieren 
sullen"; de eerste theorie van de dichtkunst in onze taal; waarin 
voortreflijke dingen staan; onder andere, dat de dichter op de 
juiste wijze moet leven, zoodat zijn gedichten alleen door in-
spiratie en eigen gevoel tot stand zullen komen. Zoo alleen kan 
men een waar dichter zijn; niet hij die dicht om met fraaie woor-
den zijn lief to winnen, of omdat hij ,namecont" (beroemd) zou 
willen zijn, of om gewin, maar:
Een rechte dichtere, God weet,
Al waer hi in enen woude,
Dathi nemmermeer en soude 
Van dichtene hebben danc, 
Nochtan soude hi herde onlanc 
Sonder dichten daer gheduren, 
Want het hoort to sire naturen:
Hi en mochts niet laten, al woude hi. 
Dichten moet uut herten vri 
Comen ende uut claren zinne, 
Daer God behoude inne
Elken dichter die waerheit mint 1).
Dat althans is voortreffelijk van zuiver gevoel! Groot is zijn 
vereering voor Maerlant, dat blijkt wel zeer in het hoofdstuk 
waarvan deze regels het slot vormen. Het derde boek bevat voorts, 
onder andere, nog beschouwingen over de standen, over vijf soor-
ten van liefde; - sinds Maerlants Mar tijnszang waren er nog een 
paar soorten bijgekomen: Maerlant onderscheidt liefde tot God,
1) Der Leken Spieghel, Boek III, Caput 15, 334-345.
NOG MEER LEERMEESTERS	131
tot wereldsche waarden en die tusschen mannen en vrouwen; 
Boendale spreekt van liefde tot God, tot den echtgenoot, tot den 
landsheer, tot de ouders en tot de kinderen. In dit alles is veel in-
vloed merkbaar van Maerlants,, Heimlicheit der Heimlicheden" 1). 
In het vierde book bestaat hij een stout stuk : hij waagt zich aan 
een beschrijving van de toekomst: strijd om het Oosten; een 
Christenkoning over al 't gebied; dan zullen een troep Joden aller-
lei gruwelen over de wereld brengen ; - en dan komt de Antichrist 
enzoovoort.
Inderdaad een boek vol nuttige leering, maar, na Maerlant, echt 
het werk van een navolger; en een die zich nooit ver van den be-
ganen grond verheft. En - wat ons bevreemdt van den man, die 
zoo precies wist, niet alleen, maar ook zoo uitstekend zeide, hoe 
een waarachtig dichter is - over 't algemeen is zijn werk wel 
zeer banaal. Schoone lyriek als die waarmee Maerlant ons to mid-
den van zijn didactisch gerijmel kan verheffen en verkwikken, 
vindt men bij Boendale vrijwel niet. Ja, in de beschrijving „Van 
vijftien teekene des doemsdaechs" (Boek IV, Caput 9) is wel iets 
grootsch; maar meer in de beschreven fazen zelf - die hij ont-
leent aan een Latijnsche bron - dan in vizionnaire voorstelling.
In een werkje van 1333, „fans Teesteye" (= Overtuiging), een 
dialoog, als de Martijnszangen (Jans wederpartij heet hier Wou-
ter), ziet men meer nog dan in „Der Leken Spieghel", hoe grooten 
invloed Maerlant op zijn jongeren uitgeoefend heeft; er zijn ge-
deelten die woord voor woord overeenkomen. Uiteraard komt zijn 
zienswijze ook geheel met die van den meester overeen. We no-
teeren nog, dat hij zich in dit werkje - evenals trouwens in „Der 
Leken Spieghel" - minachtend uitlaat over de lieden die dichten 
voor geld; er zijn meer Middeleeuwsche dichters die aan deze no-
bele beschouwing van de dichtkunst uiting geven. Maar wat eer-
bied voor de vrouw betreft, staat Jan ver bij Jacob ten achter. 
Hij zegt veel kwaad van de vrouwen - neen, van de „wive", 
tusschen die twee categorieen maakt hij een hemelsbreed verschil; 
maar aan de „wive" laat hij dan ook niet veel heel; en... wist 
de lezer die naar hem luisteren wilde, ooit of hij in 't dagelijksch 
leven een „vrouw" of een ,wijf" ontmoette? Maerlant is vuriger, 
in leven en dichten, ten opzichte van de vrouw, in welk genus hij
1) Zie A. A. Verdenius, Jacob van Maerlant's Heimelijkheid der Heimelijkheden 
(Amsterdam 1917, b1z. 110-113).
132	DE MIDDELEEUWEN
geen species onderscheidt ! De zaak komt hierop veer, dat Boen-
dale lager bij den grond is. Hij heeft ook over de liefde zeer nut-
tige theorieen : men moet in elk geval nooit een ander meer lief-
hebben dan zichzelf ; dat is j e reine dwaasheid ! Vader Cats zou 
drie eeuwen later op precies dezelfde wijze redeneeren, ons het 
veldhoen voor oogen stellende, dat pleegt zich,,vet to minnen" ! 
Kortom, in tal van details en in de totaliteit van hun werken 
blijkt Jacob van Maerlant idealistischer; hij heeft daardoor ook 
accenten van vurige verontwaardiging over de onvolmaakte 
wereld. Boendale vindt (lie wereld zoo kwaad niet ; in elk geval, 
meent hij, gaat ze steeds vooruit.
De moralisatie, die een zoo zwaar - ook in den zin van moeilijk 
verteerbaar - brok in heel onze litteratuur vormt, al de eeuwen 
door, wordt in dezen tijd rijkelijk beoefend. Men heeft nog drie 
van dergelijke geschriften, zij het niet op afdoende wijze, aan 
Boendale toegeschreven; we bepalen ons ertoe de titels to noemen. 
Het zijn „Melibeus" (1342), „De Dietsche Doctrinael" (1345), 
beide to Antwerpen geschreven, en het ,Boec van der Wraken" ; 
bet laatste wil aantoonen, hoe God steeds de misdaad bestraft. 
En zoo is er nog: de ,Nieuwe Doctrinael", in dienzelfden tijd ge-
schreven door Jan de Weert van Yperen; hij dichtte ook, naar 
Maerlants voorbeeld, een ,Wapene Rogier".
*
Looter zedelessen gaf bet werkje, ouder zelfs dan Maerlant, de 
Dietsche Catoen (Disticha Catonis) ; dat we reeds noemden. Door 
heel Europa is dit boek reeds in de vroegste Middeleeuwen, ver-
breid. Onze Middelnederlandsche bewerking, op de scholen ge-
bruikt, dateert waarschijnlijk van het begin der XIIIde eeuw. Het 
zijn korte, grootendeels vierregelige rijmpjes, die de ,Christelijke 
en maatschappelijke deugden" aanbevelen.
L.i t t e r a t u u r
Der Leken Spieghel van Jan van Boendale, uitgeg. door M. DE VRIHS (Leiden 
1844).
De Brabantsche Yeesten, uitgeg. door J. F. WILLEMS, voortgezet door J. H. BOR-
MANS (Brussel 1839-1869).
Vanden derden Edewaert, uitgeg. door J. F. WILLEMS (Gent 1840 en Belgisch 
Museum IV, b1z. 298).
Jans Teesteye, Melibeus, Van der Wraken zijn, met nog enkele kleine werkjes,
VERDERE VOLKSLECTUUR EN VOLKSLIED	133
uitgegeven door F. A. SNELLAERT (Nederl. Gedichten nit de veertiende eeuw.... 
enz. Brussel 1869).
De Dietsche Doctrinael, uitg. door W. J. A. JONCKELOET (Den Haag, 1842). 
Over een corrupte plaats in den Dietschen Doctrinale II, r346, door L. WILLEMS
(Versl. en Med. Kon. VI. Alt 1933, b1z. 697).
A. BEETS, De Disticha Catonis in 't Illiddelnederlandsch (Groningen, 1885).
VERDERE VOLKSLECTUUR EN VOLKSLIED
De brave burgerij - en de gezeten edelen - mochten zich met 
vele leerrijke beschouwingen, met meer of minder wijkenden 
geestelijken achtergrond bezighouden, naarmate we verder in 
den tijd komen, vinden we ook lectuur van anderen aard. Men 
heeft den reeds eind-XIIIde eeuwschen Rinclus; ten opzichte 
waarvan van meer godsdienstigen achtergrond mag worden ge-
sproken. Het is de bewerking van een waarschijnlijk begin XIIIde 
eeuwsch Miserere door den ,renclus (kluizenaar) de Moiliens" ge-
dicht; een zekere Gielijs van Molhem heeft althans het eerste deel 
hiervan bewerkt ; door de ons nogal kinderachtig voorkomende ge-
lijkenis van den naam Molhem met Moiliens tot dezen arbeid aan-
getrokken; een zekere Heinrec heeft then arbeid voltooid. Het is 
een stichtelijk leerdicht, wat den geest, en hier en daar ook wat 
den text aangaat, overeenkomende met Maerlants strofische ge-
dichten. Gielijs en Heinrec hebben het Fransch niet altijd be-
grepen, maar zij vergoeden dit gebrek aan kennis door menige 
origineele wending en door menig geestig beeld.
Doch de ontwikkelde burgerij heeft ook, vooral nadat de boek-
drukkunst de populaire verspreiding in volksboeken was gaan be-
vorderen, genoten van de ridderromans. We zijn met deze ver-
grofde uitloopers van de chevalereske letteren in 't eind van de 
XVde eeuw in een veelszins reeds burgerlijke maatschappij ; dat 
is to zeggen : een samenleving, waarin de burgerij den toon aangaf ; 
een burgerij die zich met ernst heeft opgewerkt, haar bestaansrecht 
en waarde heeft doen erkennen - ze is Karel den Stouten to-bo-
ven gekomen en heeft Maria van Bourgondie tot een constitutio-
neele vorstin weten to maken -; ze zoekt nu ook in de litteratuur 
genoegen; gelijk de volksche leefdrift altijd al genoegen in het lied 
gevonden had. Maar als die avonturenverhalen zich - na vele 
tientallen jaren, na eeuwen soms, van mondelinge overlevering - 
consolideeren in den druk, komen ze meteen onder het toezicht der
134	DE MIDDELEEUWEN
geestelijkheid, die nauwkeurig toezag bij dat toen nog zeldzaam 
verschijnsel van een boek dat in wel honderden exemplaren - be-
trouwbare gegevens omtrent het aantal exemplaren der uitgaven 
bezitten we niet - de persen verliet. Avontuur, goed; maar met 
de liefde moet men voorzichtig zijn; die mag slechts behoorlijk 
gedoseerd en in geoorloofden vorm de massa ter mee-vermeiing 
worden opgediend. En natuurlijk moet de geestelijkheid in die 
lectuur worden geeerbiedigd; en van ,nigromancie" en dergelijke 
praktijken mag alleen worden gewaagd, wanneer ze een nobel 
doel hebben; d.w.z. wanneer ze dienen om den duivel to ban-
nen; de kunst, bijvoorbeeld door den oom van Mariken van 
Nieumeghen met zooveel succes beoefend.
We hebben van die volksboeken over van Frankische, klas-
sieke en Oostersche romans. De Britsche kwamen uiteraard niet 
voor verspreiding onder de burgerij in aanmerking; of werden 
door de geestelijkheid verboden.
Zoo hebben we een Volksboek van Alexander in 1488 to Delft 
gedrukt, een naar den Middelnederlandschen roman van Reinout 
van Montalbaen bewerkt volksboek van de Vier Heemskinderen 
- het is mogelijk pas uit 't begin van de XVIde eeuw. En een 
apart boek over Malegijs, vol van zijn tooverijen. En een volks-
boek van Valentijn ende Oursson, niet naar den Middelnederland-
schen roman van Valentijn en Nameloos bewerkt, maar direct 
naar een Fransch volksboek. En zoo zijn er een massa: Carel ende 
Elegast, Godfried van Bouillon, de Zwaanridder Helias, „Den 
droefliken strijt opten berch van Roncevale" enz. enz. enz. Maar 
veelal is 't avontuur met zedelessen ingeleid, afgewisseld of be-
sloten. Stof van overal, waarbij menigmaal het intermediair van 
een Middelnederlandschen roman-in-verzen schijnt to zijn overge-
slagen; - echter, dat is niet altijd uit to maken, waar die laatste 
ons slechts in betrekkel.ijk kleinen getale overgeleverd zijn. 
Toch soms wel: waar - als bij ,Valentijn ende Oursson" - het 
Nederlandsche Volksboek zoo klaarblijkelijk de vertaling is van 
een Fransch. We vinden verhalen van Duitsche herkomst, of 
althans onder Duitschen invloed tot stand gekomen; als bijvoor-
beeld dat over den ,verschrikkelijcken ende onvervaerden reus 
Gilias", waarin we Siegfriedmotieven aantreffen,,Sie-vreedt" heet 
die held hier -; de historie van Barlaaam en Joasaf - een ge-
kerstend verhaal van Boeddhistischen oorsprong -; de historie
VERDERE VOLKSLECTUUR EN VOLKSLIED	135
van Lansloet en Sandrijn is ook vervolksboekt (in 1486) ; van 't 
begin van de XVIde eeuw dateeren de Uilenspiegel (+ 1519) 
en ,Dat Leven van Ste. Kunera" (+ 1515) 1). Ook het bekende 
geestelijk verhaal van „Des Soudaens Dochterken" vinden we 
zoowel in poezie als in volksboek-vorm ; het is onzeker, welke 
redactie van deze twee de oudste is. Op de Historie van Heer Jan 
van Beverley komen we terug.
*
Het yolk - in den ruimsten zin - heeft ook zijn eigen liederen; 
behalve de geestelijke, die we reeds bespraken, zijn er die welke 
het „low life" in al zijn fleurigheid, zijn humor, zijn bitterheid tot 
uiting brengen.
Dateering is moeilijk; sommige - en van de beroemdste - 
hebben eeuwen lang uitsluitend in mondelinge traditie voortge-
leefd, voor ze eens door een folklorist zijn opgeteekend; het ,,Lie-
deken van Heer Halewijn" bijvoorbeeld, dat elementen bevat van 
oud-Germaansch toovergeloof - de „held" is waarschijnlijk een 
oude bosch-demon, en 't heele verhaal heeft in zijn sobere bar-
baarschheid iets Nibelungsch - is eerst in de XIXde eeuw uit den 
volksmond genoteerd; nadat het al langzamerhand eenige uit-
breiding had ondergaan. De ballade, waarvan dit lied een voor-
beeld is, is in 't algemeen een zeer oude vorm ; maar er zijn ook vele 
verhalen van soepeler rhythme, van korter regelval ; wie denkt 
hierbij niet aan ,Het daghet in den Oosten" - dat men ook wel 
tot de ridderpoezie mag rekenen - en aan het - aan 't Duitsch 
ontleende - ,Toen ik op hooge bergen stond, toen zag ik 't zee-
gat in. .. " ; onder de ,bergen" rnoet men hier dan duinen ver-
staan; het zeegat heeft het Duitsche ,tiefe Thal" vervangen. - 
Het liedje heeft al de sentimenteele bekoring die men van een 
volksliedje verwacht. En dan is er - om uit den koffer vol schats 
enkele paarlen to heffen	het lied van liefde en wrokkend leed 
om gewaand helleloon: „ Mijn heer Danielken"; maar de dichter 
heeft een maar even speurbaar gemaakten glimlach om wie God 
even genadeloos achten als den paus. En dan is er het lied „Van 't 
kindt van twaelf jaren" ; dat verhaalt van een knaapje dat, op de 
konijnenjacht gegaan, door den heer van Bruyswyc - dat is
1) De firma Mart. Nijhoff to 's-Gravenhage heeft Uilenspiegel, Kunera en Lansloet in 
een reproductieve uitgave in 't licht gegeven; de Mii. der Nederl. Letterk. gaf een 
groote menigte ,Nederlandsche Volksboeken" uit.
136	DE MIDDELEEUWEN
een heer aan wiens naam veel avontuur vastzit in de Middel-
eeuwsche litteratuur - wegens inbreuk op 't jachtrecht gehangen 
wordt; zijn gewicht in zilver en rood goud wordt vergeefs door de 
moeder als losprijs geboden; en vergeefs ook is het aanbod van 
zeven zonen en dochters als gijzelaars. Maar de straf blijft niet uit 
als 't kind dood is,
Des nachts omtrent der middernacht,
Doen wort dat kynt ghewroken,
Doen wort den edelen heer van bruiniswyck
Doer synen hals ghescoten.
En dan is er het simpele lied van de „Twee Conincskinderen" 
en het - wel veel jongere -- van ,Thysken van den Schilde", een 
oud getuigenis van grillige vrouwenliefde en -trots .... Maar het 
yolk is in zijn lied niet steeds gevoelig of ook maar romantisch 
verhalend. Het heeft zijn lyrische uitingen van liefde, zijn liederen 
ook „in 't sotte", waarbij gedanst, ,gestampt", wordt en die de 
dolle pret een van haar uitwegen bieden. Die minne is soms van 
zeker even zuiver gehalte als die welke zich in hoofsche trouba-
doursstijl uit; maar vaak ook is ze wel zeer,,realistisch"; en wordt 
met tal van dubbelzinnigheden die een boerschen schaterlach 
mogen hebben gewekt, aan den man - en mogelijk ook aan de 
vrouw -- gebracht.
Al was is van haer, hier oft daer,
Een weke, die docht mi wel duysent j aer,
getuigt een rhetorijtelick minnaar; en er is in zijn bewogen klacht 
een accent dat tot eerbiedig luisteren dwingt. Maar ook, wat al be-
denkelijk-ondeugende vergelijkingen, waar de minnaar vergeleken 
wordt met den koster die de klok luidt, met den speervoerenden 
ridder! Het zijn een paar voorbeelden - uit vele - uit een bun-
del van 1524; men mag aannemen dat de verzamelde liedjes voor 
't grootste deel al een Lang leven hadden, voor ze werden geboekt. 
Doch moge deze poezie grof wezen, althans in haar beelden, ze is 
in elk geval echt. Als in de XVIde eeuw de - ook reeds vroeger 
wel bestaande - neiging onder 't yolk veld wint om ook zijn 
poezie fraaie allure to geven, komen de namen van vermaarde 
minnaressen en minnaars uit de ridderromans, en uit de klassieke 
mythologie en heldensage, een klinkend maar waardeloos vulsel 
vormen. Van de liefde sprekend, mogen we ook het prachtige
VERDERE VOLKSLECTUUR EN VOLKSLIED	137
liedje ,Egidius, waer bestu bleven?" niet vergeten; liefde- of 
vriendschapslied? Men vat het gewoonlijk op als een - vrijwel 
uniek-voorbeeld van de laatste soort; hoe dit zij, het is een lied 
met een bijzonder treffend slepend rhythme vol droef verlangen. 
,,Coppelt aen een! den nacht is lanck"; ,Compt ketelt mij nu, 
'k en ben niet schu" .... daar heeft men weer de andere pool 
van 't liefdeslied ; tusschen die twee polen is een eindelooze schat 
van variaties.
De liederen „in 't vroede" - daartoe kan men ook veel geeste-
lijke poezie rekenen; er zijn er, die zich vooral verdiepen in de 
afgrijselijkheden van den dood, om ons aldus tot een geestelijk 
leven to manen; er zijn er ook die meer dagelijksche wereldsche 
wijsheid, volksfilosofie, aan den man brengen. Hier is ook de 
satire aan 't woord. Alle menschen houden van „rapen" (een 
woordspeling met 't werkwoord, in den zin van ,graaien" ; rapen 
en schrapen) : de keizer, de koning, de priesters, de rechters, alles 
komt in „'t raepvelt gestreken". Wat de priesters betreft, wordt 
dit motief nog danig uitgebreid in verschillende afzonderlijke 
spotliederen; begrijpelijk, want in hen, de predikers van de 
armoede naar de wereld, is de zin voor „rapen" bijzonder ver-
achtelijk. Doch er zijn zachter gestemde, meer positieve liederen 
van vroomheid; volkslied en geestelijk lied naderen elkaar to dezen 
dicht. Als in 't lied, dat mag zijn voortgekomen uit de kringen van 
wie door de moderne devotie waren aangedaan
Heiligheit en leecht 1) niet in den schijn, 
mer heilicheit leecht in heilich sijn
Zooals we reeds noteerden, de te-boek-stelling van zulke liederen 
is meest later geschied; vooral in de XVIde eeuw, wanneer de boek-
drukkunst groote verspreiding krijgt, verschijnen vele van die 
bundels; terwijl dan allengs het critische en het belijdende element 
steeds meer de kerkhervorming gaan voelbaar maken.
Maar als we het yolk willen zien levee; het willen waarnemen in 
zijn jolijt, dat zich vooral in Vlaanderen zoo kleurig en fleurig uit, 
dan moeten we den rijken voorraad van liederen ,in 't sotte" 
bekijken. We vinden daarin menig rijm van grappigen aard - bij-
voorbeeld in de „leugenrefereinen" - dat nog, althans nog 'n
1) = ligt.
138	DE MIDDELEEUWEN
halve eeuw geleden in onze afgelegen dorpen tot gemoedelijk en 
oolijk vermaak strekte; in 't genre van,,'k Zag twee apen wortelen 
schrapen, 'k zag twee beren broodjes smeren" - Bij zulke 
rijmelarijen die blijkbaar ons yolk diep hebben bekoord, voelt 
men wel sterk in 't eenvoudige leven de vaderlandsche traditie. 
Soms zijn 't droomen: de voordrager droomt, dat hij paus is, 
en zijn vrouw kardinaal - „maar 's morgens vond is dattet 
al gelogen was". Grappen over kleine mannetjes, die zich met 
overvloed van redenen weren; vroolijke spot met pantoffelhelden 
en Xantippes; - we vinden hier een uitermate beeldrijke en vin-
dingrijke volkstaal; zoo persoonlijk, dat we ze niet altijd ten voile 
begrijpen, maar in voldoende mate toch om den volkshumor to 
beseffen; en de vreugd der taveernen en bordeelen, waar menig 
man dan maar zijn plezier zocht. Terwijl dan plots weer het besef 
van den bitteren nasmaak van allerlei vreugd doorkiert; b.v. in 
't lied van de ,verloren kinderen"
Wi meyskens net, schoon gheblancket, 
die gaerne vruecht hantieren,
wi zijn verplet in Venus' bruywet;
niemant en wil ons nu vieren. 
Dat heeft ghedaen
ons cussen, ons lecken, ons boerden, ons gecken,
ons drincken, ons clincken, ons roepen, ons wincken;
het cost ons so menighen traen.
Voor cort jolijt een lanc verwijt;
ons vruecht die mach haest 1) verghaen.
,,Verloren kinderen" ... Over hen leveren de Middeleeuwen 
een heele litteratuur. Ze vormt een weinig algemeen bekend deel 
van onze letteren; een deel dat dan ook weinig geschikt is zoo min 
voor schoollectuur als voor officieele herdenkingen; - de twee ge-
legenheden waarbij ons yolk van zijn letteren kennis pleegt to 
nemen. De lieden die zichzelven zoo noemen - ze heeten ook wel 
,,ghesellen van wilde manieren" - zijn de pretmakers; het be-
langrijkste litteraire monument dat we van hun,,werkzaamheden" 
over hebben, is een gedicht van Jacob van Oestvoren, „Van die 
blauwe Scuut". Het dateert van 1413 en bevat de schertsende 
,,statuten" van een gilde, waarin al wat - tijdelijk of voorgoed - 
maatschappelijk „los" geworden was, werd vereenigd. Het is een 
litterair verschijnsel, verwant met de voor een deel prachtige La-
1) spoedig.
VERDERE VOLKSLECTUUR EN VOLKSLIED	139
tijnsche vaganten-poezie van wat vroeger tijd, waarvan de ,ar-
chipoeta" de groote man was; - en welk een dichter was hij 
De Blauwe Schuit bevat aanmerkelijk minder diep gevoelde kunst ; 
merkwaardig toch wel zeer, als een sterke en welbewuste reactie 
van ,natuere" tegen „leere" ; niet alleen de godsdienstige leere, 
maar ook die van de maatschappelijke regelen, die de wezenlijke 
gilden tot zoo solide groepen maakten. Hier is het de onsoliditeit 
die tot vaandel strekt ; zooals ook nabij onze tegenwoordige Oost-
grens reeds wat vroeger, in 't eind van de XIVde eeuw, een Nar-
renorde was opgericht, die een spotbeeld vertoont van de ridder-
lijke ordening, van l'ordre de la Chevalerie. Jacob van Oostvoorne 
dichtte zijn statuten ter gelegenheid van een steekspel op Zuid-
Beveland, tusschen Brabanders en lieden van Hoedekenskerke. 
En een schuit - men denke ook aan Brandts ,Narrenschiff" van 
een eeuw later (1494) - is een van de in alle optochten, inzonder-
heid die op Vastenavond, trouwens ook nog tegenwoordig, o.a bij 
studentenfeesten, gebruikelijke elementen die een zekere wankel-
heid demonstreeren, terwijl,,blauw" -,,iets blauw blauw laten" 
- ook het gevoel van iets weinig serieus oproept. Ieder is in 
Jacobs scute welkom, die vreugde en vrijheid wil; papen en 
clercken, monniken, poorters, guede vroukijns, beghinen ende 
joncwiven; ongebonden pret is hun Joel; alleen moordbranders, 
zeeroovers, beurzesnijders en publieke vrouwen (,,ghemene wive") 
zijn niet welkom; de priestess mogen er 't geld van zielsmissen en 
absoluties verfuiven, de vrouwtjes, die op liefde belust (met Sint 
Joris vischsop begoten) zijn, kunnen hier naar begeerte genieten. . 
Er is nog wel een en ander meer van dit vroolijke genre; dat zijn 
voortzetting zal vinden in de poezie over Aernouts-gezellen in de 
XVIde, in Breeroo's, Brouwers en Jan Steens verheerlijking van 
den levenslust in de XVIIde eeuw.
Er zijn ook onder de varende luyden dichters, beroepsdichters 
naar men aanneemt, in elk geval brooddichters, van braver allure ; 
ze zijn er niet onderhoudender door. Zoo de didactische, morali-
seerende Willem van Hildegaersberch, een van de eerste Noord-
Nederlandsche schrijvers. Een dichter toch wel, ondanks het feit, 
dat hij na een ietwat losse jeugd getemd schijnt to zijn.
Hij is al voor 1375 als sprookspreker - d.i. declamator aan 
de tafel der heeren - opgetreden; in 1382 wordt hij als zoodanig 
in de grafelijke rekeningen genoemd; hij heeft dus aan 's graven
140	DE MIDDELEEUWEN
hof zijn kunst ten beste gegeven; heeft daar waarschijnlijk ook 
een pons geleefd, Hij stelt ook belang in de politiek; het blijkt 
vooral nit zijn gedicht „Hoe deerste partijen in Hollant quamen". 
Van de grooten vraagt hij meerdere rechtvaardigheid; verheugt 
zich in den bloei der steden; - als hij al zijn gedichten aan de 
tafel der heeren heeft voorgedragen, zou daar wel uit blijken, 
hoe de graven uit het Beiersche Huis tot een compromis 
met hun adeltrots waren gekomen en zich konden vermeien 
in de opkomst van den derden stand; - welks bloei trouwens ook 
wel zeer hun voordeel beduidde. Hij heeft onmiskenbaar gevoel 
voor natuurschoon, en uit dat bewust; als de troubadours be-
gint hij veelal zijn gedichten met een natuurschildering. Dat was 
een conventie; maar hij weet die tot leven to wekken door enkele 
zelf geziene fijn plastische trekjes. En ook zijn verteltrant is soms 
or derhoudend.


Als we van volkslectuur spreken - het begrip ,volk" mag 
daarbij in wel zeer wijde strekking worden opgevat - dan den-
ken we ook aan de „boerden" en „sproken". In 't algemeen kun-
nen we zeggen, dat de eerste korte verhalen van komischen aard 
zijn; de sproken zijn ernstiger. Ze hebben in de eerste plaats hun 
internationaal karakter gemeen. Al wordt er vermeld, dat een be-
paalde malle historie to Hasselt of ,Tordrecht in die Poort" of, 
nog nauwkeuriger ,Tantwerp in die Coperstrate" is geschied - 
dat is meestal alleen een vermelding om het verhaal een meer 
authentiek karakter to geven; - hoe vaak worden dergelijke 
trucs nog heden toegepast door vertellers die er prijs op stellen dat 
hun, dikwijls stokoude, verhalen voor origineel, zelf-beleefd of als 
uit eigen naaste omgeving stammend worden beschouwd? Maar 
intusschen, daar is bijvoorbeeld de boerde van de vrouw die met 
eens anders echtgenoot het minnespel bedrijft en bij thuiskoflmst 
van haar man, die er iets van gemerkt heeft, den minnaar in een 
kist stopt ; waarna de bedrogen echtgenoot de vrouw van den,,ge-
kiste" laat komen, en, boven op dat meubel met haar zijn aange-
name wraak voltrekt -. Die boerde heet to Hasselt to zijn ge-
beurd; maar Boccaccio wist ze ook al to vertellen; en hij heeft ze 
ook al niet zelf bedacht. Inderdaad zijn in Indie, het oude Grie-
kenland, Arabie de meeste van deze boerden en sproken al ver-
VERDERE VOLKSLECTUUR EN VOLKSLIED	141
haald; vandaar zijn ze over heel Europa-ookweloverzeerverre 
gebieden van Azie - verspreid, mondeling; tot de bundelaars ze 
in eenig verband zooals Boccaccio 't in zijn Decamerone deed 
-- samenvoegen. Gelijk de sproken, de volksverhalen van teerder, 
nobeler allure, o.a. bij menigte ook reeds zijn to vinden in verza-
melingen als de Gesta Romanorum, den Dialogus Miraculorum, de 
Legenda Aurea, en dergelijke.
De boerden en de sproken hebben nog meer gemeen dan dat in-
ternationale karakter: ze hebben gewoonlijk de liefde tot onder-
werp. Maar in de boerden is het gemeenlijk de liefde van lager, 
zinnelijk allooi, die tot gegeven dient van grappige, veelal sca-
breuze, spottende verhaaltjes; „de liefde sonder meenen", zooals 
Hooft ze in zijn Granida zou noemen; de sproken verheerlijken de 
zielegemeenschap en de trouw. Een boerde is bijvoorbeeld het ver-
haal van een minzieke vrouw, die zich onbevredigd voelt bij haar 
ouden man, 's nachts de straat op gaat en bij jonge lieden zich ge-
lukkiger voelt. Haar man is daar achtergekomen en sluit haar 
buiten. De vrouw doet zich als wanhopig voor en schijnt zich in de 
put voor haar woning to willen verdrinken. Maar dan komt de man 
het huis uitgesneld om haar to redden; - de vrouw maakt van de 
gelegenheid gebruik om door de opengelaten deur naar binnen to 
snellen. Zij is het nu, die haar man buitensluit en hem bij de voor-
bijkomende wacht aangeeft als een bedenkelijken schuinsmar-
cheerder, die 's nachts er op uittrekt om zich to amuseeren. Een 
verhaal dat we ook al bij Boccacio vinden en later in een XVIIde 
eeuwsche vaderlandsche klucht; en dan, in de tweede helft dier 
eeuw, ook nog bij Moliere (Georges Dandin) gedramatiseerd aan-
treffen. En een sproke is bijvoorbeeld de uit Ovidius' Metamor-
phoses stammende historie van Pyramus en Thisbe; en de ge-
schiedenis van Helena de Verduldige 1).
Er zijn vele van die korte verhalen, novellen in poezie, her en der 
verspreid, die ons het wereldsche leven, soms zeer „low life", soms 
hooger gestemd, van het Middeleeuwsche yolk doen kennen, zooals 
de Marialegenden ons treffende kijkjes geven in zijn lief en naief, 
en soms ook wel kinderachtig geloofsleven.
Enkele verzamelbundels van dezen aard hebben we ook. En
1) De ,Sproke van Griseldis" (in 1500 to Deventer verschenen als volksboek naar 
het Italiaansch van Petiarea) werd met nog twee soortgelijke verhalen - „Helena de 
Verduldige" en ,Florentina de Getrouwe" - later uitgegeven onder den gezame-
lijken titel van „De Vrouwen-Peerle".
142	DE MIDDELEEUWEN
zooals in de Indische dierverhalen diverse vertelsels in een kader 
zijn bijeengevoegd; zooals in de Odyssea de oude verhalen van 
scheepvaart-avonturen zijn samengevoegd in een bepaalde com-
binatie; zooals Boccaccio een „raam" vindt, waarin zijn tien maal 
tien vertellingen plaats en een zekeren samenhang vinden; zooals 
- naar we in het volgende hoofdstuk zullen zien - in de Middel-
eeuwen weer tal van oude dierverhalen zijn geschikt tot een reeks 
aanklachten tegen den vos Reinaert, zoo hebben we ook het ver-
zamelwerk „Van den VII Vroeden van binnen Rome". Op de 
manier van de 1001 Nacht zijn deze verhalen geencadreerd in een 
ander, de geschiedenis van een stiefmoeder, als Phaedra, verliefd 
op den voorzoon van haar man. Op de valsche aanklacht van de 
moeder die de zaak omkeert, wil de vader den zoon straffen, maar 
wordt telkens opgehouden door een tegen overijld handelen waar-
schuwend verhaal van een der zeven wijzen, die den jongeling 
hebben opgevoed; welk verhaal dan telkens gevolgd wordt door 
een van de stiefmoeder, van tegen- gestelde strekking; eindelijk 
dringt de waarheid tot den vader door, en de overspelige leu-
genaarster wordt verbrand. Waarschijnlijk is de verzameling 
uit 't Fransch vertaald. Verschillende redacties geven verschil-
lende verhalen. We hebben hier onder andere de in verband 
met het raam-verhaal beduidenisvolle vertelling van den hond, 
die een wiegekind tegen een slang verdedigt, en dan, door zijnbaas 
bebloed bij de omgevallen wieg aangetroffen, wegens de verdenking 
dat hij het kind gedood heeft, wordt doodgeslagen; het verhaal 
van de lastige vrouw, die haar mans geduld op 't ergst beproeft ; 
de hierboven reeds aangeduide boerde van de buitengesloten echt-
breekster die daarna haar man buitensluit, het bekende cynische 
verhaal over vrouwentrouw van het weeuwtje van Epheze ... De 
verhalen zijn met een zeker volksch realisme verteld; hoewel nu 
en dan met blijkbare moeite berijmd.
Een andere, ietwat latere verzamelbundel is,,Der Minnen Loep" 
(= loop) van Dirc Potter van der Loo, een lid van die jongere 
aristocratie die zich langzamerhand aan 't hof van den graaf 
vormde, afhankelijk van dezen; „noblesse de robe" voor het 
grootste deel. Dirc Potter is omstreeks 1370 geboren ; hij bezat aan-
zienlijke onroerende goederen in den omtrek van Den Haag, en 
was achtereenvolgens secretaris van Albrecht, Willem VI en Ja-
coba van Beieren. Willem VI heeft hem beloond met de hofstede
VERDERE VOLKSLECTUUR EN VOLKSLIED	143
ter Loo, in 't ambacht van Voorburg, en heeft hem in den adel-
stand verheven. Hij maakt vele reizen in dienst, soms ook in 't ge-
volg van zijn meesters en is een pons baljuw van Den Haag. Er is 
een uiterlijke overeenkomst tusschen zijn leven en dat van Jacob 
Cats, den magistraat van twee eeuwen later.
Ook is er - en dat is voor ons van meer belang - overeenkomst 
tusschen beider werk; maar ook deze kan men een uiterlijke over-
eenkomst noemen. Beiden stellen ze namelijk veel belang in lief-
deshistories en poneeren die graag als leerrijke exempelen. Doch 
de geest, die deze verhalen schept, is wel zeer verschillend. Dirc 
Potter, al is hij dan pas in de tweede heeft van zijn leven geadeld, 
was een echte aristocraat; Cats is, ondanks al zijn raadsheerlijk-
heid, een volkomen plebejer.
Potter voelde zich ook een aristocraat; boeren, visschers en 
handwerkers,
Smeden die dat yser buffen 1), 
Spitter delver mit horen muffen 2), 
Monick, schipper, waghenaren,
Timmerluyden, molenaren,
Plackers 3) ende die vetten die huden,
Ende anders vele der ambachtsluden, 
Van sulken en heb ik nye ghehoert
Datse die minne ye heeft ghemoert 
Als sy die edel luden doet,
zegt hij in zijn groote werk, ,Der Minnen Loep". Maar dat gevoel 
bewijst nog niet zijn werkelijk superieuren aard. Wel doet dat de 
kieschheid, waarmee hij bijvoorbeeld met schuchterheid en 
schaamte een verhaal als dat van Pasiphae verhaalt ; waarbij hij 
zijnen lezeressen vergiffenis vraagt. En voor de liefde, de werke-
lijke, de nobele, heeft hij een grooten eerbied.
Toen hij veertig jaar was, belastte de graaf hem met een zen-
ding naar Rome. Hij is er ruim een jaar gebleven en er ongeveer 
vandaan gekomen als de spreekwoordelijke poes, die ,miauw" zei, 
toen ze terugkwam. Wat heeft hij er geleerd ? Hij heeft opgemerkt, 
dat de Italianen onzindelijker waren dan de Hollanders, hij heeft 
geen scheldwoorden genoeg voor hen; alleen de schoonheid van de 
vrouwen van dat land heeft wel indruk op hem gemaakt; maar
1) slaan.
2) wanten (?). 
3) stucadoors.
144	DE MIDDELEEUWEN
van de geweldige kunstbeweging die in then tijd in Italie gaande 
was, heeft hij blijkbaar niets gemerkt. Van hun groote dichters 
Dante en Petrarca is in zijn werk geen sprake, ondanks den cultus 
toen reeds meer dan een eeuw voor den eersten in Italie bloeiend, 
ondanks den Rinascimento, door den tweeden gewekt en tijdens 
Potters verblijf in Italie op alle kunst- en levensgebieden machtig.
Wel schrijft hij to Rome zijn grootste werk, dat we boven noem-
den, door Vrouwe Venus, die hem aan den oever van den Tiber 
tegenkwam, daartoe opgewekt. Venus had hem geraden, een bun-
del to maken van al de liefdeshistories die de poeten „van minnen 
hebben bescreven". ,Ic wilse di inden sinne gheven", heeft Venus 
hem zelfs beloofd, en ze heeft woord gehouden; hij heeft althans 
een overvloed van dergelijke historian op schrift gesteld; vier boe-
ken vol, een met verhalen over de „gecke", een over de goede, een 
over de ongeoorloofde en een over de geoorloofde liefde; - de 
soorten zijn ook nog weer onderverdeeld. De verhalen zijn moraals-
halve gegeven ; en die moraal ontbreekt dan ook nooit aan 't eind, 
soms leidt ze bovendien het verhaal in. Il prend son bien ou it le 
trouve; in den bijbel, bij Vergilius, bij Ovidius (Heroides en Meta-
morphosen) bij Duitsche Minnesinger; hij kent den roman van 
Tristan en Isolde, diverse ridderromans als de Parsifal, den Male-
gijs en de Borchgravinne van Vergi.... Hij is een ,,grand liseur" ; 
„poeten ende historian zanck" was zijn liefhebberij.
Met het moraliseerend en het didactisch doel van zijn werk was 
het hem ernst. Hij, zelf niet gelukkig in de liefde, naar hij althans 
vertelt, wil de jeugd de rechte paden wijzen en hij voelt zich ge-
staag als haar leermeester, zijn werk is een leerdicht; hij heeft het 
er telkens over, wat de minnaars al zoo „leeren" moeten.
Een echt Hollandsche trek; hij toont zich in velen deele een 
Hollander; zooweldoorzijngoede als door zijn slechte eigenschap-
pen. Hij houdt van genoeglijke en min of meer dwaze verhalen 
over vrijerijen; bijvoorbeeld - in 't eerste boek, dat over de 
,,gecke" liefde - de geschiedenis van een mal kereltje, dat voor de 
grap voor een Meimaand als aanbidder is aangenomen; en dat dan 
hevig over deze verovering opsnijdt. Potter stelt de huwelijks-
liefde het hoogste, en voelt zich, met al zijn gevoel voor romantiek 
- Hero en Leander - voor pathetiek en voor troubadourlijken 
vrouwendienst, toch maar 't veiligst - zijn stem wordt dan ge-
zapig en vol waardige overtuiging - als hij 't heeft over het huis-
VERDERE VOLKSLECTUUR EN VOLKSLIED	145
gezin; waar de man de vrouw niet aanbidt, maar waar hij „de 
baas" is .... Ook een typische Hollander - althans van voor den 
tijd, dat men de gewoonte had het vreemde boven het eigene to 
vereeren - toont hij zich in zijn zelfbewuste vergelijkingen van 
het Hollandsche karakter en de Hollandsche levenswijs met die 
van Italianen, Engelschen en Franschen. Hij heeft respect voor 
kunst en wetenschappen; die kunnen den afstand van arm tot rijk 
overbruggen. Kortom, hij is een dankbaar als studiemateriaal to 
aanvaarden specimen van den Nederlander van beschaving en 
positie in een periode dat Holland en zijn graven een belangrijke 
plaats begonnen in to nemen, terwiji de internationalistische re-
naissance zich nog niet, noch in litteratuur, noch in andere kunst 
voelbaar maakte.
Later heeft hij nog een prozawerk van ongeveer gelijke strek-
king geschreven - of wellicht uit 't Italiaansch, mogelijk via 't 
Duitsch, bewerkt - „Die Bloeme der Doechden". Het heeft een 
strengeren moreelen inslag -hij schreef het ook tot leering van zijn 
zoon -; maar is overigens van denzelfden aard.
Litteratuur
Het iniddelnederlandsche leerdicht Rinclus, uitg. door P. LEENDERTZ (Amster-
dam, 1893).
L. PH. C. VAN DEN BERGH, De Nederlandsche Volksromans (Amsterdam, 1837). 
G. D. J. SCHOTEL, Vederlandsche volksboeken en volkssprookjes (Haarlem, 1873). 
S. S. HOOGSTRA, Het Leven van Alexander den Grooten in 't Middelnederlandsch
(Over het volksboek, b1z. CXVI, vgg.) (Den Haag, 1898).
P. L. VAN ECK JR., Nederlandse volksboeken (Taal en Letteren XIV, blz. 376 en
525; XV, 340 en 533).
G. J. BOEKENOOGEN, Dc Nederlandsche Volksboeken (Ts. voor Boek- en Biblio-
theekwezen, III, b1z. 107).
G. PENON, De roman van Appollonius (Penon, Bijdragen, I, b1z. 77).
S. J. WARREN, De Grieksch-christelijke roman Barlaam en Joasaf en zijne para-
bels (Rotterdam, 1899).
Van de moderne uitgaven van de volksboeken noemen we:
De vier Heemskkinderen, uitg. door J. C. NIATTHES (Groningen, 1872).
Van het Volksboek van de vier Heemskinderen is, naar den text uitg. door
Jan Seversoen (1508), een nieuwe editie bezorgd door G. S. Overdiep (Groningen,
1931).
Den droefliken strijt opten berth van Roncevale; Genoechlijcke history vanden reu.s 
Gi7ias; Historic van Floris ende Blancefloer; Historic van den ridder metten Swane; 
alle uitg. door G. J. BoEEENOOGEN (Leiden, 1902-1910).
Die schoone hystorie van Malegys, uitg. door E. T. KDIPER (Leiden 1903). Zie 
verder noot biz. 136 en 142.
Over de Griseldis-novelle zie Ts. v. Ned. T.- en Letterk. IV, b1z. I (art. GALI.EE, 
met bijlagen), XVII, blz. I (art. J. VERDATI), XVIII, blz. 46 (art. F. VAN 
VEERDEGHEM)en XIX, blz. I I I (art. J. DANI8LS S.J.).
Het Lied van Heer Halew'ijn is 't eerst uitgeg. door HOFFMANN VON FALLERS-
LEnEN, Horae Belgicae II, No. 9 (Hannover 1856).
WALCH	10
146
DE MIDDELEEUWEN
P. DE KEYSER, Het lied van Halewijn, een psycho-analytisch onderzoek (Ts. 
v. Volkskunde, XXVII, b1z. 165).
Een homma-kwestie (in het Halewijn-lied) door W. DE VREESE (Nieuwe Taal-
gids, 1930, blz. 217).
HOFFMANN VON FALLERSLEBEN, Antwerpener Liederbuch vom Jahr r544 (Han-
nover, 1855).
C. C. V. D. GRAFT, Het Antw. Liederboek van 1544 met de uitgaaf van Hoffmann 
von Fallersleben vergeleken (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XXII, blz. 160).
Holldndische Volkslieder gesamm. u. erl. von HOFFMANN VON FALLERSLEBEN, 
Horae Belgicae II (Hannover 1856).
Oude Vlaemsche Liederen, uitg. door J. F. WILLEMS (Gent, 1848).
Oud Vlaemsche Liederen en andere Gedichten der XIVe en XVe eeuwen, uitg. 
door C. CARTON (Gent, 1849).
ED. DE COUSSEMAKER, Chants populaires des Flamands de France (Lille, 1930). 
A. LOOTENS et J. M. E. FEYS, Chants populaires flamands (Lille, 1879). 
G. KALFF, Het Lied in de Middeleeuiven (Leiden, 1883). 
Liederen, uitg. door G. KALFF (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. IX, blz. 161).
J. BOLTE, Ein unbekanntes A msterdammer Liederbuch (Ts. v. Ned. T.- en Letterk.
X, blz. 175).
Middelned. -Lyriese Gedichten, uitg. door D. C. TINBERGEN (Groningen, 1910). 
Met zeer goede inleiding.
Van Vrouwen ende van Minne, uitg. door EELCO VERWIJS (Groningen, 1871). 
Daarin, op b1z. 94, De blauwe scute van JACOP VAN OESTVOREN.
Veelderhande Geneuchlycke dichten, tatelspelen ende refereynen, uitg. door de 
Maatsch. der Ned. Letterk. (Leiden 1899).
G. KALFF, Veelderhande geneuchlycke Dichten (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. VIII, 
blz. 236).
J. W. MULLER, Een en ander over de Geneuchlycke Dichten (Ts. v. Ned. T.- en 
Letterk. XVIII, blz. 200).
id., Aernout en Consorten (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XXXVIII, blz. 133). 
Gedichten van Willem van Hildegaersberch, uitg. door W. BlsscaoP en E. VER-
wijs (Den Haag, 1870).
C. G. N. DE VooYS, Willem van Hildegaersberch's gedicht „Van Mer" (Ts. V. 
Ned. T.- en Letterk. XXXVII, blz. 154).
Gedichten van Boudewijn van der Loren en Augustijnken van Dordt, uitg. door 
Pu. BLOMMAERT (Oud Vlaamsche Ged. II en III).
Van de VII Vroeden van binnen Rome, uitg. door K. STALLAERT (Gent, 1899),
F. A. STOETT, Van den VII Vroeden van binnen Rome (Noord en Zuid, XII. 
blz. 511).
H. P. B. PLOMP, Dz Middelnederlandsche bewerking van het gedicht van den VII 
vroeden van binnen Rome (Utrecht, 1899).
A. J. BOTERMANS, De hystorse van die seven wijse mannen van romen (Haarlem, 
1898).
Die Hystorie van den seven wijse manners van romen (herdruk door A. J. BOTER-
MANS, Haarlem 1898).
De Vrouwen-peerle (facsimile) (Bussum, 1910).
E. VERwIJs, Dit sijn X goede boerden (Den Haag, 1861).
J. DE VRIES, De Boerde van III Ghesellen die den bake stalen (Ts. v. Ned. T.- en
Letterk. XLV, blz. 212).
J. VERDAM, Pyramus en Thisbe (Taalk. Bijdr. I, b1z. 244).
G. PENON, Pyramus en Thisbe (Bijdr. v. Penon, III, blz. 1).
Pieter van Iersele, Wisen raet van vrouwen, uitg. door E. VERWIJS (Bloeml. v.
Middelned. dichters, III, b1z. 23. Zie ook Belg. Museum, III, blz. 108). 
A. BORGELD, Vrouwenlist (Groningen, 1926).
Id., Aristoteles en Phyllis (Groningen, 1902).
Heite van Berseele, Zie A. J. BARNOUW, The Milleres Tale van Chaucer (Hande-
lingen VIde Nederl. Philologen Congres, 1910, b1z. 125).
J. PRINSEN J.Lzn., Van den Cnape van Dordrecht ene sotte boerde (Taal en Let-
teren XVI, hlz. 251 en 524).
VERDERE VOLKSLECTUUR EN VOLKSLIED	147


Het baghynken van Parijs, uitg. door J. VAN VLOTEN (Konst- en Letterbode II, 
blz. 50).
Kleine Gedichten uit de dertiende en veertiende eeuw, uitg. door C. P. SERRURE
(Vad. Museum I, blz. 50 en 296).
Sproken (fabliaux) uitg. door J. F. WILLEMS (Belg. Mus. X, b1z. 51).
Der Minnen Loep door Dirc Potter, uitg. door P. LEENDERTZ Wz. (Leiden, 1845). 
Die blome der dwcbden van Dirc Potter, onder den titel Dat boeck der Bloemen,
uitg. door P. S. SCHOUTEN (Iloogstraten, 1904).
JAN TEN BRINK, Middeleeuwsche lieldesgeschiedenissen (in verspreide letterk.
opstellen II, b1z. 88) (Den Haag, 1889).
S. J. WARREN, Dirc Potter en een Boeddhistische Loep der rninne (Ts. v. Ned. T.-
en Letterk. V, blz. 129).
H. P. J. VAN ALFEN, Een vergeten werk van Dirc Potter (Ts. v. Ned. T.- en Let-
terk. XXIV, blz. 225).
C. LECOUTERE, Een neeuw werk van Dirc Potter (Taal en Letteren XIV, b1z. 462).
SATIRE OP DE MAATSCHAPPIJ: HET DIERGEDICHT

Afbeeldingen van, verhalen over dieren, waarin men dan de-
zelfde karaktertrekken opmerkt of meent op to merken die men 
in de menschen waarneemt, zijn er al in de vroegste tijden waaruit 
ons documenten van menschelijk leven zijn over geleverd. Het is 
niet vreemd; de primitieve, of primitiever, mensch had met de 
dieren, zijn gezellen, helpers of vijanden, veelvuldigen omgang, 
en nam ze met bedaarde, diepe en al spoedig ietwat geamuseerde 
aandacht waar.
In de Oudheid reeds vinden we die waarnemingen met min of 
meer snaakschheid - en: ter leering - tot dierfabels gecompo-
neerd.
Voor zoover we kunnen nagaan, zijn de verhalen van dezen aard 
die we in de Middeleeuwen in de Nederlanden aantreffen, oor-
spronkelijk uit Voor-Indie langs verschillende wegen naar West-
Europa gekomen.
We hebben in het Oudindisch een groote menigte dierverhalen, 
als ,Rahmenerzdhlungen" in groote bundels (Hitopadeca, Pan-
tschatantra, Kathasaritsagara) vereenigd. We vinden ook Griek-
sche fabels, die op den naam van den legendarischen Kleinaziati-
schen Griek Aesopus staan; voor een groot deel van denzelfden of 
ongeveer denzelfden inhoud als eenige der fabels in 't Sanskrit. 
Door inwendige critiek is, speciaal door 0. Keller en K. Mullen-
hoff, de prioriteit der Indische verhalen aangetoond. We hebben 
bijvoorbeeld de bekende fabel van den leeuw en de muis; de leeuw 
is gevangen, de muis knaagt het net stuk; de leeuw belooft dan de 
muizen niet meer to zullen opeten. In de Oudindische versie is het 
niet een leeuw, maar een olifant die gevangen is, en die belooft, het 
hol van de (veld)muis niet meer to zullen intrappen. Deze redactie 
is logischer; het intrappen van 't muizenhol door een olifant is 
een wezenlijk gevaar voor de muis; terwijl de belofte geen muizen 
meer to zullen opeten van den leeuw ietwat zonderling aandoet, 
daar leeuwen geen muizen eten; ze zouden trouwens groote moeite 
he bben ze to vangen. Het ligt dus voor de hand, dat de Indische
SATIRE OP DE MAATSCHAPPIJ: HET DIERGEDICHT	149
redactie de oudste is, en dat de Grieksche auteur, die olifanten 
bij zijn lezers of hoorders weinig of niet bekend wist, den olifant 
door een leeuw verving. Ook de verhouding van leeuw en jakhals 
als koning en raadsman, zooals die in Indische fabels voorkomt, is 
director gezien dan deze zelfde verhouding tusschen leeuw en vos, 
die in de Grieksche verhalen wordt genoteerd. De jakhals toch 
volgt den leeuw om de resten van diens buit op to eten; tusschen 
leeuw en vos bestaat die verhouding niet. Het Grieksche woord 
voor vos (aloopex) lijht op 't Sanskrit woord voor den - den 
Grieken weinig bekenden, en in elk geval daar niet inheemschen 
- jakhals (lopaca) ; dit kan hebben bijgedragen tot deze Grieksche 
constructie der verhouding. En zoo is er meer. - Phaedrus ver-
taalde vele der Grieksche fabels in 't Latijn; en de fabels van 
Phaedrus waren in Frankrijk en op Middeleeuwsche klooster-
scholen elders, een van de eerste Latijnsche leesboeken. Dit is een 
van de hoofdwegen, waarlangs de reis van Oost naar West door de 
fabels wordt volbracht.
Een andere litteraire weg is deze : in de zesde eeuw na Christus 
ontstond een Perzische bewerking van voornamelijk uit de Pan-
tschatantra afkomstige Oudindische verhalen. Hieraan werd een 
Arabische verzameling ontleend, de ,Kalilah en Dimnah" ; die in 
de elfde eeuw in 't Grieksch werd vertaald; twee eeuwen later in 't 
Latijn. Deze collectie komt echter to laat naar 't Westen, dan dat 
de Fransche en Nederlandsche - XIIde en XITIde eeuwsche - 
auteurs er nog gebruik van zouden hebben kunnen maken bij de 
samenstelling onzer beroemde, zoo aanstonds to bespreken, dier-
fabels en dier-epen. Toch is die weg via Arabie-Noord-Afrika-
Spanje waarschijnlijk ook voor hen van beteekenis geweest; als 
een weg van ynondelinge overlevering en verder-brenging. De 
Arabieren toch, een yolk, dat altijd voor het korte verhaal een 
groote liefde heeft gehad, waren de voornaamste vrachtvaarders 
van de Middeleeuwen; die behalve stoffelijke product en - en 
besmettelijke ziekten ! - ook veel geestelijks van het Oosten 
naar de Middellandsche-Zee-landen hebben overgebracht. Bo-
vendien zullen de ,Mooren" gedurende hun verblijf in Frankrijk 
wel veel van die verhalen aan de bevolking, waarmee ze zich ver-
mengden, hebben verteld.
De fabels van Aesopus zijn ook door Avianus en door iemand 
die zich Romulus Imperator noemt, in 't Latijn vertaald. Die Ro-
150	DE MIDDELEEUWEN
mulus-collectie werd in de Xlde eeuw vermeerderd met nog weer 
een aantal via Byzantium uit Indie gekomen verhalen. Daaruit 
ontstaan vinden we dan een Fransche verzameling,,Isopet" ; in de 
XIIIde eeuw in 't Nederlandsch, naar Maerlant meedeelt, ver-
taald door Falstaf en Noydekyn: ,Esopet". De proloog en 67 
fabels zijn ervan bewaard; door verschil in sommige taalvormen, 
in den versvorm en de voorstellingswijze herkennen we gemakke-
lijk twee auteurs. Er is plastisch talent in deze fabelen to vinden, 
al zijn de zedelessen niet zelden wat lang. Merkwaardig is, dat men 
in deze verzameling ook enkele boerden aantreft, o.a. die van het 
weeuwtje van Epheze.
We hebben, al in de vroege Middeleeuwen, nog meer ,beesten-
boeken"; het dier en zijn doen worden daarin met speciaal Chris-
telijke oogen bekeken en dienen als uitgangspunt van meer Chris-
telijke moralisaties. Het standaardwerk to dezen, waarin de die-
ren - ook fabeldieren, als de phoenix, ook steenen - min of meer 
worden voorgesteld als symbolen, is de Physiologus, een boek, 
dat, zeer indirect, teruggaat op een Hellenistisch-Alexandrijnsch 
werk uit de tweede eeuw. Van dezen Physiologus worden dan weer 
vele verkorte Latijnsche bewerkingen en uittreksels gemaakt, die 
op hun beurt tot bewerkingen in de landstalen, vooral in 't Fransch, 
aanleiding gaven. Die heeten dan ,bestiaires", of waar ze over 
steenen handelen, „lapidaires". Deze Physiologus en zijn vertak-
kingen hebben ook, daar ze de symbolische beteekenis der dieren 
naar voren brachten, grooten invloed gehad op de versiering van 
kerkgebouwen en handschriften met dier-motieven. Overigens 
vloeiden hier classieke en oud-germaansche gevoelens en denk-
beelden met de Bijbelsche samen.
In 't genus „bestiaire" ontstaat dan nog een bijzondere species: 
de „bestiaire d'amour". Hier worden de eigenschappen der dieren 
met de liefde in verband gebracht. Wij hebben een Middel-
nederlandsch fragment van 208 verzen, waarin het einde van 
zulk een ,Bestiaris van Minnen" en 't begin van een ,Aert van 
Minnen" naar Ovidius. Of dit de bestiaris is, waarvan Maerlant 
spreekt 1), en die Willem van Utenhove, „een priester van goeden 
love van Erdenburch uten Walsche dichte" is onzeker.
*	*

*
1) Der Naturen Bloeme, vs. 1264-1269.
SATIRE OP DE MAATSCHAPPIJ : HET DIERGEDICHT	151
Belangrijker zijn voor ons de groote dierverhalen, die men - 
voor zoover we weten, sedert de Xde eeuw - is gaan schrijven. In 
de Xde eeuw dan werd in Lotharingen de Latijnsche ,Ecbasis 
Captivi" geschreven; een monnik, die tijdelijk uit zijn klooster 
was weggeloopen, vergelijkt hier zijn lot met dat van een nit den 
stal ontsnapt kalf. Er zijn nog enkele van die uitvoerige Latijn-
sche gedichten nit then tijd. In de XIIde eeuw vinden we dan een 
zeer belangrijk Latijnsch diergedicht, dat men al wel een volkomen 
,,dierepos" kan noemen; magister Nivardus, waarschijnlijk een 
Gentsche monnik, schreef in 1152 den,,Isengrinus", in zeven boe-
ken ; hier dragen de dieren voor 't eerst namen ; de ,naamheld" is 
de wolf. De inhoud van de meeste der twaalf dierverhalen die hier 
tot een epos verbonden zijn, is de strijd van den wolf - die in de-
zen tijd nog de hoofdpersoon van deze soort verhalen is - met den 
vos; die hem allengs als hoofdpersoon zal gaan vervangen. Het 
schijnt dat hier - en elders - ook wel autochthone dierverhalen 
door den bewerker zijn verwerkt. Van die verhalen zijn sporen 
aanwezig; maar veelal met dezelfde gegevens als in de Oostersche ; 
men voelt, dit opmerkende, weer eenige neiging voor de oude - en 
geheel verlaten - theorie van Indo-arische dierverhalen. Maar in 
deze quaestie behoeven we ons hier niet to verdiepen.
In elk geval: in de XIIde en XIIIde eeuw vinden we in Frank-
rijk een groote menigte berijmde verhalen in de volkstaal, waarin 
de vos de hoofdpersoon is. Ze zijn waarschijnlijk opgesteld en 
worden verspreid door rondtrekkende trouveres. We noemen ze 
de „branches" van den Roman de Renart. De geestigste daarvan 
is ,Le Plaid" (Het Pleidooi), die op naam staat van Perrot de St. 
Cloud. In dit verhaal zijn verschillende bestaande dierfabelen,,ge-
lijst" in een proces tegen den vos; allerlei dieren klagen Rei-
naert aan. Deze ,branche" is in het Nederlandsch (Vlaamsch) 
bewerkt; waarbij ze belangrijk aan compositie en karakteristiek 
gewonnen heeft. Er zijn enkele trekjes weggelaten, maar er is 
menig verhaal bijgevoegd; verschillende tooneelen zijn met aan-
merkelijk uitvoeriger plastiek uitgewerkt; de gesprekken ook, die 
tot de dramatische aantrekkelijkheden van het gedicht behooren, 
zijn uitgebreid. Dat is dan vers 41 tot + 1900 van onze zoogenaam-
de Reinaert I. Het verdere gedeelte van deze Reinaert I (ont-
staan of althans in zijn tegenwoordigen vorm to boek gesteld om-
streeks het midden van de XIIIde eeuw) bevat dan ook nog wel
152	DE MIDDELEEUWEN
enkele gegevens uit Le Plaid - ook wel uit eenige andere 
branches - maar het verhaal is hier van origineele samenstelling. 
Niet meer een reeks vrijwel op zichzelf staande dierhistories, maar 
een groote constructie. Waartoe dan allerlei, ook zuiver Germaan-
sche, sproken stof hebben geleverd; en niet alleen diersproken, 
maar we vinden hier ook bijvoorbeeld nog een herinnering aan den 
ouden Gotenkoning Ermanarik (des coninx Ermerikes scat 1)).
Wien hebben we dit gedicht to danken ? Een vraag over welker 
beantwoording inzonderheid de laatste dertig jaren ontzaglijk veel 
to doen is geweest ! We volstaan met het weergeven der thans 
meest gangbare meening; namelijk, dat een zekere Aernout, van 
wien we verder niets weten 2), „le Plaid" zou hebben bewerkt 
(Reinaert I A, d.i. vs 41 -- f 1900) ; waarna, waarschijnlijk aan-
merkelijk later, een zekere Willem, die ook het - in de Middel-
nederlandsche redactie verloren gegane, doch in de Middeleeuwen 
bekende - verhaal van Madoc bewerkt had, er een inleiding v66r 
zette, Aernouts werk min of meer veranderde, o.a. wat de taal be-
treft, en het completeerde met de belangrijke tweede helft; dat 
deel, dat vooral onze Reinaert I tot het mooiste der Middeleeuwsche 
dierverhalen maakt. Het is mogelijk -- ja, gezien de gewone Mid-
deleeuwsche werkwijze, waarschijnlijk - dat nog meer dichters 
eenig aandeel aan het werk hebben; maar zoo is toch wel ongeveer 
de gang der wordingsgeschiedenis 3).
En nu een enkel woord over den inhoud.
Het eigenlijke gedicht begint (regel 41) met een aanklacht van 
verschillende dieren voor den troon van Koning Nobel, den Leeuw, 
die - als de oude Frankische koningen - zitting houdt op Pink-
steren; den tijd waarop de wegen weer begaanbaar zijn. Hij zit 
daar to midden van zijn hof-edelen. Alleen Reinaert is afwezig;
Hi hadde to hove soo vele mesdaen,
dat hire niet en dorste gaen.

De wolf, Isengrijn, klaagt den afwezige aan wegens een ver-
1) vs. 2257.
2) We vermelden hier even de vernuftige, maar op to weinig grond berustende mee-
ning van Van Mierlo, dat Aernout - in regel 6 van het in 1907 gevonden, tweede, 
Reinaerthandschrift - een vervorming zou zijn van Perrout (= de bovengenoemde 
Perrot de Saint Cloud). Een gissing, die to onwaarschijnlijker wordt, gezien de uit-
komsten van Kloeke's stijl-onderzoek, dat op overtuigende wijze de hand van twee 
verschillende Dietsche dichters in den Reinaert I heeft aangewezen. We kunnen hier 
over deze quaestie niet uitvoerig zijn; zie de Litteratuur onder dit hoofdstuk.
3) Zie over dit punt de standaarduitgave van J. W. Muller (Leiden, 1939, blz. 28-29)
SATIRE OP DE MAATSCHAPPIJ : HET DIERGEDICHT	153
houding met zijn vrouw, vrouwe Hersint; terwijl hij ook den klei-
nen wolfjes kwaad gedaan heeft. Cortois, het nuffige hondje, de 
eerste in onze letteren die door een Vlaming als Franschelaar wordt 
bespot, beklaagt zich over het feit dat Reinaert hem een worst 
heeft ontstolen. De kat is 't nooit met den hond eens; en Tibeert 
de kater komt dan ook tegen Cortois' voorstelling van zaken op ; 
al verdedigt hij Reinaert ook niet. Dan komt Pancer de bever in 
den ,rinc" ; Reinaert heeft volgens hem den haas Cuwaert 
(couard = lafaard) naar 't leven gestaan, nadat hij hem had 
beloofd, hem 't noodige to leeren om kapelaan to worden.
Maar dan treedt „Grimbeert die das" als verdediger op; - het 
verdient de aandacht, dat in de natuur ook een zekere vriend-
schappelijke verhouding tusschen das en vos bestaat; de das be-
trekt dikwijls een verlaten vossenhol; dat hij dan, net en fatsoen-
lijk burgermannetje als hij is, begint grondig schoon to maken! 
Nu, een braaf kereltje is deze Grimbeert ook in het gedicht; hij 
neemt zijn ,oom" - hij is „Reinaerts broeder sone" - au 
serieux en verdedigt hem uitvoerig in een pleitrede, waarin we nog 
eenige korte resumpties van oude vossenverhalen to hooren krij-
gen. Hij is juist met een edel-verontwaardigde peroratie geein-
digd, waarin hij Reinaerts bekeering en kluizenaarschap roemt, als 
- prachtig dramatisch effect ! -- Cantecleer, de haan, met schut-
terige bewegingen
- (Cantecleer quam voren gaende, 
Sine vederen seere slaende) --
,,van berghe to dale" een lijkstoet naar den koning leidt ; een lijk-
stoet, die een nieuwe aanklacht tegen den „kluizenaar" beteekent 
Cantecleers dochter Coppe ligt hier op de baar, als laatste der tal-
rijke slachtoffers door Reinaert in de kippenwereld gemaakt, 
nadat hij, inderdaad, als kluizenaar het vertrouwen van deze 
trouwens niet zeer snuggere dieren had gewonnen. De koning 
spreekt eenige typisch officieel-kleurlooze woorden van rouw-
beklag, vergezeld van een aantal zeer vinnige zetten aan des moor-
denaars adres. Coppe wordt plechtig begraven en krijgt zelfs een 
opschrift op haar zerk; een van de vele parodieen op maatschap-
pelijke eigenaardigheden waaraan dit gedicht rijk is; en Reinaert 
wordt voor 's konings rechterstoel gedaagd. Overbekend is het 
kostelijk verhaal van het droevig wedervaren van 's konings
154	DE MIDDELEEUWEN
eersten bode, Bruun den beer; en van het daarop volgend echec 
van Tibeert den kater. Een derde daging is, volgens Germaansch 
recht, noodzakelijk; maar geen der dieren zal zich wel opnieuw 
aan gevaren van de zijde van 't Middeleeuwsche onderwereld-type 
willen blootstellen.... Toch, Grimbeert, de brave, onderneemt 
het. En brengt inderdaad den misdadiger mee. Het schijnt ons 
een gewaagde onderneming van den vos; - waarom neemt hij 
niet liever dadelijk de wijk, en,,ane vaerdde", met de zijnen, „die 
woestine"? 1) Laten we dit liever niet vragen; als Reinaert het 
had gedaan, hadden we het kostelijk gedicht, dat nu volgt, dat 
prachtige tweede gedeelte van vers 1901 tot het slot 2), gemist!
In dat gedeelte dan wordt ons verteld, hoe Reinaert met vol-
maakte huichelaarskunst,,in sorghe vander doot" zijn oude wel-
beproefde, en inderdaad zelden ter wereld falende methode : spe-
culeeren op het zwak van zijn vijanden, toepast op den hebzuch-
tigen koning en op de voor het leven van haar gemaal beduchte ko-
ningin. Hij legt, terwijl de galg al voor hem gereed staat, nog eens 
een tweede biecht af; - zijn eerste biecht heeft Grimbeert hem al 
afgenomen. Maar die tweede biecht is een meesterstuk van fijn-psy-
chologische schurkerij, waarbij hij zelfs de nagedachtenis van zijn 
vader, ja! zijn eenigen trouwen vriend Grimbeert niet spaart. Hij 
betrekt die - om zijn verhaal meerder waarschijnlijkheid to geven 
- in een aanklacht tegen Bruun, Isengrijn en Tibeert; al die 
dieren samen zouden een samenzwering tegen den koning hebben 
gesmeed, met de bedoeling, Bruun in diens plaats to zetten; terwijl 
de aanslag heet to zijn mislukt, doordat Reinaert ,des coninx 
Ermerikes scat", dien zijn vader heet gevonden to hebben, en 
waarmee de revolutie zou worden gefinancierd, in 's konings be-
lang had weggebracht en verstopt. Voor de goedkoope belofte den 
koning dien schat deelachtig to doen worden, weet Reinaert dan 
zijn vrijheid to kopen; terwijl hij 's konings zeer verstandig be-
sluit hem to dwingen, zijn vorst naar de aangeduide plek to ver-
gezellen, op zeer plausibele wijze weet to doen intrekken. Hij be-
toogt: het zou den koning niet passen, met hem op reis to gaan: 
hij is die eer onwaardig, want hij is door den deken Herman - 
wellicht een historisch persoon - in den ban gedaan. Maar hij zal
1) regel 3360.
2) Reinaert I-B.
SATIRE OP DE MAATSCHAPPIJ : HET DIERGEDICHT	155
zijn zonden boeten; door een tocht naar Rome en naar het heilige 
land (,,oversee"). En vraagt daarvoor een reistasch uit de huid 
van den - nu natuurlijk in ongenade gevallen - beer; en vier 
„schoenen" van het vel van respectievelijk Isengrijns en Hersints 
pooten. Dan vertrekt hij met vele valsche tranen - hij kan ze ver-
gieten als hij wil -; op zijn verzoek door Cuwaert en den ram, 
den hofkapelaan Belijn, begeleid. Die hij direct en indirect nog 
even slachtoffert ; daarmee echter meteen zijn ware wezen aan den 
koning onthullend; die bij de ontdekking
begonste werpen uut
een dat vreeselijckste gheluut
dat nooint van there ghehoort waert.
En dan zijn trouw bevonden vrienden weer tot eere verheft en 
tegen Reinaert een veldtocht onderneemt.
Een prachtig verhaal! Niet, mijns inziens, in to deelen bij de 
,,poezie der gemeenten", zooals men in 't laatst van de vorige en 
't begin van deze eeuw deed, teen men het overmatig ,klassen"-
(d.i. standen) besef van die dagen ook alleszins in de geschiedenis 
projecteerde. Zeker, „de Reinaert" behoort niet tot die litteratuur 
die riddermoed en riddereer verheerlijkt ; en een devote schriftuur 
is 't nog minder; de priesters laten er zelfs menige veer. Maar ook de 
dorpers worden er geenszins met respect behandeld ; men zie de in-
leiding, en vooral de beschrijving van dat leger, dat onder aanvoe-
ring van Lamfroit op den beer lostrekt. Zeker, deze dorpers zijn niet 
to identifieeren met „den derden stand" - maar de poorters 
spelen in 't geheel geen rol; - of moeten we 't brave Grimbeertje 
als hun vertegenwoordiger beschouwen? Laten we 't niet to ver 
zoeken; de Reinaert bevat evidente parodieen op ridderromans, 
maar naar den geest is dit prachtig satirisch epos een parodie op de 
heele menschelijke samenleving; op de heele menschheid zelfs; 
voor zoover die binnen den gezichtskring van Willem viel. Wie 
dit epos tot derde-stands-poezie verklaarden, stelden, onder den 
invloed van hun tijd, de beteekenis van den spot op geestelijkheid 
en adel, alleen in 't licht. En een ,r6volutionnair" - men heeft 
het vosje ook al met dezen profetenmantel omhangen - is Rei-
156	DE MIDDELEEUWEN
naert zeker niet ; hij heeft alleen eenige overeenkomst met sommige 
revolutionnairen in zooverre als hij ,politiek" is nit eigenbaat. 
Neen, hij is eenvoudig een slimme profiteerder.
Slim ; - dat is hij. Er wordt maar een enkele maal over die slim-
heid gesproken; dat is: niet vaker dan bijvoorbeeld over de slim-
heid van Tibeert. 't Is waar, hij qualificeert zijn vader eenmaal als 
,,die listige oude" 1); en betuigt dat hij van hem geleerd heeft
een deel meesterliker liste,
daer hi (ic) to voren niet of ne wiste 2) ;
maar slechts een keer, en wel als hij op het allerergst in de be-
nauwdheid zit en alle krachten van zijn geest oproept om zich 
eruit to werken, laat de auteur hem gewagen van zijn eigen slim-
heid; eerst nog in den meer geestig-aanduidenden dan direct-
noemenden term ,reinaerdije" -3); maar dan doet hij toch ook een 
beroep op „sine list", welker kracht hij - naar het ons voorkomt 
spottend - opweegt tegen de vermogens des konings
Hevet mine list sulke cracht, 
alsic noch hope dat soe doet,
al es hi listich ende vroet,
is wane den coninc noch verdooren 4).
Het schijnt mij, dat dit doorloopend verzwijgen van de qualifi-
catie waarop het in dit heele verhaal 't meest aankomt, kenmer-
lend is voor de groote stijl-hoedanigheden van althans den laatsten 
auteur. Hij ,bildet", ,redet" niet, - hij doet ons Reinaert ken-
nen niet door hem epitheta, to geven, maar door de uiterst geestige 
detailleering van zijn doer en zeggen. Men denke aan de onver-
schillige en minachtende wijze waarop hij, allernederigst van hou-
ding tegenover 's konings bode, Bruun, dezen van de voor hem 
allerbegeerlijkste honing gewaagt ; als terloops ; en in een verband, 
dat wel een zeer onbedoeld to berde brengen van deze soete 
spise schijnt; en aan zijn verwondering, dat Bruun daar wat aan 
vindt 5). Terwijl zijn hartelijkheid, vleierij en spot-in eenen hun
1) vs. 2386.
2) vs. 2415-2416. 
3) vs. 2054. 
4) vs. 2062-2065.
5) ,ghewinnen, Brune? Ghi hout u spot" (vs. 583).
SATIRE OP DE MAATSCHAPPIJ: HET DIERGEDICHT	157
hoogtepunt bereiken, wanneer hij den bij voorbaat smakkenden 
gulzigaard raadt, toch vooral matig to wezen; want, ach, 
Ic ware onteert ende ontervet,
wel soete oom, mesquame u iet.
Met als sloteffect de felle spot
Oom Brune, vaste gaet mangieren ! 
Hier comt Lamfreit ende sal u scinken. 
Haddi gheten, so souddi drinken."

Een wel heel andere karaktertrek van Reinaert wordt ons 'n 
700 verzen verder getoond, namelijk als de oude schurk door den 
derden deurwaarder, den braven Grimbeert, wordt bezocht en 
naar het hof meegenomen. Een psychologisch auteur, die zich er-
op toelegt zijn held in nuancen van betrekkelijke goedheid en be-
trekkelijke slechtheid to doen begrijpen - de psychologie van de 
hoofdpersoon werd al zoo door Aristoteles opgevat, en de mo-
derne romanciers voelen 't ook zoo - kon ons niet zorgvuldiger 
gedoseerd de sympathie voor zijn personnage bijbrengen! Want 
hier, in Reinaerts huiselijke omgeving, zien we hem - later trou-
wens nog eens 1) - als een braaf en liefhebbend pater familias! Men 
voelt zijn even aangetikte verteedering over het leuke vosse-
snuitje van zijn zoon Reinaerdine; en over Rosseel, die vaders be-
denkelijke voetstappen wel zal drukken; er is een beminnelijke 
hoofschheid tegenover zijn vrouw. Reinaert wordt bijna - of 
heelemaal? - respectabel! Is hij niet slechts een dief ,in zijn ne-
ring" ; dus, naar het zeer vaderlandsche spreekwoord, als „ieder-
een" ? En dan daarna, onderweg, die allergeestigste - zij 't eerlijk 
gemeende - biecht; waarin zelfs een dubbelzinnigheid niet ont-
breekt 2). En zoodra hij de absolutie beet heeft, gaat 't weer, zijns 
ondanks, mis! ,Natuere gaet boven leere"; dat wist men al in de 
Middeleeuwen ! En hoe wordt dat ontwaken van ,natuere" in 
Reinaert geschilderd ! Toch, de angst heeft hem to pakken -,,hoe 
seere bevic" - Maar als hij aan 't hof komt, grabbelt hij weer al 
zijn huichelaars-krachten bij elkaar! Hij zal nog eens probeeren,
1) Wanneer Reinaert zijn familie het Zondagsmaal van ,desen goeden vetten hase' 
opdient (vs. 3158-'59).
2)	,Haer dedic (god moet mi vergheven)
dat mi liever ware bleven
to doene dan het es ghedaen"
,,Bleven to doene" kan beteekenen: ik had het liever achterwege moeten laten; maar 
ook: ,ik won dat ik het nog in 't vooruitzicht had".
158	DE MIDDELEEUWEN
het van al die onnoozele schreeuwers-om-wraak to winnen....
We zullen het verhaal hier niet verder detailleeren 1) ; het be-
stek van dit boek laat dat niet toe, al meenden we ons, waar het 
het meesterwerk onzer Middeleeuwsche kunst betreft, eenige uit-
voerigheid to mogen veroorloven. Reinaert heeft in de Middel-
eeuwen reeds, en steeds daarna, een groote populariteit genoten. 
In heel West-Europa; in Frankrijk is zijn eigennaam zelfs het 
woord voor,,vos" geworden, terwijl de oude benaming („goupil") 
in onbruik raakte. In de beeldende kunst vinden we ook zijn in-
vloed. Nadat reeds in --~ 1280 een Latijnsche vertaling van ons ge-
dicht was gemaakt - een zeldzame eer! - gaat men in ongeveer 
1350 het geliefde verhaal uitbreiden; een wijze, kiesche en morali-
seerende clerc geeft er een nieuwe, een met 'n 4000 verzen uitge-
breide redactie van. In dit gedicht zijn de dieren meer vermenscht; 
de typisch, der natuur afgekeken trekjes, zijn voor een groot deel 
vervallen; ,vroede leer" kwam ervoor in de plaats; dat element 
dat een Boendale het aanvaardbare in het oude gedicht toescheenz). 
Kortom, het fleurig-rabauwige, het direct natuurlijke is eruit; het 
gedicht is verburgerlijkt. Ja, er komt nog heel veel aardigs in voor; 
ook menige door den bewerker nieuw ingevoegde geestige uitdruk-
king; - hij was dan toch per slot van rekening iemand, die zich 
tot Willems werk aangetrokken had gevoeld. Hij is een school-
meester; maar een die toch niet van humor ontbloot is! Doch de 
paedagogiek blijft nummer een. Zijn XXste eeuwsche geestver-
wanten mogen hem daarvoor prijzen! 3).
Reinaert is - natuurlijk! - ook als een volksboek verschenen; 
dat in tallooze uitgaven tot op onzen tijd is herdrukt. Dat is 
weer in 't Fransch, Duitsch en Engelsch bewerkt. Een Duitsche 
vertaling gaf aanleiding tot Goethe's ,Reineke Fuchs".
Heel deze ,reste" is „litt6rature"; maar de Reinaert I staat 
daar als een kostelijk monument van den Dietschen Middeleeuw-
schen geest op zijn best. De schrijverspaart niemand en niets; ter-
wijl hij iedereen even met 'n enkel trekje typeert; den koning, die 
soms ook wel eens een helder moment heeft, maar vooral den schrik 
erin houdt, en bij speculatie op zijn hebzucht bezwijkt ; den hofgees-
1) Ik mag hiervoor misschien verwijzen naar mijn opstel over Reinaert in mijn Stu-
dien over Litteratuur en Tooneel (Maastricht, 1924) b1z. 7. 
2) Lekenspiegel III, 15, vs. 190.
5) Kalff geeft een voortreflijke vergelijking tusschen Reinaert I en II in zijn Ge-
schiedenis der Nederlandsche Letterkunde I, blz. 440.
SATIRE OP DE MAATSCHAPPIJ : HET DIERGEDICHT	159
telijke, die, tegen alle overtuiging in, niet weet hoe gauw hij den 
vorst zal believen, als die boos wordt; de vraatzuchtige grooten; 
den - menschelijken - pastoor; de belachelijke, flodderige col-
lectie dorpelingen	
We noemden „Van den Bere Wisselau" een karakteristiek be-
gin van onze letteren. Hier hebben we, in een ander diergedicht, 
den hoogsten top.
L i t t e r a t u u r
De litteratuur over het dierensprookje, de dierenfabel en het dierenepos, en over 
het ontstaan van onzen Reinaert beslaat een bibliotheek. Wij meenen den lezer 
den besten dienst to doen door hem to dezen eenvoudig to verwijzen naar de voor-
treflijke standaard-uitgave van
J. W. MULLER, Van den Vos Reinaerde; critische uitgave, tweede herziene en 
vermeerderde druk (Leiden, 1939). Hier vindt hij alles in eenige systematisch ge-
ordende hoofdstukken, elk correspondeerend met een hoofdstuk met bronver-
meldingen, bij elkaar. Hij leze ook het hoofdstuk over het Dierenverhaal van
Van Mierlo in de Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden onder hoofd-
redactie van F. Baur (deel I, 's-Hertogenbosch-Brussel, z.j. - 1939 -), blz. 205, 
waar de beteekenis van het autochthone Germaansche dierenverhaal nog wat 
meer naar voren wordt gebracht.
EEUW VAN OVERGANG

De Middeleeuwen waren -we stelden het bij onze indeeling der 
letterkundige kunstwerken voorop - het tijdvak waarin het le-
ven bestuurd werd door een groot ideeel gevoel: het Katholiek-
Christelijk geloof ; - al begon deze bezielende kracht onder den 
invloed van den ,nieuwen tijd" reeds in de XVde eeuw sterk of to 
nemen. In de XVde eeuw toch is een sterke vermindering van het 
gezag der officieele geestelijkheid merkbaar, die trouwens al lang 
aan openlijke, felle critiek onderhevig was. We zien dit het duide-
lijkst, waar we zelf bij het wereldlijke gezag, aan 't Bourgon-
dische hof, een voorliefde voor mystieken en andere ,zuiveraars" 
waarnemen. De boekdrukkunst wordt dan daarna een sterke 
motor van de nieuwe ideeen, die ze in groote massa en met groote 
snelheid over de wereld stuwt.
,,De nieuwe tijd"; ,,de nieuwe ideeen" .... Wat is dat eigenlijk?
Het is de langzame ontbinding van den naar boven toegespit-
sten lichtbundel des geloofs; die voor het Middeleeuwsch gevoel, 
van den hemel over de aarde uitvallend, het leven omvat hield en 
beheerschte. Jezus, Maria, de Heiligen daalden somtijds zelf won-
derdadig door dat licht op de aarde neer of zonden hun gunsten en 
genaden; terwijl de duivelen tegenwroetten; die onder de aarde 
hun woonst hadden, waar middelen tot verderf der menschheid 
werden uitgebroed; terwijl ook zij, opwaarts, nu en dan lijfelijk 
onder de menschen gingen verkeeren. Deze opvatting van het 
leven op aarde, dat bestemd was als een proeve, en als een voor-
portaal, was de kern van de Middeleeuwsche wereld. Als devies 
van then tijd geldt „memento mori"; want het oogenblik van den 
dood, het treden uit den wankelen ,tijd", die de proeftijd was, is 
het gewichtige voor de ziel; dan valt het oordeel: ,Naar rechts of 
naar links, voor alle eeuwigheid".
Kan men zoo het Middeleeuwsch levensgevoel in het algemeen 
qualificeeren - een qualificatie die met tal van beteekenisvolle 
symptomen des dagelijkschen levens, der cultuur, toegelicht kan 
worden - toch als al dergelijke algemeene aanduidingen, moet
EEUW VAN OVERGANG	161
men ook deze met een stevig korreltje zout in zich opnemen. In de 
eerste plaats : ,natuere gaet boven leere" ; - ook dat bewustzijn, 
dat ook op tal van waarnemingen berustte, heeft men dan reeds. 
En dan is er de groote verscheidenheid in opvattingen. Een theoloog 
van groote beteekenis, als de XIIde eeuwsche Abailard, verkon-
digde al, dat hemel en hel alleen als staten der ziel bestaan, en dat 
het dwaasheid is, ze to willen localiseeren ; - een gevoelen, waar-
van ook al in de vroegere Middeleeuwen getuigd wordt, maar hij 
treedt er openlijk mee op voor 't front van paus en Concilie (en 
wordt veroordeeld). Zijn leeringen dateeren van voor de groote op-
leving der mystiek in West-Europa, die het innerlijk beleven in-
derdaad boven de leer stelt .... Het geloof is trouwens altijd in de 
meest verschillende nuancen beleefd : als ontroering - vrees, ver-
eering, overgave - en als gehoorzaamheid aan de opgelegde 
goddelijke wet ; uit vrees ook, maar mede uit gevoel voor orde en 
discipline. Het geloof toont zich soms in zelfvergeten verhevenheid ; 
dan weer, in denzelfden tijd en dezelfde maatschappii, als kinder-
lijk fetichisme. Maar ,het geloof" heerscht.
We begonnen met op to merken, dat dat geloof, dat eens als een 
macht van verrukking over de menschheid was gekomen, ver-
troebelt en verbleekt. De ,oude" gevoelens zijn in verval; maar de 
geestelijke krachten der menschheid blijven even groot; ze modu-
leeren echter naar andere aanschouwingen. De dienaren der Kerk 
hebben to dezen de meeste schuld gehad; - als we van ,schuld" 
mogen spreken. Er was veel gegronde critiek op hun leven in to 
brengen; men kan zeggen, dat dit niets bewijst ten opzichte van 
het geloof zelf; het is echter in elk geval een onmiskenbaar symp-
toom, het duidelijkste, dat dat geloof als inspireerende kracht ver-
mindert. Niet het uitbrengen zelf van die critiek is daarvan het 
sterkste bewijs; maar het feit, dat de terecht gecritiseerden, zij 
die het goddelijke in de wereld hebben uit to dragen, thans daarbij 
zoo bedenkelijk zwak blijken geinspireerd to zijn. Toch de critiek 
zelve, vooral: dat men die durfde uiten, is ook een - bij- - 
symptoom van diezelfde vertraging en vertroebeling der inspi-
ratie over heel de samenleving, priesters en leeken.
Er is een loswording. Men voelt niet meer, dat men, om den 
Vader, naar wiens wil men staag vragend had opgezien, de mede-
menschen - de broeders moet liefhebben. De liefde, in al haar 
schakeeringen, verlaat niet het menschenhart, maar het is een
WALCH	11
162	EEUW VAN OVERGANG
drift die men niet meer als emanatie begrijpt. Ze richt zich meer 
direct naar de geschapen wereld; ze is voor het besef der mensch-
heid niet meer het wezen van een bundel van lichtende genade, 
die uit een punt, God, ontsprongen, over de wereld valt. De be-
trekkingen tusschen mensch en omgeving worden - we zouden 
kunnen zeggen: meer horizontaal; meer „laag-bij-den-grondsch".
Loswording is er; uit het eens zoo diep gevoelde groepsverband. 
Het individualisme wint weld; zooals in alle opzichten zal blijken. 
Een der belangrijkste symptonen to dezen op maatschappelijk ge-
bied zal de loswording der gilden zijn; die gedurende eenige 
eeuwen op zoo wel geregelde wijze voor de productie van wat in 
elke bepaalde kleine samenleving noodig was, hadden gezorgd; 
- waarbij in 't dagelijksch leven een aardsche hierarchische drie-
eenheid - meesters, leerlingen, gezellen - een waarborg van de 
deugdelijkheid van het product inhield.
Ziehier dan reeds een enkele van de vele symptomen die op een 
geheelveranderden geest wijzen. Waaruit dergelijke veranderingen 
in eersten aanleg ontstaan, vanwaar de aanvlagingen daartoe ko-
men, weten we niet ; we zien ze op een gegeven oogenblik in onder-
toon en onderstroom in de wereld aanwezig; ze nemen in kracht 
toe; dan zien we ze als den geest van een deel der menschenwereld.
Toegenomen individualisme; een breuk, in 't besef der Wes-
tersch-Europeesche menschheid, tusschen hemel en aarde ; directe 
liefde voor de mede-geschapenheden rondom. Dus: groeiend be-
lang van wat der aarde is. Voordien was de aarde - in principe - 
slechts de voorhal tot de zalen der eeuwigheid; of 't in dat voor-
portaal, waar men maar een onbeduidend kort oogenblik vertoeft, 
ook wat tochtig is, min of meer onaangenaam, is eigenlijk van 
geen belang. Maar nu is de beteekenis van then voorhal toege-
nomen ; het wordt niet meer als een voorhal beschouwd; het is ons 
leven; en we moeten ervan genieten ! Niet meer,,memento mori", 
maar „carpe diem" is de leuze: pluk den dag; - Timmermans' 
Pallieter zou het ruim vier eeuwen later in nog meer beluste 
nuance uitdrukken met,, Melk den dag.. "
Gedurende de XVde en XVIde eeuw komt het dan inderdaad 
zoo ver, dat de vreugde aan de aarde, vooral in Zuid-Europa, de 
zonder vreezen en aarzelen welbewust genoten hoofdinhoud des 
levens wordt. Men heeft dat gevoel in de Middeleeuwen ook wel 
gekend; men heeft alle gevoelens in alle eeuwen gekend, en ze
RENAISSANCE
163
hebben zich in alle eeuwen in enkele individuen ten hoogste 
ontwikkeld. Maar nu is het 't gevoel van de groote massa's en van de 
toongevende geesten; - want bij alle individualisme behouden 
toch enkele grooten invloed op de ,kudde". Die leiders hebben, 
zoo niet in naam, het vervaalde gezag der priesters overgenomen ; 
al blijven uiterlijk de verhoudingen nog lang dezelfde als vroeger.
Deze loswording, dit individualisme openbaart zich naar ge-
lang van den volksaard op verschillende wijzen. We kunnen zeg-
gen dat het in Zuid-Europa voor alles een aesthetisch, in het Noor-
deneenethischkarakterheeft. Zoo is dan van den,,Nieuwen Tijd" 
in het Zuiden het groote symptoom de Renaissance; in het Noor-
den de Kerkhervorming. Het zijn twee algemeen gebruikelijke 
benamingen, die we dan ook duidelijkheidshalve handhaven, maar 
volkomen juist zijn ze geen van beide. De Renaissance is alleen 
wezenlijk een „renaissance" in Italie; de Kerkhervorming is 
slechts volgens een bepaalde opvatting van het woord „Kerk" 
en nit een bepaald gezichtspunt gezien, een hervorming. Deze be-
weging is inderdaad een schisma.
*
*
De Renaissance - rinascimento - begint in Italie. Het was de 
geleerde en dichter Francesco Petrarca (1304-1374) then we als 
den voornaamsten der voorgangers zien. Hij kende - en had zijn 
geest gevoed met - de levensbeelden van de hooge, en heiden-
sche, cultuur der Oudheid. Het is waar, dat in Italie steeds de 
antieke beschaving had voortgeleefd; belangrijk meer dan in an-
dere landen; maar ze was door de geestelijke overmacht van het 
Christendom steeds als iets van mindere waarde gesignaleerd - 
behalve dan het ,profetische" element in Vergilius -; de Waar-
heid en het ware Leven toch waren, naar de opvatting van de Kerk, 
ver van deze aarde ; en althans de 't meest bekend gebleven uitin-
gen van den antieken geest verheerlijkten het leven ,beneden". 
Wat de Latijnsche goden aangaat, die beschouwde de Kerk-zoo-
als zij meest met heidensche afgoden deed --nietalsgewrochten 
der verbeelding, maar als duivelen, die den mensch verleiden 1) ; als 
God viiandige krachten; zoo is ook de strijd tegen hen sterker ge-
motiveerd. Men kan niet zeggen dat de rinascimento een herleving
1) Venus zien we bijvoorbeeld als zoodanig voorgesteld in 't middeleeuwsche ge-
dicht ,Beatrijs".
164	EEUW VAN OVERGANG
beduidt van het geloof in die oude goden ; ze herleven slechts als 
stijlfiguren in een wezenlijk alle transcendentaal geloof steeds 
meer verwerpende cultuur.
Hierbij zijn twee opmerkingen noodzakelijk. De eerste is deze, 
dat deze formuleering in wezen juist is, maar niet aan de uiter-
lijke werkelijkheid beantwoordt. Want al wordt het geloof minder, 
de Kerk blijft ; natuurlijk ook nog wel door wezenlijk geloof ge-
schraagd; - we zeiden reeds, dat alle gevoelens in alle eeuwen in 
de menschheid aanwezig zijn. Maar de Kerk heeft, evenals de 
godsdienst van de Oudheid, in Italie steeds meer de beteekenis ge-
had van een super-etatistisch instituut - zooals de antieke ver-
eering der locale goden een staats-instituut was -, dan die van 
een innige gevoels-gemeenschap; ze verlangde meer ordelijke ge-
hoorzaamheid dan wezenlijke geestelijke eenheid. Zoo voelde men 
zich ook niet geroepen, in naam der oude, herleefde cultuur, de 
Kerk to bestrijden, zooals de Kerk dat eenmaal de oude go den had 
gedaan. Men wilde zijn aardsche leven slechts in onbelemmerde 
schoonheid uitvieren, en als de Kerk zich daartegen niet verzette, 
niet to veel ethisch roet in 't aesthetisch eten gooide, was men te-
vreden. Nu, dat deed de Kerk over 't algemeen niet ; haar dienaren 
werden trouwens voor een groot deel mee opgenomen in den aes-
thetischen stroom, die bovenstroom werd.
Een tweede opmerking, die we ter juiste definieering aan het be-
grip „rinascimento" moeten verbinden, is deze : dat geenszins de 
heele Oudheid herleeft. Wat voor ons zulk een bijzonder belang-
wekkend element, speciaal in de Grieksche oudheid, is: het Nood-
lotsgevoel, dat tot de meest verrukkelijke schepping der voor-
Christelijke eeuwen, de Grieksche tragedie, heeft geleid, - dat 
element heeft in deze,,wedergeboorte", die immers,,het mysterie' 
achteraf dringt, geen plaats. Het is een bewijs to meer, dat we goed 
doen, den „nieuwen geest", then van 't individualisme, voorop to 
stellen ; dat - primaire -- individualisme vindt dan in Italie een 
,,Anklang" aan een deel der antieke cultuur; die daardoor tot 
nieuwen opbloei wordt gestuwd.
Die rinascimento-beweging verbreidt zich dan - zooals met de 
oorspronkelijke Italiaansche cultuur ook was geschied - verder 
over Europa; ditmaal zonder behulp van de wapenen. Men ver-
taalt den naam in het Fransch; en de artistieke beweging - op 't 
gebied van architectuur en vooral litteratuur - gaat verder door
RENAISSANCE	165
Europa. Ze kleurt zich naar den geest der landen waarover ze zich 
uitbreidt; in Frankrijk bijvoorbeeld heeft ze, in haar bloeitijd, 
de XVIIde eeuw, een meer Grieksch dan Latijnsch karakter. Het 
duurt tot de XVIIIde eeuw, voor ze Scandinavie verovert. We 
zullen haar ook haar invloed zien uitoefenen in de Nederlanden.
Maar daar wordt ze toch niet een diep in 't wezen van het yolk 
doordringend cultuur-element. Wel wordt ze een machtige mode, 
die wanneer haar invloed het sterkst zal zijn, d.w.z. wanneer ze 
zich wezenlijk met de autochthone levensvizie zal hebben verbon-
den, een imposante barok als resultaat heeft ; - we zullen dat zien 
wanneer we de XVIIde eeuwsche kunst in oogenschouw nemen. 
Maar de voor 't Noorden typische wijze, waarop zich „de nieuwe 
tijd" openbaart, is de ethisch-religieuse vernieuwing: de Kerk-
hervorming, die, in 1517 in Duitschland begonnen, onmiddellijk 
in de Nederlanden sterken invloed heeft; we zien then duidelijk 
66k nit de Roomsch-Katholieke reacties; een van de beroemdste 
uitingen daarvan, de refereinen van Anna Bijns, beginnen al in 
1528 to verschijnen.
Voor we echter tot de beschrijving van de Nederlandsche let-
terkundige kunstuitingen overgaan, moeten we den verander-
den toestand van deze landen zelf beschouwen. Onder andere 
den veranderden politieken toestand; die vooral wat het litte-
raire betreft, de inkomst van Romaansche elementen opnieuw 
begunstigt.
De XVde en XVIde eeuw, de tijd der geestelijke loswording in 
West-Europa, is die waarin zich integendeel de staten consolidee-
ren. Wat de Nederlanden betreft, was speciaal onder het Bour-
gondische Huis die consolidatie zeer sterk toegenomen. De Bour-
gondische hertogen hebben deze landen voornamelijk gebruikt als 
een bron van inkomsten, waarmee ze hun Europeesche politiek 
wenschten to financieren; behalve dat ze ook zeer groote sommen 
aan uiterlijke praal besteedden, die trouwens ook deel van die 
politiek was. Om gemakkelijker aan dat geld to komen, was een 
gecentraliseerd beheer gewenscht ; ook anderszins beseften zij cen-
tralisatie als een middel om gemakkelijker hun macht nit to oefe-
nen. Zoo is er in de laatste jaren van de regeering van Filips den 
Goeden ook reeds sprake van Generale Staten ; zij het, dat die 
voorloopig practisch nog slechts een stuk regeeringsapparaat van 
den vorst zijn, waarmee deze zijn verschillende Nederlanden, fei-
166	EEUW VAN OVERGANG
telijk slechts door een personeele unie verbonden, min of meer in 
de hand heeft 1).
Als Karel de Stoute ten slotte een geweldig echec heeft geleden 
en daarbij het leven verloren, terwijl meteen zijn stamland Bour-
gondie voor zijn erve verloren gaat, is deze laatste, zijn dochter 
Maria, to meer op de Nederlanden aangewezen. Men maakt daar 
gebruik van haar hulpeloosheid door haar 't bekende Groot Privi-
legie of to dwingen, dat een geconsolideerd herstel van de ver-
schillende, door haar voorgangers met voeten getreden plaatse-
lijke en gewestelijke privilegien beduidt. De Staten-Generaal ne-
men nu een belangrijke machtspositie in. Maria huwt een Oosten-
rijksch aartshertog; hun kleinzoon, Karel V, koning van Spanje 
en Keizer van Duitschland, en natuurlijk ook onder diverse titels 
heer der verschillende Nederlanden, maakt de betrekkelijke een-
heid der Nederlanden volledig door de verovering van Gelderland 
en al de provincies van het Noordoosten. Deze vorsten voelen zich 
nog steeds ,Bourgondiers"; er is nu sedert anderhalve eeuw der 
bevolking een Romaansche cultuur (Romaansche instellingen o.a. 
op het gebied der comptabiliteit, der rechtspraak) opgelegd; deze 
van bovenaf ingevoerde eenheid is het ten slotte die deze landen 
steeds nauwer vereenigt, terwijl ze door de Romaansche bescha-
ving, over hun Germaanschen volksaard gelegd, tevens cultureel 
een apart tusschenrijk zijn geworden tusschen het Duitsche en het 
Fransche rijk. Zij het, dat door de laatste bijkomelingen, de noord-
oostelijke provincien, het Germaansche element sterk bleef. In die 
landen heeft zich intusschen een wezenlijk eigen miniatuur-, schil-
der- en bouwkunst ontwikkeld; op alle deze drie gebieden is Fran-
sche invloed voelbaar; het langst in de miniatuurkunst; maar ook 
wat deze betreft, vormt zich toch in 't Noorden een belangrijke 
school, terwijl de schilderkunst, hoofdzakelijk Vlaamsch, maar 
met hoogst belangrijke Noordnederlandsche elementen, in de 
XVde eeuw een wel-eigen pracht is geworden. En de bouwkunst, 
spc ciaal de Brabantsche, ontwikkelt ook een eigen stijl; ze breidt 
zich ook over de noordelijke Nederlanden nit. We zullen van deze 
eigenvolksche kracht ook in de letteren uitingen vinden.
Deze toont zich dus, wat de plastische kunst betreft, voorname-
lijk reeds in de XVde eeuw. Ze bevat ook al renaissance-elementen, 
maar die zijn nog in den ondertoon; wel oefent Italie zijn bekoring
1) Zie mijn book over,, Karel de Stoute" (Amsterdam 1940), b1z. 90-93.
RENAISSANCE	167
uit en worden zelfs enkele schilders, bijvoorbeeld Joost van Was-
senhove (meer bekend als Justus van Gent), volledig geltaliani-
seerd.
De hoofdstad van de Nederlanden was Brussel. Daar zetelde de 
vorst of zijn gouverneur; daar vergaderden de Staten-Generaal, 
het symbool van de langzaam groeiende eenwording; al lieten zich 
ook in dat lichaam vaak stemmen der gewesten hooren, en werden 
er belangen kenbaar gemaakt, die zich tegen de nauwe unificatie 
verzetten.
Hoe dit alles ware verloopen, indien deze eenwording van al de 
zeventien provincien ongestoord een eeuw of langer had kunnen 
doorgaan - wie zal het zeggen ? De tot consolidatie dwingende 
kracht der landsheeren had men wellicht aanvaard; het was een 
politiek procede, dat in het geheele beschaafde Europa de XVIde 
eeuw kenmerkt. Maar wat de jonge staat-in-wording niet verdra-
gen kon, dat was, dat de zoon van den Gentenaar Karel V, koning 
Filips van Spanje, geheel-in tegenstelling met zijn vader - naar 
geboorte, opvoeding en aard -een vreemdeling in deze landen, bij 
zijn wereldpolitiek, naar Bourgondischen trant, de Nederlanden 
eenvoudig gebruikte, waar hem dit to pas kwam, zonder op de 
eigen belangen van die gebieden to letten; terwijl hij bovendien in 
den grooten godsdienstigen strijd die deze landen beroerde, in-
greep op een wijze, die to scherp en grof den vrijheidszin der Ne-
derlanders kwetste, dan dat men zich daartegen niet met alle mid-
delen zou hebben verzet. En dit verzet, dat in de zestiger jaren van 
de XVIde eeuw zijn krachtige beteekenis krijgt, deze strijd met 
zijn wisselende kansen, bracht tevens in de groeiende staatseen-
heid een scheuring te-weeg tusschen Noord en Zuid; benevens een 
hechtere onderlinge aaneensluiting van het Noorden; een aaneen-
sluiting, die een nader prototype van ons huidig koninkrijk der 
Nederlanden deed ontstaan.
We hebben nu na to gaan, hoe in verband met dit politiek-en-
godsdienstig leven onze beschaving zich ontwikkelt, en hoe die in 
onze letterkundige kunst zich openbaart; de beschaving van de 
Dietsch-sprekende onderdanen der Bourgondisch-Oostenrijksche 
dynastie.
Het belangrijkste element, althans in de eerste helft van de
168	EEti W VAN OVERGANG
XVIde eeuw, vormen in onze litteratuur en ons tooneel de rederij-
kerskamers. Deze instellingen zijn - alweer - onder Noordfran-
schen invloed dan reeds meerdan een eeuw in de Nederlanden werk-
zaam. Aanvankelijk hebben ze volkomen het karakter van ver-
eenigingen in dienst zoo niet der Kerk, dan toch der parochiale 
geestelijken; die tot stichting der gemeente godsdienstige spelen 
laten vertoonen. Ze geven de voortzetting en uitbreiding van het 
oude drama dat tot opluisteringvan den Kerkdienst werd vertoond, 
allengs in de landstaal gespeeld, buiten de kerk, met meer fantai-
zie, met meer wereldsche elementen uitgebreid. Die stukken wor-
den gespeeld door ,confrerieen", broederschappen; die ook haar 
hulp verleenen bij de inrichting der ommegangen. Sedert het 
laatst van de XVde eeuw reeds treden sommige van die vereeni-
gingen ook zelfstandig op met spel van luchtiger allooi; o.a. de 
vastenavondspelen. Beroeps-,,sprekers" zijn ze niet; ze worden 
niet betaald; alleen worden er door de kerkelijke of wereldlijke 
overheid, behalve eenige kosten inhaerent aan de vertooningen, 
wel wat bier en wijn ter verkwikking beschikbaar gesteld van wie 
zich zoo voor het goede werk hadden uitgesloofd. Dat bier-en-wijn-
element zou niet uit het later-eeuwsche rederijkerstooneel ver-
dwijnen, en er soms zelfs een bedenkelijke beteekenis krijgen.
Zoo was het in Frankrijk gegaan ; waar in het Noorden de,,puys' 
of ,chambres de rhetorique" ontstonden, die op den Dietschen 
stam werden geent. In de zuidelijke Nederlanden vinden we ze het 
vroegst en het talrijkst ; de camer „De Violieren" al in 1400 to Ant-
werpen; ,Het Boeck" to Brussel dateert van 1401; „De Alpha en-
de Omega" to Yperen is waarschijnlijk nog ouder. Maar iedere 
stad, weidra ook ieder dorp van eenige beteekenis, heeft zijn 
kamer. In Noord-Nederland hebben we in 1430 ,Het Bloemken 
Jesse" to Middelburg; het schijnt, dat dit de oudste rederijkers-
kamer in de noordelijke gewesten is geweest. De geestelijken blij-
ven de geheele XVde eeuw door de leiders; begrijpelijk, ook omdat 
ze in then tijd nog wel den meest geletterden stand vormden. En 
de wereldlijke overheden beschermen deze stichtingen, waar de 
leiding een goede discipline der verstanden waarborgt. Zoo doen 
ze behalve in dienst der Kerk ook half-officieele overheidsdiensten ; 
moeten bij alle plechtige gelegenheden - bijvoorbeeld bij de in-
tochten der Bourgondische hertogen to Brugge - mee voor artis-
tiek vermaak zorgen, o.a. voor stomme vertooningen op too-
REDERIJKERS	169
neelen, langs den weg van den vorstelijken stoet. En de overheid 
geeft meer teekenen, dat ze de werkzaamheid der ,rhetorisijnen" 
waardeert; ze verleent soms een goeden rederijker een jaargeld om 
hem aan de stad to hechten ; stelt hem soms ook - als de hertogen 
hun ,peintres et varlets de chambre"	vrij van belasting. En 
geeft belooningen voor gelegenheidsliederen.
De kamers voeren, in navolging van de ridderschap, een bla-
zoen met een zinspreuk. De blazoenen vertoonen niet, als die van 
den adel gewoonlijk deden, 'min of meer edele roofdieren, welke 
dan van leuzen vol edelen zin, en vooral vol besef van eigenwaar-
de, waren begeleid. Bij de - immers burgerlijke - kamers ver-
toont het blazoen veelal een bloem, liefst een met symbolische be-
teekenis; een bloem die lief de of ootmoed betuigt; of het is een 
geloofssymbool of een heilige. En de deviezen gewagen veel van 
liefde, „jonst", nederigheid.
In wezen zijn de kamers gilden; aan het hoofd ervan staat een 
deken, hier gewoonlijk met artistieke versierlijking prince, soms 
keizer geheeten. Dan is er de factor ; die is, als in moderne-vereeni-
gingen de secretaris, de spil, waarom alles draait. Hij is ook inder-
daad de secretaris; de schrijver - zelfs veelal de schrijver van de 
op to voeren stukken. Meestal - oorspronkelijk altijd - is het de 
geestelijke. Dan heeft de kamer nog een vaandrager, een nar en 
een bode.
In de kamer wordt dan de,,rhetorica" beoefend ; dat wil zeggen 
de letterkunde. Waarbij hier ook wel zeer, en in de eerste plaats, 
het tooneel gerekend wordt. Maar men maakt en declameert er 
ook refereynen ; dat zijn gedichten met een ,stockregel" of ,,stock-
regels". Die stockregel(s), dat is wat wij tegenwoordig een refrein 
noemen.
De kamerbroeders gaan, althans nog in de XVde eeuw in Vlaan-
deren, veelal samen ter kerke ; in hun „paruere" een soort statie-
kleed : een tabberd, waarop het blazoen van de kamer geborduurd 
was, en een kaproen; - van Zondagsche ,cortegies" hebben de 
Vlamingen altijd veel gehouden. Bij huwelijk van een der broeders 
of, als die priester was, bij zijn eerste mis, zijn ze allen tegen-
woordig, en heeft daarna een feestmaal plaats, waarbij een tafel-
spel wordt vertoond. Bij begrafenissen komt men in paruere den 
overledene de laatste eer bewijzen; het vaandel voorop; en de ka-
mer laat een doodenmis lezen.
170	EEUW VAN OVERGANG
Men hield ook wedstrijden. In de eerste plaats in eigen kring. 
Veelvuldig waren in de XVde en de XVIde eeuw de wedstrijden, 
door een rederijkerskamer uitgeschreven tusschen de kamers van 
dezelfde stad of die van den omtrek ; soms ook van 't heele gewest. 
Reeds in 1413 houden de zes rederijkersgezelschappen to Ouden-
aerde zoo'n concours; de gezellen „die tscoenst spel maecten ter 
eere van den heleghen Sacramente" werden met goud bekroond. 
Een dergelijke wedstrijd to Veurne in 1419 heeft tot onderwerp 
,,ene figuure uten ouden testamente, in goeden ende wel upghe-
stelden dichte, bewijzende 't Weerde Helich Cruus". Dat wil dus 
zeggen, dat men een praefiguratie van het heilig kruis in het 
Oude Testament moet aanwijzen en die tot onderwerp van een 
spel maken.
Maar het belangrijkste zijn de wedstrijden, uitgeschreven voor 
het geheele Dietsche taalgebied. Men noemde die, naar de uitge-
loofde kostbare prijzen - ,juweelen" - landjuweelen. Dit was 
trouwens de naam voor allerlei wedstrijden, waaraan alle Nederlan-
ders konden deelnemen; bijvoorbeeld ook van schietwedstrijden.
Van een landjuweel van rederijkers kunnen we ons een beeld 
vormen door den text dien we nog over hebben van een uitnoodi-
ging, in 1483 door de kamer „De transfiguratie" to Hulst gericht 
tot alle ,princhen, facteuren, dekenen end besorghers ende aen 
alien andren ghesellen van der edelen conste der Rhetorijcken... . 
in alien beslotenen ofte gheprivilegieerde steden, kasteelen, dor-
pen, nyement uutghesteken". De kamers moeten zich eerst ,,pre-
senteeren binnen pleyne sonneschijn"; de revue passeeren voor de 
tribune, door de ontvangende kamer opgericht. Den volgenden 
dag loot men om de volgorde to bepalen, waarin de verschillende 
kamers zullen optreden. Leden van alle kamers, ook van de kamer 
die als gastvrouw optreedt, vormen samen een jury. De prijzen 
zijn meestal zilveren drinkschalen - als nu nog: de „cups" -; 
meestal voegde men daaraan een ,roosen hoet" (rozenkrans) toe. 
Weldra nemen ook - reeds bij het landjuweel to Antwerpen in 
1496 - de noordelijke kamers aan deze wedstrijden deel. De deel-
neming van verafgelegen plaatsen - die een extra glorie aan 't 
landjuweel bijzette - wordt bevorderd door een prijs to stellen op 
,,'t verste incomen".
REDERIJKERS
171
Uit het voorafgaande volgt reeds, dat de „Rederijkers" niet een 
speciaal XVIde eeuwsch verschijnsel zijn, maar van veel vroeger 
dateeren. Enkele van de stukken, die we bij het overzicht van het 
Middeleeuwsche drama bespraken, behooren dan ook reeds tot de 
rederijkersstukken: de Bliscappen van Maria bijvoorbeeld, waar-
van de Eerste Bliscap waarschijnlijk in 1448 voor 't eerst gespeeld 
is; - volgens verordening van de Brusselsche schepenbank 1), als 
onderdeel van vieringen van Onze Lieve Vrouwe van den Zavel; 
gelijk ook van al de andere Bliscappen geldt. Maar in zooverre is 
,,de eeuw der Rederijkers" geen onjuiste qualificatie van de XVIde 
eeuw, dat in die eeuw de rederijkerij haar breedsten bloei beleeft ; 
een zoo breeden bloei als we op letterkundig gebied in de Neder-
landen misschien nooit meer hebben beleefd. Want nooit is de be-
oefening der letteren in steden, stadjes en dorpen zoo algemeen 
geweest.
Een breede bloei; we gebruiken hier met opzet niet de stereo-
tiepe uitdrukking „een hooge bloei". Want hoog heeft in 't alge-
meen deze kunstuiting in dit tijdvak niet gereikt; al zijn er enkele 
ranken, die - daardoor to opmerkelijker - boven het laag stru-
weel uitschieten. Kunst kan massakunst zijn ; het tooneel is dat bij-
voorbeeld altijd; maar dan alleen in den zin van kunst poor, niet 
van kunst door de massa. De rederijkerskamers zijn vooral: gezel-
lige bijeenkomsten; waar de burgerij, mondig geworden, den mond 
ook roert over godsdienstige onderwerpen, en staatkundige en 
maatschappelijke onderwerpen; op,,kunstige" wijze. Dat to doen 
versterkt haar besef van waardigheid.,,Kunstig" is echter nog niet 
synoniem met artistiek; wel met kunstvaardig. Tot kunstvaardig-
heid nu zijn velen in staat van die groote massa, wie in meerderheid 
het besef van kunst als een gestolde en gebeelde ontroering vreemd 
is. Zoo verklaart zich de voorliefde van de XVIde eeuwsche rede-
rijkers voor spelen met woorden; meer nog met letters dan met 
klanken; allerlei ,constighe" versvormen komen in gebruik; die 
liefst hun eigen, geleerd-klinkende benamingen krijgen; met ,,we-
ten" voelt de burgerij zich meer vertrouwd dan met wezenlijke 
kunst. En dan dringt de Renaissance tot deze landen door; een be-
weging van welker innerlijke beteekenis, ja, wel enkele schilders,
1) Deze verordening is to vinden in het ,Percquement Boeck mette taitsen toebe-
hoorende de Tresorije der stadt van Bruessele", aangehaald door De Vreese in de 
Inleiding tot zijn uitgave van het stuk ('s-Gravenhage, 1931) b1z. XXIII.
172	EEUW VAN OVERGANG
en ook wel zeer enkele woordkunstenaars iets begrijpen, maar 
waarvan de groote massa alleen uiterlijk siersel van goden- en 
vooral godinnenamen afplukt en op en in haar werk plakt; dat 
daardoor nog ,kunstiger" wordt; met een schijn van geestelijk 
aristocratisme. En als men zich dan eenige uren met deze den geest 
,,adelende" liefhebberij had bezig gehouden, smaakte 'n potteken 
,,van den besten", wijn of bier, to beter; terwijl de pronk der 
paruere, waarmee men zich bij tijden doste, de ,fraaiheid" der 
kunstbroeders nog duidelijker, zij het naar wezen op dezelfde wij ze, 
uitdroeg, als hun spelen en refereinen het deden.
Natuurlijk - we merkten het reeds op - er is hier en daar wat 
koren tusschen het kaf ; -- maar men is het er wel algemeen over 
eens, dat de moeite van het dorschen niet loonend mag heeten; 
zelfs Dr. J. A. N. Knuttel, die in een Gidsartikel 1910 ,Rederij-
kers Eerherstel" bepleitte, bereidt hun daarbij toch nog maar een 
uiterst matige eere. Wij zullen ons dan ook hier niet met het dor-
schen, d.w.z. met het volledig behandelen van deze gewassen op-
houden ; en ons bepalen tot de aanwijzing van wat karakteristiek is 
en van wat uit artistiek oogpunt de aandacht verdient. Dat wil dan 
zeggen: we zullen enkele stukken bespreken, en een aantal refe-
reinen; en vervolgens een woord wijden aan de theorie ; die - kan 
men het van een Nederlandsche kunstbeweging, en dan nog wel 
eene die zich voornamelijk onder de burgerij voltrekt, anders ver-
wachten ? - met zeer breedvoerig vertoog de ietwat magere prak-
tijk begeleidt.
Over het laat XVde of vroeg XVIde eeuwsche „Mariken van 
Nieumeghen" spraken we reeds; we wezen daarbij op het veelszins 
rederijkerachtig karakter van dit stuk, met zijn talrijke tusschen-
rijmen; ook het ingelaschte gedicht dat Mariken in de herberg 
„De Boom" to Antwerpen voordraagt, met den stokregel „Door 
donconstighe gaet die conste verloren", en dat de aanwezigen 
,,wild" maakt - van verrukking ! - is een typisch rederijkersvers 
ter verheerlijking van de rederijkerij ; ons komt het voor als een 
inderdaad typische verzameling van onnatuurlijke wendingen, die 
ons niet verrukt, maar verveelt door zijn pretentieuze onbenullig-
heid. En dat in een werk, dat in zijn geheel wel mooi is!
Uit denzelfden tijd als „Mariken" stamt „De Spieghel der Sa-
licheit van Elckerlyc" ; het staat op den naam van Pieter Dor-
landt van Diest; hij is of de schrijver, naar wien, of de vertaler,
ELCKERLYC	173
door wien een Engelsch stuk - ,Everyman" - is bewerkt; de 
prioriteit van de Engelsche of de Nederlandsche versie staat, ten 
spijt van zeer veel aan deze quaestie bestede scherpzinnigheid, 
niet vast. Het is tenslotte ook nog mogelijk, dat beide stukken te-
ruggaan op een Fransch of Latijnsch origineel. Maar er is ook een 
Middelnederlandsch exempel, dat weer, gezien vele punten van 
overeenkomst, de prioriteit van het Middelnederlandsche stuk
een kans geeft 1) ....
In elk geval, en dat heeft toch de meeste beteekenis: het is een 
bijzonder mooi, een ook nit nog alien die voor diepe accenten ge-
voelig zijn, verrukkend werk. We mogen Roomsch, Onroomsch, 
of zelfs anti-Roomsch wezen, deze geheel uit het Katholieke ge-
loofsleven ontbloeide, teedere en diepe aromen van vroomheid 
verspreidende gedramatiseerde lyriek over-leven-en-dood is 
prachtig. „Memento mori" noemden we als het devies van het 
Middeleeuwsche leven ; - bier wordt dat devies ten voile begre-
pen. We zien bier het lot dat Elckerlyc - ieder mensch - wacht, 
zich voltrekken: plotseling staat de Dood v66r hem; terwijl hij 
nog met tallooze banden zich innig verbonden voelt met de aarde ; 
zoo hij dan been moet gaan - en hij voelt met ijzige ontzetting, 
dat daaraan niets to veranderen is - dan moge hem toch gegeven 
zijn, dat al wat hem stut en verbondenheid schonk, wat hem 't 
dierbaarst was, hem vergezelle. Want in zijn vreeselijke nietigheid 
voor God to komen, alleen, dat denkbeeld kan hij niet verdragen. 
Gheselscap moge hem vergezellen; maar zoodra die hoort, dat het 
de reize zonder wederkeer geldt, door den Dood zijn makker 
aangezegd, trekt hij zich angstig terug; hij was alleen trouw, 
waar 't fleurige uitstapj es gold ! Maghe en Neve, tot wien de wan-
hopige dan zijn vraag richt, willen er evenmin van hooren; ook zij 
nemen met luguber-grappige haast afscheid. ,Tgoet" dan! Waar-
aan Elckerlyc ,grote minne geleyt" heeft.... Als de anderen is 
ook Tgoet vriendelijk genoeg, zoolang het niet weet, waarvoor 
Elckerlyc beroep op hem doet
Hebdi ter werelt eenich letten,
Dat sal is u beteren.
Het is een in de gewone aardsche sfeer al wel heel vriendelijke 
tegemoetkoming; maar welk een bittere beteekenis krijgt hier in-
1) Zie Paginae Bibliographicae van 1926, Oct.-afl. (art, van A. Burssens).
174	EEUW VAN OVERGANG
eens dat zoo ruim gezegde ,ter werelt"; waar „de wereld" bet 
voor Elckerlyc thans verloren gaande, onbeduidend wordende ge-
bied beduidt. En Tgoet -- het werd bij opvoeringen in onzen tijd 
wel prachtig gebeeld, als een in groen-en-oud-gouden gewaad uit 
een zware geldkist opkomende, zelfvoldane, breede figuur - 
Tgoet hoort dan ook, waar het om gaat ; en, neen, hij kan ook niet 
meegaan, hoor, en ging hij mee, hij, die allerdierbaarste, dat zou 
Elckerlyc enkel maar schade zijn in die hooge regionen, want, zegt 
Tgoet,
Ic heb zeer u pampier verweert,
want al u sinnen hebdi verteert 
aen mi: dat mach u leet zijn,
want u rekeninghe sal onghereet zijn
voor god almachtich mits minen scouwen 1)

Elckerlyc, de vertwijfelende, dringt aan. Wees mij trouw; 
.... ik heb U oock ghemint,
Mijn leefdaghe tot opten tijt van nu.
Als een bliksemstraal flitst bet antwoord
Dat is een eeuwige verdoemenis voor U;
Mijn minne 2) is contrarye des hemels staten
Dan komt de eerste bezinning over Elckerlyc: hij zal een beroep 
doen op zijn Duecht .... Maar die is „so teer van leden" ; ze kan 
niet van haar plaats komen .... Ze ligt to bed. ,Zijne doghet es so 
cranc" 3) - bet is een gewoon Middeleeuwsche gezegde, dat door 
den fijnen geest van den grooten dichter van „Elckerlyc" bier in 
den diepsten zin begrepen, en zoo gebeeld wordt; zooals hij ook 
die gewone uitdrukking „ter werelt" ineens in haar vollen - en 
relatieven - zin heeft begrepen, en doen begripen.
Elckerlyc is nu echter, waar hij zich tot een geestelijk element 
heeft gewend, in de goede richting gekomen; de Deugd, bet goede 
in hem, heeft hij to rade geroepen; en die wijst hem den weg. Naar 
Kennisse; de kenster van alle wezenlijke waarden. Kennisse leidt 
hem naar Biechte, die,,int buys der zalicheden" (de Kerk) woont.... 
Het is op bet hedendaagsch tooneel zeer zinvol - d.i. in den geest
1) door mijn schuld; dat is to zeggen: door de schuld, die ge door uw liefde tot mij op 
u geladen hebt.
2) de liefde tot mij.
3) crane = zwak, en ziek.
ELCKERLYC
175
van dit stuk, en trouwens van het heele genre der ,spelen van 
sinne" - tot uitdrukking gebracht, door Elckerlyc to laten 
,,overgaan" van den wereldschen linker-, naar den geestelijken 
rechterkant van het tooneel; - Duechts ziekbed kan in 't midden 
zijn gelegen. Biechte geeft dan Elckerlyc het „iuweelken rene", 
dat penitencie heet - in dit ,spel van sinne" is 't de geeselroede 
ter zelfkastijding; maar de geestelijke beteekenis ervan is ver-
sterving. Elckerlyc spaart zijn huid niet voor de harde knoopen; 
en naarmate hij het lichaam slaat, stijgt zijn geest met biddende 
aanroeping naar den Hemel. Bij die versterving van 't vleesch 
wordt de geestelijke kracht, de Duecht, kloeker. Wijsheyt, Cracht 
en Scoonheit worden dan, op Duechts raad, mee to hulp geroe-
pen; en Kennisse brengt hem Vijf Sinnen als noodhelper. Opmer-
kelijk in den mond van deze laatste personnage is de lof van den 
priester, den in die dagen zoo veel aangevallene en gesmade; - 
het is waar dat, na het extatisch getuigenis to dezen, een verwer-
ping volgt van de simonisten en onkuischen onder hen, door 
Kennisse uitgesproken; maar gevolgd weer door een optimistisch 
woord van Vijf Sinnen:
Ic hope of God wil, dat 1) dat niemant en doet.
Daerom laet ons die priester eeren 
ende volghen altijd haer leeren
Elckerlyc heeft dan ,voldaen"; d.w.z. zich van schuld gerei-
nigd; - hij nadert het graf. Nu schrikt Scoonheyt terug; ook zijn 
Cracht verlaat hem; tenslotte ook Vroeschap: de menschelijke 
wijsheid blijft tot het aardsche beperkt. En de Vijf Sinnen. Ken-
nisse alleen zal tot 't levenseinde bij hem blijven; slechts zijn 
Duecht gaat mee, als zijn ware wezen, tot voor Gods rechterstoel. 
En dan, aan den rand van het graf, hebben we een waarlijk ont-
stegen lyrischen beurtzang:
Elckerlyc
Mi dunct, wacharmen ! wij moeten voort 
rekeninghe doen ende ghelden mijn scult, 
want mijn tijt is scier vervult.
Neemter exempel aen, alle diet hoort ende siet, 
ende merct, hoet nu al van mi vliet ;
sonder 2) mijn duecht wil met mi varen!
1) = dat het. 
2) alleen
176	EEUW VAN OVERGANG
Duecht
Alle aertsche dinghen zijn al niet.

Elckerlyc
Doch merct, hoet nu al van mi vliet !
Duecht
Scoonheyt, cracht dat hem liet 1) 
Tgheselscap, die vrienden ende magen waren.
Elckerlyc
Nu merct, hoet nu al van mi vliet ; 
Sonder mijn duecht die wil met mi varen! 
Ghenade, coninc der enghelenscharen 
Genade, Moeder Gods, staet mi bi!
Duecht
Ic sal di puer voer gode verclaren.
Elckeylyc
Ghenade coninc der enghelenscharen.
Duecht
Cort ons die pine, sonder verswaren! 
Maect ons deynde los ende vri!
Elckeylyc
Ghenade, coninck der enghelenscharen! 
Ghenade, Moeder Gods, staet mi bi ! 
In uwen handen, Vader, hoe dat 1) si, 
beveel is nu minen gheest in vreden; 
ick ware metter duecht.

Dan daalt Elckerlyc in het graf ; Kennisse zegt

Hij heeft leden,
Dat wij alien moeten gelden.
En dan hoort hij engelenzang; de hemel is geopend en een engel 
ontvangt de ziel:
Coemt uitvercoren bruyt,
1) verliet hem. 
2) = dat het.
ELCKERLYC	177
Het is niet alleen in dit laatste, aangehaalde gedeelte, dat ons de 
ontroerde klanken eener diepe vroomheid treffen; het heele stuk 
is van dien geest doorademd. Er is in deze ,moraliteit" een wezen-
lijke spanning; de allegorische personnages hebben hier niet 
slechts verstandelijke, zorgvuldig ,uitgekiende" beteekenis; ze 
doen gevoelen wat een allegorische personnage op z'n best kan 
zijn: niet iets levenloos, maar integendeel: een concentratie, een 
uitgeheven synthese van leven, een der elementen die zich in ons 
leven doen gevoelen; in wezen verwant met dramatische figuren 
als Harpagon, Alceste; - ook den dottore, Pierrot, Colombina.
Elckerlyc won den prijs op het landjuweel to Antwerpen in 
1500; het stuk heeft in de eerste jaren der XVIe eeuw groote ver-
maardheid; genoot zelfs de eer - in 1536 - van een Latijnsche 
bewerking door den humanist Christianus Ischyrius (de Stercke?), 
die het naar klassieken trant in vijf bedrijven verdeelde, er een 
duvelrye invoegde, het aantal personen vermeerderde, ook, ter 
eere van de renaissance-idee, er heidensche elementen in 1 racht. 
„Homulus" heet dat merkwaardige werk, bij een Keulschen uit-
gever verschenen, dat een der elementen vormde, waaruit, in ver-
band met andere, een Duitsche Homulus werd samengesteld; die 
dan weer in het Nederlandsch word vertaald; we hebben er o.a. 
een Nijmeegsche uitgave van 1556 van. De ontwikkelingsgeschie-
denis van die spelen geeft een eigenaardigen kijk op de stroomin-
gen van dien tijd; we zien in een van de stukken die elementen 
waren van het mixtum compositum dat de Duitsche „Homulus" 
is - nl. in den Hecastus, door den Nederlandschen humanist Ma-
cropedius in 1538 geschreven - een sterken tendenz in de richting 
der Hervorming; -- maar in dien Duitschen „Homulus" zelf is die 
eruit gewerkt; al is de lofzang op de priesters, dien we in onzen 
Elckerlyc vinden, er wel aanmerkelijk meer gereserveerd. Hier 
heeft men dan in een enkel litterair-dramatisch geval een spiege-
ling van wat zoo heftig in onze XVIe eeuw leeft, waarvan niet 
meer het Katholiek geloof, maar nog wel het geloof en de geloofs-
strijd, tot de meest kenmerkende trekken behooren.
Er zijn nog een paar spelen in de groote massa, die eenige aan-
dacht verdienen. Daar is het spel van Jan van Beverley, dat, als 
Mariken van Nieumeghen, als volksboek - van 1543 - tot ons is 
gekomen, meer verhaal en minder zuiver dramatisch dan Mariken ; 
toch voelt men nog zeer duidelijk dat ook dit volksboek de om-
WALCH	12
178	EEUW VAN OVERGANG
werking is van een drama. Deze legende is van Oosterschen oor-
sprong; we vinden ze reeds in een Perzische redactie van de XIIIde 
eeuw als parabel meegedeeld; er zijn ook Middeleeuwsche Fran-
sche lezingen van (,,De l'hermite que le diable trompa"). Overi-
gens zijn de wegen waarlangs het verhaal, dat in onze Nederland-
sche XVIde eeuwsche versie in Engeland is gelocaliseerd, tot ons 
is gekomen, niet wel to onderkennen. Jan van Beverley gaat een 
kluizenaarsleven leiden; maar de duivel blijkt hem to machtig, 
verleidt hem tot dronkenschap en brengt hem ertoe in dien toe-
stand zijn zuster to verkrachten, daarna haar to dooden en 't lijk 
to verbergen. Een wel zeer volkomen triomf van zijne helsche ma-
jesteit over een ascetische ziel! Natuurlijk is Beverley dan vol be-
rouw; doet zeven jaren boete; maar om de vergeving van zoo 
groote zonde aan to kondigen is - als bij Mariken - een boven-
natuurlijke tusschenkomst noodig. Hier wordt die vergiffenis be-
loofd door een pasgeboren neefje van den zondaar, dat, terwijl het 
gedoopt wordt, uit Gods naam spreekt; waarop Beverley ook de 
goddelijke genade voor zijn zuster inroept, die dan even in 't leven 
wordt teruggebracht, opdat ze haar zonden kan biechten, en dan 
in staat van genade sterft. Men ziet, hoe hier overvloed van won-
der de waarachtige vroomheid heeft vervangen; het is, of men 
Gods macht op zoo sensationeel mogelijke wijze demonstreeren 
wil. Dergelijk kinderachtig wonderbetoon vindt men bijvoor-
beeld ook in het spel van St. Trudo; waarbij waarschijnlijk veel 
,,show" werd gegeven. En dan noemen we - van de andere zijde, 
de kritische, die tot de Hervorming zal komen - het allegorische 
spel „Van Nyeuvont, Loosheit ende Practike: hoe sy Vrou Lortse 
verheffen" ; een kort spelletje, maar aardig van vinding en onder-
houdend. Vrou Nyeuvont heeft iets bedacht, een denkbeeld waar-
over zij haar raadslieden Loosheit en Practike raadpleegt. Het 
drietal besluit, een nieuwe Santinne to doen vereeren : Vrou Lortse 
(= bedrog) ; wier beeld in een kastje zal worden geplaatst, dat een 
,,cassenaer" het heele land door zal dragen; de aflaat, aan 't eer-
betoon voor dit beeld verbonden, zal een aardigen duit opbrengen. 
We hebben hier een satire op het leuren met aflaatbrieven, dat in 
dien tijd zulk een ergerlijken omvang had gekregen; een volko-
men zinledige simonie van de platste soort. Als „cassenaer" - ge-
woonlijk heeten deze lieden ,questierders" - wordt aangesteld 
Hardt van Waerseggen; die een knecht Cleyn Vreese in zijn dienst
CORNELIS EVERAERT	179
heeft. Ze richten een confrerie van Sinte Lortse op; waarvoor als 
eerste lid zich Schoontooch aanmeldt, een nar; die als elke zot zijn 
marot heeft, het popje, dat dan voorgesteld wordt, hem allerlei on-
deugende en satirische, soms quasi-onnoozele, opmerkingen in 
to fluisteren, die hij met ontsteltenis herhaalt en bestraft; - maar 
ze zijn op die manier toch gezegd. Hier hebben we het eerste ge-
val, dat zulk een zot-met-zijn-marot ten tooneele verschijnt. Aller-
lei andere figuren komen dan tot Vrou Lortse, en leggen de biecht 
af; de marot geeft bij al de verkeerdheden die zoo aan den dag ko-
men, den noodigen commentaar 1 Die critiek bevat niets wat ook 
niet al vroeger gezegd is, maar de wel zeer gedurfde spot met biecht 
en aflaat maakt dit spel tot een beduidenisvol teeken des tijds. Een 
vijftig jaar jongere, ietwat gedramatiseerde satire is „Van de Hel 
van 't Brouwersgilde" ; niet minder scherp, maar door zijn bijna 
geheel monologisch karakter belangrijk minder onderhoudend.
Als we nog een en ander naar voren zullen brengen, eerst van 
het tooneelwerk der rederijkers - het beduidt geenszins dat dit 
chronologisch aan de refereinen-poezie voorafging - dan moet 
wel een woord worden gewijd aan het werk van den Bruggeling 
Cornelis Everaert (1480-1556). Vijf en dertig spelen hebben we 
over, die op zijn naam staan; ze zijn deels van ernstigen, dat wil in 
dezen tijd zeggen: van godsdienstigen, deels van komischen aard. 
Het ernstige deel van zijn werk is grootendeels meer uit een cul-
tuur-historisch dan uit een schoonheids-oogpunt van belang. Toch, 
het gedramatizeerde Maria-exempel, het ,Spel van Maria hoede-
ken", is nog wel zeer genietbaar. Het motief is hetzelfde als van 
zoo vele Maria-legenden : wie Maria eert, wordt, tot zonde verval-
len, door haar van de gevolgen zijner afdwaling verlost. Het 
„frommlend" en redeneerend rhetorytelijk element is hier binnen 
de perken gehouden. Nu en dan, speciaal aan het slot, wordt in de 
rijmen aan de knutselige liefhebberijen der rederijkers geofferd, 
maar over 't geheel geschiedt dat niet in hinderlijke mate. Volgens 
Worp nadert dit spel van de zonde en bekeering van den Clerc 
Goet Gheselscip het mirakelspel; men kan wellicht juister zeggen, 
dat het een XVIde eeuwsch mirakelspel is. De inhoud is deze: de 
clerc Goet Gheselscip is van-jongs-af gewoon, elken morgen vroeg 
Maria een rozenkransje to vlechten, en dat haar beeld op het hoof d 
to drukken. Dan, een tijd lang in slecht gezelschap geraakt, ver-
dobbelt hij zijn geld, wordt dan door,, Inwendighe Wroughynghe"
180	EEUW VAN OVERGANG
tot den prior ,Duechdelic Onderwijsen" gebracht; die hem een 
edeler, geestelijker wijze van krans-vlechten leert, namelijk door 
gebeden; waarbij - mede tot zijn behoud - het wonder ge-
schiedt, dat deze krans uiterlijk als een vlechtsel van echte rozen 
verschijnt; een wonder dat, gepaard aan een verschijning der 
Maagd zelve, de gezellen zijner afdwaling bekeert.
En dan is nog to roemen ,Tspel van den Crych" ; - de titel al 
getuigt van de den rederijkers dierbare woordspeligheid. Het is 
alien soorten menschen, wordt hier allegorisch betoogd, vooral 
maar to doen om den „krijg", d.w.z. om wat to pakken to krijgen 
Voor dezen „krijg" nemen alien volgaarne dienst bij den kapitein 
,,De Beroerlicke Weerelt" ; niet alleen ,menich Leeck", maar ook 
,,Dyveersche Gheleerde" - (en ,gheleerde", dat zijn nog bijna 
uitsluitend geestelijken!). De staf van het leger wordt gevormd 
door ,Gheveynst Bedroch" en ,Lueghenachteghe Fraude". 
,,Trouwe" en „Liefde" kornen zich beklagen, dat elk hen verlaten 
heeft; maar vergeefs. Doch dan komt ,Hende des Tyts, de Doot 
ghezeyt" ; en kondigt hun - als elckerlyc mensche ! -- den over-
gang, waarbij al de ,krijgs"-buit moet worden achtergelaten. Dan 
wordt er een,,vertooning" gegeven: ,Hier scuuft de Doot de gor-
dijnen ende thoocht Godt andt cruce". „Liefde" staat als Maria, 
,,Trouwe" als Sint Jan onder 't kruis .... Dan : vermaning en be-
rouw; een slot dat ook aan Elckerlyc doet denken 1). Het is waar, 
dat dit spel weinig verwikkeling heeft en grootendeels uit satiri-
schen dialoog bestaat, maar de - slechts 688 - verzen zijn door 
de diverse opkomsten van half reeele, half symbolische personna-
ges voldoende-onderhoudend geillustreerd.
Maar hiermee is dan ook wel de grens bereikt, wat de speel-
baarheid van Everaerts ernstige stukken betreft. In de overige 
overheerscht maar al to zeer het algebraisch karakter; men ver-
neemt voortdurend namen van abstracties, waarvoor men dan 
telkens in gedachten wezenlijke waarden moet substitueeren; een 
meer verstandelijke dan emotionneele werkzaamheid; zooals de 
rederijkerij van de XVIde eeuw in 't algemeen is en vergt. Deze 
duiding van waarden verbindt zich soms met de algemeene Mid-
deleeuwsche- en latere opvatting, dat het Oude Testament het 
nieuwe praefigureert ; wat Everaert betreft, zien we die opvatting
1) Everaert kende wellicht Elckerlyc. Kalff heeft de waarschijnlijkheid hiervan 
aangetoond; zie zijn Gesch. der Ned. Letteren III, biz. 66 en op h1z. 75, noot 68.
CORNELIS EVERAERT
181
bet duidelijkst in ,Tspel van Maria gheleken bij den throon van 
Salomon", in 1529 door de rederijkers van Veurne vertoond. De 
troon van Salomo, waarop de koning zit-die troon blijft bet heele 
stuk door bet tooneel beheerschen -is bet symbool van Maria, in 
wier schoot de Hemelkoning gerust heeft ; bet ivoor van den troon 
wordt geexpliceerd als haar reinheid, bet good als de gloed der 
liefde. De rondheid van den troon is symbool van Maria's einde-
loos geloof ; de twee handen die den troon voor wankelen behoe-
den, zijn haar zondeloosheid en de onbevlektheid barer ontvange-
nis. En zoo wordt ieder detail schriftuurlijk uitgepiekerd. En meer ; 
erger kunnen we misschien wel zeggen. Wanneer er gesproken 
wordt van een deugd, bijvoorbeeld van Maria's deemoedigheid, 
wordt die in beelde vertoond, doordat men een oudtestamentisch 
tafereel van deemoed - i.c. Abigail knielende voor David - laat 
zien. En dan hebben nog verschillende personnages op rollen ge-
schreven aanhalingen uit den Bijbel en uit de Kerkvaders in de 
hand. Het tooneel wordt op zoo'n manier inderdaad een volkomen 
intellectualistisch, schriftuurlijk vertoog, zeer geschikt voor de 
burgerij, die meer voor de oefening van bet, al of niet ,gezonde", 
verstand voelde -en voor raadseltjes 1) -dan voor ontroeringen. 
Cultuurhistorisch belangwekkend zijn dergelijke stukken intus-
schen zeer; de ,ergste" 't mmeest. Maar wanneer men de geschie-
denis van een der schoone kunsten behandelt, voelt men zich bij 
zulk werk wel zeer op, soms over, de grens.
Cornelis Everaert heeft ook in bet komische genre een en ander 
geleverd, dat de moeite waard is; nogal aardig; al zijn de eind-
XIVde eeuwsche sotternieen - evanals de XVde eeuwsche cluy-
ten „Van nu noch" en „Van Playerwater" - van fleuriger boer-
tigheid; meer ,franchement comique". Men vergelijke enkel de 
schema's en men voelt bet verschil al wel zeer; en dan is er nog bet 
onderscheid van taal; dat met de verkalming en verburgerlijking 
van auteurs- en-publiek en inhoud trouwens ten nauwste verband 
houdt. „Nu noch" : een triestig pantoffelheld houdt zich op raad 
van een buurman krankzinnig, en zegt enkel maar,,Nu noch". De 
vrouw heeft berouw: haar slechte behandeling heeft stellig den 
man krankzinnig gemaakt. De pastoor komt met den wijwater-
kwast en spreekt bezweringsformules; alles vergeefsch. Dan zal de 
vrouw, alweer op raad van den buurman, den man maar eens alle
1) Een neiging, die zelfs de groote Brueghel in schilderijen bevredigen zou.
182	EEUW VAN OVERGANG
mogelijke lekkers toestoppen. Zij smeekt ook om vergiffenis; - 
alles loopt prachtig, er is genezing to constateeren; maar de man 
verraadt het spelletje, dat ze de vrouw hebben voorgespeeld, door 
al to luid over de ,goede boerde" to juichen. En 't slot is natuurlijk 
weer een vechtpartij.
Dat is het vroolijke spel in den echt-Middeleeuwschen trant; en 
dat kan men ook van ,Playerwater" zeggen. Pootige actie, grap-
pig en volksch. Vergelijk daarmee - om eerlijk to zijn, de beste - 
esbatementen ( zoo noemt men de kluchten in de XVIde eeuw) 
van Everaert; dat zijn dan wel het „Esbatement van de Vigelie" 
(1526), het „Esbatement van Stout ende Onbescaemt" (1527), dat 
,,Van den Visscher" en dat „Van den Coopman, die vijf pondt 
grooten vercuste". We zullen hier bij den inhoud van alle niet 
stilstaan; het zijn aardige bedenksels 1) ; zeker niet onfleurig uitge-
werkt ook, maar men voelt voortdurend in den kalmer voortgang 
van den dialoog, dat bier een compositie, een weldoordachte ,,in-
trigue" wordt uitgewerkt. Dit is geen blaam; het is alleen een ka-
rakteristiek. Nemen we van de vier genoemde het „Esbatement 
van den Visscher", dat m,i. wel het aardigste is. Een visscher 
wordt met zijn vrouw op zee door een storm overvallen. Bang voor 
hun leven, willen ze biechten, en daar
Elc es een biechtvaer jn duterste noot,
zullen ze elkaar de biechL afnemen. Eerst treedt de man als biecht-
hoorder op. De vrouw belijdt - dralend met het ergste - eenige 
kleine pekelzonden; dan komt echter, niet dan na veel moeite, 
het groote woord eruit: van hun drie zonen is alleen de oudste een 
kind van haar man; de tweede is van den cnape (knecht), de derde 
van den kapelaan. De man is woedend, maar hij mag zich niet 
wreken over wat hem als biechtgeheim is meegedeeld. Doch nu is 
het zijn beurt om to biechten, en de vrouw schijnt wel hoop to 
hebben op een revanche. Evenwel.... plotseling bedaart de 
storm, ze zijn dicht bij land, en de man zegt leukjes:
Tempeest es over. Ten es gheen noot, wijf,
Dat jc tjeghens hu ontlaste my.
Wij zijn ooc den lande vaste bij.
So wel zoudic mij noch eens verclaeren 
Voor mynen pasteur.
1) Zie mijn uiteenzetting in ,Studien over Litteratuur en Tooneel" (Maastricht, 
1924), blz. 196--201.
ESBATEMENTEN	183
Als dan de drie zonen hem komen begroeten, slaat hij de beide 
jongste en jaagt ze weg. Maar de vrouw weet hem to paaien; ze 
legt uit, dat hij zelf haar als ,cnaepe" en nu, in de biecht, als cape-
laen heeft gediend. De kinderen zijn dus alle drie van hem. Dit 
(met de noodige vleierige aanhaligheid gezegd) stelt den man vrij-
wel tevreden; hij berust, met een mengeling van - veel - on-
noozelheid en - 'n beetje - filozofie. De geruststelling is niet 
bijster waarschijnlijk; - nu ja, men spele dat slot een beetje ge-
chargeerd; Moliere's oplossingen zijn ook niet altijd waarschijnlijk! 
Waar het ons met de vermelding van dezen inhoud om to doen is, 
is dit : in het beste rederijkerswerk van de XVIde eeuw voelen we 
het veystand - en het vernuft - ook in het komisch genre, voort-
durend werkzaam; d.i. we voelen de verburgerlijking.
Er zijn nog een paar andere XVIde eeuwsche esbatementen, die 
vermelding verdienen: ,Het esbatement van Hanneken Lecker-
tant", bij voorbeeld, het verhaal van het wittebroodskindje Han-
neken en den allerminst verwenden, altijd werkenden en klagen-
den Lippen Loer; die zich dan tenslotte ziek voordoet en a la 
Hanneken wordt vertroeteld; tot het bedrog uitkomt. Hierin zijn 
wel aardige scenes; 't stuk bleek trouwens nog in onzen tijd op-
voerbaar. De ,Cluyt van Tielebuys, die wederom herdragen wilde 
syn" heeft een hoofdrol, die van den verdwaasden Tielebuys, wel-
ke een groot komisch talent niet beneden zich behoeft to achten; 
,,Moorkens vel; vande quade wijven", een XVIde eeuwsche ,,Ta-
ming of the shrew" is meer merkwaardig uit een cultuurhistorisch 
dan uit een artistiek oogpunt; dat onze vaderen daarin pleizier 
vonden, bewijst wel, hoeveel ruwheid er was in then tijd. Hetzelfde 
geldt van het ,Batement vanden Katmaecker", een stukje waar-
in met veel laag-komische, maar toch wel komische, kracht een 
verdwaasd-serieuze dronkaard zijn starren onzin ten beste geeft. 
Met „Een cluyt van onse lieven Heers minnevaer 1)" door den be-
kenden Haarlemschen factor Louris Jansz naar een andere lezing 2) 
omgewerkt, en „De Bervoete Broers" zijn we op het terrein van 
de maatschappelijke en religieuze beroering. De eerste klucht 
geeft een, juist door zijn kalme komiek, nogal heel krassen spot 
met de priesterschap. Een zeer onnoozele daglooner, die geen eten 
heeft voor zijn zeven spruiten, gaat to rade met,,Goed Onderwijs",
1) D.i.: pleegvader.
2) op de Bibliotheek to Brussel aanwezig.
184	EEUW VAN OVERGANG
,,een doctoor" ; men ziet in de dubbele aanduiding de weifeling 
tusschen de allegorie, die zoozeer in de mode is dat ze zelfs in de 
klucht doordringt, en de realiteit. Deze half allegorische heer dan 
beduidt hem, dat zijn kinderen eigenlijk Gods kinderen zijn. Dat 
geeft den armen slokker veel troost; zijn het de kinderen van 
Onzen Lieven Heer, dan moet die hem maar eens vergoeden, wat 
hij aan hen ten koste heeft gelegd. Hij verklaart het geval aan zijn 
even snuggere echtgenoote, Lubbeken, en ze trekken op weg, om 
Onzen Lieven Heer to zoeken. Maar in de kerk is hij niet; wegge-
loopen voor de geuzen, zegt de koster. Ze zouden dan maar het 
best doen, met naar Rome to gaan; daar woont zijn stedehouder. 
Het is een heele kuier, maar enfin! Eindelijk zien ze ergens op een 
muur staan: ,dits Roma, die stadt". (Het staat er dus blijkbaar 
in 't Nederlandsch, en ze kunnen lezen; wat ons van hen meevalt !) 
Na eenige pourparlers ontvangt de Heilige Vader hen. Ze hebben 
de rekening netjes opgemaakt; doen er nog een duitje bij om er 
een ronde som van to maken, en vragen den Paus geld. Maar,,die 
Paus, pauselick gecleet", zooals de lijst der personnages aangeeft, 
antwoordt, dat 't bedrag wat hoog is en
hier is in 't landt
Geen ghelt voor de hand; dat mijn doet beswaren:
Maar begeerdi to hebben eenyghe roomsche waren,
Die sullen wy niet spaeren, maar goethertich U jonnen-
zooals de paus met keurige rhetorytelijke tusschenrijmen aan-
biedt. ,Wat waren souden 't sijn?" vraagt de Minnevaer. En de 
Paus antwoordt
Maer, veelderly diensten met schoone pardonnen, 
Bij lasten, bij tonnen, hebben wij die veyl, 
Elck een seer nootelick, want sy syn die peyl
Van 's menschen heyl; waer 't dat dees vervielen, 
So waer 't elendich gestelt met die scamele zielen,
Dier nu na cryelen, als leeuwen die brullen.
Maar de practische Lubbeken moet het precies weten, en vraagt 
nog eens voor alle zekerheid na:
Heer, machm'er wel kinderbuycken mee vullen, 
Die seer garen smulien, als de onsen wel doen?
Neen, dat natuurlijk niet. En Lubbeken en haar man wandelen 
maar weer terug, in 't besef, bedrogen to zijn.
DEN SPIEGHEL DER MINNEN	185
Die spot, in de plaats van Maerlants felle verontwaardiging ge-
komen, en op een zoo genoeglijk-volksche wijze geuit, bewijst wel 
den voortgang then de ideeen hebben gemaakt
„De Bervoete Broers" is een levendig eenaktertje; de geschie-
denis van een armen slokker, Hans Goetbloet, die allerlei lekker 
eten en drinken dat „Milt van Herten" hem geeft om naar de Ber-
voete Broers 1) to brengen, bij zichzelf thuis bezorgt. Milt van 
Herten hoort, dat er niets aan 't klooster is afgeleverd, en komt met 
een vertoornden „fremineur" bij de familie Goetbloet, die fleurig 
zit to schransen. Hevige disputatie; van woorden komt 't tot da-
den; vrouw Goetbloet gooit met een emmer water naar de bezoe-
kers. Dan verschijnt de baljuw; Hans Goetbloet pleit voor zijn 
zaak en voor zijn kinderen, laat de zeven ,dutsen" komen, die 
schoenen noch kousen hebben, vraagt: Zijn dat geen barrevoet-
sche broedertjes? „Ja", zegt de baljuw, en „ja" zegt zelfs de ont-
riefde fremineur; die den nooddruftigen de schade, 't convent 
aangedaan, vergeeft.
Het stukje loopt vlot, is goedmoedig en aardig. Het komische in 
Hans Goetbloet, die den voornamen beer met alle geweld in 't 
Waalsch wil toespreken, en grappige tafeldronken met vrouw en 
kinderen instelt, is even verteederend als de vroomheid van 't ge-
zin ; de aanvankelijke ruwheid van den kloosterbroeder verzacht 
zich tot een blij einde. Het is wel eigenaardig, dat die klucht ons 
bewaard bleef door de censuur. Het stuk werd namelijk verboden ; 
er werd beslag gelegd op bet handschrift ; - waardoor dit in de 
archieven kwam ....
We hebben bij de qualificatie van de rederijkerskunst meerma-
len bet woord ,burgerlijk" gebruikt, en op verburgerlijking ge-
wezen. Er is ons een werk overgebleven dat to dezen wel op de 
meest treffende wijze dit tijdvak karakteriseert. Dat is „Den 
Spieghel der Minnen", .,begrijpende in ses batementspelen die 
seer amoureuse historie van Dierick den Hollandere ende Kathe-
rina Sheermertens, eertijts gheschiet binnen Middelburch ende re-
thoryckelyck in spelen ghestelt door Colyn van Ryssele". Het is 
in 1561 to Haarlem naar een oud handschrift door Coornhert en
1) Barrevoetsche Broeders: Minderbroeders.
186	EEUW VAN OVERGANG
Jan van Zuren uitgegeven. Coornhert prijst het werk, omdat het 
,,niet en hout voor ooghen dan cuysche eerbare ende ghetrouwe 
liefde"; en omdat het door den treurigen afloop een waarschuwing 
beduidt voor alle jonge menschen, dat ze geen liefdesverbintenis 
moeten sluiten zonder toestemming der ouders. Het is een zeer ro-
mantisch geval van een „lyntwaet naeystere" en een rijken jonge-
man, welke laatste om hem van dit ,te neder minnen", zooals het 
in de Lanseloet heet, to genezen, door zijn ouders naar Dordrecht 
wordt gestuurd; waarheen hij een vlecht van zijn geliefde mee-
neemt. Hij verkwijnt van minnesmart; en komt daardoor niet, 
zooals hij had afgesprokeri, binnen een maand terug; waarop Ka-
therina, op aanraden van „ Jalours ghepeyns", hem in mansklee-
ren en vergezeld van een neef, komt opzoeken. Maar ,Begheerte 
van Hoocheyt" en ,Vrees voor Scande", twee sinnekens, stoken 
kwaad; en het slot is, dat hij van liefdesmart en het meisje van be-
rouw sterft. Moraal: zoo gaat het, wie niet ,bij maten" weten to 
minnen.
Een burgerlijke moraal, in een stuk, dat tegen al de keurige ru-
briceeringen en chronologieen der litteratuurhistorici in, reeds in 
de XVIde eeuw een genre vertegenwoordigt, dat we, na de Re-
naissance, in de XVIIIde eeuw, zien opkomen, en dat men dan 
omstreeks 1775 ,burgerlijk drama" zal gaan noemen. Een van de 
meest treffende bewijzen mag men dit wel noemen, dat de Renais-
sance een natuurlijke, eigenvolksche litteratuurontwikkeling on-
derbreekt.
Het stukheeft, gelijk uit een paar herdrukken blijkt, in zijn tijd 
veel succes gehad.
De rederijkerij is een twee-eenheid van tooneelspelen en refe-
reinen. De overvloed van spelen was in het voorafgaande ver-
tegenwoordigd door eenige der meest karakteristieke specimi-
na. We zagen de beteekenis welke de allegorie hier heeft, die zelfs 
in een stuk als dat van Colijn van Rijssele, dat het dagelijksch 
leven verheerlijkt, doordrong; de allegorie, die meestal meer van 
handige verstandelijkheid dan van artistieken zin getuigenis geeft. 
In de refereinen treedt een ander element, in dezelfde mentaliteit 
wortelend, op den voorgrond ; daar viert zich de zin voor knutselig
LETTER-KUNDE	187
kunstig spel met versvormen uit, gepaard met een neiging tot 
„fraaiheid" ; een fraaiheid die zich vertoont in singulier klinkende 
bastaardwoorden, in weidsch-bedoelde gedragenheid van holle 
omschrijvingen, met veel tegenwoordige deelwoorden -,,ik was 
loopende" voor „ik liep" en dergelijke -; en een overdadig ge-
bruik van den bijwoordelijken uitgang „-lijk". Zoo vatte de bur-
german het aristocratisch bedrijf der ,edel conste" op.
De vormen der gedichten worden ook op 't kunstvaardigst be-
werkt; dit trouwens ook in navolging van de XIVde- en XVde-
eeuwsche Fransche rhetoriqueurs; die voorts - evenals, naar we 
zien zullen, hun Nederlandsche navolgers - sterk waren in de 
theorie. Het is een gewoon, en ook wel zeer begrijpelijk verschijn-
sel, dat men meer waarde aan de theorie hecht, naarmate men 
minder de beteekenis van de inspiratie gevoelt. De oudste van die 
arts poetiques des (grands) rhetoriqueurs, door Eustache Des-
champs in 1392 uitgegeven, heet ,L'art de dictier (= dichten) et 
de fere chan~ons, balades, virelais et rondeaulx". Dat zijn dicht-
vormen die we ook to onzent vinden; met nog vele andere, ,,con-
stighe" dichtsoorten aangevuld. Veel ouder was de liefhebberij 
van het acrostichon; het rangschikken van letters dat hieraan ten 
grondslag lag, wordt nu tot een ware rage uitgebreid. Men schrijft 
b.v. verzen in den vorm van een ruit : op den eersten regel een 
woord; de tweede regel is iets langer aan den voor- en aan den 
achterkant; zoo gaat het door tot het midden; en dan nemen de 
regels in gelijke mate af. Ziedaar het vers op de meest meetkundige 
wijze opgevat! En zooals men de lengte der versregels hanteert, 
zoo ,werkt" men ook met klanken, met rijmen - tusschen- en 
eindrijmen -; met het weerkeeren van versregels; sommige ver-
zen kan men van voren naar achteren en van achteren naar voren 
lezen
We zullen ons met de vormen dezer letter-kunde niet bezig hou-
den; gaan liever na, wat er ondanks en onder de heerschappij van 
den vormendienst nog aan poezie in de ware beteekenis des woords 
is voortgebracht. De gedichten waarop we deze qualificatie kun-
nen toepassen, offeren uiteraard maar matig aan de mode. De 
gewone vorm is: zelden meer dan tien strofen, alle eindigend met 
denzelfden „stock", die de kern uitdrukt van hetgeen het heele 
gedicht betoogt; - het is kenschetsend, dat men bij deze soort 
gedichten inderdaad zoo vaak van ,betoogen" kan spreken.
188	EEUW VAN OVERGANG
De belangrijkste refereinen-bundels, die we uit de eerste heeft 
van de XVIde eeuw over hebben, zijn die van Jan van Doesborch, 
en die van Jan van Stijevoort (1524) ; die van Anna Bijns be-
slaan samen een groot tijdvak. We wijden aan deze drie een 
enkel woord.
De bundel van Jan van Doesborch en die van Jan van Stije-
voort bevatten refereinen, waarvan zeker een groot deel nog in de 
XVde eeuw is ontstaan; dat blijkt uit de taal, en uit het felt dat 
hier de gekunsteldheid in mindere mate aanwezig is dan in latere 
gedichten van deze soort. Beide bundels bevatten refereinen „in 't 
vroede", „in 't amoureuse" en „in 't sotte" ; bij van Doesborch 
zijn die drie categorieen afzonderlijk gehouden. Van Stijevoort, die 
geestelijke was - kannunnik van St. Pieter en ,vicarius tsinte 
marien" to Utrecht - heeft veel zuiver godsdienstige refereinen, 
lofzangen, opgenomen; van Doesborch niet. ,Opgenomen" inder-
daad; zijn bundel is een bloemlezing; waarbij hij -gelijk verschil-
lende moderne bloemenlezers - zijn eigen werk niet vergeet ! Er 
zijn gedichten van een zeventientalpoeten, waaronder de beroemde 
de Roovere - over wien aanstonds - en den evenzeer vermaarden 
Jan van den Dale. En de kanunnik was niet zoozeer kannunnik, 
of hij heeft ook wel gedichten die zeer vrijtalig het minnespel ver-
heerlijken, opgenomen. Er zijn echter ook refereinen, die de aard-
sche liefde met teedere fijngevoeligheid eeren; en er zijn er vol 
pret en spot; bijvoorbeeld dat, waarin wordt opgesomd: ,Dees 
syn werdich in die gilde ghescreuen" - ; waarna dan onmiddellijk 
een referein op Gods heerlijkheid volgt, met den „stock" ,,Mach-
tich als God Vader, of God sone reen". De grappen, van goed-
moedig, maar zeer vrij karakter, sparen ook niet de geestelijkheid 
en nog minder de nonnetjes; - men leze het derde referein over 
een haantje, ,alte frisschen crayere", dat zelfs in een,,susterhuys" 
zijn fatsoen niet kon houden; met den stock: ,Ick loicli, is en 
conste my niet bedwinghen". En ook in dezen bundel spot met 
den aflaat-voor-geld
My docht is paus ghemaect was to romen
en myn wyf cardenael om sduechs verchieren.
Mijn kinderen aertsbisscopen doer myn bestieren,
En dan gaan ze met him vieren raad houden, hoe ze ,veel ton-
nen gouts mochten snappen":
JAN VAN STIJEVOORT EN JAN VAN DOESBORCH	189
Ic weet raet sprac twijf laet brieuen gaen lappen 
op alle kerckdueren.... "
Enzoovoort.
Dan wordt de wilde optocht beschreven, die om verlanesse van 
sonden komt en dan de slotstrofe

Princesse
Ic ontbant al dat gelt gaf soe my dochte
dies sinte peter wten hemel clam
Want hij even anderen paus mit hem brochte 
die mij doe alle mijnen pruetel nam 
Dit siende werd is op hem soe gram
dat is mit myn der vuyst op sijn snotgat Rep 
En mit then dat mijn vuijst ghewronghen quam 
Sloich is myn wyf soe die doe by my sliep 
Dat sij bijnae al haer ghebueren riep 
van groter veruaertheyt ick doe ontspranck 
Twijf creet en maecten soe groot ghepiep 
ja dat icker bey myn handen om vranck 
Vloyckende den droom van fortunen cranck 
want hoe is van wanen snachs doeruloghen was 
mer smorghens vondick dat al ghelogen was.

Zoo geeft dan Stijevoorts bundel het heele XVIde eeuwsche 
leven in alle schakeeringen van vroomheid, tot uitbundigheid-
van-levensvreugde. Men vindt er - we noteerden het reeds - een 
en ander dat men tot de poezie van de gildekens, de Blauwe Scute
kan rekenen, en zelfs prachtige liefdeverzen.
En dan is er de drukker-uitgever Jan van Doesborch, die in een 
bundel J 1529 1) ook, naar we zagen, „'t amoureus" en „'t sot" 
het ,wijs" laat flankeeren; d.w.z. refereinen van verschillende 
dichters in deze drie rubrieken samenzet. Ook in dezen bundel 
vindt men in alle genres veel welluidends, veel sierlijke versificatie 
met luchtig trippelende, en, naar eisch van den inhoud, zwaar 
orgeltonige klanken. Veel waarachtig gevoel ook; bij dezen - als 
bij meer - vertegenwoordigers van 't zoozeer gesmade genre. We
kunnen niet lang bij dezen bundel stilstaan; ik haal dan slechts het 
slot van een ontroerend afscheidsreferein aan (Nr XI in den door 
Kruyskamp uitgegeven bundel, regel 70-91)
1) lie de Refereinenbundel van Jan van Doesborch, uitgeg. door Dr. C. Kruyskamp 
(Leiden, 1940) dl. I, b1z. XV.
190	EEUW VAN OVERGANG
Princesse
Van v to scheyden is my een hart gelach
die noyt lieuer en sach onder shemels throne. 
druck heb is to lijden, ist dach oft nacht, 
is roepe o wach, o schoonste schone, 
och moet is nv scheyden van uwen persone, 
so clagic dat is oyt was gheboren. 
o catiuighe 1) wat maeckic in swerelts woene 
meerder ongeluc en quam noyt mensche to voren, 
den moet verflaut, is gheeft tspel verloren,
want tegen moten 2) ter werelt geen boet 3) en vint; 
och mocht is versincken, versmachten, versmoren, 
waert mynder sielen salich is achtes en twint 4). 
och alle minners, siet dat ghi dus niet en mint 
als allendich metter mutsen 5) doorreden, 
wacht v voor die mutse en dat versint 
mint dat ghi behouden muecht, so blijfdi in vreden, 
want noyt meerder j5ijn mach sijn geleden 
dan to scheyden van lief daer lie/de so gyoot is; 6) 
is weet wel, is proeft opden dach van heden. 
hier mede adieu, die mijn leuen en doot is, 6) 
adieu lief, tscheyden is bitterder dan fenijn, 
mer noyt so lief ten most gescheyden sijn.
*
Met Anna Bijns komen we in de strijdfaze onzer historie: die 
niet alleen zich in de litteratuur weerspiegelt, maar aanvankelijk 
onze litteratuur volkomen overheerscht. Anna Bijns is een van de
eerste en van de voornaamste dergenen die het referein als 
emotioneel wapen in den strijd der geesten gebruiken. Van de 
voornaamste; om de kracht en warmte harer overtuiging, die 
machtig bleek gloeienden inhoud in deze vaste vormen to gieten; 
vormen die zeer zeker niet - zooals men zoo vaak, elkaar na-
pratende, heeft beweerd - noodzaken tot verstarring - (het pre-
cieuze sonnet, naar eisch gehanteerd, is to dezen veel bezwaarlij-
ker dichtvorm) - maar die doordat er zoo akelig veel in gelief-
hebberd werd tot een zeurig praten om eenzelfde moraalregeltje
1) = ellendige.
2) = moeten.
3) = betering, baat.
4) = niets.
5) = vrouwen.
6) cursiveering van mij : W.
ANNA BIJNS
191
heen leidden 1). Anna Bijns, in 1494 to Antwerpen geboren, geeft 
in 1528, dus nog slechts elf jaar na Luthers optreden, haar eersten 
bundel uit tegen de,,vermaledijde Luthersce secte" ; - een van de 
bewijzen, hoe snel zich de leeringen van Wittenberg hebben ver-
breid. Zij wordt - of was misschien al - schoolmeesteres in haar 
geboortestad; waar, als in verschillende andere Vlaamsche steden, 
reeds sedert het midden der eeuw het onderwijs nog maar ten deele 
aan de kloosterscholen was gebleven, al had de geestelijke ,scho-
laster" het oppertoezicht over alle onderwijs.
Haar bundel had succes, werd een paar maal herdrukt ; een 
tweede en derde volgen hem. Ze heeft, althans in haar jeugd, 
nog velerlei andere rhetorykelijke verzen geschreven; waaronder 
ook refereinen „int sotte" en „int amoureuze" ; die wel geschikt 
zijn om ons het beeld der dichteres volkomen voor oogen to stellen 
en ons van haar frisch en volksch, zij het dan niet al to kieskeurig 
talent to overtuigen; maar haar beteekenis blijft voor ons die 
welke ons blijkt uit haar drie gedrukte bundels: die van een strijd-
ster voor het Oude Geloof. Haar drie bundels zijn als de drie acten 
van de tragedie haars levens. Eerst is zij enkel felheid en veront-
waardiging tegen de vijanden van haar Kerk.. Dan tracht zij, wel 
gevoelende, hoezeer die verdediging noodig hebben, de priesters 
vrij to pleiten, zooveel mogelijk, van wat men hun ten laste legt. 
Tenslotte, als zij ook Calvijn heeft zien optreden, en als zij tot de 
overtuiging is moeten komen, dat de priesters maar al to vaak, 
wanneer men op hun levenswijs let, niet to verdedigen zijn; als ze 
moet erkennen : „haer wercken bederven, dat haer woorden stich-
ten", wanhoopt zij aan de menschelijke kracht ten goede en ter 
waarheid. En alleen Gods almacht zal de Kerk, als Hij dat wil, 
nog kunnen redden. Zooals Hij haar wankele ziel redden moge.
Haar poezie, hoewel door de voltallige slotstrofen - (in de an-
dere refereinenpoezie zijn die dikwijls korter dan de voorafgaande) 
- en door de meerdere gekunsteldheid, een verder ontwikkelings-
stadium van de refereinen-poezie demonstreerend, sluit zich wel 
zeer aan bij de bundels van Van Stijevoort en Van Doesborch; 
in dezen laatsten zijn trouwens hoogstwaarschijnlijk refereinen 
van haar opgenomen. Er is meer goede rederijkerspoezie, maar 
in de genoemde bundels, die van Anna Bijns dan wel zeer daarbij 
gerekend, zien we het rederijkersvers op zijn best. En ook bij Anna
1) Lie de zeer juiste opmerkingen van Kruvskamp, o.c. blz. LXXV vgg.
192	EEUW VAN OVERGANG
Bijns hebben we, als we haar andere refereinen bij die van haar drie 
godsdienstige bundels voegen, een beeld van het heele leven in de 
eerste helft van de XVIde eeuw. Toch, zooals we reeds zeiden, hier 
is ook wel, als bij den bundel van Van Stijevoort, het godsdienstig 
element de hoofdzaak; het is blijkbaar de kern van Anna Bijns' 
leven. In haar vroegste gedichten komt die vooral in lofzangen, 
zondebesef en belijdenis tot uiting; de uitvallen tegen de „ketters 
vol etters" zijn bier nog slechts sporadisch. Maar de bundel van 
1528 heeft een voor alles polemisch karakter; Luther, tegen wien 
het dan voornamelijk gaat, noemt ze liever niet bij name; hij 
wordt bijvoorbeeld aangeduid, als „de uutgheloopen man to 
Swertenberghe" ; Wittenberg klinkt haar in dit verband to rein ! 
Zelfs in omgang met ketters ziet zij gevaar voor de ziel, „die bij 
serpenten gaet, crycht van den venijne", de priesters worden niet 
vrijgepleit van al de verkeerdheden welke men hun ten laste legt, 
maar ja, ze zijn toch ook maar menschen! Zij roept de bestuurders 
der Kerk op tot krachtig verweer tegen die haar belagen, en tot 
krachtiger verdediging van de leer.
Ze wordt ouder; - en feller; het veldwinnen der Hervorming 
geeft daar alle reden toe. Zij vervalt nu zelfs tot stroomen van 
scheldwoorden; ze beweert dat de zoogenaamde godsdienstige 
bijeenkomsten der ketters een onzedelijk karakterhebben; ontziet 
zich niet, weggeloopen nonnen en monniken, die den gehuwden 
staat hebben verkozen, het gemakkelijke onbezorgde ]even van 
vroeger voor oogen to stellen 1) - welk een argument voor haar 
tegenpartij ! -; ze beweert nu zelfs uitdrukkelijk, dat men niet op 
de daden, maar alleen op de leeringen der priesters moet letten .... 
Het is een argument, maar, zooals we reeds hiervoor opmerkten, 
die slechte daden zijn toch tevens een bewijs van de verzwakte 
beteekenis der leeringen voor wie ze verkondigen
Anders in den derden bundel; then een ander voor haar uitgeeft. 
Daar voelt zij, hoe zwak het scheepken Petri is geworden „in die 
wilde zee" - Lichamelijk is zij ook zwak; ze is dan 73 jaar - en 
nog steeds schoolmeesteresse -; ze ziet steeds den dood voor 
oogen. Al laat die zich nog zeven jaar wachten. -
1) 't Referein ,Selc soect de goey nachten en verliest de goey daghen.
ANNA BIJNS	193
Met Anna Bijns zijn we op het terrein gekomen van den in lit-
teratuur weerspiegelden geloofsstrijd; de litteratuur die vooral de 
tweede helft van deze eeuw beangstigend maakt van felle muziek.


We willen, om de chronologie niet al to veel geweld aan to doen, 
nu eerst nog even, teruggaande tot de eerste levenshelft van Anna 
Bijns, een enkel woord wijden aan een paar andere rederijkers; en 
vervolgens iets zeggen van de theoretici onder hen.
Daar is Willem van Haecht uit Antwerpen, van wien we o. a. refe-
reinen vinden in den bundel, samengesteld door Jan de Bruyne ; 
daar is de Brugsche metselaar Anthonis de Roovere, then we, als 
we ons zuiver aan de chronologie hielden, al eerder hadden moeten 
noemen; hij stierf al in 1482 en is dus een van de eersten in de 
rhetorycke. Beroemd is van hem : „Van der Mollen feeste" ; waarbij 
„elckerlyc",
- ghy goede lieden al ghemeine,
Edele, onedele, aerme ende rycke, -
wordt „ontboden al in dit lantschap van den mollen" ; d.i. het 
onderaardsche, het graf. Want
Der mollen Heere, dopperste prins, 
Die de mol schiep, de blinde beeste,
Heeft ontboden haer en gins 
Onder tvolck, minste ende meeste,
Dat sy commen ter mollenfeeste,
Daer sy hof houden onder deerde.
Als dlichaem sal scheeden van den gheeste 
Salmen elck dienen naer zijn weerde 1).
En dan komt de groote lijst van al wie op de aarde groot waren, 
of vroolijk, of ijdel; ook de fleurige en coquette vrouwen!
Selden is volmaect de feeste
Daer vrouwen ghebrecken, ofte jonckvrouwen: 
Dies zijnse ontboden, minste ende meeste, 
Ter mollen feeste, in goeder trouwen;
Lange sleypsteerten, ofte bonte mouwen
Noch tuyten 1) en dorren sy hebben twint 3) ;
De mollen, die daer haar feeste houwen, 
Sy en soudent niet sien: sy zijn al blindt.
1) D.w.z. zal ieder naar zijn werkelijke waarde zijn loon krijgen. 
2) vlechten, lokken. 3) in 't geheel niet.
W ALCH	13
194	EEUW VAN OVERGANG
Een vlotte, in huppelend rhythme bewegende dooden-
dans	
Deze meyskens zijn oock alle ghedaecht,
Die to vastenavonde pijpers 1) hueren, 
Eest dienstbode, voestre oft maecht,
Die haer voeten to dansene rueren: 
Deze moeten wech, in corter uren,
Hoe jonck sy zijn, hoe blijde van gheeste; 
Dit dansen, dit reyen mach hier niet dueren;
Sy moeten gaan danssen ter mollen feeste.
En zoo zijn er meer gedichten van hem, waarin het „memento 
mori" op lustige wijze - maar met een snerpend fluittoontje er-
door - wordt gepredikt. En dan zijn daar Cornelis Crul, Andries 
van der Muelen (Van der Ketyvicheit der menschelicker natueren, 
eerst ghemaeckt in Latyne bij Paus Innocentius de III ende es 
daerna overghezett uten Latyne in Vlaemschen dichte), en Josine 
des Planques. En er is de beroemde Jan van den Dale, van de 
Brusselsche kamer,,Het Boeck", die eenmaal een gouden ring met 
een diamant won, uitgeloofd (+ 1500) door Filips den Schoonen, 
die zelf een onderwerp voor een landjuweel had opgegeven. Van 
den Dale heeft - ook weer! - een gedicht over de vreezen voor 
,,De ure van den doot" geschreven, dat ook in een Fransche 
vertaling is gedrukt. De dichter heeft een droom - een geliefd 
motief voor de allegoristen, dat we reeds bij den Roman de la 
Rose aantroffen -; de vijf zinnen verschijnen hem daarin en 
trachten hem to verleiden; zijn standvastigheid wordt door Maria 
beloond, als de schrikkelijke dood hem daarna bedreigt. Er is ook 
nog een gedicht van hem bekend van 1528, „De Stove", een ge-
sprek van twee jonge vrouwen in een badstoof - d.i. wat wij een 
„Turksch bad" noemen -; de eene vrouw legt de andere uit, hoe 
ze haar ondeugenden man op 't rechte pad moet brengen.
Verder: de bekende Brusselaar Johan Baptiste Houwaert, ge-
boren in 1533, overleden in 1599, een standaard-type van den 
bloeitijd der rederijkerij ; reeds zeer sterk onder renaissance-
invloed. Hij is de schrijver van den ,Handel der Amoreusheyt" 
van 1583, „inhoudende dry excellente, constighe, soetvloyende 
Poetische spelen van sinnen van Jupiter en Yo met dry behaeche-
1) doedelzakspelers.
JOHAN BAPTISTE HOUWAERT	195
lijke ende belachelijke Dialogen oft disputacien van minnen 1). 
Hij is een hooggeplaatste ambtenaar, ,conseillier en meester ordi-
naris der rekeninghen des hertoghdoms van Brabant" ; en weet 
heel wat van de Grieken en Romeinen ! Hij is Erasmiaansch voor-
zichtig en politiek; heeft de Hervormden voorgestaan, maar, door 
Alva gevangen genomen, zich weten vrij to pleiten, en heeft iederen 
landvoogd, Willem van Oranje en die hem opvolgden, gelijkelijk 
eerbied betoond. Zijn voornaamste werk is ,Pegasides Pleyn ende 
den Lusthof der Maeghden", waarin den Nederlandschen jonk-
vrouwen, al prijst hij ze reeds als de uitstekendste ter wereld, 
leering tot nog grooter volkomenheid wordt bijgebracht ; met aan-
voering van zeer vele verhalen, vooral uit de Oudheid; vaak van 
een niet kieskeurig karakter - maar zulke verhalen vindt men in 
den Bijbel ook, zei Houwaert - met veel tentoonspreiding van 
klassieke kennis, veel allegorieen en veel moralisaties. Het is zoo 
,,veel", dat men aan een critiek van zijn dichterschap als zoodanig 
niet toekwam; men stelde zijn werk met dat van alle groote dich-
ters der Oudheid gelijk....
En dan heeft hij ook nog gedicht over „De vier Uutersten, van 
de doodt, van het oordeel, van d'eeuwich leven, van de pijnen der 
hellen" ; het geliefde onderwerp alweer van de rederijkers ; leerzaam 
evenwel ten opzichte van den geest van zijn tijd; men ziet onder 
andere hierin, hoe de twijfel dan de harten doortrekt; - al 
doen Houwaerts wereldsche neigingen ten opzichte daarvan nog-
al eens dienst - bij hem - als een narco icum. De vraagstukken 
zijn moeilijk, zegt hij,
En want wij hebben soo luttel intervals
Van tijde, soo eest den mensch onmoghelijck in als 
T' ondersoecken de waerheyt en de ghebreken.
Over die angstige vlagen, waarbij eenvoudiger en eerlijker na-
turen, de strijders voor het geloof aan beide zijden, met felle 
kracht partij kiezen, komen wij in het volgende hoofdstuk to 
spreken. Hier nog iets over de poetica der rederijkers. Dat is dan
1) Er is flog een ,Handel der Amoreusheyt" ; met de spelen ,Aeneas ende Dido", 
„Narcissus ende Echo" - het beste van de vier -,,Mars ende Venus", ,Leander ende 
Hero", in 1621 to Antwerpen gedrukt, op naam van Houwaert gesteld, maar waar-
schijnlijk ten onrechte (zie Immink's uitgave van Colijn van Rijssele's ,Spieghel der 
Minnen", b1z. XLIX vgg.)
196	EEUW VAN OVERGANG
vooral over het theoretisch werk de ,Const van Rhetoriken" van 
Matthijs de Castelein. Deze Oudenaerder, geestelijke en factor der 
kamer ,Pax Vobis", is een halve eeuw jonger dan Houwaert. Hij 
is vooral bekend door zijn theorie; - van zijn ,praktijk" hebben 
we alleen een ,Spel van Pyramus en Thisbe" over, bestaande uit 
vele dialogen zonder handeling, en zoozeer bastaardtalig als de 
qualificatie die hij zichzelf toekent (,,excellent poete moderne") 1) ; 
benevens een dertigtal ,Diversche Liedekens", van aanmerkelijk 
minder eigenwijze allure. De minneliedjes - van dezen priester - 
zijn daaronder nog de beste. Trouwens, de priesters kenden in 
overgroote meerderheid in then tijd wel zeer de aardsche minne; 
wil men to dezen een overzicht en een getuigenis van onverdachte 
zijde vernemen, men leze blz. 27 en 28 van Anton van Duinker-
kens ,Dichters der Contra-Reformatie 2).
Maar als gezegd, het hoofdwerk van De Castelein, waardoor zijn 
naam bekend bleef, is zijn ,Const van Rhetoriken" (1548). Het is 
een leerboek, Mercurius droeg hem in een droom op het to schrij-
ven. De dichters (rhetorisinen, facteurs) zijn menschen, die het 
profijt hunner medemenschen zoeken, door hen to onderwijzen, en 
door hun blijdschap en ontroering to brengen. Een dichter moet 
beginnen met geschiedenis en ,poetrye" to studeeren. Dan kan hij 
zich gaan oefenen in 't schrijven van balladen, rondeelen en minne-
liedjes; daarna komt moeilijker werk aan de orde, een tafelspeel-
ken of een esbatement; dan eerst het allermoeilijkste: een ,spel 
van sinne". Hij moet veel schrappen, ,statelick" zich uitdrukken 
met veel „schuym" - d.i. sierlijkheden - zijn redenen optooien, 
stoplappen vermijden.... Voorts: ,int paien der ooren leit de 
scientie meest"; dus moet men zorgen voor welluidendheid; en 
ook op het gebied van spel, van ,gesticulatie en mimiek", geeft hij 
voorschriften. En legt er den nadruk op, dat men geen nieuwig-
heden moet probeeren; men moet doen als de voorgangers in de 
kunst. Behalve hierin, dat hij eenig meerder respect toont voor de 
kunst der oudheid - waarvan hij intusschen niets begreep; maar 
waaraan hij wat termen dankt - is deze rhetorisijn dan ook vol-
komen een man van den ouden stempel; als zijn voorbeeld Jean 
Molinet, aan wiens „art de rethorique" hij nogal een en ander ont-
1) Men lette erop, dat hier niet alleen de woorden, maar zelfs de woordorde Fransch 
is!
2) Deel II van ,Bloemlezing uit de Katholieke Poezie van de vroegste tijden tot 
heden" onder redactie van Anton van Duinkerken (Utrecht, 1932).
MATTHIJS DE CASTELEIN EN JAN VAN CAUWEEL 197
leent. Terwijl de schilders-landgenooten van dezen sierlijken knut-
selaar ook al v66r de renaissance-invloeden, en - als in zijn tijd - 
d66r, en ondanks, de Italiaansche voorbeelden diepgevoelde ver-
heerlijkingen van het leven schiepen, houdt hij zich aan de kunst-
matige sierlijkheid. Onmiddellijk na hem staan dichters op, die door 
de essentie der klassieken zijn getroffen; maar intuschen, zijn 
werk was wel zeer naar den geest van de burgerlijke, de zeer 
burgerlijke burgers, die in dienst van de ,eedel conste lieflycke" 
plachten to peuteren 1) ; zijn werk werd nog in de XVIIde eeuw 
herdrukt. Al moet men ook wel zeer in het oog houden, dat vele 
oude waarheden in zake de kunst, „waarheden als koeien", toen 
nog nieuwe, jonge waarheden waren voor den XVIde eeuwer, die, 
van de oude versvormen los geworden, zocht naar een geest die hem 
ook in den vorm kon voldoen. Een belangrijken stap verder dan 
Castelein gaat Jan van Cauweel, die de ,Const van Rhetoriken" 
uitgaf; hij noemt onder de verschillende rhetorisijnen, behalve 
eenige echte rhetoriqueurs, ook Ronsard en Du Bellay. Hij kent 
dus ook die dichters die in Frankrijk een gevoeliger, waarachtiger 
kunst vertegenwoordigen. Met Castelein en met de Pleiade heeft 
hij een groote minachting voor de ,straetdichters" - liedjes-
zangers en rijmers om den broode -; maar nog niet grondt zich 
dat gevoel van meerderheid op het fijner gevoel. Dat komt later.
De XVIde eeuw, althans de eerste heeft daarvan, is de tijd van 
het zoeken. Het Middeleeuwsche in denkwijs en vorm, voelt men, 
is verouderd; maar een wezenlijke nieuwe schoonheid heeft men 
nog niet gevonden. Doordat men verkeerd zoekt; niet uitgaande 
van 's levens en 's harten inspraak, maar knoeiende in ,vormen". 
Zoo redekavelt men ook ontzagiijk veel over de versvoeten; waar-
bij men het Fransche vers tot voorbeeld nam; dat niet, als het 
Germaansche, berust op een aantal heffingen, maar op de gelijk-
heid van het aantal lettergrepen, waarbij zoo min mogelijk geheel 
onbelangrijke moeten voorkomen. De Fransche taal is een zeer 
goede grondslag voor deze theorie; uitgebreide toonlooze uitgan-
gen komen daar niet in voor; maar de Nederlandsche taal heeft 
niet een dergelijke gelijkvloeiendheid, die men, wat den klank be-
treft, aan zichzelve kan overlaten. Het resultaat moest een horten
1) Dat dit woord niet ongepast is, blijkt wel nit de tallooze zeer kunstige rijmschema's. 
Zie op b1z. 70, noot 1 in J. van Leeuwens proefschrift over Matthijs de Castelein de 
talrijke versvormen.
198	EEUW VAN OVERGANG
en stooten worden. Man zal dan tenslotte overgaan tot de navol-
ging van rijmlooze classieke metra. Eerst in de XVIIIde eeuw zal 
men den eigenaardigen grondslag van het Germaansche vers ont-
dekken.
Lit teratuur
G. KALFF, Geschiedenis der Nederl. Letterk. in de r6de eeuw (Leiden, 1889). 
WILLEM Kors, Schets eener Geschiedenisse der Rederijkeren (met een ,Lijst der
Rederijkkameren in de Nederlanden") z.j. en plaats v. uitg. (WILLEM Kors
leefde van 1724 tot 1776).
G. D. J. SCHOTEL, Gesch. der Rederijkers in Nederland, 2de druk, 2 dln. (Rotter-
dam, 1871).
P. VAN DuYSE, De rederijkerskamers in Nederland (Gent, 1900).
E. VAN DER STRAETEN, Le thzdtre villageois en Flandre, 2e ed., 2 d1n. (Brussel, 
1881).
C. R. HERMANS, Gesch. der Rederijkers in Noord-Brabant (Den Bosch, 1867). 
J. A. N. KNUTTEL, Rederijkers Eerherstel (De Gids, 1910, 1, blz. 433). 
E. VAN EVEN, Het Landjuweel van Antwerpen in 1561 (Leuven, 1861). 
G. KALFF, Trou meet blijcken (Groningen, 1889).
Een. Spul van sinnen van den siecke Stadt, uitg. d. H. F. GRONDIJ5 (Borculo,
1917).
C. G. N. DE VooYS, Rederijkersspelen uit het archief van ,Trou moet blijcken", 
(Ts. v. Ned. T.- en Letterk., XLV, blz. 265, XLVII, blz. 161 en XLIX, b1z. 1).
C. G. N. DE Vooys, A msterdamsch rederijkersleven in het midden der XVIde eeuw 
(Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XLVIII, b1z. 133).
Reformatoriese Refereinen, door C. G. N. DE VooYS (De Nieuwe Taalgids XXIII 
blz. 249.).
N. VAN DER LAAN, Rederijkersspelen. Naar een hs. ter Bibliotheek van het 
Leidsche Gerneentearchief (Den Haag, 1932).
N. VAN DER LAAN, Uit het archief der Pelicanisten. Vier zestiende-eeuwsche es-
batementen (Leidsche Drukken en Herdrukken, 1938).
Spelen van Sinne binnen Gendt verthoont. 1539 (Gent, 1539). (Nieuwe uitg. door 
L. M. VAN Dis en B. H. ERNF (Groningen, 1939).
Spelen van Sinne, ghespeelt op tlantjuweel binnen A ndtwerpen, 156 z (Antwerpen, 
1562).
Spelen van Sinne ghesbeelt ende verthoont binnen die stede van Rotterdam, 156r 
(Rotterdam, 1614).
Die eerste bliscap van Maria, opn. uitgeg. en toegel. door W. DE VREESE 
(Den Haag, 1931).
Lusthof van Rhetorica (Leiden, 1596).
Const-thoonend juweel bij de loflycke stadt Haarlem in't licht gebracht (Zwolle 1607). 
Haerlems juweel (Zwol 1608).
Veelderhande Geneuchlycke Dichten, Tafelspelen ende Refereynen, opnieuw uit-
gegeven vanwege de Mij. der Ned. Lett. to Leiden (Leiden, 1899).
L. M. VAN Dis, Reformatorisehe Rederijkersspelen uit de eerste helft van de zestien-
de eeuw (Haarlem, 1937).
Den Spieghel der Salicheyt van Elckerlyc, uitg. door K. H. DE RAAF (Groningen, 
1897).
ELCKERLYC, a fifteenth century Dutch morality and Everyman, a nearly con-
temporary translation (Gand, 1892).
K. H. DE RAAF, Nogmaals een en ander over de verhouding van Elckerlyc tot 
Everyman (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XXII, b1z. 241).
FRANCIS A. WOOD, Elckerlycc-Everyman. The question of priority (Modern Philo-
logy, VIII, b1z. 269).
Een zeer goede uitgave van Elckerlyc, vergeleken met - en tooneelaanwijzin-
LITTERATUUR
199
gen gevende door middel van - de latere Latijnsche bewerkingen, is die van 
J. Endepols, Den Spieghel der Salicheyt van Elckerlyc (in de serie Lyceum-Her-
drukken, Groningen, 1925).
Over zuivere dramatiek naar aanl. v. „Elckerlyc", door H. TEIRLINCK (Versl. en 
Med. Kon. VI. Acad. 1931, biz. 1297).
Is Pieter Doorlant de auteur van den Elckerlyc? door L. WILLEMS (Versl. en 
Med. Kon. VI. Acad. 1932, b1z. 307).
Elckerlyc en zijn auteur Christiaan Stercken (= Christianus Ischyrius) door 
J. L. BLONDIN (Ts. v. T. en Letteren XX, blz. 191).
Elckerlyc-Studies door L. WILLEMS (Versl. en Med. Kon. VI. Acad. 1933, blz. 
873).
Over Elckerlyc. Teksteritische en exegetische aanteek. door J. W. MULLER 
(ibid. 1935, blz. 283).
Elckerlyc vs. 3r7 door A. HEGMANS (Versl. en Med. Kon. V1. Acad. 1937, blz. 423). 
„Everyman" gespeeld in Hollywood, door A. VAN LUNTEREN-CORPORAAL (Op 
de Hoogte, 1938, b1z. 52).
J. W. VAN BART, Een comedia offe spel van Homulus (Utrecht, 1904).
Dit is die Historie ende leven van den heylighen heremyt Sint Jan van Bererley, 
uitg. door G. J. BOEKENOOGEN (Leiden, 1903).
G. KALFF, Bijdragen tot de geschied. van ons middelned. drama (Ts. v. Ned. T.-
en Letterk. XXII, blz. 304).
VAN NYEUVONT, Loosheit ende Practike, uitg. door E. NEURDENBURG (Utrecht 
1910).
H. E. VAN GELDER, Satiren der XVIde eeuwsche kleine Burgerij (Oud-Holland, 
XXIX, blz. 201); als bijlage: Van de Hel van 't Brouwersgildegenoemt (ibid, blz. 
232).
Spelen van Cornelis Everaert, uitg. door J. W. MULLER en L. SCHARPE (Leiden, 
1898).
J. W. MULLER, Corn. Everaerts spelen als spiegel van de maatschappelijke toe-
standen zijns tijds (Versl. en Med. Kon. Vl. Acad. 1907, blz. 433).
Cornelis Everaerdt door V. GROOT (D. Warande 1928, blz. 183).
J. PRINSEN J. Lzn, Het Esbatement Van de Schuyfman (Ts. v. T. en Letteren 
XIII, biz. 569).
Cluyt van Tielebuys, die wederom herdragen wilde sijn, uitg. door J. VAN VLOTEN, 
Het Nederl. kluchtspel, 2de dr. I. (Haarlem, 1878), blz. 168. Hierin ook de 
klueht „Van Onse lieven Heers minnevaer" (ibid., blz. 149).
Esbatement van de Bervoete Broers, uitg. door K. STALLAERT (Antwerpen, 1891).
F. A. STOETT, Drie kluchten uit de zestiende eeuw (Schuyfman, Hanneken Lecker-
tent, Katmaecker) (Zutphen, 1932).
B. H. ERNE, De rijmen in drie kluchten uit de zestiende eeuw (Ts. v. Ned. T.- en 
Letterk. LI, blz. 137).
C. G. N. DE Voovs, Onbekende zestiende-eeuwse esbattementen van een onbekende 
Rederijkerskamer (,,De Rode Lelie") to Brouwershaven (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. 
LV, blz. 211).
De Spiegel der minnen door Colijn van Rijssele, uitg. door M. W. IMMINK, 
(Utrecht, 1913).
De Refereinenbundel van Jan van Doesborch, uitg. door C. KRUYSKAMP. 2 d1n. 
(Leiden, 1940).
Jan van Stijevoorti Refereinenbundel Anno MDXXIV; uitg. door F. LYNAen 
W. VAN EEGHEN, 2 dIn. (Antwerpen, z.j. - 1929 -).
Refereinen van Anna Bijns, uitg. door A. BOGAERS en W. L. VAN HELTEN 
(Rotterdam, 1875).
Nieuwe Refereinen van Anna Bijns benevens enkele andererederijkersgedichten 
nit de XVIde eeuw, uitg. door W. J. A. JONCKBLOET en W. L. VAN HELTEN (Den 
Haag, 1886).
E. SOENS, Onuitgegeven gedichten van Anna Bijns (Leuvensche Bijdr. IV, b1z. 
199 en IX, blz. 37).
F. J. v. D. BRANDEN, Anna Bijns, haar !even, haar werken, haar tijd (Antwer-
pen, 1911).
200	EEUW VAN OVERGANG - LITTERATUUR


Een viertal onbekende werken van de Brusselsche r5de eeuwsche rederijkers Colijn 
en Smeken en van den Bruggeling Anthonis de Roover, door J. CUVELIER. (Versl. en 
Med. Kon. Vi. Acad. 1937, b1z. 89).
Bloemlezing nit de Katholieke poezie van de vroegste tijden tot heden, onder re-
dactie van ANTON VAN DUINKERKEN.
I. Dichters der Middeleeuwen, door W. H. BEUxEN (Bilthoven, 1936).
II. Dichters der Contra-reformatie, door ANTON VAN DUINKERKEN (Utrecht, 
1932). Hierin belangrijke bibliografische aanteekeningen, (blz. 105, vgg.).
De Stove by JAN VAN DEN DALE (Antwerpen, 1528).
De ure vander Doot by JAN VAN DEN DALE (1543).
KATHERINA BOUDEWIJNS, Het Prieelken der gheestelijker wellusten, uitg. door 
HERMANCE VAN BELLE (Antwerpen, Santpoort, 1927).
PAUL DE KEIZER, Nieuwe gegevens omtrent Colijn Caillieu (Coellsn), Jan de 
Baertmaher (Smeken), Jan Steemaer (Percheval) en Jan van den Dale (Ts. v. Ned. 
T.- en Letterk. LIII, blz. 269).
D. TH. ENKLAAR, Broeder Aernout, broeder Everaert en Zuster Lutgaert (Ts. v. 
Ned. T.- en Letterk. LIV, b1z. 129).
M. RAMONDT, Aernoutsbroeders en clerici vagabundi (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. 
LV, b1z. 309).
Rethoricale werken van ANTHONIS DE ROOVERE (Antwerpen, 1562).
G. C. VAN 'T HooG, Anthonis de Roovere (Amsterdam, 1918).
TH. DE JAGER, De Roovere's Lof van den Heleghen Sacramente (Roeping, 1924). 
Anthonis de Roovere en zijn „Van der Mollenfeeste" door W. H. BEUKEN (De
Gemeenschap, 1935, b1z. 306).
Rhetores Bruxellenses door W. VAN EEGHEN (Revue Beige de Phil. et d'Histoire; 
XIV, blz. 437).
D. TH. ENKLAAR, Naar aanleiding van het Bredasche Sacramentsspel (Ts. v. Ned. 
T.- en Letterk. LVI, b1z. 28).
CORNELIS CRUL, Een schoone ende gheneugelicke historie of cluchte van Heynken 
de Luyere, waerachtelyc ghesciet, seer verheuchlyck om lesen (Antwerpen,'1582). 
Nieuwe uitgave door LODE BAEKELMANS (Antwerpen, 1920).
Een zuverlic boucxken van dern Ketyvicheit der menschelicker naturen duer 
ANDRIES VAN DER MEULEN (Gent, 1543).
EDUWAERT DE DHENE, Testament Rhetoricael (Brussel, 1561) en De Warachtighe 
Fabulen der Dieren (Brussel, 1567).
L. SCHARP), Un Villon flammand (compte-rendu du 3e congres scientif. inter-
nat. des Catholiques, 1894).
Milenus Clachte door J. B. HOUWAERT (Antwerpen, 1577).
JOHAN BAPTISTA HOUWAERT, Den Handel der Amoureusheyt, inhoudendevier 
poetische spelen (Brussel, 1583) en De vier Uuterste, van de doodt, van het oordeel, 
van d'eeuwich leven, van de pijnen der hellen (Antwerpen, 1583) en Pegasides Pleyn 
ofte Lusthof der Maechden (Rotterdam, 1582).
JAN VANDERHEYDEN, Het theme en de uatbeelding van den dood in de poezie der
late Middeleeuwen en der vroege Renaissance in de Nederlanden (Gent, 1930).
Id., J. B. HOUWAERT en 0. DE LA MARCHE (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. LI, b1z. 49). 
M. E. KRONENBERG, Een onbekende vertaling van,,Le Chevalier delibere" door
Pieter Willems gemaakt (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. LL blz. 178).
MATTHIJS DE CASTELEIN, De Const van Rhetoriken (Gent, 1555).
Diversche liedekens ghecomponeert bij wijlen MATHYS DE CASTELEYN (Gent,
1545).
PYRA.MUS en THISBE (Rotterdam, 1612).
J. VAN LEEUWEN, Matthijs de Castelein en zijn Const van Rhetoriken (Utrecht, 
1894).
G. A. NAUTA, Namen nit de Castelein's Const van Rhetoriken (Ts. v. Ned. T.- en 
Letterk. XXIX, blz. 234).
HET NIEUWE

We kenschetsten de XVIde eeuw als de eeuw van het zoeken. 
Het is ook de eeuw van het vinden, het vinden van het nieuwe. 
Het is de eeuw der reizen; en der ontdekkingsreizen. De eeuw vol 
belangstelling voor wat ver en vreemd is. Dat voelt men ook - 
o.a. - in de afbeeldingen van gewijde verhalen, zooals de schilder-
kunst die geeft. In de XVde eeuw doorloopend vereigenlandsching 
der bijbelsche figuren en vooral der momenten uit de bijbelsche en 
heiligen-geschiedenis. Nu wordt het exotische daarvan als een bij-
zondere attractie op den voorgrond gebracht ; bij al die vluchten 
naar Egypte vooral, welke onze musea rijk zijn. Hierin is ook de 
nader gekomen renaissance to voorvoelen ; die vol belangstelling is 
voor de verscheidenheid der levensvormen in de geschapen wereld. 
Het individu voelt zich vrij, en wil veel, veel zien. Merkwaardig is 
bijvoorbeeld de wijze waarop een De Patinier zijn landschappen 
schildert. Het zijn nog niet enkel landschappen; ze worden gege-
ven als omgeving van een moment van de gewijde geschiedenis.. . 
in naam ; inderdaad is het landschap zelf bij dezen Vlaming, als bij 
vele zijner tijdgenooten, reeds hoofdzaak geworden. Ze geven 
dan een moment ; maar ook wel meer momenten; dat is to zeggen 
het landschap en wat daarin gebeurt, is niet, als in de tegenwoor-
dige en ook al in de XVIIde eeuwsche kunst, gezien uit een waar-
nemingspunt vandaan. Men reist ook bij het bekijken van zoo'n 
schilderij : niet meer op de primitieve manier, er worden name-
lijk niet meer geheel los van elkaar eenige geheel afzonderlijke 
plaatjes op een paneel gezet, maar, terwijl het individu zijn visie 
vanuit een bepaald punt als het belangwekkende poneert - (we 
zagen reeds : de renaissance is voor alles een verhoogd besef van de 
beteekenis van het individu) - wijkt de beschouwer, d.w.z. de 
schilder daarna nog wat terzijde, om een ander moment, dat men 
van het eerste standpunt of niet kon waarnemen, ook nog in het 
beeldte kunnenbetrekken. We hebben dus feitelijk een overgangs-
toestand van het „los naast elkaar zetten", dat typisch Middel-
eeuwsch is, tot de geconcentreerde visie van een moment.
202
HET NIEUWE
Wat zoekt en wat vindt men in ons land op geestelijk gebied? 
In de eerste plaats: een individueel geloof; het protestantisme. 
Dat vervolgd wordt; dat lijdt; en dat van die vervolging en dat 
lijden getuigt in zijn liederen. Geuzenliederen. Uit die verre 
verten komt een zwaar en veel-bewogen geluid. Het is ons yolk, 
dat hart en haat uitzingt, in den bloedrooden dageraad van zijn 
bestaan.
Dat yolk is, als het yolk altijd was. Het redeneert weinig en 
slecht; op z'n best redeneert het niet. Het reageert. Het reageert 
op de machten, die zijn leven doorlichten en overwolken, benau-
wen en verjoligen. Het redeneert niet, maarwel scheldt en schimpt 
het. En het heeft klanken van - ineens - kinderlijk zorgelooze, 
idyllische sentimentaliteit. En van ruw leedvermaak; ongelooflijk 
ruw en barbaarsch. En dan, een enkele maal, stijgt statig en stil 
zijn geest loodrecht omhoog en planeert in zachten zwier van vro-
me aanvaarding en overschouwing. Dat laatste is zeldzaam. Maar 
is het ook niet zeldzaam bij de overgroote meerderheid der indivi-
duen?
Individu en volksgemeenschap. Wel zeer geldt van deze be-
grippen de gemeenplaats geworden qualificatie: ,ongescheiden 
onderscheiden". Met voortdurende hereeniging en onderling door-
drenken. Individueele poezie en volkspoezie, telkens gaan ze 
in elkander op. Een zingt de voois met woorden - toevallig 
weten we enkele van hun namen 1) - een zwiert de algemeene 
ontroering in een lied naar boven; maar dat door een geuite volks-
lied kon alleen ontstaan, en kon alleen zoo verstaan worden en be-
staan blijven, doordat 't de verklanking was en is van het alge-
meene. Zoo werd 't heerlijke ,Wilhelmus" geboren; zoo ,Slaet 
opten trommele, van dirredomdeyne, slaet opten trommele, van 
dirredomdoes" - En
Ich hope, dat den tijdt noch comen sal
Dat men zal roepen overal, 
Eendrachtig voor een leus,
Als Brederode met blijden gheschal: 
„Vive, vive le Geus!"
Lijden doet dieper leven en inniger zingen; we hooren dat wel
1) Zie Het Geuzenliedboek, naar de oude drukken uit de nalatenschap van Dr. E. T. 
KUIPER, uitgegeven door Dr. P. LEENDERTZ Jr., Twee deelen, Zutphen, 1924, I, 
blz. XVIII en XIX.
HET PROTESTANTISME	203
zeer in het ,Geestelick Liedt Boexken" van David Jorisz, in een 
reeks martelaarsliederen van Doopsgezinden uit de jaren 1529-
1536; en in ,Het Offer des Heeren" (1562), met het daarbij behoo-
rend,,Liedtboecxken tracterende van den Offer des Heeren"; een 
aantal ontroerende afscheidsbrieven, van Wederdoopers, die den 
dood op den mutsaert wachtten en liederen over den dood van 
zoovele bloedgetuigen.
Het is echter niet lijden alleen, dat de geuzen zingen deed. Het 
is vaak agressieve spotlust. Er is veel rustige moed, veel innig en 
waardig Godsvertrouwen -,,Help nu u self, so helpt u Godt !" - 
in deze liederen (ik denk nog voortdurend aan die nit de eerste pe-
riode van den strijd) ; maar er is ook verzet met meer taaie koppig-
heid dan idealisme : de Tiende-Penning is de inzet van het hevig 
kampspel. En er zijn liedj es, niet nit de volksziel,,opgeweld", maar 
door den Prins besteld, en verspreid met propagandistische bedoe-
ling; een oud middel om een yolk in beweging to brengen, dat de 
vermaarde ketter Arius alreeds in de vierde eeuw moet hebben toe-
gepast. In onzen tijd zou men een courant hebben opgericht: „De 
vrije Geus" of zoo iets; „dagblad ter verdediging van de geusche 
beginselen". En, doen de beste geuzenliederen uit den felsten 
tijd aan de „leaders" van zoo'n dagblad denken, de meerderheid 
der latere vertegenwoordigt het ,binnenlandsch nieuws" en,,oor-
logsnieuws" ; een berijmd verhaal geven die, veelal vrij slecht van 
stijl, over een slag of de inneming van een stad, en 't al eindigt met 
een ,Nieu Liet, vande heerlijcke Magnifique Begraffenisse ende
uytvaert, des Hoogh-gedachten Prince Frederick Henderick van 
Nassouwe, Prince van Oranjen, Begraven binnen Delft: op den 
thienden May 1647". Dat moet men zingen op de stemme: ,Sal 
ick noch langer in heete tranen". En daarvan luidt de slotstrofe
Mauritius seer Jongh van Jaren, 1)
Maer out in wijsheit en verstant,
Frederick Hendrick sonder beswaren,
Die meenig fraei Feyt deedt voor ons Land, 
Rusten alsaem in 's Heeren naem,
Wilhelmus ist die nu weder leeft,
0 Heer, hem Salomons wijsheyt geeft.
Nu, men kan wel zeggen, dat de geuzenpoezie met zulk een ge-
rijmel - het laatste gedicht in de groote verzameling van Kuiper-
1) Dit is een vrij dwaze rijinlap.
204	HET NIEUWE
Leendertz - als een smokerige nachtkaars uitgaat. Maar is dat 
eigenlijk ook nog wel ,geuzen"-poezie; zijn er nog wat wij Geu-
zen noemen, in 1647 ? Geuzen zijn de mannen, die zich vrij worstel-
den, in 1647 zijn we al twee geslachten verder. En zeer na aan de 
regenten-statigheid. De goudenheid der gouden ceuw, „gouden" 
geworden door de geweldige inspanning, den taaien moed der 
,,Geuzen", begint dan al to verbleeken.
Er zijn verzamelingen van deze Geuzenliederen gemaakt; in 
1574 al, in 1687 nog. De nieuwste -uiteraard met geheel andere, ni. 
litterair-historische, bedoelingen samengesteld-zijn die van Van 
Lummel in 1872, en de aangevulde en veelszins andere rangschik-
king vertoonende van Kuiper, na diens dood uitgegeven door Leen-
dertz (1924). Het is een kostelijke geschiedenis-in-liederen van 
onzen vrijheidsoorlog. Een volledige geschiedenis is het niet; een 
onpartijdige nog minder. Maar het geeft een belangrijken kant; 
het is het verhaal van de gebeurtenissen, die het worstelende yolk, 
althans het geusche deel, het meest troffen; en geeft de wijze weer 
waarop, de nuance waarin dat groote volksdeel getroffen werd. Er 
zijn liederen bij, we merkten het reeds op, die expresselijk zijn ge-
maakt om de stemming van het yolk to beinvloeden; maar deze, 
men zou ze de pamfletarische kunnen noemen, vormen maar een 
zeer kleine minderheid ; en vertegenwoordigen geen andere gezind-
heden dan die ook in de echte volks-liederen en -liedjes tot uiting 
komen.
Er is dus een historisch tekort; een gevolg van het eenzijdig, fel 
antipaapsche karakter dezer liederen; en - wat daarmee in ver-
band staat - het oorspronkelijk speciaal Hollandsche, althans 
Noord-Nederlandsche karakter van den bundel; van de Geuzen-
liederen in den vollen en fellen zin van het woord dan, d.w.z. onge-
veer van de periode tot den dood van Prins Willem I. Toen waren 
ze ook nog wel: liederen van een heel en homogeen yolk, een yolk, 
nog niet in zoovele standen gesplitst - (waarvan de voornaamste, 
in de XVIIde eeuw, klassiek gevormd en kieskeurig, voor die lied-
boekj es, die nog wel telkens voor't „yolk" herdrukten vermeerderd 
werden, den neus optrokken) -; een yolk ook, dat nog stevig-gere-
formeerd was ; zij 't dan niet enkel calvinistisch,nog niet metzooveel
GEUZENLIEDEREN	205
libertijnsche elementen, en waarin nog niet het Roomsche element 
met steun van de ingekomen bevolking der Generaliteitslanden, 
een plaats van beteekenis innam. Er waren toen ook wel Room-
schen: doch zij hadden geenszins de leiding in de zaken van staat 
en van oorlog. Maar dat Roomsche element heeft ook, uitgedaagd 
door de schennende felheid der gereformeerden, die den Heiligen 
Vader met den Antichrist vereenzelvigden, of - in spottende 
dansliedekens zelfs - met den duivel, zijn tegen-liedjes geschre-
ven; speciaal in het Zuiden, vooral voor Alva daar moordend en 
bannend getriomfeerd had, toen dus nog geregeld Roomsch en 
Onroomsch met elkaar in aanraking kwam. Men vindt er een 
aantal in de „Politieke Balladen, Refereynen", enz. door de 
„Vlaemsche Bibliophilen" uitgegeven; hieruit, en ook van elders, 
herdrukte Van Vloten er een aantal in zijn ,Nederlandsche Ge-
schiedzangen". Legt men die en de Geuzenliederen naast elkaar, 
dan heeft men een prachtig beeld van wat er laaide en woedde, wat 
er geleden en beleden werd, in het einde van de XVIde eeuw. Doch 
tenslotte zijn toch de liederen van de Geuzen voor ons het be-
langrijkste; ook litterair. Een strijdpoezie met een historische be-
teekenis, zooals geen ander yolk ze heeft. En oordeelt men het 
boek ,te onverdraagzaam" voor onze verlichtheid, men bedenke, 
dat een van onze beste Geuzendichters, Laurensz Jacobsz Reael 
- de vader van den bekenden gouverneur-generaal van Oost-
Ind3e - in meer bezonnen oogenblikken dichtte:
Princelicke burgerren, van wat qualiteyt
Sorte ofte conditie dat ghij sijt bevonden, 
neemt dit voor u leere, dat Petrus seyt
dat ghij vreede kent, en die najaecht t'allen stonden. 
Ghij, Gereformeerde, wilt dit doorgronden, 
dat ghij niet tot twist, maar tot vreede geroepen sijt. 
Het Evangelium des Rijcx gaet u ooc verconden 
,,Saellich sijn de vredemaeckers tot alder tijt." 
En ghij die de Catholique naeme belijt,
ghij sijt san magistraten oft burgers gemeenne, 
gedenckt dat u maclit Siet staet so wijt
Dat ghij moocht gebieden over de conscientie reenne, 
dan 1) dat Christus een Heere sy over deselve alleenne.
1) = maar.
206	HET NIEUWE
Maar zulke stemmen zijn uitzonderingen. Zooals ze altijd zijn 
geweest, en nog zijn; al is verdraagzaamheid als leuze hoog in eere.
We begonnen met de Geuzenpoezie ; echte volkspoezie, die ons 
midden in den geweldigen geestelijken strijd van de tweede helft 
der XVIde eeuw verplaatst, in medias res. Hoe de volksgeest tot 
dezen staat werd gebracht, hebben we reeds voldoende, voor zoo-
ver het bestek van dit werk het toelaat, uiteengezet. Het is de uit-
barsting van een langs lijnen van geleidelijkheid volbrachte ont-
wikkeling; de ontwikkeling van het uit de groep loswordend, van 
eigen rechten en eigen verantwoordelijkheid tegenover God en zijn 
medemenschen zich bewust wordend individu, getergd door 
dwang.
Maar intusschen is daar ook de hiervoor geduide, van Zuid naar 
Noord zich verplaatsende „renaissance"; de aesthetisch individua-
listische strooming; die de kunst ook van ons land wel zeer beroert 
en waaraan we dus, een stuk kunstgeschiedenis behandelend, ook 
onze aandacht zullen moeten wijden.
Alleen in Italie, we zagen het reeds, is de naam renaissance juist. 
Daar is het de bewuste, grandiose herleving van het gevoel, dat de 
antieke wereld, in zuiverst-artistieken zin de Helleensche, bezielde. 
De oude beschaving was daar nooit dood geweest; maar was er 
slechts beoefend door enkele geleerden, en op een wijze die sterk 
ook to dezen den invloed van de scholastiek vertoonde. Byzanti-
um heeft dan in de XIVde en XVde eeuw een belangrijken invloed 
op Italie's beschaving, gelijk Hellas then ook op 't oude Rome had 
gehad; to vergelijken met de humaniseerende, den geest verzach-
tende en veredelende invloeden van de Romaansche cultuur op 
het Middeleeuwsche Vlaanderen. Het is een gemeenplaats gewor-
den, dat de val van Constantinopel in 1453 een aantal geleerden 
van daar naar Italie deed verhuizen, waarheen ze hun oude hand-
schriften en hun kennis van de Oudheid overbrachten; maar die 
overbrengingen waren toen al een tijdlang in gang; de geleerde 
Manuel Chrysoloras die in 1387 door keizer Johannes Palaeologus 
naar het Westen werd gezonden om bij de Roomsche Christen-
machten hulp tegen de Turken to vragen en sedert 1397 to Floren-
ce, afwisselend ook in Venetie, Pavia, Milaan en Rome Grieksch
ITALIAANSCHE RENAISSANCE	207
doceerde, een Grieksche grammatica schreef en Plato's ,Repu-
bliek" in 't Latijn vertaalde, is al een van de belangrijkste person-
nages geweest die de Grieksche letteren in Italie tot nieuw leven 
wekten. Poggio Bracciolini, die handschriften van Cicero, Plautus 
e.a. nit Zwitsersche en Duitsche kloosters to voorschijnhaalde, o.a. 
Xenophon's Cyropaedie in 't Latijn vertaalde, in 't Latijn de ge-
schiedenis van Florence schreef, leert Hebreeuwsch om de andere 
,,geestelijke voorouders" volkomener to kunnen begrijpen. De 
XIVde eeuwers Petrarca, then we reeds noemden, en Boccacio 
acht men gewoonlijk de uitgangspunten van de renaissance; 
maar zij waren nog wel zeer, althans wat hun theorie betreft, 
scholastieke renaissancisten - als men deze contradictoire ter-
men mag samenvoegen -: ze schreven prachtig Italiaansch, maar 
dat vonden ze een bijzaak zonder gewicht, ja, die verontschuldi-
ging behoefde; als hun hoofdwerk beschouwden ze hun zwaar-op-
de-handsche gekunstelde Latijnsche werken. Doch hun opvolgers 
(Bracciolini, Poliziano, enz.) verstonden, en werkten in, den geest 
der Oudheid, welker wijsheid en schoone levenskunst ze begrepen. 
En dan komt dat tijdperk van geweldige expansie op alle gebieden 
van den geest, van kunstnijverheid (Cellini), architectuur, philo-
logie, schilderkunst, natuurkennis; van expansie van kennen en 
kunnen, die ook naar grootsch, weidsch en machtig leven in schoon-
heid streeft, waarbij de Christelijke, als alle, moraal verdron-
gen en vergeten wordt voor de ,Wille zur Macht"; een macht, 
die zich echter steeds een cultuurmacht betoont, haar eer 
stelt in de bescherming van genie en schoonheid, en dezen de 
beste ontplooiingskansen geeft. Als de Medici to Florence regee-
ren, in't bizonder tijdens het bestuur van Lorenzo it Magnifico 
(1469-1492) - hebben we de renaissance-idee als de in schoon-
heid leidende macht.
Er gaapt een ontzaglijke kloof tusschen de dorperlijke-en-bur-
gerlijke rederijkerij in de Nederlanden en dezen verfijnden, heerlij-
ken zwier die gevierd wordt onder den glorieus-tintelenden hemel 
van Toscane. Men behoeft het niet opzettelijk spottend to zeggen 
en het Westlandsche dorpje Kethel - waar de rederijkerij in 
dienzelfden tijd heeft gebloeid 1) - met den Florentijnschen pa-
1) Per ,Zonnebloem" onder de zinspreuk „Nooit meerder vreugd" (Oude Kamer) 
en per ,Zonnebloemspruit" onder't devies „'t Schiet na Gods woord".
208	HET NIEUWE
leizenbouw to vergelijken; men vergelijkt dan twee essentieel 
geheel verschillende beschavingssymptomen eenzijdig naar den 
uiterlijken kant. Toch heeft zoo'n naast elkaar stellen wel zijn nut; 
het doet ons beseffen, dat althans de vaderlandsche burgerij, in den 
kleinen zin van het woord, niet geheel van deze onzen volksaard 
zoo totaal vreemde verheerlijking des levens to doordringen was.
Wat it rinascimento in Italie was, is hij trouwens nergens anders 
geweest of geworden. In de Germaansche landen, die, zooals we 
zagen, de ethische vrijwording als het meest belangrijke element 
van ,het nieuwe" beleefden, heeft men wel de weetgierigheid, 
die althans een - zij het in het Zuiden door schoonheidszin ge-
stuwd - onderdeel van de renaissance-beweging is, van doze 
geestelijke strooming nog hot diepst ervaren. Dat beteekent dan 
o.a. dit, dat ook de Germaansche landen een belangrijk aan-
deel nemen in de studie der klassieke texten; dat philologische 
deel der beweging, dat met den verwarrenden naam ,humanisme" 
onderscheiden wordt van de latere en volkomener „renaissance", 
welke dan de vernieuwing van 't levensgevoel aanduidt. Dat hu-
manisme - we duidden er reeds op, toen we van een scholastiek-
getinte studie der oudheid gewaagden - gaat ook in 't Zuiden aan 
de inniger renaissance vooraf. Nu, Duitschers, Engelschen en 
Nederlanders hebben ook - zoozeer als Franschen, Spanj aarden 
en Hongaren - tot dezen meer verstandelijken arbeid hun 
krachten gegeven; de universiteit to Bologna, de oudste der we-
reld, was to dezen hun „alma mater". En keizer Maximiliaan, de 
schoonzoon van Karel den Stouten, is in de sferen van het intel-
lect een noordelijke Medici. Toch, men kon met de Italiaansche 
renaissance niet in aanraking komen, zonder tevens haar diepere 
beteekenis to gevoelen; en de geesten in 't Noorden die daarvoor 
ontvankelijk waren, zijn dan ook wel min of meer mede in den ban 
gekomen van die beweging. De geleerden onder hen - en natuur-
lijk denken we dan in de eerste plaats aan Erasmus - ervoeren 
then invloed direct door het herleefde Latijn; wie meer kunstenaar 
waren, werden, zoo ze van de ,rhetorica" loskwamen, beinvloed 
langs den gewonen weg, d.w.z. door Frankrijk, waar toen de mo-
derne, eveneens aan de ,rhetorique" ontkomen, Pleiade met eigen 
volkschen inslag op indrukwekkende wijze een speciale renais-
sance had ingezet ; de leidende geesten waren Ronsard en Du 
Bellay. Hot nationale zelfgevoel, dan in het geconsolideerde
RENAISSANCE	209
Frankrijk opkomende, stut het dichterlijk zelfgevoel dat in de 
Oudheid, maar aanmerkelijk meer in de Italiaansche renaissance, 
den kunstenaars eigen is ; waarvan Ronsard overvloedig, en veelal 
op minder gedistingueerde wijze, in zijn poezie, en Du Bellay voor-
al in zijn „Defense et Illustration de la langue francaise" blijk 
geeft. We zullen zien, hoe dat gevoel met graagte to onzent door 
een Van der Noot zal worden overgenomen. Het is het begeeren 
naar aardsche onsterfelijkheid - voor de Middeleeuwen een con-
tradictio in terminis - dat het wankel geworden verlangen naar 
de hemelsche onsterfelijkheid, bij vele kunstenaars althans, ver-
vangt. Frankrijk is weer alleszins voor onze letterkundigen - men 
mag ze nu al wel met den ietwat precieuzen term ,woordkunste-
naars" aanduiden - de opwekkende en tot navolging aanprikke-
lende macht ; we zullen in het vervolg, bij de groote Calvinistische 
en libertijnsche stroomingen to onzent respectievelijk den vromen 
strijder Du Bartas en den scherpen rationalist Montaigne als in-
vloedrijke figuren zien. Zoo zien we ook het tooneel zich in 
Frankrijk ontwikkelen ; met klassieken - en Christelijken - in-
houd. We zien zelfs in de eerste periode van de verbreiding van het 
Calvinisme korten tijd een Calvinistisch tooneel tot matigen bloei 
komen. Al die krachten zullen we zien werken op onze letteren van 
het einde der XVIde en van de XVIIde eeuw.
Een nieuwe levensopvatting, die gedragen wordt door een nieu-
we maatschappij. Want deze vernieuwingen gaan met die der kunst 
gelijk op; ieder die, door de geschiedenis geleerd, eenig besef heeft 
van de wijze, waarop die naar oorsprong en wezen slechts gedeel-
telijk to verklaren aanvlagingen, die wij historische stroomingen 
noemen, over de wereld komen, weet en voelt hoe ze heel het leven 
in zijn individueele en sociale vormen doordringen. Zoo zien we in 
de XVIde eeuw de ,vrijwording" van den mensch gedragen door 
een grooten materieelen welstand. Het begrip ,koloniseeren" is 
nog slechts in ruwen aanleg aanwezig, maar dat men uit verre lan-
den ten koste van een minder- of althans anders-beschaafde be-
volking met kracht de waarden kan weghalen, die methode had 
men leeren kennen en men had ze zich ten nutte gemaakt. Geld-
bezit wordt belangrijker, ten koste van grondbezit; dat wil ook 
zeggen: de burgerij wint aan beteekenis, want aan macht, en dat 
nu plotseling in veel sneller tempo, ten koste van de op grond-
bezit gebaseerde macht van adel en geestelijkheid. We hebben reeds
WALCH	1 4
210	RENAISSANCE
verschillende Vlaamsche steden - bovenal Brugge - gezien als 
centra van den geldhandel; de overvloed van middelen en de groo-
tere speelruimte om die aan to wenden, geeft den groothandel 
vleugels. Maar dit ,kapitalisme", dat de gilden vernietigt, heeft 
ook reeds als onmiddellijk gevolg de verarming van den werkman 
in dienst van het grootbedrijf. En meteen ook ontstaat het besef, 
dat deze toestanden verkeerd zijn; in 1526 al schrijft, op verzoek 
van het stadsbestuur van Brugge - dan nog steeds de stad van 
het vooruitstrevend initiatief - de humane humanist Vives zijn 
„De subventione pauperum", een geschrift dat grooten indruk 
maakte, en den stoot gaf, in Zuid- en Noord-Nederland, tot allerlei 
vormen van stedelijke armenzorg. Van Hout, dien we als letter-
kundige zullen leeren kennen, maar die ook secretaris der stad 
Leiden was, heeft voor zijn gemeente een belangrijk rapport met 
conclusies to dezen opgesteld; zijn oplossing is ,steun", maar met 
werk. Dat is een menschelijk recht, dat den arme zelfstandig maakt 
ten opzichte van de kerkelijke diaconie en hem ook andere verne-
derende afhankelijkheden bespaart. „Modern" gedacht, zeggen 
we, en zuiverder gedacht, voegen we eraan toe, dan een steun van 
de samenleving, die geenerlei tegenprestatie verlangt. Hier is in-
derdaad sprake van een maatschappij, die wel zich vernieuwt, 
maar waarin nog niet geheel het evenwicht van productie en 
consumptie-behoeften is verbroken.
Dit alles zien we in werking en doorwerking in de tweede heeft 
der XVIde eeuw.
L i t t e r a t u u r


Wat de geschiedenis der beeldende kunst betreft, zie men behalve de bekende 
handboeken:
MAX. J. FRIEDLAENDER, Die Altniederldndische Malerei; 14 d1n. (Berlin, 
Leiden, 1924-'37).
Geschiedenis van de Vlaamsche Kunst onder leiding van STAN LEURS. 2 deelen 
(Antwerpen, 's-Gravenhage, 1936-'39).
G. J. HOOGEWERFF, De Noord-Nederlandsche Schilderkvnst ('s-Gravenhage, 
1936-'40. Dl. I-III).
i
Het Geuzen Liedboek. - Naar de oude drukken, nit de nalatenschap van E. T. 
KUiPER, uitg. door P. LEENDERTZ Jr. - 2 deelen (Zutphen, 1924).
Het Nederlandsch Proza in de Zestiendeeuwsche Pamfletten uit den tijd der Be-
roerten met eene Bloemlezing (1566-1600) en een Aanhangsel van liedjes en gedichten 
uit dien tijd door PAUL FREDERICQ (Brussel, 1907).
RENAISSANCE	211
VAN VLOTEN, Nederlandsche Geschiedzangen; 2 deelen (Amsterdam, 1852; 2de 
uitg. 1864).
Nederlandsche Gedenck-clank van ADR. VALERIUS (Haerlem, 1626).
A. D. LOHMAN, Oud-Nederlandsche Liederen uit den ,Nederlandtschen Gedenek-
clanck van Adrianus Valerius" met toelichting en klavierbegeleiding (Utrecht, 1871, 
vermeerderde herdruk in 1893).
F. COERS Rz. Liederen van Groot-Nederland (Utrecht en Apeldoorn, 1914). 
Politieke Balladen, Refereynen, enz., uitg. door de Vlaemsche Bibliophilen (2de 
serie no. 7) (Gent z.j.).
F. C. WtRDER, De Schriftuurlijke Liedekens ('s-Gravenhage, 1900).
J. KooPMANS, Liederen der Wederdoopers (Taal en Letteren. XIV, b1z. 49).
D. F. SCHEURLEER, Nederlandsche Liedboeken (Den Haag, 1912). En een 
supplement.
Het Offer des Heeren, bewerkt door S. CRAMER (Den Haag, 1904).
Er is natuurlijk een inenigte litteratuur over de Italiaansche Renaissance; het 
bekendste zijn de werken van JACOB BURCKHARDT (Die Kultur der Renaissance 
in Italien; 2de druk, Leipzig, 1913) en van T. en W. Sbderhjelm (in 't Nederl.: De 
Italiaansche Renaissance (Utrecht, 1909). Het schijnt mij niet ter plaatse, hier-
over uitvoerige litteratuuropgaven to doen. We noemen nog slechts een paar wer-
ken en studien van den laatsten tijd van Nederlanders:
P. OOSTERLEE, Het Karakter der Renaissance (Paed. Bijdr. XXV, blz. 105, 
Nieuwe Paed. Bijdr. I, blz. 49 en II, blz. 203). Hier wordt de renaissance van 
Protestantsche zijde beschouwd.
C. DE BOER, De Renaissance der Letterkunde to Florence voor 1500 (Den Haag, 
1927).
J. HUIZINGA, Renaissance-Studies (De Gids, 1920, IV, blz. 107).
G. J. HooGEWERFF, Dc ontwikkeling der Italiaansche renaissance (Zutphen, 
1921).
Een eigenaardige verloochening van de beteekenis van de renaissance voor 
de Germaansche landen gaf H. S. Chamberlain, Die Grundlagen des neunzehnten 
Jahrhunderts (Mnnchen, 1912).
Van verwante zienswijze, speciaal betreffende de Nederlandsche letteren, ge-
tuigde H. F. WIRTH in Der Untergang des Niederldndischen Volksliedes (Den 
Haag, 1911). En zie ook J. Pollmann, Ons eigen Volkslied (Nijmeegsch proef-
schrift) (Amsterdam, 1935).
CREPET, Les Poetes francais, dl. I en 11.
A. DARMESTETER et A. HATZFELD, Le seizieme Siecle en France (Paris, 1878, 
16de dr. 1934).
JOACHIM Du BELLAY, La Defense et Illustration de la Langue Fran~aise (ed. 
Seche, Paris, 1903).
RAYMOND LEBiGUE, La Tragedie religseuse en France. Les debuts (1514-1573) 
(Paris, 1929).
F. HOLL, Das politische and religiose Tendenzdrama des XVI. Jahrhunderts in 
Frankreich (Munchener Beitrage zur rom. and engl. Phil. XXVI) (Erlangen, 
1903).
P. KEEGSTRA, Abraham sacrifiant de Theodore de Beze et le Thedtre Calviniste de 
1550 d 1.566 (Groningen, 1928).
G. I). J0NEER, Le Protestantisme et le Thedtre de langue franfaise (Groningen, 
1939).
J. RoMEiN, De Lage landen bij de Zee (Utrecht, z.j. 1935).
J. PRINSEN J. L.zn., Een rapport over Armenzorg nit de zestiende eeuw (De Be-
weging, 1905, II, blz. 71).
Id. Armenzorg to Leiden, 1577 (Bijdragen en Meded. v. h. Hist. Gen. XXVI, 
blz. 113).
212	ERASMUS
ERASMUS EN MARNIX

Twee figuren, die samen ,het nieuwe" vertegenwoordigen; die 
veel gemeen hebben wat de cultuur van hun geest betreft, en te-
genstellingen zijn wat hun houding in en tegenover bet ,werken-
de leven" aangaat.
Het tijdsverschil is hier van veel beteekenis. Wat dat betreft, 
volgen zij elkander op. Erasmus wordt in 1467 geboren en sterft in 
1536. De Hervorming begint, als hij in zijn vijftiger jaren is. Mar-
nix wordt geboren in 1538 en sterft in 1598. Hij beleeft den vollen 
strijd voor geloof en vrijheid tegen Spanje; met al den ijver van 
den bekeerling; bij zijn dood staat de uitslag van then strijd al vrij-
wel vast; in elk geval is de Republiek der Geunieerde Provincien 
geconsolideerd, en in Holland voelt men zich veilig.
Erasmus is de zuivere vertegenwoordiger van humanisme en 
renaissance. Hij is boven alles een geleerde ; een ongemeen erudiet 
classicus, doordrenkt van de gevoels- en gedachtenwereld der 
Ouden; wie zelf niet in uitzonderlijke mate de classieke mytholo-
gie en geschiedenis heeft bestudeerd, kan bijvoorbeeld zijn Laus 
Stultitiae (Moorias Enkoomion) niet zonder veel commentaar le-
zen; en toch geldt het bier niet een etalage van classieke geleerd-
heid, maar een geestige parodie op een scholastisch betoog. Eras-
mus valt eenigszins buiten het kader onzer beschouwingen, niet 
alleen omdat hij Latijn schreef, maar vooral omdat hij, het groot-
ste deel van zijn leven buiten ons land vertoevend, een volkomen 
internationaal geleerde was, niet een deel - minder nog een ver-
tegenwoordiger-van de Nederlandsche volksgemeenschap, maar 
een stuk puur classicisme, meer Italiaansch nog dan Nederlandsch. 
Toch, hij is van geboorte Nederlander (Rotterdammer) en wij dra-
gen roem op zijn beroemdheid; die reeds gedurende zijn leven een 
zeldzamen omvang had, merkwaardig vooral wanneer men be-
denkt, dat zijn boeken slechts een zeer beperkt deel der - even-
wel: internationale - samenleving bereikten. Van zijn Laus Stul-
titiae verschenen nog bij zijn leven drie-en-veertig drukken; van 
de Adagia twee-en-zestig; van de Colloquia werden vier-en-twintig 
duizend exemplaren verkocht. En dan werden nog diverse werken 
vertaald, en bovendien door verschillende geestelijken in hun 
preeken tot de geen Latijn kennende menigte gebracht.
Wat voor onze schets van de stroomingen des tijds ons voor
ERASMUS	213
alles belang inboezemt, is de vraag: Hoe stond Erasmus, deze 
Schongeist, deze ongemeen helder-critische Nederlander tegenover 
de geestelijke beweging, die ons yolk zoo diep heeft beroerd? Nog-
maals: hij heeft die beweging althans in haar	Luthersche - 
ontplooiing eerst op lateren leeftijd, den leeftijd der over-'t-alge-
meen gemakzuchtige bedachtzaamheid leeren kennen. Welnu, 
Erasmus, die zelf in zijn jonge jaren monnik was, komt allengs 
tot een volkomen verfoeien van bet kloosterleven; in zijn Laus 
Stultitiae (1509) veroordeelt hij de zotheid van bet gemakkelijke 
leventje der betreffende heeren, hij veroordeelt alien dwang, ook 
then der Kerk, en in zijn „Colloquia" (1516) - na de ,Lof der 
Zotheid" zijn belangrijkste work-laat hij zijn jongen vriend Kas-
per over de biecht zeggen, dat bet hem voldoende zou zijn, voor 
God alleen to biechten, „indien bet door de Hoof den der Kerk en 
door de gewoonte gewettigd ware". Met die laatste woorden doet 
hij ons de grenzen kennen, die hij zich aan eigen vrijheid van op-
treden stelt. Hij voelt voor bet individualisme ; hoe zou 't anders 
kunnen, waar hij zelf een a arts-individualist is; hij verdedigt de 
vrijheid, - maar hij eerbiedigt de bestaande orde, want bet mar-
telaarschap lokt hem allerminst, even weinig als zijn vijftien jaar 
jongeren tijdgenoot Rabelais, den man van den geweldigen lach 
over al's werelds waardige instituten, aan welker handhaving zoo 
veel minderwaardigs inhaerent blijkt, dat de heele inrichting der 
menschelijke samenleving ons als een zwendel-onderneming kan 
voorkomen, .... Rabelais geeft volkomen to verstaan, dat hij die 
samenleving aldus ziet; maar hij is zoo dwaas en zoo heilig niet, 
dat hij voor de uiting van die vizier zijn leven over heeft ; hij gaat
 	jusqu'au fen exclusivement".
Zoo ook de zoo veel rustiger, aristocratischer Erasmus. Hij 
heeft met Luther aanraking gehad, aanvankelijk was die hem 
sympathiek, maar de door dezen stoeren, diep-vromen man-uit-'t-
volk verwekte beweging, waaraan zich weldra allerlei ruw uitge-
vierde democratische tendenzen verbonden, was niets voor hem; 
hij heeft daarvoor dan ook later slechts hooghartigen spot. Kortom 
hij is een zelfbehaaglijk criticus, niet een leider, en vooral geen 
leider-tot-opstand. Een typisch aankondiger van bet classicisme, 
vol besef van voornaamheid. Dat hij in geschrifte nooit tot de 
volkstaal afdaalde, is een kenmerkend symptoom van deze gees-
tesgesteldheid; tevens van dit stadium der nog zeer boven-stroom 
zijnde renaissance.
214	MARNIX
Filips Marnix van St. Aldegonde stamt, in tegenstelling met den 
obscuur geboren Erasmus uit adellijken hofkring. Zijn grootvader, 
een Savooisch edelman, was met Margareta van Parma naar Brus-
sel gekomen, daar werd hij als de derde zoon van Jacob van Mar-
nix, heer van Tholouze en van Maria van Hemmericourt, een 
Bourgondische adellijke dame, geboren. Hij vertegenwoordigt dus 
wel typisch dat Romaansche element in de Nederlanden, dat zijn 
zegel op onze beschaving heeft gedrukt. Zijn ,moeder"taal is 
Fransch, maar zijn werk getuigt zeer duidelijk, dat ook het 
Nederlandsch hem wel volkomen, tot in alle nuancen - van 
harden, zeer volkschen spot, tot de verhevenheid der psalmen - 
gemeenzaam was. Hij correspondeert ook in 't Spaansch en 't 
Italiaansch en zijn bibliotheek bevat ongeveer de heele classieke 
litteratuur en veel van de moderne in verschillende talen. Men be-
hoeft niet alles in zijn hoofd to hebben, wat men in zijn bibliotheek 
heeft, maar Marnix was in elk geval ook een zeer geleerd man. 
Doch daarom niet minder actief.
Hij is to Geneve opgevoed, en wordt daar een vurig Calvinist. 
In 1566 - hij is dan acht en twintig jaar - sluit hij zich aan bij 
het Verbond der Edelen; in hetzelfde jaar schrijft hij een verdedi-
ging van den Beeldenstorm (,,Van de Beelden afgheworpen in de 
Nederlanden") ; het volgend jaar geeft hij, van zijn Calvinistisch 
standpunt, in het Fransch een verhaal van hetgeen er in 1566 in 
ons land was gebeurd (,,Vraye Narration et Apologie des chosen 
passees au Pays-Bas en Fan 1566. Imprime en Fan 1567"). Hierin 
de gebruikelijke voorstelling: dat men den koning niet ongehoor-
zaam wil zijn,
dan 1) dat men(ick) Godt den Heere,
der Hoochster Majesteyt 
heeft (heb) moeten obedieren 
in der gherechticheyt,
zooals het heet in dat beroemdste der geuzenliederen, dat offi-
cieel heet „een Christelyck Liet, gemaect ter eeren des Door-
luchtichsten Heere, Wilhelmus Prince van Orangien, waer van 
d'eerste letter van yeder veers zijner V.(orstelycken) G.(enaden) 
Name met brengen" en dat we gewoonlijk het Wilhelmus noemen ; 
ons op Fransche voois gedicht volkslied; dat - na hoe veel en
1) = maar.
MARNIX
215
hoe veler veelzijdsche overwegingen mogen we deze nog aarze-
lende uitspraak geven - waarschijnlijk het volgend jaar door 
Marnix is gedicht 1).
Alva komt en straft hem met een vonnis van ,eeuwige" ver-
banning en verbeurdverklaring van zijn goederen. Kort daarna be-
gint hij aan het werk, dat een van de heftigste strijdschriften is, 
ooit tegen de Roomsch-Katholieke Kerk geschreven, „Die Bien-
korf der H. Roomsche Kercke", een boek dat den - ook in 't 
Vlaamsch vertaalden - ,Sendbrief" van den Franschen geeste-
lijke Gentian Hervet, een in 1562 gedane poging om de afgedwaal-
den tot de Roomsch-Katholieke kerk terug to brengen, tot uit-
gangspunt heeft. Marnix verklaart, daar een toelichting op to wil-
len geven, maar die „toelichting" is een in alle onderdeelen felle, 
satirisch opgezette, maar telkens gevoelvol en hartstochtelijk 
belijdende bestrijding, grof van spot ; een spot evenwel, die ge-
dragen en gestuwd wordt door een echte, diepe verontwaardi-
ging.
Hij is steeds in dienst van den Prins, maakt vele gezantschaps-
reizen, komt voor een poos in gevangenschap; wordt burgemees-
ter van Antwerpen. Als de stad in 1585 gevallen is - een feit van 
beteekenis voor onze taal- en beschavingsgeschiedenis, waarop we 
nog terugkomen - wordt hij van verraad beschuldigd; ten on-
rechte; en zelfs uit de Nederlanden verbannen. Maar als hij 
zich op zijn kasteel West-Souburg op Walcheren vestigt, laat men 
hem met rust. Hij wordt dan weer door koning Hendrik IV, 
daarna ook door Maurits, voor verschillende zendingen gebruikt. 
In 1594 benoemen de Algemeene Staten hem tot Bijbelvertaler; 
hij had voordien ook al een psalmvertaling gemaakt (1580), beter 
dan die van Dathenus, dichterlijker, en ook inderdaad: dichterlijk, 
vooral de tweede druk (1591), waaraan hij sedert de verschijning 
van den eersten steeds had gewerkt, en die een van de voor-
naamste Nederlandsche litteraire werken van then tijd was. 
Om met het beste materiaal zijn bijbelvertaling to kunnen tot 
stand brengen, verhuist hij dan naar Leiden; men eert hem met
1) Men vindt een uitvoerige uiteenzetting, met bespreking van het daarv66r over dat 
onderwerp geschrevene, in P. Leendertz Jr., Het Wilhelmus van Nassauwe (Zutphen, 
1925). Belangrijk is ook wat Kalff - Gesch. d. Ned. Lett. III, 292 - opmerkt in zake 
de overeenkomst tusschen enkele verzen uit de Opdracht van Marnix' Psalmvertaling 
en bekende regels nit liet gedicht. Zie ook, wat de taal betreft, J. W. Muller ,Een en 
ander over het Wilhelmus van Nassouwe" in het Feestalbum Isidoor Teirlinck 
(Leuven, 1931).
216	PSALMVERTALINGEN
een hooge jaarwedde en toont hem bijzondere welwillendheid; 
blijkbaar voelden de Staten, dat zij iets aan hem hadden goed to 
maken. In 1598 sterft hij.
Een merkwaardig man. lemand van den Fransch-sprekenden 
en meer dan half-Franschen Brusselschen hofadel - als Prins 
Willem I -; een smaakvol renaissancist; een genieter van het 
buitenleven; maar telkens boven dat al uitrijzend en, waar zijn 
overtuiging als Calvinist hem roept, een fel strijder met de pen, 
ook nu en dan met het zwaard. Dichter, satiricus, geleerd Bijbel-
vertaler, regent; veelzijdig van ontwikkeling, van kennis, van 
daadkracht. Een der groote promotoren van onze vrijheid, een 
waardig paranymph van den grooten Willem den Zwijger.
We staan bij al zijn polemisch-theologische werken niet stil; een 
enkel woord nog slechts over zijn dichterschap en over zijn be-
roemde Bienkorf.
Zijn dichterschap blijkt het sterkst nit zijn prachtige psalm-
vertaling. Deze vertaling was reeds door vele andere in de XVIde 
eeuw voorafgegaan. Daar waren in de eerste plaats de Souter-
liedekens (1540), hot werk van Jonker Willem van Zuylen van 
Nievelt, welke, evenals de curieuze verzameling „Een devoot ende 
profitelyck Boecxken" (1539), bestemd was om de wereldsche en 
wellustige liedjes-in-omloop door iets nobelers to vervangen. Men 
goot dezen sterkenden nieuwen wijn in oude zakken: de psalmen 
moesten gezongen worden op de vooizen der bekende wereldsche 
liederen ; het is eenigszins de methode van Hroswitha, de Christe-
lijke navolgster en bestrijdster van Terentius in de Xde eeuw; ge-
heel de methode die het Heilsieger althans in de eerste jaren van 
zijn bestaan volgde. De Souterliedekens, al zijn ze in de volkstaal, 
zijn door de Katholieke Kerk goedgekeurd. Ze zijn in de XVIde 
eeuw veel gelezen; bewijs: ze zijn veel herdrukt, voor buiten-
kerkelijk gebruik; zoo is dit boekje to zien als een steun voor de 
beweging der Hervorming. En dan was er Jan Utenhove, een Vla-
ming, naar Engeland uitgeweken, die in 1551 „De vyfentwintig 
Psalmen en andere ghesanghen, die men in de Duydtsche 1) Ghe= 
meente to Londen was ghebruyckende" uitgaf; in 1566 een vol-
ledige psalmvertaling. Daar zijn we in het Hervormde kamp. 
En vandaar stamt ook de psalmvertaling - uit de Fransche van 
Marot en de Beze -- door Datheen, die, eens Karmelieter-monnik,
1) DJ. Nederlandsche.
DE BIENKORF
217
een heftig Calvinist was geworden; de vertaling (ze dateert ook 
van 1566) die tot in de tweede helft van de XVIIIde eeuw de 
algemeen gebruikte in de Nederduitsch Hervormde Kerk bleef. 
Datheen was een overal vervolgd, door Engeland, Denemarken, 
Duitschland en de Nederlanden rondzwervend fanaticus. Er wa-
ren nog meer vertalingen ; maar die werden minder bekend. Da-
theens vertaling was ruw en dikwijls bepaald leelijk, maar hij zelf 
was voor de Calvinisten een heilige figuur en dat was Marnix niet; 
zijn zooveel dichterlijker weergave legde het of - al had de Natio-
nale Synode van 1586 in Den. Haag ook reeds besloten, ze in to 
voeren - tegen wat men nog directer als Gods Woord voelde, het 
woord van den balling-martelaar. Het is wel curieus, dat als een 
van de hoo/d-bezwaren nog wel tegen Marnix' vertaling werd to 
berde gebracht, dat hij de pronomina „du" en ,dijn" weer in-
voerde (speciaal in betrekking tot God 1)) en andere ,vreemde oft 
onbekende woorden"....
Wat de Bienkorf aangaat, we qualificeerden het boek reeds hier-
voor kortelijks als hartstochtelijk, maar grof. De combinatie van 
die twee eigenschappen zouden we gemakkelijker kunnen aan-
vaarden, als de satire niet tevens zoo systematisch was. Hervets 
in zes deelen verdeeld geschrift wordt punt voor punt gevolgd; 
het wezen der Heilige Roomsche Kerk wordt beschreven en ge-
eerd, de conclusie luidt: alle ketters moeten verbrand worden. De 
instemmende toelichtingen betoogen dus in wezen steeds, satirisch, 
hetzelfde als de zendbrief, en dat procede, waarbij iemand voortdu-
rend het tegenovergestelde zegt van wat hij bedoelt, is voor een 
klein artikeltje heel aardig, maar wanneer het zoo lang wordt vol-
gehouden als hier het geval is, werkt het vermoeiend en op-den-
duur irriteerend, net zoo vervelend als een ,Vergile travesti" of 
een „Bible amusante", al is daar 't procede in wezen anders. 
Marnix valt -- natuurlijk	nu en dan uit zijn rol van instem-
ming en bewondering; en spreekt dan even, vervoerd, zijn eigen 
overtuiging uit. Doch er is- innig - en eigentijdsch - mee-
voelen noodig om dan die uitingen nog volkomen to kunnen waar-
deren. Ook is de doorloopeiide verdediging van de Kerk en hare 
instituten vaak to geleerd en to gezocht vooreen nogalgrof schend-
schrift; Marnix was geleerd, hij kent ook de kerkvaders en wist
1) Dien hij, naar hij toelicht, op de duidelijkste wijze als een enkelvoudig-persoon 
wilde aanduiden.
218
MARNIX
zoo met hun uitspraken om to springen, dat hij ze tegen de Kerk 
keerde. Ook het doorvoeren van een leerstuk ad absurdum - wat 
nooit heel moeilijk is - is een van zijn rhetorische figuren. Het 
zuiverst is hij eigenlijk, als hij ronduit, inconsequent, met fellen 
smaad het kruis, de hostie, en meer wat den Katholiek zeer heilig 
is, smaalt ; - ja, dan begrijpen wij, die gewoon zij n - mede trou-
wens door onze ,gematigde onverschilligheid" - anderer heilige 
zaken to eerbiedigen, dat de Katholieken van zijn tijd, pijnlijk ge-
kwetst, den schender met gelijke munt wilden betalen (zooals 
ze ook stevig hebben gedaan). Maar we moeten ook begrijpen, 
dat die ons onduldbaar grof voorkomende uitingen oorlogsdaden 
waren, die nooit zachtzinnig zijn, en: dat het hier een oorlog gold 
tegen wat Marnix en zijn geestverwanten, die zijn boek zoo gretig 
lazen, onduldbare afgodendienst - „superstition" - scheen. De 
Christen-apostelen en -missionarissen plegen niet anders to han-
delen met heidensche ,afgodsbeelden"!
L i t t e r a t u u r
Over Erasmus:
Opera (9 din., Bazel, 1540).
Opera omnia, ed. J. CI.ERICUS, 10 din. (Leiden, 1703-1706).
CD. BUSKEN HUET, bet hoofdstuk Erasmus in Het Land van Rembrandt. 
J. HUIZINGA, Erasmus (Haarlem, 1924).
J. B. KAN, Stultitiae Laus, insertae sent figurae Holbeinianae ('s-Gravenhage, 
1908).
Dezelfde gaf ook een vertaling van „De Lot der Zotheid" uit (Amsterdam, 1909). 
Er is ook een prachtige, zeer kostbare facsimile-uitgave van de Bazelsche uit-
gave van 1515 (met de teekeningen van Holbein) verschenen (Basel, 1931).

Over Marnix:
Werken uitg. door E. QUINET, ALBERT LACROIX en ALF. WILLEMS, 7 din.
(Brussel, 1857-'60).
W. DE VREESE, De Nederlandsche vertalingen van Erasmus (Het Boek XXIV, 
hlz. 71).
J. J. VAN TOORENENBERGEN, Philips van Marnix' godsdienstige en kerkelijke ge-
schriften, 3 din. ('s-Gravenhage, 1871-'78).
PAUL FREDERICQ, Marnix en zijne Nederlandsche Geschriften (Gent, 1881). 
G. TJALMA, Philips van Marnix (Amsterdam, 1896). 
A. ELKAN, Philipp Marnix von St. Aldegonde (Leipzig, 1910).
A. ELKAN, Zwei Episoden aus Marnix' letzten Lebensjahren (Oud-Holland
XXIX, b1z. 143).
C. L. THIJSSEN-SCHOUTE, Rabelais, Marnix van Sint Aldegonde en B.N. (Ts. v. 
Ned.T.- en Letterk. LVIII, b1z. 123).
J. WILLE, Marnix' Byencorf (Scheveningen, 1919).
M. RUDELSHEIM, Eenige onuitgegeven gedichten van Marnix (Ts. v. Ned. T.- en 
Letterk. XVII, blz. 105).
A. A. VAN SCHELVEN, Marnix van Sint Aldegonde (Utrecht, 1939). 
In 1938 zijn tal van herdenkingsartikelen verschenen.
LITTERATUUR
219
Over de XVIde eeuwsche psalmvertalingen en -vertalers:
L. KNAPPERT, Oude Nederlandsche Psalmberijmingen (Handel. en Med. Mij. der 
Ned. Letterk. 1905-'06, blz. 27).
F. PIJPER, Jan Utenhove. T,ijn leven en zijne werken (Leiden, 1883). 
D. F. SCHEURLEER, Die Souterliedekens (Leiden, 1898).
Wat bet Wilhelmus betreft, zie de noot op blz. 215. Van de latere, zeer 
uitgebreide Wilhelmus-litteratuur noemen we nog:
GERARD BROM, Vragen over het Wilhelmus (Nieuwe Taalgids. XXVI, blz. 
120).
L. KOCH, De Duitsche invloed op bet Wilhelmus van Nassouwe (ibid. blz. 
113).
F. K. H. KossMANN, Een ,Bewegliche Demonstration" tot lof van Prins Wil-
lem van Oranje (Het Boek, 1933, b1z. 113).
Id. Het Wilhelmuslied en en zijn Dichter (ibid. 1933, blz. 245).
Id., Het ontstaan van het Wilhelmus; in bet gedenkboek Prins Willem van 
Oranje, 1533-1933, blz. 343 (Haarlem, 1933).
P. N. VAN EYCK, Het Wilhelmus (in „Wilhelmus van Nassouwe", uitg. ter 
geleg. van bet IVde eeuwfeest der geboorte van Prins Willem van Oranje, 
onder leiding van PROF. DR. P. GEYL) blz. 225 (Middelburg, z j.).
J. POLLMAN, Een voorbeeld vau een valsch idee omtrent traditie: de thans ge-
bruikelijke Wilhelmusmelodie (Ts. T. en Lett. 1938, blz. 159).
J. C. BUITENDIJK, De Dichter van het Wilhelmus (z. i. Ds. Saravia) (Nieuwe 
Taalgids XXXIII, blz. 241). Hier word took veel der voorafgaande litteratuur 
aangewezen.
RENAISSANCE-DICHTERS

Er zijn natuurlijk, als bij alle wisselingen van tijden en stroo-
mingen, overgangsfiguren tusschen de rederijkerij en de Renais-
sance-kunst; we zagen trouwens reeds, dat enkele uiterlijke re-
naissance-motieven, als de mythologische opschik, reeds in zeer 
oude rederijkerij aanwezig waren; zooals we ook in de schilder-
kunst, voordat daarin de ware renaissance-geest.is doorgedrongen, 
classieke ornamentfiguren aantreffen.
Lucas de Heere (1534-1584) is een van de rederijkers, die 
eenig wezenlijk besef van de Renaissance toont. Hij had ook een 
psalmvertaling gemaakt - naar Marot - en is een navolger 
van de Pleiade. Een veelzijdig kunstenaar was hij, als zijn vader 
en zijn moeder. Zijn vader, Jan de Heere, leerde hem teekenen; 
Frans Floris, de voornaamste der Renaissance-schilders in 
Vlaanderen, schilderen. Lucas was vooral portret-schilder, en 
een nijver lid van de Gentsche Kamer „Jesus metter Balsem-
bloeme".
Zijn voornaamste dichtwerk was „Den Hof en Boomgaerd der 
Poesien" (1565). Hij verklaart in de inleiding tot dezen bundel, 
dat hij „den ouden Vlaemschen treyn van dichten in veel zaken to 
ruut ongheschickt en rouw" vindt ; - dat besef heeft hij opgedaan 
in Frankrijk, waar hij in zijn jonge jaren voor de Koningin-Moeder 
tapijtpatronen teekende. Hij geeft dan proeven van oden, sonnet-
ten en elegieen. Refereinen maakt hij ook nog wel, maar zorgt er 
angstvallig voor, dat daarin de verschillende versregels hetzelfde 
aantal lettergrepen hebben; hij telt zijn versmaten, als de Fran-
schen. We zagen dat hij Marots psalmvertaling in de tweede 
macht weer vertaalde; hij heeft veel bewondering voor Marot, 
wellicht vooral door religieuze gelijkgezindheid, vertaalde ook oor-
spronkelijke gedichten van hem ; - en dat stempelt hem wel zeer 
tot een overgangsfiguur, als Marot zelf was : aanvankelijk een ech-
te rederijker, die dan los wordt van het oude. We zien bij deze bei-
den dus den dageraad gloren-j a, meer dan bij zijn rhetorytelick 
de classieke dichters (Vergilius, Ovidius, zelfs Horatius, en ook
VAN HANDER	221
Terentius) vertalenden tijdgenoot Van Ghistele. Maar zijn heele 
wezen is nog met renaissancistisch omgesteld, ook vertoonde hij 
niet die symptomen in malam partem, o.a. bet overdreven zelfge-
voel van den nauwelijks vrijgeworden geest, die de Pleiade ken-
merken, en haar zin voor bet singuliere woord, dat kaviaar is voor 
bet gemeen. Daarvoor was hij ook to vroom en ingetogen. Hij was, 
als reeds uit zijn psalmvertaling blijkt, de Hervormde leer toege-
daan ; was tegen de excessen van de beeldenstormerij, en een schil-
der a la mode, die vele aanzienlijken - o.a. Koningin Elisabeth - 
schilderde, in 1577 de rhetoricale feesten bij Prins Willems' in-
comste to Gent regelde, door dezen tot griffier van de Rekenka-
mer werd aangesteld, en verschillende geschriften van protestante 
strekking nit bet Fransch vertaalde. Met vele schilders en dich-
ters stond deze Vlaming in betrekking, o.a. met zijn leerling Van 
Mander, die zijn beminnelijkheid prijst. Hij, de Heere, heeft ook 
een begin gemaakt van een ,Schilderboek" ; op rijm ; naar Van 
Mander meedeelt. Maar die heeft bet nooit to zien gekregen, en 
wij ook niet.
Van Mander (1548-1606). - In hem hebben we een glorieuzen 
renaissanceman, en een echten Nederlander tevens, een fleurigen 
schilder-schrijver, Vlaming, door den Spaanschen dwang naar 't 
Noorden verhuisd, den Nederlandschen Vasari, auteur van bet 
voortreffelijke Schilder-Boeck en representatief voor de eigenaar-
dige, conflicteerende twee-eenheid van renaissance en Christen-
dom, welke zijn tijd kenmerkt. In bet levensverhaal, dat iemand 
- men meent Brederode - als inleiding tot zijn Schilder-Boeck 
heeft geschreven, komt een anecdote voor, die hem kenschetst. 
Hij moet - omstreeks 1580 - voor de Spanjaarden vluchten. 
Tusschen Kortrijk en Brugge wordt hij met de zijnen door de 
,,Malcontenten" aangevallen ; man en vrouw worden uitgeschud 
en blijven zonder bovenkleeren achter. Maar de vrouw had in 
haar onderrok een dubbelen ,dijzak" ; daar zat een goudstuk in, 
dat de plunderaars niet hadden ontdekt. En toen ze dat voor den 
dag haalde, ,sprongh Kaerl nog eens om van blijdschap; sijn 
Vrouwe weende met allen 1) seer. Karel, haar vertroostende, 
seyde : „Non fors, moghen wy slechts noch onghevangen en 
onghequetst inde stadt gheraken, alles sal seer wel ghaen" en 
song een Liedeken uyt der borst, seggende : ,Ick sal soo lustigh en
1) intusschen.
222	VAN MANDER
soo neerstigh schilderen, dat wij wel weder sullen kleederen aen 't 
lijf en ghelt om eten to koopen krijghen" - Het is een anecdote 
welke den vroolijken bohemien typeert, die half Europa door-
reisde, naar Italie, het land van belofte voor de schilders, en terug; 
en goeden moed behield bij leed en gevaren. En de spreuk „fortes 
Fortuna adiuvat" werd aan hem bewaarheid! Maar die bohemien 
en renaissancist vol liefde voor het zinnelijk schoon, was ook - 
als schilder en als schrijver - een vroom Christen. Dat wil hij 
althans steeds zijn, en blijkens sommige zijner gedichten is hij 't 
ook sours wel geweest. Ja, zijn geloof doet hem zelfs uit zijn Vlaan-
deren - waar
 	in sijn bloeysaem jaren
totdat wellustigh landt sijn (mijn) sinnen lustigh waren,
- waar, als hij de spits van zijn kerktoren maar zag, zijn hart van 
liefdevolle vreugde opsprong 1) - naar 't Noorden verhuizen. 
En daar gaat hij zich dan ook wel weer zeer goed thuis gevoelen; 
Holland krijgt hij lief om zijn vrijheid en vrede; hij vereert Mau-
rits en schrijft over de herovering van Rijnberk een gedicht, waar-
in hij hem looft en Gods zegen over hem inroept 2).
In zijn jeugd, in zijn geboortedorp Meulebeke maakte hij bij-
belsche spelen van sinne ; waarvan we - in de zooeven genoemde 
inleiding tot het Schilder-Boeck - de namen over hebben. Daar 
blijkt tevens dat hij ook zelf de achterdoeken schilderde. En hij 
schrijft reeds godsdienstige liederen; die hij later in den bundel 
,,De Gulden Harpe" zou uitgeven. Want hij stelt ook dan wel zeer 
belang in den godsdienst, en heeft zich bij de Doopsgezinden aan-
gesloten. Zeer rhetorytelick zijn die zangen; in den trant van een 
eentonige vroomheid. Hier niets of nagenoeg niets van den zin 
voor klank en kleur, voor kleur ook in den klank, die toch zoo 
wezenlijk in hem blijken to hebben geleefd. Maar van 1574-1577 
verblijft hij in Italie, en, terug, vertaalt hij - uit het Fransch - 
de Ilias; nog wel vrij duf, maar althans niet volgens dat oude re-
derijkersschema, dat van Ghistele - die wel Latijn kende, en zeer 
goed - nog toepaste in zijn Ovidius-vertaling; strofen van 15 re-
gels met 'n soort stockregel aan 't slot. Echter, in 1597 heeft Van
1) Zie zijn gedicht,,Strijdt tegen Onverstandt" in den bundel „Nederduytsche Heli-
con".
2) Geuzen-Liedbock van Kuiper-Leendertz, no. 173, (II, b1z. 104).
VAN MANDER	223
Mander de jamben-maat, door de Franschen in zwang gebracht, 
en volgens hem door Jan van Hout, dien hij zeer vereert, 
't eerst to onzent toegepast, leeren kennen. In dien maat vertaalt 
hij de Bucolica et Georgica, ingeleid met een sonnet ! (Aen den 
constrijcken Heer H. Goltzius). Hij woonde toen al veertien jaar 
in Haarlem, de oude schildersstad, in het gezegende Holland -
Ghij weet, o Landt, niet, hoe gheluckigh dat ghij zijt !
zegt hij in zijn gedicht ,Strijdt tegen Onverstandt" Hij voelde 
zich hier in de noordelijke provincien in een ideaal oord van rust, 
en hij voelde innig voor de arcadische idylle - hij heeft daar 
veelszins blijk van gegeven - en voor de modern-Italiaansche 
poezie. Welnu! Een sonnet en Vergilius' landdichten, daar heeft 
men de twee laatstgenoemde liefden vereenigd.
En nu breekt, in deze vertaling, die echte liefde zijns harten 
voor de natuur en de natuur verheerlijkende kunst door de opge-
plakte Christelijk-eentonige rederijkerij-manier heen; er komt 
meer zwier in zijn werk. Al zou Vondel met nog wel wezenlijker 
begrip en gevoel Vergilius vertalen.
Dan: zijn hoofdwerk, het Schilder-Boeck ,waerin voor eerst de 
leerlustighe lueght den grondt der Edel Vrij Schilderconst in ver-
scheyden deelen wort voorghedraghen", daer nae in dry deelen 't 
Leven der vermaerde doorluchtighe Schilders des ouden, en nieu-
wen tijds; eintlyck d'wtlegghinghe op den Metamorphoseon pub. 
Ouidij Nasonis", enz. Dit is een schatkamer voor onze kunstge-
schiedenis. Die Wtlegghinghe op de Metamorphosen-een hand-
boek van de klassieke mythologie - nu daargelaten, bevat het, 
in levend en geestig proza - echte plastische schilderstaal! - 
voortreffelijke karakteristieken, waarvoor hij de gegevens met 
heel veel moeite heeft verzameld. Hij volgt Vasari na, wiens ,Vite 
de' piu eccellenti Pittori", in 1550 in 't oorspronkelijk uitgegeven, 
hij heeft vertaald; toont veel zin voor de schilderkunst in de eerste 
plaats, maar ook veel kennis van 't leven der schilders ; met 
begrip voor het verband tusschen hun leven en hun kunst. Soms 
leidt hij een schilder in met - voortreffelijke - beschouwingen 
over de kunst, of met soms zeer vermakelijke details uit hun leven, 
die niet zelden het karakter van kleine novellen hebben. Wel 
voelt hij soms - b.v. bij de beschrijving van het leven van 
Frans Florisz - dat de niet volkomen stichtelijke bijzonder-
224	VAN MANDER
heden, welke hij hier heeft mede to deelen, eenige verontschuldi-
ging behoeven; - hij behoort immers tot de Doopsgezinden, en 
zijn Schilder-Boeck is een leerboek voor de jeugdige vakgenooten! 
Alles bijeen is dit boek, naast den ,Biencorf" een monument van 
nog niet geheel voldragen, maar naar natuurlijkheid strevend en 
die veelal bereikend begin - XVIlde eeuwsch proza.
Hij had na de voltooiIng van dit groote werk, waarover hij vol-
doening heeft gevoeld, al ontveinsde hij zich niet enkele tekorten, 
nog twee jaar to leven. Hij kon nog zien, hoe de kunst in de Neder-
landen toenam in bloei ; hij heeft met bewondering Hoofts hoofsche 
poezie genoten, en zelfs nagevolgd. Maar. .... „Een is noodigh" 
was al in zijn jeugd zijn lijfspreuk, en de godsdienstige zin van 
deze leuze is nooit voor hem verloren gegaan. Hij is verrukt 
over Hooft's ,Vluchtighe nimph, waer heen so snel?" en schrijft 
op dezelfde voois een aardig classicistisch minnelied, - maar 
hij schrijft ook in 't laatste deel van zijn leven een aantal 
geestelijke liedekens, den herders in den Kerstnacht in den mond 
gelegd, herders, .... die evenwel echte Arcadiers waren ! Een 
,,Olijf-Bergh ofte Poema van den laetsten Dagh", een episch-
didactisch gedicht in den trant van de,,Semaine" van du Bartas, 
den zeer door onze Hervormden van dien tijd vereerden Franschen 
Calvinist, is pas na zijn dood uitgegeven. Men vindt in dit laatste 
werk nog veel nieuw verworven, althans met door den dichter tot 
een eenheid verwerkte kennis ; - de dorst naar weten, vooral naar 
historisch weten, was groot in then Renaissance-tijd; in een ge-
dicht als dit, waarin vooral de predikende en leerende Christen 
aan het woord is, zijn de resultaten van dat ijverig kennis-ver-
zamelen ,multa" gebleven; verzenschoonheid, welke dit be-
zwaar had kunnen doodschijnen, is helaas slechts hier en daar 
aanwezig.
Van Mander is - we kondigden hem reeds als zoodanig aan --
een man vol mogelijkheden en tegenstellingen: schilder en dichter 
(ook: pittig stileerend kunst-historicus), Vlaming door geboorte, 
Hollander daarna, door noodzaak wel eerst, maar later ook door 
liefde tot dat tweede vaderland. Mede onder den invloed van zijn 
geloof, dringt, zien we, echter vooral deze letterkundige tegen-
stelling in hem naar voren : hij is rederijker en hij is Renaissancist.
We zullen nu overgaan tot de korte bespreking van een paar 
schrijvers, die in zuiverder toon de Renaissance bij ons inluiden:
JAN VAN DER NOOT	225
Jan van der Noot, Jan van Hout, Janus Douza; en dat merk-
waardige type : Justus de Harduyn.
De drie eersten zijn enkele jaren ouder dan Van Mander (deze 
werd in 1548 geboren, Van der Noot in 1540, Van Hout in 1542, 
Van der Does in 1545), maar hun kunst vertegenwoordigt een 
jonger levensgevoel en daarom verkozen we Van Mander aan hen 
to laten voorafgaan. Dat een jongere een ouder levensgevoel ver-
tcgenwoordigt, komt trouwens zeer vaak voor, en op 'tgebiedvan 
alle kunsten; het werk van den jongeren Rogier van der Weyden 
is bijvoorbeeld ouder-Middeleeuwsch van karakter dan dat van 
Van Eyck.
Van der Noot en De Harduyn zijn Zuidnederlanders, Van Hout 
en Van der Does Leidenaars; we zullen het verschil in landstreek 
in hun werk merken.
Van der Noot is edelman; - alleen van geboorte! Zijn vader 
was een rijk en bereisd Antwerpsch magistraat. Trouwens de zoon 
is op zijn twee-en-twintigste jaar ook al schepen to Antwerpen. 
Hij is in die dagen wel zeer Calvinistisch, naar men op de feiten 
afgaande, zou zeggen; hij is namelijk lid van 't consistorie. Door 
een opstand van de Calvinisten - niet de eenige in then tijd van 
gisting - wordt hij, hetzij hij er al of met deel aan had, gecom-
prometteerd tegenover zijn mede-magistraten, die steeds een 
zorgvolle positie innemen tusschen hun ,tuimelzieke" stad en de 
Landvoogdes. Jonker Jan neemt de vlucht; in 1567; en blijft elf 
jaar zwervende. In 1568 is hij to Londen, waar hij waarschijnlijk 
kennis gemaakt heeft met zijn Gentschen kunstbroeder Lucas 
de Heere ; in 1571 ontmoet hij Coornhert in de buurt van Cleve ; 
in 1578 is hij to Parijs, waar hij Dorat en Ronsard opzoekt.
Waar leeft hij van? Het is niet de voornaamste vraag die er 
omtrent een dichter to stellen valt, maar voor Van der Noot heeft 
ze toch belang; 't is waar: vooral wat zijn karakter betreft. Zijn 
inkomsten dan zijn niet van zeer nobelen aard; hij bedelt - veel-
al per gedicht - bij allerlei groote heeren, of maakt, aldus wat 
meer indirect bedelend, uiterst vleiende poemen over hen, op 
hoop van ,zegen" ; - in zijn, in 1580 verschenen ,Poeeticsche 
Werken" vinden we deze rijmelarij overvloedig vertegenwoordigd. 
Nu zijn we wel gaarne bereid, het particuliere leven van een 
dichter, en zelfs zijn karakter, bij de beoordeeling van zijn poezie 
op den achtergrond to laten ; maar Jan van der Noot maakt ons
WALCH	15
226	BEDELEND HIDALGO
dat wat moeilijk door vele van zijn van mindersoortige praktijken 
getuigende rijmen op to nemen tusschen pure poezie.... die ons 
onmiskenbaar de waarachtige schoonheidssensaties van den 
dichter kond doet. Maar is hij niet juist mede door then amoreelen 
schoonheidszin een typisch vertegenwoordiger van de Renais-
sance?
Hij is dan een in zijn tijd moderne figuur; heeft ook wel zeer het 
zelfgevoel dat den kunstenaar der Renaissance eigen was; - 
sterke reactie op de nederigheid van den vromen Middeleeuwschen 
artiest. Onze tij d heeft het begrip,,minderwaardigheidsgevoel" als 
verklaring gevonden van veel van dergelijke pralende karakters, 
die oppervlakkig-gezien een meerderwaardigheidsgevoel schijnen 
to bewijzen.... Ik geloof, dat men om Van der Noot to begrijpen, 
die trotsch was op, of althans trotsch deed ten opzichte van alles 
waarop men maar met mogelijkheid trotsch kan zijn - zijn voor-
name afkomst, zijn dichterlijke grootheid -, dat men tot het be-
grip van deze onevenwichtige persoon, die laagheden doet in leven 
en kunst en zich bevrijdt en verheft in heerlijke daden van kunst, 
wel zeer het begrip minderwaardigheid in 't geding moet brengen. 
En de Italiaansche kunstenaars, en de Pleiade hadden hem den 
weg van zelfbevrijding en zelfverheffing gewezen. Hoe hij hen 
en hun denkbeelden waardeerde, blijkt uit menige vertaling, 
reeds in zijn in 1568 to Londen uitgegeven „Theatre oft Toon-
neel, waar in ten eender de onghelucken ende elenden die den 
wereltsgesinden ende boozen menschen toecomen ende op dander 
syde tgheluck, goet ende ruste die de gheloovighe ghenieten, ver-
toont werden". Daarin vindt men naast oorspronkelijk werk 
- proza en poezie - o.a. vertalingen van Petrarca en Du Bellay; 
ook van Ronssard heeft hij gedichten vertaald. Van zijn eerbied 
voor de Ouden en den lust, die na to volgen in het toen boven alles 
gestelde epos, getuigt zijn ,Olympias", waaraan hij op zijn zwerf-
tochten acht jaren werkt en die verschijnt, als hij - in 1579 - 
weer in zijn vaderland terug is. Het epos is weinig geslaagd, 
maar is merkwaardig door den op vele verschillende wijzen blij-
kenden invloed der Ouden. Zooals reeds in het begin ; waar Mer-
curius den dichter de groote gunst bewijst, hem met zijn ,cadu-
cee" (slangenstaf) to toonen
DE OLYMPIAS
227
 	het schoon beeldt en d'Idee
Van de reyne Maeghdt die mij noch eens moet bringen, 
Daer men Godts lof en eere altijt hoordt singhen.

Deze „idee", de wezenlijke vorm, het voor-beeld, waarvan de 
aardsche verschijning slechts een weerslag, een kopie is, is wel 
typisch Platonisch ; - en was door Petrarca met voorliefde over-
genomen 1).
Deze Maagd, die hem „in de idee" is getoond en van wie hij
nu steeds den aardschen verschijningsvorm gaat zoeken, is Olym-
pia; aan haar wijdt de dichter tal van lyrische gedichten; o.a. 
de Ode, waarvan we hier, als staaltje van Van der Noots kunst, 
enkele strofen aanhalen
Ic wil nu singhen een nieu Liedt
Van 'tgheen, Lief! dat mij is geschiet 
Deur u suet eerbaar wesen
Dies men hier vreught en daer verdriet 
In mijn Veerschen sal lesen.

Om u, Lief ! denck ick nacht en dagh 
0 schoonste Nymphe die ick sagh! 
T'syndt dat ich werdt gheboren: 
Ick sal u dinen soo ick magh, 
Ghy blyft mijn wtvercoren.

Want ghy medt deughden zijt versierdt, 
Ootmoedigh, wys, wel ghemanierdt, 
Zedigh, en goeder-hande 
Waer deur myn sile wordt ghestierdt 
Tot Liefde sonder schande.

Ghedenckende, Lief ! uwer deughdt,
So wordt mijn hert vervult met vreughdt: 
Maer dat ick u moet derven, 
Soo meyn ick (als ghy dencken meughdt) 
Dickmaels van druck to sterven.

En hoe den druck my herder dringht, 
Hoe dat myn tonghe suter singht,
1) Men denke bijvoorbeeld aan het sonnet
In qual parte del Ciel, in quale idea 
Era l'esempio onde Natura tolse
Quel bel viso leggiadro, in ch'elle volse 
Mostrar quaggiu quanto lassu potea?
enz. (Son. in vita di Madonna Laura C VIII. -)
228	JONKER JANS LATER LEVEN
Ghelijck de witte Swane,
Die al meer suter singht, beringht 1),
Hoe de Doot meer cont ane.
Dies my den laurier heerlyck koen, 
Den mirtus eel, het ley-loof groen,
En d'bleu loof der olyven,
Vier goden gheven, deur u doen
Om mijn suet eerlijc schrijven. 
....................................
De ode bevat nog eenige strofen meer, waarin de bede om liefde 
wordt herhaald ; maar we hebben die liefde nu al wel leeren schat-
ten ; ze is niet het doel, geenszins ; de dichter kan zich zelfs ver-
meien in 't denkbeeld dat zijn liefde niet to spoedig beantwoord 
wordt, want dan zingt hij mooier ; als de beringhde swane ....
Jonker Jan komt, naar we reeds zagen, in 1579 in zijn vader-
stad terug, waar hij van de Vroedschap honderd gulden to leen 
vraagt om zoo in de gelegenheid to worden gesteld, een boek, waar-
aan hij bezig is, to voltooien. Men geeft hem er vijftig, op grond van 
vele vriendelijke overwegingen - o. a. dat hij zich zeer bevlijtigde 
om de ,franchoische poethen" in onze taal na to volgen. Zoo had 
hij to Hulst, een jaar daarvoor, een boek ,ghepresenteert" en had 
daarvoor twee pond en vijf schellingen ontvangen; - maar dat 
boek was althans af. Hij krijgt later, op zijn verzoek, nog eens 
honderd gulden -- nu cadeau -; in 1584, op zijn herhaalde aan-
vraag, en omdat men overweegt dat hij toch eens tot de magistra-
tuur der stad heeft behoord, nog eens f 50.-; later nog eens f 25.-
Dan is 't intusschen 1585 geworden ; het voor onze beschavings-
geschiedenis zoo belangrijke jaar van Antwerpens val. Van der 
Noot had met deze mogelijkheid al rekening gehouden; het oude 
lid der Calvinistische consistorie verheerlijkte niet alleen ook reeds 
lang, Katholieken - als er wat van hen to halen viel - maar was 
zelfs op niet al to opvallende wijze naar hun kant overgeloopen. 
En als nu Antwerpen in Spaansche handen valt, poseert hij plot-
seling als een martelaar van de Katholieke partij ; zijn gedweee 
pen vult het spreekwoordelijk geduldige papier nu met gedichten 
ter eere van den bovenmenschelijk goeden koning Filips; hij be-
looft weer een werk to zullen schrijven ter eere van zijn vorst en
1) In 't nauw gebracht.
JAN VAN HOUT
229
van Antwerpen, en vraagt daar weer aan de vroedschap alvast 
een sommetje voor; - met succes.
Nu zijn bovendien allerlei homines novi tot staat gekomen, 
die hij bedichten kan ; -- soms door eenvoudig vroegere lofdichten 
op anderen een beetje om to werken. In 1595 sterft hij, ons na-
latende een massa rijmelarij en ten klein aantal waarlijk schoone 
gedichten, terwijl zijn amoreele schoonheidszin en zelfverheffing 
als dienaar der goddelijke muze hem, den gelauwerden of liever 
gemirten poeet 1), kenbaar maken als - we zeiden het reeds - 
een typische Renaissancefiguur. Met andere woorden, zooals Ver-
meylen het uitdrukte : ,Wat Jan van der Noot in de Nederland-
sche letterkunde poogde, is een trouw weerschijn der Pleiade-be-
weging". Wat nog met zoo weinig gezegd is.
Met Jan van Hout (1542-1609) en Janus Douza (1545-1604) 
zijn we in Noord-Nederland. En het is opmerkelijk, dat we hier, 
in het -- reeds toen - meer verstandelijke deel van 't Dietsch-
dom een meer theoretisch besef aantreffen van 't wezen der 
Renaissance. Terwijl de praktijk waarlijk niet minder goed is. 
Jan van Hout - Prinsen heeft hem ,ontdekt" en op voortref-
felijke wijze zijn leven beschreven en zijn wezen en werk ge-
karakteriseerd - is iemand van eenvoudige afkomst; hij komt 
uit een familie van Leidsche wevers ; eenvoud van stand, die, 
althans bij zijn vader, de liefde voor de letteren niet uitsloot. 
Jan heeft dan waarschijnlijk een goede opvoeding gehad, al heeft 
hij zich later ook ongetwijfeld heel veel door eigen studie ver-
worven. Op zijn twintigste jaar wordt hij klerk van den secretaris 
van zijn geboortestad, twee jaar later is hij zelf secretaris. In 1569 
wordt hij op aandrang van Bossu ontslagen, en wijkt met zijn ge-
zin uit ; voornamelijk vertoeft hij dan to Emden ; maar als Leiden 
's Prinsen zijde heeft gekozen, komt hij daar terug; in 1573; - 
bijtijds om al de ellende van het beleg mee to maken, waarbij hij 
tot de standvastige partij behoort, evenals Douza, d.i. Joncheere 
Johan van der Douz, Heer tot Noortwijc, met wien hij juist in die
1) Er zijn gedichten op den mirtenkrans, hem aangeboden, en portretten van hem 
waarop hij then om zijn hoed draagt.
230	DE WEVERSZOON WORDT EEN HEER
dagen vriendschap sluit ; zooals ook voelbaar wordt in het gedicht, 
dat hij in Douza's Album Amicorum schreef
Vruntschap gemaect, in schijn bedect, 
Vergaet soubijt,
Als comt de noot
En schielic laect. Mer die verwect
Wert in een tijt 
Van angste groot,
Als elc een waect en noot deurbrect 
Geen leet noch spijt,
Noch storm noch stoot
Haer wortel raect, mer onbevlect
Blijft, hoe lang 't lijt 1) 
Jae naer 2) de doot.
Trouwens, het naschrift tot deze verzen zegt 't met zooveel 
woorden:
„Tot een gedencteycken van de geduyrige en onveranderlicke 
vruntscappe mitten Hoochgeleerden Edelen Erntfesten Joncheere 
Johan van der Douz, Heer tot Noortwijc, bij tyden van de tweede 
belegeringe der stadt Leyden, in de uyterste hongernoot en sterfte 
gemaect, es dit gestelt by my Jan van Hout". Hij wordt dan een 
man van grooten invloed en beteekenis in zijn stad. Als de Uni-
versiteit gesticht is, wordt hij secretaris van curatoren. De Prins 
had hem in 1573 reeds benoemd tot notaris; hij is eenige jaren 
secretaris der vierschaar, beheert de stadsdrukkerij, ordent het 
archief op zoodanige wijze, dat het een voorbeeld wordt tot in 
onzen tijd toe. En hij doet op voorzichtige, wel-overwegende wijze 
aan historische studien; stelt veel belang in oude boeken.... 
Hij is een echte Renaissance-man. Ook is hij, de weverszoon, in 
alle opzichten een heer geworden ; weet als zoodanig to leven, en 
zich als zoodanig to doen gelden. Hij heeft veel geld verdiend; er 
is wel eens - door zijn vijand Paulus Buys - beweerd, dat hij 
niet eerlijk was, maar het is waarschijnlijker, dat hij op volkomen 
to verantwoorden wijze aan zijn rijkdommen is gekomen, - die 
hem in staat stellen alles in zijn huis goed en degelijk to hebben, 
en fleurige maaltijden met Spaanschen wijn „van den besten" to 
houden. waar daartoe een reden of maar een aanleiding is. Maar
1) duvet
2) na.
HEFTIG CRITICUS	231
ook ondersteunt hij zijn ouders - ,twelck", zegt hij, ,voer ons 
beyden (voor hemzelf en zijn vrouw) doch een lieve last is ge-
weest"; en geeft zijn dochters, ja, wel een goede opvoeding, maar 
dat niet om ,courtisaensche manieren to leeren oft 't joffertgen 
to spelen" ; later mogen ze besteed worden „in een eerlic huys, 
daer men winckelneringe doet, om aldaer to dienen".
Degelijkheid dus in huiselijk bestier en in zijn verschillende 
werkzaamheden; hij heeft bijvoorbeeld op de Leidsche secretarie 
een ordonnantie ingevoerd, die meerdere „efficiency" ten doel 
had. Met then zin tot ordening gaat samen een met de jaren stij-
gend besef van gezag, dat zich evenzeer in verschillende uitingen 
in zijn dagelijksch leven vertoont, als in zijn geschriften. Hij is zelfs 
voor de dominees niet bang; die hevig domineerende dominees! 
Toen Ds. Taling van den preekstoel of scherp afkeurde, dat de 
Leidsche overheid papieren noodmunt had uitgegeven met het 
opschrift ,Haec libertatis ergo" - het had volgens hem ,religio-
nis ergo" moeten zijn - en daarover streng bestraffende woorden 
sprak, zei Van Hout, naast burgemeester Van der Werf in de 
magistratenbank gezeten: ,Wil ik hem er of lichten?" En haalde 
meteen een geladen pistool uit zijn zak. Van der Werf houdt hem 
terug.... Van Hout was zeker niet tegen den godsdienst en de 
predikanten, al was hij reeds een vrij libertijnsch regent; maar de 
predikanten moesten zich niet tegen het wereldsche gezag ver-
zetten of de autoriteiten willen critiseeren.
In de litteratuur treedt hij even pootig op, speciaal wanneer hij 
de rederijkers veroordeelt, wat hij zeer heftig heeft gedaan in de 
fel-spottende opdracht van zijn vertaling van Buchanan's satire 
,,Franciscaender" ; waarin hij spreekt over ,zulcke die hare 
penssen met dranc verladen, zad gemaeckt end als een varckens-
blaze opgejaecht hebben, zo dat haer tlijf van vadsicheyt gespan-
nen staet, dan mit acht regelen, die zij als exters van deene tac 
op dander huppelende, tsamen rapen, een rondeelken weten uyt 
to ruspen, ...."
Dit is maar een fragment uit zijn scheld-critiek op 't vorige 
en nog in zijn eigen tijd welig tierende litteratorengeslacht .... 
Het moet de gemoedelijke rederijkerende burgerij even veront-
waardigd en verbaasd hebben doen opzien als de door van Deyssel 
ruim driehonderd jaar later - dit ,proza" dateert van 1576 - 
gestriemde letterkundige grootheden van den dag. Verbaasd ook
232	STRIJD TEGEN DE RETORIZIJNEN
wel zeer! Want, nu ja, de rederijkerij was een aardig tijdverdrijf, 
en ging met veel verheffing-in-woorden gepaard, goden en ,,god-
dinnen" was alles wat de klok sloeg, maar om 't nu zoo au serieux 
to nemen, zoo met echten hartstocht to keer to gaan tegen de 
middelmatigheid, .... dat deed toch wel in de eerste plaats 
zonderling aan ! Doch 't blijft gelukkig met bij schelden ; Van Hout 
stelt poezie tegenover rhetorica; het nieuwe tegenover het oude. 
Het nieuwe - dat van een heel oud, verloren en vergeten inzicht 
getuigt, het inzicht in de kunst, dat ook - zoo verklaart hij in een 
toespraak 1) over den ,Franciscanus" en zijn vertaling - de 
Grieken en Romeinen hadden. En hij eindigt dan met een ver-
klaring omtrent de verzen, die hij in zijn vertaling heeft gebruikt; 
,,Alexandrins, zo die bi de Francoyzen werden genomt, ende be-
staan van zes voeten of twaelf sillaben, hebbende haren val, 
rustinge, steunsel of ademverhalinge 2) naer 3) de derde voet, twelc 
de zeste sillabe es, dewelcke is onder den anderen verdeelt oft ge-
schakeert hebbe met masculins, opte laetste sillabe rymende, ende 
met feminins, rymende opte naestlaetste of voornaastlaetste... "
Ziedaar Van Hout's inzicht en de praktijk: de knutselige retori-
zijnen zijn een verachtelijk gezelschap, in 't algemeen dan, stel-
lende de kan boven de kunst; - en dan nog ,kunst".... nu ja, 
wat zij kunst noemen ! De ouden hadden daar begrip van - en ook 
lieden als Petrarca en Ronsard, van wie Van Hout werk vertaalt, 
zooals hij ook b.v. Horatius en Plautus vertaalde. De poezie is 
iets nobels, dat alleen pure en gevoelige geesten kunnen begrijpen. 
En dan voert hij den alexandrijn in, die in Frankrijk en to onzent 
de typische renaissance-ma.at zou zijn en blijven; een belangrijk 
renaissance-element ook in onzen baroktijd.
Intusschen heeft Van Hout meer op litterair gebied gedaan dan 
vertalen en die vertalingen inleiden met satirisch en theoretisee-
rend proza. Wij kennen echter slechts een klein gedeelte van zijn 
dichterlijken arbeid; hij heeft then in handschrift vermaakt aan 
zijn vriend Petrus Bertius, die als Arminiaan in 1619 de vlucht 
heeft moeten nemen, en naar Frankrijk gegaan is; Van Houts 
handschriften zijn verdwenen. Uit enkele proeven kunnen we
1) Tot het Gezelschap ende de vergaderinge der goner, die hem in de nieuwe univer-
siteyt der Stad Leyden ouffenende zijn inde Latynsche of Nederduytsche poezien ende 
alien anderen liefhebberen der Nederlandsche sprake.
2) caesuur.
3) na.
HORATIUS-VERTALER	233
misschien toch eenigszins zijn waarde als dichter bepalen. Zoo is 
daar een mooie vertaling van Horatius' ode ,Eheu fugaces" 1)
Eylaes, eylaes, hue vliegen zo
Zeer snellic voort (o vrunt Van Loo)
Mit vlercken van de wint de scielic vliende jaren: 
Want d'unbetemde doot vertrect 2) 
Geenszins, of eerlic zijn bedect,,
Met rimpels diep tgezicht, den cop met grize haren.
Alwaert ooc dat op elcken dach
Gi, offer-duende, dedet slach-
Ten hundert stieren vet, om d'altaers to verlaeyen
Des swarten Pluto, die niet pleecht
Van tranen brac to zijn beweecht,
't Gemuet is hem versteent, gi zult hem zo niet paeyen.
Hem die mit zyne druve vliet 3) 
Bedwungen hout en heeft 'tgebiet
Over den Tityum en Gereons drie liven ; 4) 
Ja, alle die deur vruchten zuet
Der vruchtbaer aerden zijn gevuet,
Langs zinen sulphur-re 5) al tsamen mueten driven.
Geen conings heerlicheit hue groot, 
Geen fielen 6) deerlicheit 7) hue bloot,
In dezen voordeel heeft: gelijc zyn heer en bueren s) 
Dan est vergeefs, dat men t'un-vreen 
Van 't bruyssen der bezeilde zeen
In 't leven zi geweest of um den crych to vueren.
Dan est vergeefs, dat men, eylaes, 
Beangst was voor 't dootlic geblaes,
Bi den geel-veruden uust 9), der midden-daechse winden 10), 
Uns lichamen een grote scha ;
') 11, 14.
2) talmt.
3) naargeestige stroom.
4) Tityus is de naam van een tot verblijf in de onderwereld veroordeelden reus; 
Gereon (of Geryon) is een reus met een drievoudig lichaam, die door Heracles werd 
verslagen.
5) zwaveloever.
6) fielt.
7) schande.
8) boeren.
9) geelvervige oogst.
10) de sirocco steekt gewoonlijk tegen den middag op.
234	VAN HOUT ALS VERNIEUWER
'T ooch muet doch 1), later ofte dra,

Den zwarten Phlegeton 2), traech vlietende, bevinden 3).
Ooc Danaes unzien geslacht 4) 
En Sisiphi verloren cracht,
Daer tue hics geduemt voor eeuwen veel en tien, 
Uyt land en huis werd gi gejaecht, 
De scone vrou, die u behaecht,
Als cumt de bleke strael 5), muet gi strax laten glien 6).
Van al tgeboomt, by u gepoot, 
En volcht niet een u in de doot,
U, haren corten heer 7), dan druvige cupressen 8). 
Dan wert den alderbesten wijn, 
Di gi gesloten wildet zijn
Met sloten hundertfout, bi stope veel en vlessen.
Gedrunken bi hem die geerft
Zal hebben tguet, die gi nau derft 9)
Eens pruven, ja de vluer zal hi daer mede wassen. 
En tgelt, dat gi tsaem hebt gegaert 
En uyt buyxken hebt gespaert
Zal hi zeer gulselick verslempen en verbrassen.
Men voelt: dat zijn gespierde verzen; ze zijn als zoodanig re-
presentatief voor Van Houts gedichten, voor zoo ver wij ze ken-
nen; hij heeft er ook in statigen, ja verheven ernst gedicht - bij-
voorbeeld den Lofzang op het Ontzet van Leiden - en in oolijker, 
luchtiger trant ; b.v. over een snippenjacht 10) ....
Merkwaardig is ook in het bovenstaand gedicht het doorsnijden 
van een woord door het versmetrum, zooals dat in regel 2-3 van 
de tweede strofe voorkomt. En daar niet alleen. Was het bedoeld
als een uitdaging aan de rederijkers, die zoo akelig veel gevoel 
voor metra en vormvaste verzen en zoo akelig weinig gevoel voor
het boven 't metrum zwierende rhythme hadden ? Dan kan men
1) toch.
2) Phlegeton heet de vuur-rivier der onderwereld. 
3) waarnemen, aanschouwen. 
4) de jammerlijke Danaiden. 
5) de pijl des doods.
6) laten varen.
7) kortstondige heer.
8) de cypres is de kerkhofboom bij uitstek in Italie. 
9) ternauwernood durft.
10) Zie Prinsens boek over Jan van Hout, blz. 192.
EN ALS REDERIJKER	235
zoo'n in-tweeen-breking vergelijken met het enjambement in het 
begin van Hernani : L'histoire - litteraire - se repete !
Intusschen, - hoezeer van Hout ook de rederijkers in zijn the-
orie en misschien dan ook in zijn ,praktijk" mag hebben uitge-
daagd, hij heeft zelf ook een typisch rederijkerswerk gemaakt; 
dat door rederijkers is opgevoerd. Hij wilde het Sinte-Kathrijne-
gasthuis verbouwd hebben; om de kosten van dat werk to be-
strijden hield hij een liefdadigheidsloterij ; daarmee ging een rede-
rijkerswedstrijd gepaard. Ter verwelkoming nu van de kamers uit 
andere plaatsen voerde de oude Leidsche kamer „De witte Aco-
leyen" een stuk op, door Van Hout gedicht ! En wel voegde hij 
zich hier, op zijn ouden dag - dit loterijfeest had in Mei 1596 
plaats - geheel naar de omgeving: zijn Loterijspel is in de 
oude rederijkersverzen geschreven, en bestaat, in den simpelen 
trant van een moraliteit, uit een aantal alleenspraken; en samen-
spraken tusschen lieden die arm zijn geworden en nu al him hoop 
op de loterij hebben gesteld. Handeling komt er niet in voor.
Toch, heelemaal een rederijkersstuk is het niet. Het bestaat uit 
vijf ,uytcomens" (bedrijven) ; dat is, ook in dit verband, invloed-
van de Renaissance. Die openbaart zich verder in beduidenisvolle 
namen als Bouwen Aertvelt (een boer), Winner Grijpal (een ban-
kier), enzoovoort ; hier heeft Van Hout, die Plautus vertaalde, den 
meester een aardig gebruik ontleend; een gebruik dat bovendien 
wel bij den Hollandschen auteur - en bij diens publiek - in den 
smaak moest vallen.
Maar meer naar 't wezen renaissancistisch is de scherpe en be-
langstellende aandacht, waarmee hij de typen van zijn eigen land-
aard heeft waargenomen en de rake plastiek, waarmee hij ze neer-
zet; op hoe juiste wijze laat hij Bouwen Aertvelt praten over het 
akkerleven, Steven Golvervliet (een stuurman) over de navigatie. 
Ook de advocatentaal - een vreeselijk bastaardjargon -- laat hij 
ons, in caricaturalen vorm, genieten. TerwijI zijn eigen gemoedelijk 
geloof tot uiting komt in de toespraak van Ware Onderwysinge.
Over Janus Douza (J ehan van der Does) (1545-1604) kunnen 
we kort zijn. Het accent valt bij hem wel zeer op de Latijnsche 
poezie; het is niet toevallig, dat we hem altijd met zijn Latijn-
236	JANUS DOUZA
schen, en zijn vriend ,Hautenus" steeds met zijn Hollandschen 
naam noemen. Hij is een voornaam heer, die zijn opvoeding in het 
buitenland voltooit; to Leuven, Douai, Parijs. In die laatste stad 
maakt hij kennis met leden der Pleiade (Dorat, Baif) en bekende 
geleerden. Hij is, ook van voorkomen, een fijn-geestig man. In 't 
vaderland terug sluit hij zich, reeds op zijn 21ste jaar, aan bij het 
Verbond der Edelen; drie jaar later geeft hij zijn eersten bundel 
Latijnsche poezie uit. In 1572, het jaar van den ommekeer, gaat 
hij als gezant naar Engeland. We zagen al, dat hij in 1574 het be-
leg van Leiden mee beleeft; in Latijnsch dicht - als zijn vriend 
Van Hout in 't Nederlandsch - herdenkt hij dat. Hij maakt meer 
Latijnsche gelegenheidsgedichten, geeft ook klassieke auteurs 
uit, ... en heeft ook aandeel in een nieuwe uitgave van Melis 
Stoke's Rijmkroniek. Daar dus een - zij het wellicht door zijn 
vriend Spiegel opgewekte - belangstelling in de Nederlandsche 
oude letteren; het in 't Nederlandsch dichten stelt hij - ten spijt 
van Van Hout en Spiegel -- verre beneden het navolgen der ou-
den in hun eigen taal. In (lie navolging heeft hij het ook inderdaad 
ver gebracht; al blijft dit voor ons gevoel, uit artistiek oogpunt ge-
zien, toch slechts een tweede-rangs verdienste, vooral daar hij bij 
zijn navolgingen ontleeningen geenszins schuwt. Het beste Neder-
landsch dat hij gedicht heeft, is zijn vertaling van Janus Secun-
dus' Basia: De Kuskens. Zijn oorspronkelijke Nederlandsche poe-
zie - die trouwens niet veelvuldig is - is aanmerkelijk zwakker.
Met dat al verdient Van der Does wel onze aandacht. Hij, de 
aristocratische renaissancist, die belangrijke functies in den staat 
vervult 1) en wiens Schongeisterei zich voornamelijk richt op het 
Latijn, doch die ook de Pleiade kent en de vaderlandsche letteren 
verrijkt en bestudeert, is een richtingduidend voorlooper van vele 
XVII- en XVIIIe-eeuwsche letterlievende patriciers to onzent.
Justus de Harduyn (1582-1641) is een merkwaardige Zuid-
nederlander. Sedert 1607 was hij pastoor to Audegem; voor zijn 
priesterwijding had hij aan een geliefde een reeks sonnetten ge-
1) In 1585 toog hij aan 't hoofd van een gezantschap naar Engeland om Koningin 
Elizabeth de souvereiniteit over de Nederlanden aan to bieden; hij sluit er vriendschap 
o.a. met Sir Philip Sidney; in 1591 wordt hij lid van den Hoogen Raad.
JUSTUS DE HARDUY N	237
wijd, die men vindt in zijn eersten bundel,,De Weerliicke Liefden 
tot Roose-mond", merkwaardig genoeg, ondanks zijn wijding, 
daarna nog u itgegeven (1613). Een twintigtal van de in dezen 
bundel verzamelde gedichten zijn vertalingen van Joachim du 
Bellay, Remy Belleau, Philippe des Portes en Honorat Laugier de 
Porcheres. Justus de Harduyn is dus ook wel zeer een bewonderaar 
en navolger van de Pleiade. Maar na zeven jaar verschenen dertien 
van deze verzen, zeer veranderd, en vervroomd, in zijn ,Godde-
licke Lof-sanghen", terwijl de dichter in de voorrede van dat 
laatste werk zelf zoo sterk mogelijk zijn ,wind-vol ende siel-
quetsende Vernusghejancksel" veroordeelt 1).
„De Weerliicke Liefden" zijn meer kunstig vernuftig dan be-
zield. Ja, zoozeer zijn ze mode-poezie, dat het mij voorkomt, dat 
men den pastor van Audegem eigenlijk op grond van deze dichten 
met bepaald van vleeschelijke neigingen behoeft to verdenken! 
De Aalstersche catharinist die het aanvankelijk anonieme boekje 
voor zijn verantwoording nam, had geen ongelijk, toen hij er - 
verontschuldigenderwijs - van zeide : „Sine cupidine hic Cupido 
est, sine amore Amor.... vier sonder vier, liefde sonder liefde".
,,Knap" zijn deze verzen wel, zeer sierlijk, ook krachtig van 
rhythme. De pastor doet ijverig mee in den wedstrijd in vernuft, 
die het mode was ter eere van ,wreede schoonen" to houden. 
Maar het is niet zelden vernuft van een nogal bedenkelijk gehalte. 
De oogen van Roose-mond worden met een proces bedreigd, 
waarbij Cupido en de Dood als getuigen worden gedagvaard. 
Natuurlijk worden de oogen ook bij de zon vergeleken, maar in 
een volgend gedicht overbiedt de dichter zichzelf in vernuftig-
rhetorisch opvoeren en oplossen van zijn beeldspraak. Dan is 't 
,,schoon ooghe" weer de zon; maar er is toch weer ,groot onder-
scheydt":
 	*twee* 	
Ghy doet mijn ooghen laes ! als	fonteynen leken ! 
De Sonne die verdrooght alderley vochticheydt
Zoo worden al de requizieten van de conventioneele beeldspraak 
in 't werk gezet ; en nieuwe erbij gemaakt ; waarbij soms de Diet-
sche nuchterheid vermakelijk om den hoek gluurt. Hij toont zich,
1) Dr. Robert Foncke, die in 1922,,De Weerliicke Liefden tot Roose-mond" uitgaf, 
geeft in een bijiage tot deze editie die dertien gedichten in bun nieuwe gedaante.
238	SINE CUPIDINE CUPIDO
die eer moet men hem geven, een technisch zeer bedreven versifi-
cator en geeft wel eens een enkele fij ne observatie - maar met dat 
al, het gespeel met woorden, de scholastisch-casuistische uitwer-
king van vergelijkingen, het vaak bepaald malle valsch vernuft, 
wekken to dikwijls een niet dan spottenden glimlach, dan dat ons 
oordeel over 't geheel gunstig zou kunnen luiden. Hoe vindt men 
bijvoorbeeld dezen raad, then de dichter geeft aan Jan van 
Swaerveld, constigh schilder, die de fameuze Roose-mond moet 
conterfeiten

................................................ 
Comt voorts soo totter oogh' : maar hier dubb' ick nu g'heel, 
Met wat verwe ghy suit, met wat pen of penceel 
Trecken dees sonnen twee : want gheenszins u ghesichte 
Sonder schemel en sou weerstaen haer raeyssels lichte, 
Indien s' u waer ontrent en teghenover saet, 
Neemt dan	
En nu komt het bijzonder malle
Neemt dan, o schilder, dit tot voor-deel en tot baet,
En schickt u naer mijn woord: dat is dat ghy suit d'eene 
Stellen bevalligh, soet, lack, toebiende en ghemeene 
En d'ander prattigh, stuer, af-jongstigh ende quaet: 
Opdat, als 't suer met 't soet byeen ghemenghelt staet, 
Den minnaer mach door d'een op troost en hope leven; 
En deur d'ander in vrees deself weerom begheven.

Inderdaad, wel heel zot van inhoud ; - en toch, als men die 
regels eens aandachtig leest, hoe fijn doet de rhythmiek den zin 
der woorden uitspringen ! Een sonnet als no. XXVII, dat de 
dichter vertaalde naar het 8ste uit het lie boek voor Diane door 
Philippe des Portes, en waarin hij verklaart ,hermijt" to willen
worden

En voor mijn weerdighst beeld sal staen in mijn aenschijn 
De schilderij der Liefd en van mijnder Jonckvrauwe,

is wel zeer bijzonder bedenkelijk voor een priester; maar dit ge-
dicht is er dan ook een van die welke in de Goddelicke Lof-
zanghen 1) zijn omgewerkt : daar is de titel : „Den Sondaer claeght
aan yeder Schepsel syn ongheval"
Sonnet XLV is merkwaardig om de kleur-symboliek, en in
1) Op b1z. 141.
DANIEL HEYNSIUS	239
sonnet XLII - om met een zeer treffend voorbeeld van een be-
denkelijk uitgewerkte vergelijking to eindigen - vindt men deze 
terzinen
Mijn liefde dient voor vier, voor fornays dient mijn hert,
Mijn ooghen voor helmet, daert in ghewonnen wert
Den wind van mijn ghesucht om het vier to doen gloeyen.
En omdat 't selve is heet en van soo grooter cracht 
Worden de dompen 1) al tot boven hoogh ghebracht:
Die soo in overvloedt door mijn twee ooghen vloeyen.
In zijn latere godsdienstige liederen is hij nog niet geheel vrij 
van gemaniereerdheid, die in dit verband uiteraard nog wel aan-
merkelijk hinderlijker is; maar toch heeft daar het waarachtig ge-
voel wel eenig terrein op de modezucht veroverd.
*
Daniel Heynsius (1581-1655), Gentenaar van geboorte, moet 
ook bij deze groep renaissancisten worden genoemd; meer als een 
merkwaardig tijdsverschijnsel dan als een belangrijk Neder-
landsch dichter. Den grooten naam, den wereldnaam, dien hij 
in zijn tijd had, heeft hij vooral aan zijn geleerdheid to danken 
gehad. Er is een merkwaardig conflict in zijn leven, dat sympto-
matisch genoemd mag worden voor de opvattingen van de 
geleerden van zijn tijd, nl. zijn strijd met den ook zeer beroem-
den Franschen geleerde De Balzac 2). Heinsius had een Latijnsch 
treurspel ,Herodes Infanticida" geschreven, zijn tweede werk 
in dit genre; sterk onder den invloed van Seneca; - maar 
bij die Latijnsche werken staan wij in dit boek niet stil. Balzac 
nu, die een eerbiedig bewonderaar van Heynsius was, hem 
als dichter, aestheticus en philoloog bijzonder hoog stelde, den 
grooten Scaliger, dien hij to Leiden had opgevolgd, gelijk, had 
een kleine aanmerking op dit treurspel gemaakt : het gebruik van 
heidensche, Grieksch-mythologische namen als Styx, Cocytus, 
Acheron, docht hem in een Joodsch treurspel niet passend. Dat 
was in 1632; Heynsius, die al op zijn 22ste jaar hoogleeraar was 
geworden, nu een vijftiger, mateloos geroemd - en over 't paard 
getild - kon geenerlei critiek verdragen. Dus antwoordde hij op
1) dampen
2) Dikwijls is deze pennestrijd beschreven; het laatst door Dr. D. J. H. ter Horst in 
zijn academisch proefschrift over „Daniel Heinsius" (Utrecht 1934, blz. 113 vgg.).
240	HEYNSIUS ALS CLASSICIST
een heftige en plompe wijze; zoo, dat ondanks zijn groote reputa-
tie men toch deze grofheid algemeen weinig gunstig beoordeelde. 
Het kan ons verbazen, dat Heynsius niet de gegrondheid van de 
Balzac's bezwaar voelde en erkende, maar - en dat is het punt 
waarop we vooral de aandacht willen vestigen, en de reden waar-
om dit momentje van zijn leven en van zijn tijd naar voren mogen 
worden gebracht -: voor Heynsius hadden de namen uit de 
klassieke mythologie vrijwel hun karakter van eigennamen ver-
loren, en waren gemeene zelfstandige naamwoorden geworden, 
althans werden ze als zoodanig bruikbaar geacht in de taal der 
dichters, van welke nationaliteit ook, zoodat men ze zoowel in 
Nederlandsche als in Latijnsche poezie kon gebruiken. Men ziet 
uit deze opvatting, hoe sterk de invloed van de Renaissance was; 
hoe men de taal en de gedachtenwereld der Oudheid beschouwde 
als superieur en normgevend, en, meer: men kan er klakkeloos 
uit overnemen. De opvattingen, hier door Heynsius met zooveel 
woorden uitgesproken, zullen we in de XVIIde eeuw nog zeer 
vaak zien verkondigd, meer toegepast 1), nu en dan bestreden.
Heynsius, we zeiden het reeds, schreef behalve vele Latijnsche 
werken, ook gedichten in het Nederlandsch; we volstaan hier met 
een enkel woord daarover. Ze zijn niet bijzonder treffend; er is 
hier meer een ,beminnaar der kunst" dan een geinspireerd dichter 
aan den.... „arbeid". Maar toch heeft deze poetische werkzaam-
heid in zijn moedertaal een eigenaardige en belangrijke beteeke-
nis voor onze Nederlandsche letteren gehad. Dat een zoo groot 
man - als men Heynsius in zijn tijd achtte to zijn 2) -, een man
1) Bijvoorbeeld bij de naamgeving van Filopaie in Vondels Jeptha, waarbij de 
dichter zrch op Vossius' opvattingen beroept.
2) Die grootheid is niet onaangevochten gebleven. Men zie wat Dr. D. J. H. ter 
Horst in hoofdstuk X van zijn dissertatie over hem schrijft, en de autoriteiten, welke 
hij daarbij citeert. Dr. ter Horst verklaart den invloed van Heynsius aldus: „Daniel 
Heinsius, de Vlaming met het schuimende bloed, de oolijke drinkebroer, wiens geest 
niet bijzonder rijk en fijn was, doch wiens boert aanstekelijk werkte; die in zijn fonke-
lende lessen niet veel gaf, dat blijvend zou blijken, doch die met zijn rhetorisch prach-
tige taal, soms ietwat gekruid met grappen en grollen, die de deftige Muze der klas-
sieke filologie wellicht mishaagden, al wat jong en overmoedig was wist to boeien en 
to inspireeren; kortom, hij die wetenschappelijk zoo verre de mindere was van Scaliger 
en van velen zijner ambtgenooten, was in een opzicht verre hun meerdere: hij was het 
tegendeel van een hooggeleerde mummie, een in moreel en intellectueel opzicht niet 
belangrijk mensch, maar.... een mensch". Het oordeel schijnt mij in hoofdzaak juist; 
alleen: dergelijke geesten kunnen, juist met die eigenaardige geschiktheid - en speci-
ale ontvankelijkheid - die zij bezitten, wel eens iets heel goeds tot stand brengen. Zijn 
„De tragoediae constitutione" althans heeft - terecht - een grooten invloed in de 
geheele geleerde wereld van zijn tijd gehad.
HEYNSIUS	241
bovendien die met zijn Latijnsche geschriften, ook van belletris-
tischen aard, zooveel internationalen „letterroem" kon oogsten, 
- dat zoo'n man de Nederlandsche taal wel belangrijk genoeg 
achtte om daarin to dichten, dat was bij de begin-XVIIde eeuwsche 
geestesgesteldheid een garantie voor de waarde der moedertaal, 
en een aanmoediging om zich ook in die taal to uiten, van niet 
to onderschatten, van zeer groote beteekenis. Maar, als gezegd, 
mooi zijn die gedichten zelden. Er ontbreekt eenvoud, want waar-
achtig gevoel. Ziehier b.v. uit de ,Nederduytsche Poemata" een 
wel bijzonder gekunstelde liefdesverklaring.
GELUCKICH DIE INT VELDT	

Geluckich die int veldt, int midden van de lanssen
En van de sweerden bloot den droeven dans mach danssen, 
Die wy al moeten gaen, en vallend' in het sandt 
De leste voetval doet voor Godt en voor zijn landt.

Maer my ellendich mensch, die strijdt hebb' aengenomen 
Vol vreucht en vol verdriet, wordt oock de doot benomen. 
Mijn vyandt is mijn lief : die mij de strijdt aandoet 
Die acht ick bovenal, die wensch ick dobbel goet

Haer sweert is haer gesicht, de lanssen zijn haer woorden, 
Daer zy my mede quetst: haer armen sijn de koorden, 
Daer zy my mede bindt ; de pijlen die ick vlie, 
Dat sijn de oogen self, die ick soo geerne sie.

O vriendelick gewelt ! waer soud' ick konnen loopen, 
Daer ick gebonden ben met sulcke soete knoopen? 
O vyandt die ick soeck! o lijden sonder pijn! 
Ick moest om los to gaen noch meer gebonden sijn.
Hier niets van die zotte vergelijkingen, waartoe de Harduyn 
soms vervalt ; en niet alleen goed loopende, maar tevens wel-door-
dachte verzen. Doch dat is geen groote lof, al moeten we 't feit 
niet onderschatten, dat hij, in tegenstelling met zoovelen van zijn
tijd, maar zelden afwijkt van den normalen zinsbouw. Soms kan 
men tegen zijn werk ook wel bezwaren inbrengen; vooral 
dit, dat hij last heeft van zijn klassieke geleerdheid. B.v. waar hij 
in navolging van Ronsard een ,Hymnus oft Lof-sanck van 
Bacchus" dicht, en om zijn voorbeeld to overtreffen, zijn verzen
WALCH	16
242	DEN NEDERDUYTSCHEN HELICON
met zulk een protserigen pronk van mythologisch sieraad be-
zwaart, dat ze voor wie niet ook zeer in de Oudheid ervaren is, 
onleesbaar zijn geworden. Vandaar dat Scriverius er dadelijk bij 
de verschijning een menigte commentaar aan toevoegde. En bij 
zijn ,Lofsanck van Jesus Christus" is al evenmin - wat ons hier 
bijzonder bedenkelijk schijnt - eenvoud betracht; ook bier my-
thologie en, nog erger misschien, theologie. We moeten erbij-
voegen, dat wat ons nu bezwaarlijk voorkomt, de tijdgenooten 
alleen maar van de diepste bewondering vervulde, zelfs tijdge-
nooten, die zoo weinig van pedanten hadden als Bredero.
Noemen we nog even den Leuvenaar Jacob Duym, die sedert 
1591 keizer van de Brabantsche Kamer to Leiden was; die ook in 
zijn twaalftal tooneelstukken eenige moderniteit ten toon spreidt 
zijn stukken in vijf bedrijven indeelt, als zijn stadgenoot van Hout, 
en - niet steeds gelukte - alexandrijnen schrijft. Hij geeft voor 
wie de geschiedenis van het tooneel bestudeert, nogal wat be-
langrijke aanwijzingen omtrent tooneelinrichting, decor, enz. 
Maar men kan hem dit bij alle dankbaarheid kwalijk als een ar-
tistieke verdienste aanrekenen !
We slaan een belangrijk aantal onbelangrijke dichters over; 
willen alleen nog even, na enkelen van dezen tijd afzonderlijk to 
hebben besproken, een woord wijden aan een bundel, waaraan 
verschillende dichters van de Renaissance hebben meegewerkt, 
een soort van Nieuwe Gids dus, in elk geval een monument van 
het nieuwe. Dat is de bundel „Den Nederduytschen Helicon" 
(1610) ; door Van Mander, het middelpunt van den Haarlemschen 
poetenkring, is de uitgave bedacht en voorbereid, zijn stadgenoot 
Jacob van der Schuere, ook Vlaming van afkomst, heeft hem na 
het overlijden van den meester voltooid. De bundel geeft het 
beeld van den tijd: oud en nieuw dooreen; Casteleyn wordt in 
eere gehouden, en Petrarca en Ronsard worden vertaald, ook is er 
wel eigen zuiver natuurgevoel, symptoom van een wezenlijke Re-
naissance. Alles bijelkaar meer van belang als ,kort begrijp" van 
den tijd dan om de aesthetische waarde. Men heeft het boekje wel 
vaak overschat; - wie het, op grond van die overdreven repu-
tatie ter hand neemt en dan hot ,Vreughteyndigh Spel" leest,
DEN NEDERDUYTSCHEN HELICON	243
waarmee het opent - "N' reughteyndigh Spel, waerin speelwijs 
vertoont wordt, hoe de Konst van Redenrycke (ten leedwesen 
aller oprechte Konst-lievende) van vele in veel plaetsen mis-
bruyckt wordt: En ten anderen, hoe sy ghebruyckt to worden be-
hoort" - wie deze volkomen ouderwetsche theorie-en-praktijk 
van Jacob Celosse, factor van de Leidsche Kamer „De Orangie 
lely" doorworstelt, die is weer geneigd het geheel to onderschatten 
en de lectuur to eindigen; - waarmee hij echter zichzelf to kort 
zou doen.
Lit terat uur
CAREL VAN MANnER, Het schilder-boeck, waer in voor het eerst.... den grondt der 
edel vry schilderconst in verscheyden deelen wort voorghedraghen. enz.(Haerlem,1604).
CAREL VAN MANDER, Het Schilderboek. Het levee der doorluchtige Nederlandsche 
en Hoogduitsche schilders. In hedendaagsch Nederlandsch overgebr. door A. F. 
MIRANDE en G. S. OVERDIEP. Met afbeeldingen (Amsterdam, 1936) (Goede uitga-
ve; de platen zijn een prachtige toelichting bij de lectuur).
H. E. GREVE, De Bronnen van Caret van Mander voor Het Leven der Nederlant-
sche en Hoogduytsche schilders (Den Haag, 1903).
R. JACOBSEN, Caret van Mender (Rotterdam, 1906).
't Geslacht, de gheboort, plaets, tijdt, levee ende wercken van Karel van Mander 
(vermoedelijk van G. A. BREDERO) (Haarlem, 1624).
J. D. RUTGERS VAN DER LOEFF, Drie Lofdichten op Haarlem (Haarlem, 1911).
Het Schilder-Boeck is door HENRi HYMANS in het Fransch vertaald: (Le Livre 
des peintres de Caret van Mander, Paris, 1884), door Harms Floerke in het Duitsch 
(Des Leben der niederldndischen and deutschen Mater; 2 d1n. met afb.; Munchen, 
1906).
O. HIRSCHMANN, Beitrag zu einem Kommentar von Karel van Manders ,Grondt 
der edel vry schilder-const" (Oud-Holland XXXIII, blz. 81).
J. B. SCHEPERS, Het Van Mander-Bredero-vraagstuk (Nieuwe Gids 1937, II, blz. 
28).
LIONEL CUST, Notice of the 0fe and works of Lucas D'Heere (Archaeologia LIV, 
b1z. 59). Later ook afzond. verschenen.
Beschrijving der Britsche Eilanden door Lucas de Heere; uitg. d. Th. M.
Chotzen en A. M. E. Draak (Antwerpen, 1937) (met reproductie der illustraties). 
Gedichten van Jonker Jan van der Noot, met inleiding en aanteekeningen van Al-
bert Verwey (Amsterdam, 1895).
A. VERMEYLEN, Leven en werken van Jonker Jan van der Noot (Antwerpen, 
1899).
J. VAN DER ELST, Notes gincalogigues sur la famille de Jean van der Noot (Neo-
philologus II, blz. 99).
R. GALLAND, Un poete errant de la Renaissance; Jean van der Noot en Angleterre 
(Revue de Litt. Comparee, II, b1z. 337).
L. WILLEMS, De bibliographic op de Poetische Werken van Jan van der Noot 
(Versl. en Med. Eon. V1. Acad. 1921, blz. 41).
E. H. FLORIS PRIMs, De geschiedenis van Jan van der Noot toegelicht door de Ant-
werpsche archieven (Versl. en lied. Eon. Vl. Acad. 1929, blz. 599).
F. PRIMS, Jan van der Noot in de crisisjaren 1582-1587 (Versl. Iion. Vl. Acad.
1938, b1z. 965).
J. PRINSEN J. Lz., Dc Nederlandsche Renaissance-dichter Jan van Hout (Am-
sterdam, 1907).
244	LITTERATUUR
Id., Bronnen voor de kennis van leven en werken van Jan van Hout (Ts. v. Ned.
T.- en Letterk. XXII, b1z. 203; XXIII, blz. 193; XXV, blz. 161; XXXII, b1z. 
188 en XXXV, blz. 289).
Id., Jan van Hout en zijn proces van iniurie (Oud-Holland XXIV, blz. 17).
id., Uit het notaris-protocol van Jan van Hout (Oud-Holland XXVI, blzz. 49, 
93 en 149).
Rekening van het Rederijkersfeest to Leiden in 1596, uitg. door J. PRINSEN J. Lz.
(Bijdr. Hist. Gen. XXV, blz. 444).
J. PRINSEN J. Lz., Het,,Gezelschap "van Jan van Hout (in album J. VERCOULLIE
2de dl. 1927, maar verschenen in 1932).
Den Lusthof van Rhetorica (Leiden, 1596).
Cort Verhael van 't principael in Leyden bedreven (Leiden, 1596).
J. VAN DER VALK, Jan van Hout (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XXV, blz. 75).
J. PRINSEN J. Lz., Teruggevonden dichtwerk van Jan van Hout (Oud-Holland
XLVI, blz. 245).
G. KALFF, Verslag van een onderzoek in Engelsche bibliotheken (Den Haag, 1911). 
M. SIEGENBEEK, Laudatio Jani Dousae (Lugd. Bat. 1812). 
Voor Douza zie verder de bovenaangehaalde artt. van PRINSEN in Ts. v. Ned.
T.- en Letterk. XXIII, b1z. 193 en Oud-Holland XXVI, blz. 93).
JusTUS DE HARDUYN, De weerlijcke liefde tot Roose-mond, met inl. en aant. van
ROBERT FONCKE (Antwerpen, 1922).
R. FONCKE, Justus de Harduyn (Nieuwe Gids XXXII, I, blz. 116).
O. DAMBRE, De dichter Justus de Harduyn (Gent, 1926).
Br. EDGARD, Het oudste Nederlandsche vers van den priester Justus de Harduyn
(Ts. v. Taal en Letteren XXV, blz. 124).
O. DAMBRE, Ph. v. Borsselen, plagiaat bij Justus de Harduyn (Nieuwe Taalgids 
XXXI, blz. 364).
JUSTUS DE HARDUYN, Den Val evade op-stand van den coninck ende prophete 
David met by-voegh van de seven leed-tuygende psalmen, uitg. door O. DAMBRE
(Antwerpen-Santpoort, 1928).
JUSTUS DE HARDUYN'S Goddelicke Lof-Sanghen, uitg. door O. DAMBRE (Ant-
werpen, 1933) (Soms met de bijbehoorende muziek).
D. J. H. TER HORST, Daniel Heinsius (Utrecht, 1934).
D. J. H. TER HORST, De ,Auriacus" van Daniel Heinsius (De Gids 1933, III, 
biz. 200).
L. KocH, Daniel Heinsius en zijn invloed op de Duitsche letterkunde (Nieuwe 
Taalgids XXIV, biz. 292).
K. POLL, Over de tooneelspelen van den Leidschen rederijker Jacob Duym (Gro-
ningen, 1898).
J. PRINSEN J. Lz., Stukken over Jacob Duym (Oud-Holland XXVIII, biz. 142).

EDW. VAN EVEN, De Krijgsman en Dichter Jacob Duym, uit Leuven, Keizer der


Rederijkerskamer de Oranje Lelie to Leiden in 1595 (Versl. en Med. Kon. Vl. Acad.
1901, biz. 515).
J. TE WINKEL, Den Nederduytschen Helicon van 1620 (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. 
XVIII, blz. 241).
R. FONCKE, Wie is de samensteller van „den Nederduitschen Helicon"? (Ts. v.
Ned. T.- en Letterk. XXXVII, blz. 261).
P. J. MEERTENS, De auteur van Bauw-heers wel-leven (Ts. v. Ned. T.- en Letterk.
LVI, biz. 273).
EEN STAP VERDER
Een drietal zeer Nederlandsche-en wel Noordnederlandsche-
renaissancisten kondigt zich aan. We leggen nadruk op ,Neder-
landsch". Want Coornhert (1522-1590), Spiegel (1549-1612) en 
Roemer Visscher (1547-1620) hebben de Renaissance vooral als 
Nederlanders ervaren en aanvaard; we bedoelen, dat ze geenszins, 
met uitheemschheden dwepend, los raakten van den vaderland-
schen grond en van den eigenaardig-vaderlandschen denktrant. 
Ze hebben dan ook uit het vele dat er uit de Oudheid en uit het 
eigentijdsch Italie tot hen kwam, vooral gekozen naar Nederland-
sche voorkeur. En dat, veelal althans, in superieuren trant: 
meer wijsheid zoekende dan weten. Ze beslaan met hun drieen een 
eeuw; als Coornhert geboren wordt, liggen de Middeleeuwen nog 
in dicht-nabij, sterk doorwerkend verleden. In Holland is nog van 
het nieuwe met veel to speuren. Als Roemer Visscher sterft, is 
Holland ,omgewenteld", vrij en rijk, de Gouden Eeuw is aan-
brekende. We hebben bezittingen in de Oost, de schilderkunst 
bloeit, Breeroo en Hooft hebben al van het prachtigste onzer 
bloeitijdlitteratuur geleverd, Holland is reeds het land, waarvan 
men zoo typisch naar eigen trant zeide

Laet Romen op de konst en haere aeloudheid brallen, 
En Tivoli op zijn vole watervallen, 
En Napels op het graf van Maro en haar gonst, 
Hier is de beurs en 't geld en liefde tot de konst
Coornhert is wel zeer een ,echte" Hollander - we zeggen niet 
,,Nederlander" -: karakter en zeden gaan hem verre boven kunst
en zwier. Men heeft hem wel bij Erasmus vergeleken en bij Mon-
taigne, beiden verreweg zijn meerderen als artisten, zijn minderen 
wat levensernst aangaat.
De vooropstelling van zulke vergelijkingen heeft haar nut; ze 
geeft een aanvankelijke benadering van het wezen van de person-
246	COORNHERTS GELOOF
nage over wien het gaat. Coornhert is voor alles een degelijk man 
en een moralist. Een degelijk man. Hoe is hij tot de klassieken ge-
komen, hoe is hij renaissancist geworden ? Op zijn zestiende jaar-
let wel! - in den Bijbel studeerend, meende hij onjuistheden in 
de leer der Roomsche kerk - waartoe hij behoorde, en waarmee 
hij nooit officieel gebroken heeft - to ontdekken. Hij gaat op zoek 
naar de waarheid: hij wil de kerkvaders lezen. Maar daar heeft hij 
kennis van 't Latijn voor noodig, en voor 't oogenblik wordt hij 
nog to veel door ook andere belangstellingen in beslag genomen ; 
- gelukkig, zeggen we, waar 't een zoo jongen knaap geldt. 
Hij bespeelt allerlei muziekinstrumenten, leert schermen; zijn 
vader laat hem, naar de voortreflijke gewoonte van die eeuw,,wat 
lands besoucken" ; - ,wat lands" is hier Spanje en Portugal. 
En hij wordt verliefd op een meisje met een ondegelijke zuster, 
helaas, want die was het ,vriendinnetje" van Reinoud III, heer 
van Brederode en Vianen. En daarom heeft moeder Coornhert 
- de vader was al overleden - bezwaar tegen het huwelijk; er 
dreigt den zoon zelfs, dat hij bij ongehoorzaamheid onterfd zal 
worden. Deze geeft geen kamp; begeeft zich dan nog liever in 
dienst van zijn onwettigen zwager en wordt op diens kasteel 
Batestein bij Vianen hofmeester. Doch dat duurt niet lang; weldra 
- waarschijnlijk reeds op zijn twintigste jaar, in 1542 - vestigt 
hij zich met zijn vrouw to Haarlem als ,plaetsnijder" (graveur).
Als 't hem daar dan goed gaat, vat hij die oude studie weer op. 
Op zijn dertigste jaar begint hij met 't Latijn. Leest dan inderdaad 
de kerkvaders - en ook heidensche auteurs: Cicero, Seneca, 
Boethius.
We zien in then tijd wel heel dikwijls loswordingen van de Kerk, 
op grond van Bijbelstudie. Die critische geesten worden dan vol-
gelingen van Luther of, later, van Calvijn. Niet aldus Coornhert. 
Zooals we reeds opmerkten, er is geen enkele aanwijzing gevonden 
dat hij de Moederkerk officieel verlaten zou hebben ; integendeel, 
in een zijner geschriften ,Ander en Corter Bewijs" betoogt hij, dat 
de Roomsche Kerk, al heeft ze dan gebreken, toch de ware kerk is 
en nog op zijn 59ste jaar, in 1581, is hij de opsteller van een ver-
zoekschrift, waarin de Katholieken to Haarlem vragen, dat hun 
een paar kerken voor hun godsdienstoefeningen zullen worden 
afgestaan.
Niet gebroken met de Moederkerk, neen, maar toch niet een ge-
STOISCH CHRISTENDOM	247
dwee lid van de kudde harer herders! Want naar de mis ging hij 
niet ; hij aarzelde niet de meeste hoof den der Kerk „verslindende 
wolven" to noemen 1) ; kettervervolging scheen hem een even 
groote zonde als de vervolging van de ware geloovigen ; de beeld-
stormerij verfoeide hij, maar de zoo vaak bedreven beeldendienst 
was voor hem afgoderij .... Dus: hij stond zoowat tusschen beide 
in.... Maar hij is ook weer verre van wat in dien tijd „een liber-
tijrl" beet, d.i. wat we tegenwoordig met een schertsenden term 
een ,gematigd onverschillige" noemen, want hij is volkomen ge-
loovig, - geloovig op zijn eigen manier, een manier die we in dien 
tijd bij meer individualisten vinden, die in 't Christendom opge-
voed, de Oudheid als een m66-verlossend element in hun leven 
hebben gevonden. Men kan het met een niet-ongebruikelijke 
woordcombinatie ,StoYsch Christendom" noemen, een term, die 
inderdaad niet zoo dwaas lijkt, als hij op 't eerste gezicht menigen 
positieven Christen of negatieven heiden mag lijken, daar er een 
belangrijk raakvlak tusschen deze twee levensbeschouwingen is; 
- men mag ook gelooven, dat dat wat zij gemeen hebben - spe-
ciaal de denkbeelden over de gemeenschap met God - den in-
vloed van het Christendom op Epictetus bewijst.
Zijn ,levensbeschouwing", dat is wat we bier inderdaad voorop 
mogen zetten, want dat is wat al zijn werk doortrekt; zijn hoofd-
werk is toch immers ook een ,Zedekunst, dat is Wellevenskunste, 
vermids waarheyds kennisse vanden Mensche, van de zonden en-
de vande dueghden" ; - en dat werk is veelszins een samenvat-
ting van zijn geheelen arbeid; hij schreef het op 't laatst van zijn 
leven, in 1586. Deze gesteldheid van zijn wezen en werk doet de 
vraag opkomen, of hij wel in een boek, en zelfs in wat slechts een 
,,handboek" over de letterkunde heet, een ietwat belangrijke 
plaats, ja, eenige plaats mag innemen? Hij zelf zou daar geen 
aanspraak op maken !
Wat stelt ghy desen Saul onder u propheten, 
Dees craey by u zwaens ? My dan by den poeten ?
By const-geesten my, in wyen noyt const gebooren werdt!


1) Letterlijk zegt hij: „Die my kennen, weten wel dat ick een groot deel van de 
Ro. Leeringen ende excercitien houde voor schadelijcke logenen, voor grove Afgoderij-
en ende voor ydele Superstitien, immers die meeste hoofden of Herders van de Ro. 
Kercke voor verslindende Wolven, sulcx dat verde van my is die selve to willen voor 
staen (Werken, dl. I., 548 c).
248	IS HIJ EEN,,LETTERKUNDIGE"?
Dat schreef hij althans in het Vrundt-bouc van Jan van Hout, 
waar hij zich in het gezelschap van diverse ,zwaens" beyond. En 
al kan natuurlijk een dergelijke nederige uiting voor een deel aan 
de bescheidenheid die een element in de letterkundige omgangs-
vormen was, vooral bij opdrachten en albumwoorden naar voren 
gebracht, worden toegeschreven, - toch moet Coornhert dit wel 
eenigszins gemeend hebben; zijn geschriften waren immers ook 
wel veelzins anders dan de kunstige, veelal naar onzen smaak to 
kunstige werken van then tijd, die vooral „litteratuur" wilden zijn.
Daartegenover staat in de eerste plaats: er is werk van een 
hoofdzakelijkletterkundige beteekenis van hem over; in de tweede 
plaats heeft hij een paar letterkundige werken als de Odyssee en 
de Decamerone (beide gedeeltelijk) vertaald. Maar in de laatste en 
voornaamste plaats: men kan een letterkundig kunstenaar blijken 
to zijn, zijns ondanks; zooals bijvoorbeeld in onze dagen het we-
tenschappelijk werk van de historici Fruin en Huizinga letter-
kundige waarde heeft. Trouwens, we spreken nu over een tijd, 
waarin geschriften van wetenschap en van belletrie nog aanmer-
kelijk minder scherp gescheiden waren dan thans.
Voor we echter, kortelijks, bij deze werken stilstaan, moge tot 
begrip van Coornherts persoonlijkheid nog iets worden gezegd 
over zijn verder maatschappelijk leven. We zagen, hoe hij als 
Haarlemsch,,plaet-snyder int coper" den kost won ; en tijd voor 
theologische en verdere Latijnsche studie vond. We vermeldden 
ook hoe die studie hem niel, als zoovelen, tot het Protestantisme 
bracht; integendeel, men kan wel zeggen dat hij vijandig staat 
tegenover het hem to militant en onverdraagzaam Calvinisme, en, 
als hij per slot van rekening de meeste waarheid in het Katho-
licisme vindt, nemen zijn klassieke studien een meer litteraire 
richting; in 1561 en '62 vertaalt hij ,D'eerste twaelf boecken 
Odyssaee", Cicero's „De Officiis", en Seneca's „De Beneficiis" ; 
zijn vertaling van de Decamerone (uit het Fransch) dateert 
van 1564. In 1561 wordt hij notaris, in '62 secretaris der stad 
Haarlem; collega dus weldra van Van Hout, die dit ambt sedert '64 
to Leiden bekleedt. Beiden hebben, als politieke personen, to 
lijden van de weldra uitbrekende troebelen; zij het dat ze, met al 
hun humaniteit, aan verschillende kanten stonden. Coornhert 
protesteert en ageert tegen de beeldstormerij, bergt bewoonsters 
en waarden van het Ste Cecilia-klooster, dat naast zijn huis ligt,
MIDDENMAN	249
to zijnent in veiligheid; in 1566 maakt hij voor't eerst kennis met 
Prins Willem, als die to Haarlem komt, daarna spreekt hij hem 
weer to Breda (I Febr.) ; in 't najaar, op de Staten-vergadering to 
Schoonhoven, vertegenwoordigt hij met een der burgemeesters 
zijn stad; en krijgt daarna, to Utrecht, van den Prins de opdracht 
den Calvinisten to Amsterdam de boodschap to brengen, dat ze 
geen kerk in hun stad ingeruimd kunnen krijgen, zooals ze hadden 
gevraagd. En intusschen - het is het lot der verdraagzamen, der 
„middenmannen", slagen van twee kanten to krijgen - ondanks 
die bescherming van de ,benancxte susterkens" en zijn weige-
ring van kerken aan de Calvinisten, wordt hij in 1567 voor den 
Raad van Beroerten gedaagd en op de Voorpoort - de ,Gevangen-
poort" - in Den Haag gezet. Met verbreking van zijn woord 
vlucht hij in 1568, zooals Van Hout een jaar later zal doen; 
van 1568-'72 is hij in West-Duitschland, waar hij blijft etsen en 
o.a. Van der Noot ontmoet ; hij graveert platen voor diens Olym-
pias. Als van Den Briel de victorie begonnen is, komt hij terug; 
de Prins heeft veel met hem op en waarschijnlijk weet die hem tot 
secretaris van de Staten van Holland to doen benoemen. Maar dat 
hij dan - wat waarlijk met een daad van partijdigheid genoemd 
kan worden - een onderzoek instelt naar de wandaden van Lumey 
en diens rauwe kornuiten, haalt hem de woede van dezen Geuzen-
admiraal op den hals ; hij vlucht weer naar Xanten, waar hij tot 
1577 blijft. Dan wordt hij weer notaris to Haarlem.
Zijn gemoedelijke aard liet zich door al die wisselvalligheden 
niet van de wijs brengen; in de gevangenis dicht hij rustig voort, 
al wacht hem de Bloedraad. „Rustig" inderdaad; het zijn geen 
hartstochtelijke zangen in den trant van de geuzenliederen, die 
ons in hun kunstelooze waarachtigheid nog na drie-en-een-halve 
eeuw ontroeren, maar het is kunstig, al to kunstig rederijkers-
geknutsel. die „Comedie van Liefd'ende leet", en die „Lof der 
Ghevangenisse", Erasmus na-geloft ; en dan is er nog allerlei 
stichtelijks uit then tijd; we kunnen het niet alles nauwkeurig 
dateeren, maar het stamt blijkbaar uit zijn beide perioden van 
vervolgd-worden en ballingschap.
Al dat work is voor den man en zijn tij d, de periode van overgang,

wel zeer karakteristiek, maar in een kunstgeschiedenis verdient


het slechts even genoemd to worden om den tijd to kenschetsen.


In 1584 overlijdt zijn vrouw; het is een triomf zijner wijze en
250	PROZAIST VAN BETEEKENIS
vrome berusting, dat hij dit zeer zware verlies dragen kan ; 't 
volgend jaar vindt hij troost in de vertaling van Boethius' „De 
Consolatione Philosophiae". Aan zijn ,konst van wel leven" 
dankt hij het - zoo zegt hij in een brief aan zijn vriend Spiegel 
-- dat hij ,sonder werckelycke droefheyt.... een lief wijf kan 
opofferen den Heere". En nog een jaar later vat hij dan in zijn 
„Wellevenskunste" samen wat lectuur en leven hem hebben ge-
leerd. Hij zou nog eens voor zijn dood het nadeel van een ,,mid-
denman" to zijn ervaren: in 1588 ging hij bij een vriend to Delft 
inwonen, maar de burgemeesters verbieden hem, 3 October van 
dat jaar, het verblijf; - men ziet wat allerzijds in die tijden van 
strijd en dwang den machtigen mogelijk was. Hij vestigt zich dan 
to Gouda, waar hij in 1590 sterft. In de St. Janskerk wijst een 
zerk met een krachtig, kortregelig grafschrift van zijn vriend 
Spiegel zijn laatste rustplaats aan.
Zeker is deze man - het weinige dat wij hier over hem schreven, 
is voldoende om dat to bewijzen - een plaats waardig in de cul-
tuurgeschiedenis ; maar in hoeverre in die der letterkunde ? Al 
zijn strijdschriften van heel niet letterkundigen aard laten wij 
daar. En het oorspronkelijke werk van hoofdzakelijk letterkundig 
karakter dat hij heeft gemaakt, zijn zinnespelen, zijn Lof der 
Gevangenisse en nog een en ander van dat slag, levert hier geen 
argument ; wij achtten ons bij het geven van dit overzicht onzer 
letterkundige geschiedenis gerechtigd over vele schrijvers heen to 
zien, die werk van dezelfde, minder dan middelmatige waarde 
hebben geleverd 1). Alleen in zijn Liedtboek komen - enkele - 
vrij goede gedeelten voor. Maar geven zijn rijmen hem dan al geen 
recht op een plaats onder onze dichters, waar hij vertaalt, en 
vooral waar hij proza in proza vertaalt, schrijft hij een soepele en 
gespierde taal. Ziehier wellicht een waarachtig schoon exempel 
van klassieken invloed. Zijn Cicero- en Seneca-vertalingen zijn 
door den kloeken en zwierigen maatval, door de welgetroffen 
woordkeus, door de bezielde waarachtigheid de lectuur, hij die dit 
schreef, is een plaats in onze litteratuurgeschiedenis waardig.
*
In belangrijk meerdere mate geldt dit van zijn jongeren vriend 
en geestverwant, Henrick Laurenszoon Spiegel (1549-1612).
1) Zijderveld oordeelt gunstiger over zijn spelen. Ik ben 't niet met hem eens.
SPIEGEL
251
Geestverwant, want ook wel zeer afkeerig van de vernielzuchtige 
en hard-dogmatische hervormers; ook: onder den invloed van de 
„zedenverzachtende" studie der klassieken gekomen tot dat eigen-
aardige Stoisch-genuanceerde Christendom. Maar, voor zoover we 
weten, steeds zich zorgvuldig houdende buiten den strijd der 
partijen. Wat zelfs in dien tijd voor den ietwat individualistischen 
Schongeist mogelijk was, gelijk het dien in alle tijden mogelijk 
moet wezen. Ja, de accapareerende vertegenwoordigers van de 
machtige staatsidee, die over het geweld beschikken, kunnen die 
afzijdigheid euvel opnemen, en ze hebben dat ten opzichte van 
Spiegel gedaan, die de eer, tot een plaats in de admiraliteit van 
Hoorn to zijn verkoren, afwees 1) - beatus ille qui procul nego-
tiis! -; hij betaalde liever de boete dan uit zijn „ivoren toren", 
zijn buitenverblijf Meerhuizen aan den Amstel, uit den blijden en 
wijzen kring zijner humanistische vrienden vandaan to treden in 
de sferen van het hem al to practische landsbestuur. Zijn maat-
schappelijke bemoeiingen beperkten zich tot het in zijn familie 
erfelijke koopmanschap.
Wat was zijn verhouding tot de Kerk? Het is een informatie die 
den Hollander, en zeer zeker dien van de XVIde en XVIlde eeuw, 
het eerst naar de lippen stijgt. Spiegel is, nog wel wezenlijker 
dan Coornhert, Katholiek gebleven. ,Erasmiaansch-Katholiek" 
- ja, maar dat zijn er in alle tijden zoo velen geweest.
't Vervormen van de kerk schijnt wel een ghoede zaak, 
Maar ik vervorm gheen ding, als ik het ding ontmaak.
Zoo dacht hij over de Hervorming, die tot schisma en tot ver-
werping van het ,oude geloof" leidde. En
Ons ouders waaren slecht 2) en recht 
Zoo was ook haar 3) ghelove. 
Weetzuchtigheid broedt dit ghevecht, 
Hout slecht en recht verschoven.
Zij bruyckten Gods woort, tot Gods min; 
Dat duid nu elck een na zyn zin ;
1) De argumenten zijner afwijzing vindt men duidelijk aangewezen in het eenige 
tooneelstuk dat hij naliet „Numa oft Amptsweygheringe", naar gegevens die hij bij 
Plutarchus had gevonden (in diens „Numa"). Het is een onbelangrijk rederijkersspel, 
door een paar ,boerterven" (comische tusschenspelen) niet gered.
2) eenvoudig.
3) hun.
252
DE „HART-SPIEGHEL"
Dit doet ons dus partyen 1). 
Begheeft 2) alzulcke twist beghin,
Haalt slecht en recht gheloof weer in, 
Zoo mogen w'al verblyen.
Ons kindsheids kerke-kinder-leer 
Die hield alleen van node
Het Vader-ons, 't Geloof, niet meer, 
Beendijst en Tien gheboden.
Och laat ons noch hier blijven by, 
Dees woord-twist stellen aan d'een zy
En 's duyvels list verfoeyen. 
God is de liefd. Dit is bet slot
Wie in de Liefd blyft, blyft in God; 
Laat ons in liefde bloeyen.
Zoo verstond dit bestuurslid van De Eglantier de zinspreuk 
van deze oude camer, blijkens een paar strofen nit bet Jubel-jaar-
liedt van 1600. Men hoort in deze strofen ook reeds, met hoe ge-
makkelijk-eleganten rijmval Spiegel verstond to dichten. En men 
ziet ook nog even - in 't slotwoord van den eersten regel van de 
tweede der aangehaalde strofen - de liefhebberij in 't maken van 
woordkoppelingen, die hem in gevaarlijke mate eigen was.
We stelden intusschen, als bij Coornhert, ook bier bet zedelijk 
wezen, bet karakter van den schrijver voorop. Bespiegelingen en 
overtuigingen van zedelijken aard waren ook de aanleiding tot 
bet schrijven van zijn hoofdwerk „Hart-spieghel", een uitvoerige 
beschouwing over de deugd; hoe men die moet betrachten, en 
waarvoor men daarbij op zijn hoede moet zijn. ,Deugd verheugt", 
de zonde baart smart; wanneer men den schijn voor 't wezen der 
dingen aanziet, vervalt men tot kwaad en ongeluk. Juist 
begrip, waarachtige kennis is noodig, en 't meest van al zelf-
kennis, die ons doet begrijpen dat de waarde die wij den dingen 
toekennen, geheel van onzen persoonlijken smaak en van onze 
persoonlijke begeerten afhangt; ons verstand geve, daarboven, 
een andere waardebepaling en een andere keuze. In de daarop 
volgende boeken, bet zesde en zevende, beschouwt hij dan de ver-
schillende graden van geluk en ongeluk, in navolging van Cebes. 
En daarmee is bet uit; de twee laatste der geprojecteerde negen
1) partijschappen vormen. 
2) verlaat.
DEUGD VERHEUGT	253
boeken - elk, in navolging van Herodotus, naar een der muzen 
genoemd - heeft hij met kunnen schrijven; hij overleed on-
verwacht in 1612, to Alkmaar, waarheen hij, toen hij in 1602 zijn 
tweede huwelijk sloot, was verhuisd. In 1615 kwamen deze zeven 
boeken uit. We zullen over den inhoud van dit werk evenmin uit-
voerig zijn als over de Wellevenskunst, tot het schrijven waarvan 
hij zijn vriend Coornhert had aangespoord. ,Deugd verheugt" was 
zijn zinspreuk en, schrijft hij in een brief aan zijn neef, den Leid-
schen hoogleeraar Pieter Pauw, „de heele toeleg van myn Hert-
spigel is zulx to bewysen." 1) Vergelijkt men de beide werken, 
dan is een kenmerkend verschil, dat de Wellevenskunst een meer 
humanistisch levensgevoel ademt ; de Hartspieghel is vol van 
Middeleeuwsche geringschatting van den mensch en vol twijfel 
aan de beteekenis van ons menschelijk weten; dat ,stukwerk is, 
vol ongestadicheden". Middeleeuwsch is ook het beginnen van 
eenige boeken met natuurbeschrijvingen, maar is dit in de Middel-
eeuwen meestal louter conventie, bij Spiegel treffen nu en dan 
die beschrijvingen, daar en elders, door zuiver gevoel. Mytholo-
gischen opschik versmaadt hij, maar een leerling der Ouden wil hij 
zich wel weten, en meer dan de met fabelleer pralende rederijkers 
heeft hij van hun geest begrepen, al is hij dan meer - zooals 
Kalff het even beknopt en geestig als juist gequalificeerd heeft - 
een Stoicijnsch Christen, terwijl Coornhert een Christelijk Stoicijn 
zou mogen heeten.
Overigens kan ik den Hartspieghel meer om zijn volmaakt 
goede bedoelingen waardeeren dan hem genieten. Spiegel, die in 
zijn luchtiger en losser oogenblikken zulke alleraardigste, 
vlotte verzen schrijven kan - zie die achter Roemer Visschers 
,,Brabbeling" - is hier vaak hortend-en-stootend en duister; 
en duister beduidt, dunkt mij, dat een schrijver zelf zijn gevoelens 
en gedachten niet volkomen helder zijn. Natuurlijk - hoe zou het 
anders kunnen bij een dichter met de talenten, die hij elders gayer
1) Dezen brief vindt men in Pieter Vlamings uitgave op b1z. 235 vgg. Men meet om 
Spiegels zinspreuk wel to vatten, niet uit bet oog verliezen, dat het woord deugd in 
verschillende tijden zeer uiteenloopende nuancen van beteekenis vertoont; - met 
bet Fransche ,vertu" is hetzelfde het geval. In de XVIde en XVIIde eeuw wordt nog 
zeer sterk het verband gevoeld van „deugd" met,,deugen" in de beteekenis van,,nut-
tig zijn", „ergens geed voor zijn" (mnen denke aan de uitdrukking,,dat doet mij deugd" 
= dat doet mij geed). Zoo beteekent bij Spiegel „deugd" vooral: de toestand die ons 
ten goede komt;- en dat zoowel Stoisch als Christelijk op to vatten. Dus: de toestand 
die ons dit leven op aarde, en die ons het leven na den dood schoon, n.l. op 't aange-
naamst to doorleven, maakt.
254	XVIDE EEUWSCHE SPRAAKKUNSTEN
toont! - zijn er ook, behalve de reeds aangeduide natuurbe-
schrijvingen, nog wel meer vlot-leesbare uiteenzettingen in dit 
werk.
Een volledig overzicht van zijn oeuvre hebben we hier niet to 
geven; we noemden en roemden al een en ander: de ,Nieuwjaars-
lieden" (= liederen), ,Lieden op 't Vader-ons" ; enz. Ook aan de 
liefhebberij der emblemata heeft hij meegedaan - hieroglifica 
noemt hij ze. En dan is hij een groot voorstander van het recht 
gebruik der Nederlandsche taal; die men in then tijd van bewust-
wording der volkskracht wel zeer beseft to moeten zuiveren en op 
den hechten bodem van klare spraakkunst to moeten vesten.
Hij werkte to dezen aan een reeds begonnen arbeid; begonnen 
waarschijnlijk op 't voorbeeld van de Pleiade. Nadat reeds vroeger 
verschillende rederijkers zich voor bezinning en zuivering op het 
gebied van de taal hadden uitgesproken, gaf in 1550 Joas Lam-
brecht zijn „Nederlandsche Spellinghe" uit. Jan van der Werve, 
een Antwerpenaar, levert in 1553 in zijn ,Schat der Duytscher 
Talen" zijn pleidooi to dezen; Coornhert heeft - o.a. in de voor-
rede tot de vertaling van Cicero's „De Officiis" - ook krachtig 
het Nederlandsch verdedigd, en in 1548 verschijnt dan vanwege de 
rederijkerskamer „De Eglantier", de Amsterdamsche kamer van 
de geboren Noordnederlanders, de ,Twe-spraack van de Neder-
duitsche letterkunst ofte vant spellen ende eyghenschap des Neder-
duytschen taals". Coornhert schrijft een krachtige voorrede; de 
Twee-spraak zelf - tusschen Roemer en Gedeon ; d.i. Roemer 
Visscher en Gedeon Fallet - is van Spiegel; intusschen, met zijn 
beide hier sprekend ingevoerde vrienden had hij ongetwijfeld de 
quaesties waarover hij hier handelt, vaak besproken. Spiegel en 
zijn medestanders trekken dan vooral to velde tegen de talrijke 
bastaardwoorden, onder het Bourgondisch bestuur zeer toege-
nomen, terwijl juist in de laatste jaren, toen de eene Zuidneder-
landsche stad na de andere Alva in handen viel, de toevloed van 
geestverwante, soms zeer beschaafde „Brabanders" 1) in de noor-
delijke provincien zeer groot was geworden, en de taal van die 
,,Brabanders" was uiteraard ook weer aanmerkelijk minder van 
vreemde smetten vrij dan die der Hollanders ; dat bleek wel zeer
1) In de XVIde en XVIIde eeuw vat men alle Zuidnederlanders gemeenlijk samen 
onder den naam Brabanders, terwijl men ze in de XIXde en X Xste eeuw, naar 't an-
dere hoofdbestanddeel, alien Vlamingen noemt.
DE TWE-SPRAACK	255
duidelijk in de Brabantsche Kamers, welke in verschillende steden 
naast die der daar geborenen waren gesticht, en waar men een 
taal voerde, die zoo lang die kamers hebben bestaan, spot heeft 
uitgelokt; Spiegel doet daar ook reeds aan in een in zijn Twe-
spraak ingelascht ,revierein" ; tal van Noordnederlandsche ,,con-
currenten" der ingekomenen zetten then spot voort, bij Langen-
dijk vinden we hem ook nog. De Twe-spraack bevat echter niet 
alleen een betoog voor, maar ook een handleiding tot het recht 
gebruik ,des" Nederduytschen taals, namelijk een grammatica, 
(vormleer en syntaxis) en ook een - nog zeer rederijkerachtige - 
versleer. Daarop volgde het volgend jaar, 15&, een ,Ruygh-be-
werp van de Redenkaveling", ook eer. samenspraak, naar de 
Fransche ,Dialectique" van Pierre la Ramee (Petrus Ramus) ; 
een stelsel van logica en dialectiek, waarin de woordvoerders zich 
ook tot de bestuurders der Leidsche Hooge School richten, met 
een pleit voor het Nederlandsch als voertaal ook bij het hooger 
onderwijs; welk een tijd voor studie zou men winnen, wanneer men 
niet eerst, alvorens men zich in eenig vak ging bekwamen, zooveel 
Latijn behoefde to leeren! Men weet dat dit denkbeeld pas twee 
eeuwen later is verwezenlijkt, al zal Dr. Samuel Coster reeds in 
1617 een poging doen om to Amsterdam een ,Duytsche" - d.i. 
Nederlandsche - Academie to stichten.
Deze Liefde tot de taal van Spiegel uitte zich ook door studie 
van de oudere voortbrengselen onzer letterkunde ; in 1591 gaf hij 
de Rij mkroniek van Melis Stoke uit, met een voorrede van Janus 
Douza. Het was zeker niet een van de belangrijkste Middelneder-
landsche stukken litteratuur, dat hij aldus voor het nageslacht 
hielp bewaren, maar het was Noordnederlandsch, Hollandsch.
We komen nu tot nummer drie van de in den aanhef van dit 
hoofdstuk genoemde overgangsfiguren; wel zeer nummer laatst 
van hen, waar het geldt den geestelijken gang dier dagen to schet-
sen ; chronologisch als laatste van de drie ook op zijn plaats ; 
terwijl we zijn leefwijze, zijn geest en zijn huiselijk verkeer door 
wat er na hem volgt als een verbinding met onzen bloeitijd hebben 
lee ren zien.
Hoe leefde hij ?
256	ROEMER VISSCHER
Den tegenwoordigen tijdt wil ick slaen ga, 
Den verleden kan ick niet weder locken,
Wachtende wat de toekomende sal brengen na, 
En hier-en-tusschen lacchen, boerten en jocken.
Dit is volkswijsheid, alleen maar ietwat beschouwelijker uitge-
drukt, dan het yolk pleegt to doen. Zoo is de levenshouding van 
den welgestelden Amsterdamschen koopman Roemer Visscher.
Niet bepaald een verheven geest, tamelijk laag-bij-den-grond 
zelfs; meer een veel-lezend, luchtig rijmer dan een ,bel esprit". 
Een veellezer, die - het is de kracht van heel de XVIIde eeuw - 
als vanzelf verhollandscht wat hij opneemt. Hij heeft inderdaad 
veel gelezen
Ick heb gelezen die gulden Legenden,
Het Boeck van Marcus Aurelius, niet om verhoogen 1) ;
Van Amadis heb ick gelesen de heerlijcke logen. 
Noch 2) Ovidius de Poeet vol amoreuse sinnen,
Daer toe Kolijn van Rijssel, de Spieghel van minnen. 
Metten kortsten, ick heb veel gelesen in mijn tijdt.
Zijn vrienden weten hem ook een „grand liseur"; als ze zijn 
,,I,of vande Mutse ende van een Blaeuwe Scheen met noch andere 
Boerten en Quicken" buiten hem om uitgeven, sommen ze een 
heele reeks op van ,oude en nieuwe Poeeten, wiens schriften en 
ghedichten in desen ten deele vertaelt zijn ende naeghevolcht." 
Het zijn er 'n twintigtal, en de lijst is, blijkens Roemers werk zelf, 
niet volledig. Het is vooral Martialis, then hij navolgt: ,desen 
alleen volght d'Aucteur meer als d' andere to samen", zeggen de 
vrienden, en dat is begrijpelijk, want met hem heeft hij opmerke-
lijke verwantschap. Hij houdt van rustig genoeglijk grappen ver-
tellen, liefst met een zekere puntigheid van uitdrukking. Hij 
ook is vaak alles behalve kiesch in zijn aardigheden. En - in dat 
opzicht mogen we een specimen, in hem zien van den Amsterdam-
schen rijken koopman-regent der nog jonge XVIIde eeuw-merk-
waardig onverschillig omtrent den geloofsstrijd die voor duizen-
den van zijn medeburgers hartstochtelijke ernst is. Van-huis-uit 
Katholiek, laat hij zich gelijkelijk ironisch uit over de oud- en de 
nieuw-geloovigen, sterker: hij heeft een soort van spot, waarvan
1) waar niets in verhevenheid boven gaat. 
2) bovendien.
ZIJN V'OLKSFILOZOFIE	257
de rustige genoeglijkheid beter dan alle denkbare betoog ons doet 
gevoelen hoe volkomen onverschillig en geringschattend hij neer-
ziet op alien geloofsijver. De ,Hervormers" toonen meer hun ge-
loof in 't plunderen van kerken dan in werken der liefde, hoont hij, 
- maar zijn verontwaardiging daarover is niet zoo groot, of hij 
kan wel een plezierig grapje over de beeldstormerij maken: zijn 
lief durft niet meer in de kerk to komen, omdat beelden er niet 
veilig zijn!
Men pleegt hem to qualificeeren als „een echten Hollander" en 
dat is hij ook veelszins, en hij wil het graag weten. Een Hollander, 
en: een Hollandsche koopman. Daar is hij trotsch op, want in den 
koophandel steken de Hollanders alien anderen volkeren de loef 
af. En hij wil - maar 't is niet heelemaal gemeend - gaarne then 
anderen volkeren de eer geven, in andere opzichten ons de baas 
to zijn. „De grove plompe lieden - en niet de groote geleerde 
mannen - hebben de wetenschap, de havens in ende uyt to zeylen 
ende hun schepen van de gronden to wachten, daer de welvaert 
van den landen aan ghelegen is. Dus zeghent de goede Godt de 
zyne met zoo veel verstandts, als elck noodigh is tot zyne neerin-
ghe, zoodat de gheleerde wyse mannen de plompe boeren ende 
zeelieden zoo wel behoeven als de botte Hollanders de spitssinni-
ghe Atheniensers ofte Italianen."
Jawel! Hij wil in elk geval graag van die spitssinnighe lieden 
wat leeren, vooral iets dat bij zijn eigen geest past. Hij heeft ge-
voel voor den ,spitsen", den beknopten en scherpen vorm waarin 
de ouden hun gevoelens - meer: hun gedachten -- uitten; hij 
volgt ze na, naar we al zagen, 't veelvuldigst waar ze geestig of 
grappig zijn; eigen grappen geeft hij ook graag ten beste, van 
de soort veelal die men nog op het land de lieden zoo vaak met 
zelfvoldoening hoort debiteeren ; als men Roemers portret ziet - 
Frans Hans heeft hem geschilderd, Stolker heeft naar die schilderij 
een teekening gemaakt - dan treft ons de rustige bedachtzaam-
heid in de oogen, bij de uitgesproken zinnelijkheid in den dikken, 
breedvleugeligen neus en de smakelijk proevende lippen. Wel een 
echte Hollander, met veel zin om aardigheden to vertellen, waarbij 
de hoorders zich luidruchtig verheugen en de verhaler met opge-
trokken wenkbrauwen onverschillig schijnt voor zijn succes. Tech 
ook al met eenig gevoel voor de vaderlandsche neiging tot fatsoen 
en fatsoenlijkheid, want bij zijn bewerkingen naar Martialis en de
WALCH	17
258	ZIJN GOEDHARTIGHEID
Priapeia toont hij door zijn keuze en door zijn wijzigingen althans 
een zekere mate van kieschheid, al is hij elders, b.v. waar hij 't 
heeft over de Waterlandsche vrouwen, objecten van eigen nabije 
waarneming, alles behalve ingetogen in zijn beschrijving.
Hij heeft meer en betere Hollandsche eigenschappen dan die 
grof-boertige ongegeneerdheid - die ook naar voren treedt in de 
benamingen van zijn dichtbundels 1) - en belezenheid, en fat-
soenlijkheid. Hij heeft ook - het komt minder vaak aan den dag 
in zijn werk, maar soms vertoont het zich toch - een sterk gevoel 
voor recht en rechtvaardigheid; als hij bijvoorbeeld in de 
Jammertjens (8) regenten, volksmenners, baatzuchtigen, die geen 
onrecht schuwen wanneer zij daardoor zich kunnen verrijken, 
striemend de les leest. Hij ziet dus ook wel de gevaren van die 
Hollandsche uitgeslapenheid, welke we hem zoozeer zagen roe-
men. En wij zien, hoe reeds toen, in de nog zoo jonge maatschappij 
van de republiek der Geunieerde Provincien reeds baatzucht en 
machtsmisbruik mee op het kussen zaten ; zooals Vondel het ons 
trouwens ook weldra 2) in zijn Roskam verkondigen zou. Mede 
blijkt telkens nu en dan, dat zijn goedrondheid niet alleen grove 
scherts, maar ook eenvoudige goedheid van karakter kan waar-
deeren. Het treffendst blijkt dat wel uit het bekende grafschrift 
op „een jonge meyt"
Hier onder leydt 
Een jonge meyt, 
Die plach to zijn
Vroolyck van praet, 
Eerlyck van daedt, 
Schoon van aenschijn.
1) Roemer Visschers werken zijn:
Brabbeling. Hierin,,quicken" - d. i. epigrammen -, „tuyters" - d.i. sonnetten -, 
,,jammertjes" - d.i. klaag- en liefdedichten. De ruim 400 quicken zijn verdeeld in 
zeven,,schocken" (zestigtallen), daarop volgen dan nog twee schocken, die hij ,Rom-
melsoo" noemt. Verder eenige ,raedtselen", 22 tuyters, waarvan 6 naar Ronsard zijn 
gevolgd, dan de „jammertjes". Tot slot een aantal,,tepelwereken" (d.i. knutselarijer) ; 
dit zijn langere gedichten; waarin o.a. 't Lof van een blaeuwe scheen" en „'t Lof v n 
de Mutse" (verliefdheid); en de ,Strijdt tusschen Waerheyt en Schyn"; een bij nit 
zondering van 't begin tot 't einde ernstig gedicht. Voorts schreef hij Sinnepoppen 
(emblemata bij plaatjes van Claes janzs. Visscher; bet 4de boek hiervan heet ,Minne-
poppen"). Het proza dat de meeste - niet alle - platen vergezelt, is van Roemer 
Visscher; de gedichtjes zijn erbij gemaakt door zijn oudste dochter Anna.
°) In elk geval na 1626; op z'n laatst in 1630. Zie de groote Vondeluitgave van de 
Wereldbibl. dl. II, b1z. 819 en dl. III, blz. 895.
HIJ HOUDT NIET VAN ,KAAL EN GROOTSCH"	259
Met hare vreught 
Heeft zij verheught
Groot ende kleyn ; 
Maer haer verdriet
Klaeghde sy niet 
Dan Godt alleyn.
Den weg ter doodt 
Deur lyden groot
Is sy getreden; 
Met Lazaro bloot
In Abrahams schoot 
Rust sy in vreden.
Amen.
Maar van „meisjes van de courtoise" die „op Brabantsch" haar 
phantasie stellen, en zich schamen voor „de Hollantsche bottig-
heyt" moet hij niets hebben ; gemaniereerdheid is hem een gruwel. 
Overigens zien we hier in dien spot met de Brabantsche elegantie 
een uiting, parallel met Breeroo's spot in zijn Spaansche Braban-
der. Inderdaad, men spaarde den zuidelijken ,incomelinghen", 
hoeveel wezenlijke verfijning en beschaving ze ons ook brachten, 
zijn ironie niet. ,Kaal en grootsch" heetten ze, en dat is een com-
binatie die altijd to onzent vinnigen hoon heeft gaande gemaakt.
Roemer had van zijn vrouw Aefgen Jansdr. Onderwater, een 
brouwersdochter uit Delft, met wie hij lfiat - na het malheur van 
een ,blauwe scheen", waarschijnlijk bij Lijsbeth Pauw opgeloo-
pen - was getrouwd, drie dochters en een zoon, die een voortref-
felijke opvoeding genoten; de meisjes leerden, zonder,,courtoisie" 
veel meer dan in dien tijd, zelfs voor jongedames van voornamen 
stand, gebruikelijk was, en zouden weldra een attractie to meer 
zijn voor het ,saligh Roemershuys", waarvan Vondel drie jaar 
na den dood van Roemer getuigt:
Wiens vloer 1) betreden word, wiens drempel is gesleten 
Van schilders, kunstenaers, van Sangers en Poeten 2).
,,Betreden word" - dat is in dit stadium der taal reeds de 
vorm van den tegenwoordigen tijd, want al is Roemer dood, zijn 
dochters zetten de traditie van gastvrijheid voort, dat is to zeggen
1) waarvan de vloer.
2) Het Lof der Zee-vaert, de beide laatste regels.
260
ZIJN BETEEKENIS
de twee die het langst ongetrouwd het ouderlijk huffs bleven be-
wonen: Anna en Maria Tesselschade. De bijzondere plaats die 
dezen, vooral Maria Tesselschade, met haar,,litterairen salon", in 
het letterkundig leven van de XVIIde eeuw innamen, zal in een 
der volgende hoofdstukken ter sprake komen.
Roemer Visscher is zeker geen groote figuur, maar hij comple-
teert toch het beeld van onze vaderlandsche renaissance ; hij de 
vaderlandsche Boccaccio - de Decamerone kende hij, wellicht 
ook uit de gedeeltelijke vertaling van Coornhert -; hij is het 
noordelijker, ruwer, gemoedelijker, burgerlijker element van ple-
zierigen levenslust.
Litteratuur

DIRCK VOLCKERTSZ. COORNHERT, Wercken waer van eenige noyt voor desen ge-
druct zijn. Als inleiding een levensbericht, dat men aan Bogaert toeschrijft. 3 d1n. 
(Amsterdam 1629-1632).
Id. De Dolinge van Ulysse. Homerys' Odysseia I-XVIII; uitg. d. TH. WEEVERS 
(Amsterdam, 1939).
XX Lustighe Historien Joannis Boccatii overgheset deur Dirick Coornhert, uitgeg. 
door G. A. NAUTA (Groningen, 1903).
J. TEN BRINK, Dirck Volckertsen Coornhert en zijne wellevenskunst (Amsterdam, 
1860).
F. D. J. MOORREES, Dirck Volckertszoon Coornhert, de Libertijn (Schoonhoven, 
1887).
A. BORGELD, Lustighe Historien van Coornhert(Taal en Letteren XIV, b1z. 57). 
J. W. MULLER, Fragrnenten eener zestiende-eeuwsche Ned. Spraakkunst (Ts. v. 
Ned. T.- en Letterk. XXXVIII, b1z. 1).
J. KOOPMANS, Opmerkingen bij Coornherts ,Beatus ille" (Nieuwe Taalgids 
IV, b1z. 113 en 179).
B. BECKER, ,Het levee van D. V. Coornhert" and seine Verfasser (Bijdr. Vad. 
Gesch. 1925, b1z. 1).
Id., Coornhert, de 16de eeuwsche apostel der volmaakbaarheid (Het Boek XIX. 
biz. 59).
Id., Thierry Coornhert et Christophe Plantin (Le Compas d'or, 1923).
Id., Brennen tot de kennis van het leven en de werken van D. V. Coornhert 
('s-Gravenhage, 1928).
A. ZIJDERVELD, Verwaarloosde „Renaissance"-litteratuur (Nw. Theolog. Ts. 
1927, biz. 125).
M. BOAS, C. A. Boomgaart, een vriend van Coornhert en Spieghel (Ts. v. Ned. T.-
en Letterk. XLIII, blz. 40).
A. HALLEMA, Het oudste ontwerp van Coornherts Boeventucht teruggevonden (Ts. 
v. Ned. T.- en Letterk. XLV, blz. 1).
Id. D. V. Coornhert en zijn,,Boeventucht" (Gr. Nederl. 1928, II, b1z. 89, 207, 302, 
421, 518 en 646).
J. F. M. STERCK, Een Rijmbrief van Coornhert (Nieuwe Taalgids XVI, biz. 292).
M. BOAS, Een Cato-doublet bij Coornhert (Het Boek 1929, blz. 49).
OLGA RINCK WAGNER, Dirck Volkertszoon Coornhert 1522-1572 mit bes. Be-
rfichsichtigung seiner politischen Tdtigkeit (Berlin, 1919).
W. VAN HOOFF-GUALTHERIE VAN WEEZEL, Coornkert's Notariswerk (Het Boek 
VI, blz. 121).
Id., Een onbekend gedicht van D. V. Coornhert (Het Boek XXIV, blz. 257).
LITTERATU UR	261


P. L. VAN Ecx, Over en wit Coornhert's Zede-kunst (Gr. Nederl. 1924, II, blz. 
88).
A. ZIJDERVELD, De Humanist Montaigne (Neophilol. XII, blz. 257).
S. V. D. MEER, Bijdrage tot het onderzoek naar klassieke elementen in Coornhert's 
IVellevenskunste (Amsterdam, 1934).
B. BECKER, Coornhert en zijn ,verduytsching" van de Vlaamsche vertaling van 
Boethius (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. LVII, blz. 241).
H. VAN ALFEN, Coornhert's voetval voor den koning (Philips II) in 1576 (Bijdr. 
Vad. Gesch. 7e R. I, blz. 1).
Coornherts sterven word in 1940 (na 350 jaar) herdacht in tal van tijdschriften 
en in een vergadering van de Mij. der Ned. Letterk., om deze reden dat jaar to 
Gouda gehouden. Over het aldaar door Prof. Becker gesprokene zie het Jaarboek 
v. d. Mij. d. Ned. Lett. 1939-1940, blz. 84. Belangrijk is ook het art. van Zijderveld 
in,,Critisch Bulletin". In het artikel Coornhert (van Becker) in het Nieuw Neder-
landsch Biogr. Woordenboek (X, 207) vindt men vele aanvullingen en verbete-
ringen van gangbare, van den een op den ander overgegane fouten.
H. L. SPIEGHEL's Hertspieghel en andere zede-schri/ten. Met levensbericht van 
De Vlaming (Amsterdam, 1723).
A. C. DE JONG, H. L. Spiegel's Hertspiegel I (Amsterdam, 1930).
H. J. ALLARD, H. L. Spieghel (Jaarb. Alb. Thijm, 1901, blz. 64).
Eenige z6de-eeuu,sche onuitgegeven gedichten van Coornhert, Spieghel en anderen,
uitg. door G. KALFF (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. VI. blz. 309).
Twee onbekende werken van Spieghcl, uitg. door J. W. MULLER (Ts. v. Ned. T.-
en Letterk. XX, blz. 200).
H. L. SPIEGHELS Zinspel Numa ofte Amptsweygheringe, uitg. door F. A. STOETT 
(Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XXI, blz. 156).
K. KOOIMAN, Twe-spraack vande Nederduitsche Letterkunst (Groningen, 1913). 
D. C. Tinbergen, De Twe-spraack vande Nederduitsche Letterkunst (Nieuwe 
Taalgids, VIII, blz. 113).
J. L. C. A. MEYER, H. L. Spieghel (Noord en Zuid XV, blz. 250).
A. DROST, B7eerhuizen (Schetsen en Verhalen, Amsterdam 1835, blz. 203). 
A. VERWEY, Hendrik Laurensz. Spieghel (Groningen, 1919).
A. ZIJDERVELD, Een en antler over Spieghel's Hertspieghel (Ts. v. Ned. T.- en
Letterk. XLIV, blz. 220).
J. F. BUISMAN, De ethische denkbeelden van Hendrik Laurensz. Spiegel (Wage-
ningen, 1935).
ROEMER VISSCHER, Brabbelingh (Amsterdam, 1669).
ROEMER VISSCHERS Zinne-pop pen (Amsterdam, 1678).
N. VAN DER LAAN, Uit Roemer Visscher's Brabbeling I (Utrecht, 1918) en II
(Utr. 1923).
J. F. M. STERCK, -4anvullingen tot het ,Ieven" van Roemer Visscher (Oud-Hol-
land XXXIII, blz. 208.)
J. KOOPMANS, Roemer Visscher (Nieuwe Taalgids, IV, blz. 15).
A. HALLEMA, Roemer Visscher ell zijn ,Sinnepoppen" en het kinderspel der 
z6de eeuw (Paed. Stud. XXI, blz. 348).
G. KALFF, Wouter Verhee (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. V, blz. 137).
DE GOUDEN EEUW

INLEIDING

De Gouden Eeuw is een zeer veel gebruikte uitdrukking, die 
veel wordt misverstaan. Het woord „eeuw" heeft in dat verband 
namelijk een andere beteekenis dan de tegenwoordige; het be-
teekent nog ,tijdvak"; onze Gouden Eeuw is dan ook geens-
zins de geheele XVIIde ceuw, maar - gelijk er ook dikwijls wordt 
bijgevoegd - het is de Gouden Eeuw van Frederik Hendrik, 
d.w.z. ze omvat slechts het tweede kwart van de XVIIde eeuw. 
Natuurlijk zijn deze grenzen ietwat willekeurig; de bloeitijd be-
gint geenszins op het oogenblik van Maurits' dood (1625) en ein-
digt evenmin bij then van Frederik Hendrik (1647). De terminus 
a quo is echter nog wel iets meer door de omstandigheden ge-
fixeerd dan de terminus ad quem. Na de felle Bestandstwisten, 
den laatsten wezenlijk moordend-kwaadaardigen godsdienststrijd 
in onze geschiedenis, en die een zware schaduw heeft geworpen 
op de figuur van Maurits in zijn laatste levensjaren, wordt de 
oorlog met Spanje moeizaam hervat en aanvankelijk weinig suc-
cesrijk gevoerd; Maurits wordt ook weldra ziekelijk. Zwak was 
de houding der Geunieerde Provincien zoowel op politiek als op 
strategisch gebied. Alleen de Oostindische Compagnie, en sedert 
1621 de West-Indische, toonden onverzwakte energie ; wat een 
geweldige toeneming van den rijkdom dezer gewesten beteekende.
Java en.... de Staalmeesters zijn door Busken Huet de voor-
naamste adelsbrieven van het Nederlandsche yolk genoemd. 
Inderdaad zijn onze kolonien en onze XVIIde eeuwsche schilder-
kunst de voornaamste elementen van Nederlands materieele en 
geestelijke grootheid. Als Frederik Hendrik, de Stedendwinger, 
het Nederlandsch gebied door de verovering van een reeks vestin-
gen naar buiten gaat beveiligen, terwijl, zij het zeer langzaam, 
binnen die grenzen de verdraagzaamheid veld wint, bloeit reeds 
de schilderschool, waarvan Frans Hals de groote figuur is, terwijl 
weldra de Amsterdamsche, met Rembrandt, de glorie en wereld-
DE GOUDEN EEUW
263
beteekenis van Nederland op dit gebied zal voltooien. Men kan 
zeggen, dat die bloeitijd 1) van de schilderkunst zich uitstrekt 
van + 1615 tot ± 1680. We zullen, wanneer we de litteratuur 
van dit tijdvak schetsen, aanleiding vinden, paralellen met die 
andere kunst to trekken. Voor 't oogenblik volstaan wij met als 
karakteristieken van de Nederlandsche schilderkunst to noemen: 
een groote liefde voor de verschijningsvormen der dagelijksche 
werkelijkheid eenerzij ds, en, wat speciaal een deel onzer landschap-
schilderijen aangaat, een belangrijken directen invloed van de 
Italiaansche landschapschilders. We noemen deze trekken, die 
heel de wereld kent als eigenaardigheden van onze wereldberoem-
de XVIIde eeuwsche schilderschool, omdat daar zoo sterk in het 
oog valt wat we aan den niet zoo belangrijken letterkundigen kant 
van onze bloeitijds-beschaving eveneens kunnen waarnemen. 
Alleen is daar het speciaal italianiseerende element niet zoo sterk 
vertegenwoordigd; het is daar een belangrijk kleiner onderdeel 
van het renaissancistisch-exotische, dat in dezen bloeitijd, wat 
de letteren betreft, volkomen bovenstroom is, waaronder de 
autochthone volkskunst in bedenkelijke mate schuil gaat. Dat 
machtige renaissance-element evenwel blijft uiteraard niet zuiver; 
het vermengt zich, in verschillende mate, met de Nederlandsche 
gevoels- en gedachtenuitingen en kleurt die, waarbij men ook wel 
in het oog moet houden, dat het een sterke geest was, die Neder-
landsche geest van de eerste helft der XVIIde eeuw ; een factor die, 
waarmee ook verbonden en verwonden, zich ter dege gelden liet. 
Zoo heeft in de Gouden Eeuw to onzent de letterkundige kunst, die 
den toon aangeeft, een volkomen barok karakter. Een qualificatie 
die men geenszins als een afkeuring moge opvatten. Wanneer wij 
zeggen dat de typische vertegenwoordigers van de Nederlandsche 
barok op het gebied van de schilderkunst en van de letterkunde 
Rembrandt en Vondel zijn - hoe zeer verscheiden van geest 
him kunst ook onderling is -, zal men dit wellicht inzien.
*
Voor we de verschillende stroomingen van onzen bloeitijd 
nader gaan beschouwen en de gestalten schetsen, die ten opzichte
1) Waarin Leiden en Delft ook speciale kunstcentra zijn; voornamelijk ontstaat 
al die wondere kunst in een deel van ons tegenwoordig Noord- en Zuid-Holland, zij het 
dat ook Utrecht en Deventer beteekenis to dezen hebben.
264	HET CENTRUM DER BESCHAVING VERPLAATST
van die bewegingen een representatieve beteekenis hebben, dient 
nog een en ander to worden gezegd, ten eerste over de begrenzing 
van het gebied onzer overschouwing, ten tweede over het mate-
riaal, waarmee onze letterkundige kunstenaars werken : de taal.
Wanneer we van Nederlandsche beschaving en kunst spreken, 
hebben we voortaan speciaal het oog op Noord-Nederland; zij het 
dat zich daar een sterk Zuiderelement met de bevolking heeft 
vermengd, dat een belangrijken cultureelen factor en een be-
langrijke stuwkracht beteekent. De Nederlandsche beschaving, 
die tot het midden der XVIde eeuw in overwegende mate een 
Vlaamsch-Brabantsch karakter heeft, verplaatst haar centrum 
wanneer de strijd met Spanje is uitgebroken, evenals de algemeene 
regeering, de Staten-Generaal, zich verplaatsen: naar het Noorden ; 
weldra, onder den druk van de Spaansche overheersching, 
heeft het Nederlandsche element in 't Zuiden slechts geringe be-
teekenis. We zien hier wel een merkwaardig nauw samengaan van 
het staat- en het letterkundige. De Unie van Utrecht was een 
eerste symptoom van de zwenking van het zwaartepunt : na de 
afbrokkeling der zuidelijke gewesten voelden de noordelijke be-
hoefte aan inniger aaneensluiting. Er waren ook nog zuidelijke 
aanhangsels bij : Vlaanderen en Brabant wilden niet in hun geheel 
toetreden, maar verschillende steden in die gewesten teekenden 
de overeenkomst mee, dock de omstandigheden - de in de eerst-
volgende jaren sterk toenemende macht van Spanje in 't Zuiden 
- leidden ertoe, dat dit practisch niet veel beteekende. De ooste-
lijke, ook de noordoostelijke provincies werden trouwens even-
eens nog langen tijd fel door de Spaansche legers geteisterd; 
Holland en Zeeland daarentegen, door de breede stroomen be-
veiligd, werden steeds meer het bolwerk van den opstand, en van 
de Nederlandsche natie; het domein van de Nederlandsche kunst. 
In het Zuiden gaat de eene stad voor, de andere na, verloren, 
in 1585 valt Vlaanderens hoofdstad, het centrum van Dietsche 
taal en cultuur iii het zuiden: Antwerpen. Dit feit was van 
de grootste beteekenis voor de concentratie der intellectueele 
Dietsche krachten. De karaktervasten onder de Protestanten 
uit het Zuiden vluchtten nu naar het Noorden en oefenden 
daar grooten invloed uit op de beschaving. Want het waren 
de minsten niet, die standvastigen, die hun geloof, veelal na 
zwaren innerlijken strijd verworven, niet wilden prijsgeven
ZUIDNEDERLANDSCHE INVLOED	265
voor het gemak van rustig in de oude omgeving to kunnen blijven; 
dat waren menschen van wie iets uitging. En daaronder waren er, 
die veel beteekenden op het gebied van kunst en wetenschap; 
geleerden als Saravia, Gomarus, Lipsius, Thysius, Dodonaeus; 
een zeevaarder als Lemaire, de historici van Meteren en Boxhorn, 
de aardrijkskundige Ds. Plancius, de wiskundige Simon Stevin. 
Marnix van St. Aldegonde nam, zooals we zagen, een eenigszins 
bijzondere plaats onder hen in, Carel van Mander bespraken we. 
Hij en vele andere Zuidnederlandsche letterkundigen en ,,letter-
lievenden" stichtten in verschillende steden afzonderlijke letter-
kundige genootschappen, ,camers van rhetorica" heetten ze nog, 
al week hun dichtpraktijk soms wel reeds of van den ouden rede-
rijkersstijl. Die kamers van de Zuidelijken noemde men,,Brabant-
sche" kamers 1) ; ze hebben een grooten invloed uitgeoefend op 
onze taal, althans op onze schrijftaal, wat begrijpelijk is, daar het 
Zuidnederlandsch het voertuig was eener oudere, fijnere bescha-
ving dan die van Holland. Het ging zoo ver dat, eenigen tijd ten 
minste, het Zuidnederlandsch in de schrijftaal een overheerschen-
de positie had. Dat er in ons land, meer dan bij eenig ander yolk 
van Europa, een zoo groot verschil bestaat tusschen de spreek- en 
de schrijftaal, is grootendeels een gevolg daarvan, dat in die pe-
riode, voor zich nog een voor hoogere gedachten- en fijnere gevoels-
uitdrukking geschikte taal in Noord-Nederland had gevormd - 
een taal, die met was plat-volksch, en dus naar Vondels woord, 
,,niet onderscheidenlijk genoeg", en ook puurder dan de met bas-
taardwoorden en Latinismen overmatig gelardeerde kanselarijtaal 
- dat in then tijd, vlak voor den opbloei van onze Nederlandsche 
nationaliteit, een invasie plaats had van een stamverwant, meer 
ontwikkeld Zuider-dialect. Woorden als ,heden", „spoedig", die 
niet in onze volkstaal leven, maar wel geregeld in de geschreven 
taal worden gebruikt, zijn Vlaamsch-Brabantsche invoer. We 
hebben reeds gezien, dat er Noordnederlanders waren, die zelfs al 
voor den grooten intocht der Zuiderlingen tegen den invloed van 
hun taal, vooral tegen de bastaardwoorden waaraan deze rijk was, 
ageerden. Die actie zal meer kracht krijgen, wanneer de Noord-
nederlandsche letteren stijgende zijn naar hun glorierijke hoogte-
punten; ze zal zich voortzetten tot in onze dagen.
Intusschen die ,zuiverheid van taal' werd toch op een andere
1) Zie blz. 253, noot.
266	RENAISSANCE-SPRAAKKUNST
wijze begrepen dan wij het doen. Die oude, nog XVIde eeuwsche 
grammatica, de ,Twe-spraack" doet het ons al zien. Het is een 
,,renaissance"-spraakkunst, een spraakkunst die op taalgebied 
dezelfde navolging van de klassieke oudheid toont als onze re-
naissance-bouwstijl dat doet in de architectuur. In de spraakkunst 
kan men to dezen orthodoxer zijn dan in de litteratuur, daar de 
litteratuur nit het leven opwelt, dus al zou men dat niet willen, 
elementen van 't eigenlandsche leven blijft vertoonen, terwiji de 
spraakkunst - althans naar de opvatting van then tijd - de 
taal-,,wetten" voorschrijft, en dat hier zich regelende naar het 
voorbeeld van de taal die men inderdaad als voorbeeldig, als de 
volmaakte taal beschouwde: het Latijn. Dat de Germaansche 
talen, aan een anderen geest ontsproten, fundamenteel verschil-
den van het Latijn, daarvan werd men zich niet bewust. Men was 
zich heelemaal niet bewust van dergelijke verschillen; we zagen 
dat al, toen we den XVIde-eeuwschen versbouw bekeken, die het 
Fransche vers tot voorbeeld nam. Zoo was de renaissance bij ons 
een merkwaardig ingewikkeld verschijnsel, vol tegenstrijdigheden. 
Ze maakt het individu vrij, ze is een steun en aanmoediging van 
eigen waarnemingsvermogen, van nit onszelf uitgaande, onge-
bonden vreugde aan de ons omringende wereld. Maar tegelijker-
tijd eischen ,ceux qui savent", dat men ook in deze ongebonden-
heid zich weer binden laat, bij de losser-wording van het transcen-
dente-gezagsbesef een nieuw gezag aanneemt : dat van de Oudheid.
Die autoriteit blijft men erkennen en haar aanwijzingen volgen, 
ook wanner de Vlaamsche taalinvasie door het optreden van 
Noordnederlandsche letter- en -min of meer-taal-kundigen zal 
worden gestuit. Van Amsterdam, 's lands hart, gaat ook to dezen 
de kracht uit. De taal van Amsterdam zelf was toen trouwens 
reeds als letterkundige schrijftaal gebruikt, o.a. in de blijspelen 
van Coster, en werd ook in die van Breeroo en Hooft gebezigd. 
Maar ze was to gemeenzaam om voor alle letterkundige doeleinden 
toepassing to kunnen vinden. Wel bevatte ze een menigte ele-
menten, die daartoe konden dienen, ze kon worden veredeld. Het 
is onze grootste dichter, Vondel, geweest, die, zich aansluitende 
bij deze beweging, veel voor den opbouw van het Nederlandsch 
heeft gedaan; - hoe zeer hij in deze richting werkte, hij, die van-
huis-uit Antwerpsch sprak, wordt ons duidelijk, wanneer we de 
veranderingen nagaan, welke hij in de tweede periode zijner
DE STATEN-BIJBEL	267
werkzaamheid - d.i. na + 1640 - in vroegeren arbeid aanbracht ; 
tal van Vlaamsch-Brabantsche uitdrukkingen, die hij in zijn 
jeugd had gebruikt, vervangt hij dan door Noordnederlandsche 
termen, terwiji hij, gelijk bij de allure van de overgroote meerder-
heid zijner werken paste, de al to gemeenzame volkstermen van 
het Amsterdamsch vermijdt, en de gekunsteldheid, die den taal-
meesters van de inheemsche Amsterdamsche rederijkerskamer 
„In Liefde bloeyende" eigen was, en dreigde van de zijde van 
letterkundigen die - als Hooft in de periode zijner Historian - 
de Nederlandsche schrijftaal to ,Latijnachtigh" maakten, ze al to 
zeer wilden buigen in Latijnsche constructies.
We spraken daar van het artistiek gezag der klassieke - zoo-
genaamde - kunst,,wetten". Maar het gevoel van het goddelijk 
gezag bleef ook wel zeer bestaan. Had in de Nederlanden de ka-
tholieke kerk, door de katholieken als de voortzetting van Chris-
tus op aarde beschouwd, aan macht verloren, het gezag van den 
Bijbel, waarvoor, naar Luther en Calvijn het wilden, nu alle 
leeken direct kennis mogen en moeten nemen, wordt daaren-
tegen verhoogd.
We wijzen hierop in verband met de ontwikkeling der taal. 
In 1619 is door de Staten-Generaal aan een zeer deskundige 
commissie opgedragen, den Bijbel opnieuw in het Nederlandsch 
to vertalen. Zij begon haar arbeid in 1626; in 1637 werd de 
,,Staten"-bijbel uitgegeven. Die commissie bestond uit theolo-
gen, uit de verschillende provincian afkomstig, ook waren er 
een aantal Zuidnederlanders bij. In gemeen overleg hebben zij 
zich nauwkeurig rekenschap gegeven ook van het taalkun-
dig gedeelte van hun taak. Men besloot alle provincialismen to 
vermijden, en zich van het algemeene Nederlandsch to bedienen; 
dat was dan een vooral Hollandsch (Francofriesch) dialect, met 
een aantal Vlaamsch-Brabantsche eigenaardigheden. Dat kort na-
dien dat laatstgenoemde element, naar we zagen, in de algemeene 
schrijftaal werd beperkt, en die zich bijna uitsluitend ging richten 
naar het beschaafde Hollandsch der groote steden, en dat de taal 
van den Staten-Bijbel dus bijna dadelijk bij de verschijning van 
dat boek een ietwat verouderd stadium van de Nederlandsche 
schrijftaal vertegenwoordigde, is nadien nooit als een bezwaar 
tegen deze bijbelvertaling gevoeld. Integendeel! Dat bijzondere, 
archaistische tintje, scheen juist geschikt om het ontzag voor het 
,,boek der boeken" to versterken.
268	ZIJN INVLOED OP DE TAAL
Het is bier niet de plaats om in bijzonderheden den - nauw-
keurig onderzochten - invloed van den Staten-Bijbel op onze 
taal na to gaan; wij kunnen volstaan met to constateeren dat die 
invloed ontzaglijk groot is geweest. Honderdduizenden toch lazen 
er dagelijks in, of hoorden er in elk geval twee maal daags uit 
voorlezen. Van belang was het reeds, dat tal van nieuwe woorden, 
termen, beeldspraken, toespelingen uit den Bijbel in de taal van 
het dagelijksch leven kwamen, terwijl anderzijds veel nude woor-
den zijn blijven bestaan, waarschijnlijk doordat ze in den Bijbel 
voorkwamen, zij het, dat die woorden veelal nog slechts in kansel-
of dichterlijken stijl gebruikelijk zijn, of in enkele staande uit-
drukkingen. Maar vooral zeer belangrijk is, dat de Commissie tot 
de Bijbelvertaling inzake spraakkunst en woordgebruik, na ampel 
overleg, een aantal besluiten heeft genomen, waardoor het taal-
gebruik, in den Bijbel als anderzzins, belangrijke richtsnoeren zijn 
gegeven.
L i t t e r a t u u r
P. J. BLOK, Geschiedenis van het Nederl. yolk, 8 dIn. (Groningen, 1892-1908); 
derde druk in 4 dln. (Leiden, 1923).
P. L. MULLER, Onze Gouden Eeuw, 4de goedkoope druk (Leiden, 1908).
Geschiedenis van Nederland o. 1. v. H. BRUGMANS; dl. 3 en 4: De Tachtigjarige 
Oorlog, door J. C. H. DE PATER (Amsterdam, 1936).
JAN RoMEiN, De Lage Landen bij de Zee (Utrecht, z. j.).
W. MARTIN, De Holl. Schilderk. in de z7e eeuw. I Frans Hans en zijn tijd. 
II Rembrandt en zijn tijd (Amsterdam, 1935-1936). (Met voortreflijke bibliogra-
phieen).
Nic. HINLOPEN, Historie van de Nederl. Overzettinge des Bijbels (Leyden, 1777; 
2e druk 1792).
J. HEINSIUS, Klank- en Buigingsleer van de taal des Statenbijbels (Groningen, 
1897).
Id., De „Resolution" betreffende de taal van den Statenbijbel (Groningen-Den 
Haag, 1919).
De Statenvertaling 1637-1937. Uitgegeven voor het Nederlandsch Bijbelgenoot-
schap ter gelegenheid van het driehonderdjarig bestaan der Statenvertaling 
(Haarlem, 1937).
Dr. C. C. DE BRUIN, De Statenbijbel en zijn voorgangers (Leiden, 1937).
De Nederlandsche Statenbijbel 1637-1937. Artikelen, overgenomen nit het Ned.
Arch. v. Kerkgesch. N.S. XXIX, afl. 4 (1937) (o.a. W. A. P. Smit, De Statenbijbel
en onze Litteratuur).
Zie over den Statenbijbel ook C. G. N. DE Voovs, Gesch. v. d. Ned. Taal (Gro-
ningen-Batavia, 1931; 2de druk 1936); in den 2den druk blz. 58. En de aldaar 
aangehaalde litteratuur.
VOLKSLITTERATUUR

JACOB CATS EN ZIJN SCHOOL. DE EGLANTIER.

Hij is in onze letteren een wel zeer eigenaardige figuur; hij moet 
als zoodanig ook wel, maar in andere nuance, zijn eigen tijd zijn 
voorgekomen. Geboren in 1577, is hij de oudste van de vijf zeer 
bekende dichters van onze XVIlde eeuw, maar Hooft is slechts 
vier jaar jonger; tusschen den geest van beider werk is echter, zou 
men meenen, wel een afstand van een eeuw. Voor Cats heeft er 
geen Pleiade bestaan, voor den zachten en kruidigen, verrukke-
lijken bries nit het Zuiden schijnt zijn hoofd afgeschut to zijn ge-
weest, en ook van de stoute glorien van vrijheidsstrijd en waag-
halzige tochten op wereldzeeen voelt men geen accenten in zijn 
werk. En toch heeft hij een groot deel van zijn leven in de aller-
voornaamste posities in ons land gestaan, „aan 't roer" ; - al 
merken we niet, en heeft men ook in zijn eigen tijd nooit kunnen 
constateeren, dat hij den koers aangaf. Pensionaris van Dordrecht, 
raadpensionaris - een ambt met Oldenbarnevelt in 't verleden en 
Johan de Witt in de toekomst ! .... Geen krachtige figuur dan, 
goed; maar dan toch een „type chic", een man van allure? Ach 
neen, ook dat niet .... Een zeer ordinaire praatvaer, soms zelfs 
ondraaglijk vervelend, een enkelen keer, ja, zooals men dat wel-
eens ervaart, ook bij laag-bij-den-grondsche individuen, plotse-
ling met een enkel accent in zijn stem, dat ons treft door zuiver-
heid.... Maar dan weer - en dan schijnt hij mij op z'n ergst - 
met vertrouwelijke waardigheid levenslessen uitdeelend, vol 
maatschappelijke en, naar hij to goeder trouw heeft gemeend, ook 
wel Christelijke deugden; fleemeriger dan Henry Ford, maar au-
fond veelal even ,zakelijk" in zijn onderwijs van de levenskunst, 
die iemand,,achtbaer en oock ryck" moet maken ; - de volgorde, 
waarin deze twee begeerlijke qualificaties worden genoemd, redt 
nog een vagen schijn. Cats is dan door-en-door een burgerman, 
vertellende met een gemoedelijkheid die even herinnert aan het 
Middeleeuwsch gekeuvel van Dirc Potter van der Loo, maar het
270	,VADER" CATS
is zelfgenoegzamer en onbeduidender ; er zit geen zwier in, maar wel 
't bewustzijn van zelf ryck en oock achtbaer to zijn, dus is 't de 
moeite waard, naar hem to luisteren. En men heeft naar hem ge-
luisterd. Bij zijn leven is hij door de groote massa van ons yolk, 
en geenszins alleen door de onontwikkelden, als de groote Neder-
landsche dichter beschouwd 1) ; daarna hebben nog twee eeuwen 
lang zijn volledige werken in folio in duizenden Hollandsche ge-
zinnen gestrekt tot een getuigenis voor de vaderlandsche belang-
stelling in zedelessen-op-rijm; zedelessen die even gemoedelijk van 
toon als realistisch van voorstelling waren ; - men mag ,realis-
tisch" hier ook nemen in den modernsten zin, waarin het een 
reclameterm is voor litteratuur met een niet loodrecht kantje er-
aan. Ja, deze huisvriend kreeg den vertrouwelijken eerenaam van 
Vader Cats; hij was een geduldig vader, en als een van de kleine 
kinderen de stoel to laag was, werd hij op Vader Cats gezet. 
Zoo hij dan al niet, naar het ons voorkomt, het moreele peil van 
zijn yolk wezenlijk heeft verhoogd, hij heeft het dan toch op die 
wijze lichamelijk gedaan.
Middeleeuwsche vertellers.... Wezenlijker dan door de gelijk-
matige voortkabbeling zijner verhalen is Cats met hen verwant, 
doordat ook bij hem het ,dichten" - dat wil dan hier eigenlijk 
zeggen : het rij men - niet om de kunst geschiedt, maar omdat dit 
het publiek een prettiger manier van „innemen" schijnt ; van het 
indrinken der wijsheid des dagelijkschen levens, die, indien niet 
in zoo gelijkvormige capsules gegoten, niet zoo makkelijk en 
smakelijk genoten wordt. Gelijkvormig mogen we die verzen wel 
noemen; het zijn in overgroote meerderheid alexandrijnen; zijn 
groote gedichten bestaan daar alle geheel uit. En dan : alexan-
drijnen, waarin de caesuur geregeld op dezelfde plaats in het 
vers valt, namelijk in het midden. Dat is de oorzaak van den een-
tonigen indruk then Cats maakte.
Wat zijn leven betreft -- waaronltrent hij ons in diverse auto-
biografische geschriften, het laatst in zijn „Twee-en tachtigjarig
1) Het gezegde van een Mechelschen prelaat: ,Awel, sinjeur Vondelen, - ge 'n zijt 
bij lange nog geen'n Cats" behoeft niet historisch to zijn om historische waarde to 
hebben.
ZIJN LEVEN; BIOGRAFIE VAN ZIJN TANDEN	271
Leeven" alleruitvoerigst inlicht -- hij is een Zeeuw; geboren to 
Brouwershaven
Daer is een Zeeusche stadt, men noemtse Brouwershaven, 
Daer heeft een vrouwen borst mij eerst bestaen to laven -
Hij had het drie jaar eerder, in zijn ,Ouderdom, Buyten-leven 
en Hof-gedachten op Zorgvliet" (1659) ook al uitvoerig over die 
eerste belevenissen der prille jeugd gehad
Uyt Zeelant quam ick voort, daer was myn eerste gront, 
Dat bracht my met de jeucht de tanden in de mont.
Wij vervolgen even dit speciale stuk levensverhaal, het verhaal 
van zijn tanden bevattende; zoo loopen we wel wat vooruit op de 
biografie van zijn heele persoonlijkheid, maar we winnen er een 
karakteristiek nice van Cats-op-z'n-onbenulligst. Na 't vermelden 
van deze tandenkrijgerij dan vervolgt hij
En als ick naderhandt in Hollandt was gekomen,
Heeft my de snelle tijt twee tanden afgenomen.
En schoon ick die verloor, ick droegh' het met gedult. 
De kunst quam my to baet en heeft de plaets gevult. 
Maer sedert van den Staet naer Engelandt gesonden, 
Mist' ick er weder twee, die niet to vast en stonden. 
Maer siet met dit gebreck, was ick niet lang gequelt, 
Daer wert een stuck yvoors in hare plaets gestelt.
Dies ben ick niet so gaef, ghelijck mijn vrienden meenen; 
De mond is my een graf, en dat van doode beenen. 
Want schoon men vol gebit omtrent mijn kibben 1) siet, 
Een deel van dat behulp en is myn eygen niet. 
Maer hola, 't is gemist, ick mach van eygen roemen z) 
Ja, kan dit nieu gebit myn eygen tanden noemen, 
En soo van my misschien de reden wert versocht, 
Ick heb' et om mijn gelt en dier ghenoegh ghekocht 3) ; 
Ick hebbe voor de twee dry ponden moeten geven, 
En dat in sterlinx gelt, dat stont' er op geschreven, 
Gelyck de Meester sprack. Het gaet den ouden dagh 
Gelyck het in 't gemeen vervallen huysen plach. 
Men moet een timmerman, een smit, een metser halen;
') kaken.
2) Hierbij geeft Cats in de oorspronkelijke uitgave - van 1656 - een noot waarin 
hij uitvoerig, en dit prozaische dit keer in proza, zijn wedervaren bij den tandarts ver-
telt. In de latere uitgaven is deze noot weggelaten.
3) Hier past een „Hoe is-tie?!"
272	DE DRIE ELEMENTEN VAN ZIJN VERHALEN
Hier dient een nieuwen balck, en ginder stijver palen, 
En elders Dortsche kalck, omtrent een lekent dack.
Siet ! Wat bouwvalligh is, heeft leet en ongemack.
Maer schoon al spreeck ick so, ick hebbe niet to klagen,
Noch van myn eerste jeught, noch van myn oude dagen. 
Ick loov' u, lieve Godt, en weet u grooten danck,
Van wel to zijn geweest, nu soo veel jaren lanck.
En schoon ick met 'er tijds vier tanden heb verloren,
Daer zijn weer door de kunst my weder vier geboren, 
En in myn ongeval, soo vind'ick dat ghemack,
Dat noyt yvoren tandt door pijn mijn ruste brack.
We haasten ons erbij to voegen, dat het zoo erg niet vaak is. 
Maar anderzijds: Cats is door dit citaat in zooverre gekenschetst, 
dat men hier de drie elementen bijeen vindt, waaruit gewoonlijk 
zijn verhalen bestaan : de vermelding van een alledaagsch feit - 
men ziet, hoe alledaagsch dat feit wezen kan -, vervolgens 
een vergelijking of wel een uit het geval gedistilleerde moraal, 
waardoor het waargenomene min of meer tot symbool wordt ; 
en een vroom woordje tot slot; dat, door den trant van 
Cats' schriftuur, hier en meermalen 'n wel wat zoetsappig bij-
smaakje heeft; - althans voor ons. Die drie elementen zijn ka-
rakteristiek voor Cats ; maar ze komen niet zelden op aantrek-
kelijker wijze, in bevalliger samenvoeging, naar voren dan in 
dit geval. Het verhaal kan wezenlijk onderhoudend, aardig verteld 
zijn - al blijft de bedenkelijke dreun; de moraal kan ernstig en 
pittig klinken ; de vroomheid zich uiten in tonen van onmisken-
bare waarachtigheid.
Vervolgen we zijn levensbericht. Als zijn vader, weduwnaar 
geworden, hertrouwt met een vrouw uit het Walenland,
Een oom tot ons geneygt, en konde niet gehengen, 
Om by een Walsche vrouw ons op to laeten brengen;
Schoon wij vier kinders zijn, hij des al niet to min 
Maeckt ons uyt rechte gunst een deel van syn gesin.
Hij bezoekt dan de Latijnsche school to Zierikzee, studeert to 
Leiden en daarna to Orleans in de rechten. Hij verlaat dit inter-
nationaal studiecentrum met hartzeer; hij had daar zooveel 
aardige vriendinnen verworven, en
Mijn aert was van der jeugt genegen om to mallen 
En 't vrouwelyck geslacht dat heeft mij wel bevallen,
ADVOCAAT, PIETIST, RIJK	273
zooals hij in zijn „Twee-en-tachtigjaerig Leven" getuigt; hoewel 
dat mallen, naar hij verzekert, bleef bij ,in eerbaer onderhout to 
praten". We gelooven het ; Cats was een vroom jongmensch. Ja, 
to Zierikzee, waar de dienstmeid van rector Kemp wel op de 
kamer van de kostjongens kwam en waar zeer onbehoorlijke ge-
sprekken werden gehouden, is zijn zinnelijkheid geprikkeld; zijn 
heele leven door zal die vleeschelijke neiging hem plagen en ver-
ontrusten, maar hij bedwingt ze; alleen in zijn geschriften, in den 
toon, waarin hij allerlei dat hij veroordeelt beschrijft, voelen we 
die staag onderdrukte neigingen naar voren komen; en de indruk 
is dan alles behalve stichtelijk. Waarbij men echter ook weer in 't 
ooghoude, dat veeltaal die ons ongebonden lijkt, de XVIIde eeuw 
als niet dan natuurlijk voorkwam, zoodat in talrijke - niet in 
alle ! -gevallen welke ons aanstoot geven, de toenmalige schrijver 
en lezer met elkaar in een contact waren, waarbij geen van de 
beide partijen iets onbehoorlijks ervoer.
Hij komt naar Den Haag, waar hij als advocaat optreedt en al 
spoedig een zekere reputatie verwerft, doordat hij een vrouw uit 
Goeree, die van tooverij beschuldigd was, weet vrij to pleiten ; een 
proces waaruit blijkt, hoe algemeen verspreid het bijgeloof nog 
was. Hij wordt ziek ; lij dt zeven maanden lang aan koortsen ; gaat 
voor verandering van lucht naar Engeland, waar hij to Cambridge 
o.a. de lessen van den pietistischen professor William Pertins 
volgt. Hij keert, niet genezen, in 't vaderland terug en vestigt zich 
kort daarna to Middelburg, op raad van den pensionaris dier stad,
Apollonius Schotte ; die hem erop wees, dat daar veel voor een 
advocaat to doen viel, daar er telkens tengevolge van de kaap-
vaart processen werden gevoerd. Hij wordt ook stadsadvocaat, in 
1603, en trouwt met Elisabeth van Valkenburg,
Een vrouw van sneeg vernuft en geestig in manieren; 
Sy kon een huysgesin naer rechten eisch bestieren. 
In plaetse dat de jeugt romansche grillen leest, 
So is Plutarchus self haer tytverdrijf gheweest.
Maer Godes Heilig woort, als meest by haer gepresen, 
Dat was se boven al genegen om to lesen.
Hij poldert gronden in, in Engeland en in ons land - Staats-
Vlaanderen -, waar het ondergeloopen land heel goedkoop was 
en na drooglegging vaak zoo overvloedigen oogst gaf, dat de op-
wALCH	18
274	ACHTBAER EN OOCK RYCK
brengst daarvan de koopsom overtrof. De rechtspraktijk geeft 
hij er aan. Hij koopt den ouden lusthof Munnikenhof onder Grijps-
kerke; waar hij zeer geniet van ,buyten alle sorg to sitten in het 
groen". Hij is, onder invloed van zijn vrouw - altijd is hij voor 
allerlei invloeden zeer ontvankelijk geweest - lidmaat van de 
kerk geworden; Willem Teellinck, die als Cats, onder de Engel-
sche pietisten had verkeerd, en van 1613 tot 1629 predikant to 
Middelburg was, versterkt die vrome neigingen zeer in hem. 
Het pietisme wordt een levend element in zijn bestaan. Hij wordt 
een zeer ernstig man ; then ernst moet men niet miskennen, al 
gaat hij dan dikwijls gepaard met een zorgzaamheid voor het 
stoffelijke, die doet denken aan een materialist, en met een zeden-
preekerij, met niet altijd even stichtelijke exempelen ingelegd, 
die het beeld van een femelaar die ze achter de mouw heeft, bij ons 
oproept. Wie Cats daarom als een huichelaar beschouwen, begaan 
een ernstige fout tegen de historie ; we moeten wel bedenken, dat 
we to doen hebben met een krachtig, ook zinnelijk krachtig 
menschengeslacht, waarin de macht van oprechte, felle vroomheid 
zeer waarachtig leefde en dat tegelijkertijd, in tijden vol beroering, 
met ijver zijn bestaan zocht to verstevigen; twee strevingen, die 
op eigenaardige wijze naast elkander blijken to bestaan, en, is zoo 
de eene levensuiting nogal eens met een andere in strijd - zooals 
,,natuur" en „leer" dat zoo dikwijls zijn -, toch is beiden een 
zekere naieve waarachtigheid eigen.
In 1618 treedt hij voor 't eerst in 't openbaar als dichter op; 
met een paar boeken met emblemata, de ,Maechden-plicht, ofte 
ampt der jonkvrouwen in eerbaer liefde aanghewesen door sinne-
beelden"; - de 42 prentjes die in dit boek als de „beelden" die-
nen, heeft hij later nog eens gebruikt; dan blijken ze geschikt om 
er, behalve wijsheden op 't gebied der liefde, ook lessen in zake 
de meest verscheiden levenskunst uit to puren. Het werk is op-
gedragen aan Roemer Visschers dochter Anna en wellicht uit 
Cats' conversatie en correspondentie met haar ontstaan. Een 
grooter en meer bekend gebleven emblemata-bundel, datzelfde 
jaar verschenen, zijn de „Sinn'- en Minne-Beelden", het Neder-
landsche onderdeel van een drietalig (Latijnsch, Fransch en 
Nederlandsch) werk. De prenten, naar Adriaan van de Venne, zijn 
heel mooi; ze geven weer allerlei voorstellingen uit het dagelijksch 
leven ; rij kelijk becommentarieerd in proza en poezie ; kerkvaders,
EMBLEMATA	275
klassieke en moderne schrij vers zijn er bij aangehaald ; het werk be-
staat uit,,minnelijcke, zedelijcke ende stichtelijcke Sinnebeelden", 
dezelfde 51 - later 52 - plaatjes komen ook hier weer in elk van 
deze drie deelen voor ; de voorstellingen ervan dienen eerst als 
zinnebeelden op 't gebied der liefde, dan worden ze op allerlei 
maatschappelijke verhoudingen toegepast, ten slotte zijn het 
godsdienstige symbolen. Over hoe veel vernuft moest men voor 
dat knibbelspel kunnen beschikken ! De groote massa van de-
genen, die ook het rederijkersvernuft hadden bewonderd, be-
wonderde Cats ; hoeveel nieuwe voorwerpen die men op iets van 
hoogere orde kon toepassen, bracht hij met to berde ! Een pape-
gaai in een kooi, een windhaan, een muizenval, een fuik. En dat 
zijn dan de springplanken waarvandaan hij zijn aanloop neemt 
naar de liefde, de moraal, de godsvrucht. Het element van ver-
nuftigheid in die toepassingen kan ook de minst kunstzinnige bur-
ger waardeeren; en zoo juicht ieder die niet een ander, verhevener 
idee van poezie heeft, Vader Cats toe. Hij is dan al veertig 
jaar; hij heeft den leeftijd waarop men niet lyrisch, maar 
wijs en terechtwijzend over de liefde spreekt ; hij wil in zijn afdee-
ling ,verzen in 't amoureuze" geven „stoffe die Venus brant ge-
neest" ; in de andere partieen „stoffe ten goede van de zeeden" en 
,,stoffe tot voedsel van gebeden". Hoe hij die liefdelessen opvat, 
daar is, om een voorbeeld to noemen, de vermaning dat men vooral 
met to hartstochtelijk moet liefhebben, vooral niet moet verteren 
van liefde ; men neme een voorbeeld aan het ,velthoen", dat weet 
zich,,vet to minnen". Cats, die voor het ,vette" der aarde zeer 
veel aandacht heeft, en die, soms uit vroomheid, maar veelal ook 
uit voorzichtigheid alleen, danig op zijn hoede is voor al wat eenige 
soort van nadeel kan opleveren, had ook zelf een voorbeeld van 
dat minnen met bedachtzaamheid gegeven. Voor hij Elisabeth van 
Valkenburgh kende, had hij een ander Middelburgsch meisje 
liefgekregen, maar hij had haar aanstonds laten loopen, toen hij 
gehoord had, dat haar vader kans liep bankroet to gaan ; als een 
voorbeeld van wijs beleid vertelt hij ons die historie zelf in zijn 
,,Twee-en-tachtigjarigh Leeven". Al die laag-bij-den-grondsche 
wijsheid, hobbelend op den waardigen dreun der eentonige ver-
zen, maakt een luguber-komischen indruk ... op ons.
„De Sinn'- en Minnebeelden" zijn al representatief voor Cats' 
dichterlijk kunnen. Er staan enkele fijn-gevonden wendingen in,
276	CATS IN DE POLITIEK
ook veel platheden, ook veel slappe verzen met stoplappen. De 
bundel wordt door een aantal andere van denzelfden aard ge-
volgd.
In 1621 eindigt het Twaalfjarig Bestand; men laat de ingedijkte 
polders in Staats-Vlaaderen, wegens het defensiebelang, weer 
onder water loopen ; ook wordt de eigendom van andere landerijen 
Cats door de Regeering betwist ; hij moet naar Den Haag om als 
advocaat voor zijn eigen zaken to pleiten. Financieel ziet het er 
dan voor hem niet schitterend uit, maar dan wordt hem - hij had 
een uitstekenden naam als jurist - het professoraat in het bur-
gerlijk recht to Leiden aangeboden! Dat was een uitkomst, maar 
nog voor hij dit aanbod, dat hij even in beraad hield, had aange-
nomen, droeg de stad Middelburg hem het ambt van tweeden 
pensionaris op. Zijn vrouw vond dit veel mooier; we constateer-
den reeds haar invloed op hem; maar bovendien - we kunnen dit 
ook in het leven van Hugo de Groot opmerken -- de politieke 
loopbaan werd hoog boven de academische gesteld, een interes-
sant verschil in waardeering met heden, althans in ons land, waar 
men alleen de allerhoogste politieke posities verkieslijk vindt 
boven het hoogleeraarschap. De oorzaak van dat verschil in ap-
preciatie tusschen de XVIIde en XXste eeuw zal wel vooral hierin 
gelegen zijn, dat een Nederlandsch staatsman in dien tijd een be-
langrijker functie in de wereld uitoefende dan thans; zoowel onze 
buiten- als onze binnenlandsche politiek werden krachtiger ge-
voerd. En voorts is, nadat Nederland politiek in de wereld een min-
der belangrijke rol is gaan spelen, het intellectualisme to onzent 
zeer toegenomen, - ook in de algemeene waardeering.
Hoe dit zij, Cats werd pensionaris van Middelburg, hoewel hij 
allerminst een politieke figuur was. Hij is nog hooger op de ladder 
der magistratuur geklommen.
Maar hij stijgt ook wel zeer in aanzien als Zeeuwsch dichter. 
Het provincialisme is nog sterk in dien tijd; begrijpelijk: de Ge-
unieerde Provincien zijn een statenbond, geen bondsstaat. Zoo 
is men dan in Zeeland zeer verheugd, ook, als Holland, althans een 
belangrijken dichter to hebben. Cats had zijn gewestgenooten 
trouwens ook tot zelf dichten aangespoord. Toen hij zijn ,Silenus 
Alcibiadis sive Proteus", waarvan het Nederlandsche gedeelte 
door de besproken „Sinn'- en Minnebeelden" werd gevormd, aan 
de ,Zeeusche Jonckvrouwen" opdroeg:
,,ZEEUSCHE NACHTEGAEL"'	277
Ghy Zeeuws en soet geslacht ; ghy Venus lants genoten, 
(Want Venus is wel eer oock uytter zee gesproten) -,
sprak hij zijn verwondering uit, dat de Zeeuwen zich wel tijdens 
den oorlog door Mars tot liederen hadden laten brengen, maar nu, 
in 't Bestand, nu Venus hen behoorde to inspireeren, zwijgen zij !
Siet! als 'er oorlogh was, doen vont men hier Poeten, 
En, nu hier Vrede woont, soo is de kunst vergeten ;
De werelt is verkeert : daer Mars verweckt een liet, 
Vermach de soete min, vermach daer Venus niet 1) ?
Nu staat Zeeland achter bij Holland ; daar is, zegt Venus,
Daer is een geestigh Hooft, dat met syn herders-klachten 
Doet yder, die het hoort, na soet geselschap trachten;
Hier by komt Bredero, die jockt in boersche tael, 
En treckt tot mijnen dienst de Nymphen altemael 	
Welnu, waar nu Cats zelf het voorbeeld van minnepoezie door 
een Zeeuw heeft gegeven, volgen een aantal Zeeuwen zijn voor-
beeld. Na lange voorbereiding verschijnt, in 1623, een dichtbundel 
,,Zeeusche Nachtegael", waaraan verschillende ,poeten" heb-
ben meegewerkt, Cats zelf ook, en die, naar zijn voorbeeld in drie 
deelen - dryderlei gesang - was verdeeld: ,Minne-sang", 
,,Seden-sang" en ,Hemel-sang". Van Cats vinden we hier o.a. 
anoniem, voor 't eerst het bekende zinnebeeld van de twee ge-
paarde schelpen; een van zijn beste gedichtjes, en, blijkens de 
herhaling van de hierin uitgesproken overtuiging tot in zijn 
„Twee-en-tachtigh-jarig Leeven" een gevoel vertolkend, dat hem 
na aan 't hart lag. Dat men Cats grooten eerbied toedroeg, blijkt 
wel hieruit, dat verschillende gedichten van anderen in dezen 
bundel aan hem waren opgedragen. Overigens was deze Zeeuw-
sche Nachtegaal rijker aan stichtelijkheid dan aan schoonheid. 
Er is natuurlijk ook wel weer het noodige vernuftige woordenspel 
in, maar Hooft en Bredero wordt hier waarlijk de kroon niet van 
het hoofd genomen. De uitgever, J. P. Van der Venne, een broeder 
van den graveur, mocht betoogen, dat men onder een Zeeuwschen 
nachtegaal vroeger altijd een kokvorsch verstond, maar dat er nu 
in Zeeland ook ,waere" nachtegalen werden gevonden, - het
1) niets.
278	DE BEIDE DE BRUNE'S
gezang van dezen nachtegaal heeft nog weinig invloed op ons hart. 
Men moet erkennen, dat er andere•werken van Zeeuwen en geest-
verwanten van Cats zijn van ietwat beter allure dan de 
gemiddelde nachtegalenzang: o.a. van Hondius, en van die 
nog eer verdient genoemd to worden: Van Borsselen. De eenige 
echter van hen, die iets van den tij d - tot nog toe -overwinnen-
de waarde heeft geschreven, is Johan of Jan de Brune (1589-1658) 
die het in 't maatschappelijk leven tot raadpensionaris van Zee-
land bracht ; zijn,,Bankket-werk van goede gedagten" - in proza 
- heeft met Cats' werk een moreelen en bespiegelenden grond-
slag gemeen, maar de wijze waarop de gedachten en gevoelens 
van deze orde hier worden vertolkt, is wel zeer on-Catsiaansch, 
namelijk zeer pittig en kleurig. Hier hebben we inderdaad bijzon-
der proza; van 't beste. En buiten renaissance-invloed. En 't was 
welbewust, dat hij „zijn moerstaal" sprak. „'t Ghebruyck", zegt 
hij in zijn stukje bankket, dat ,Ghemeene tale" heet, ,stelt over 
al de wet, en gheeft oock zelfs de waerde aen de woorden, ghe-
lijck de Prins aen de munte doet. Die de subtijlste tale, en onge-
meene woorden gebruycken, en zijn de welsprekenste niet, maer 
die-ze best naer tijd en stoffe, konnen voegen. Slechte en volcke-
righe 1) woorden, uyt rijcke gedachten voor-komende, houden ons 
veel meer in aessem als die doornige en gebroken stocken van een 
gezochte tale. Die een keersse uytblaest met to sterken aessem, 
doetse maer stincken, en blaest ze weder aen; en die to veel ge-
voedt wert, stickt in zijn cygen vet. Zoo gaet het met die opge-
pronckte en verr' gheheelde z) mannieren van spreken. Al to scherp 
maeck tschaerden : en al to vies 3) maeckt walgelicke magen." Dat 
is een les, en een uitstekende, aan het adres van degenen, die de 
schoonheid van taal zoo verre zochten, en niet wisten, dat een 
enkele fijne nuance in de wijze waarop men ze ,voegt", dieper 
treft dan die ,viesheit", die meer de aandacht opeischt voor het 
vernuftige van de manier van spreken, dan voor den inhoud van het 
gesprokene. Het is precies dezelfde les die Adama van Scheltema 
eens den Tachtigers zou geven. En Johan de Brune geeft veel van 
zulke aardige uitspraken, in kernachtige taal. Zijn neef Jan de 
Brune de Jonge (1616-1649) is bekend door een werk dat aan-
1) eenvoudige woorden, zooals 't yolk ze gebruikt. 
2) van verre gehaalde; gezochte. 
3) kieskeurig.
CATS TE DORDRECHT	279
merkelijk minder to zeggen heeft, den ,Wetsteen der Vernuften" ; 
een verzameling bruikbare onderwerpen voor de conversatie to 
geven is het doel van dit boek.
Dit zijn dan eenige andere werken van medewerkers aan de 
,,Zeeusche Nachtegael" ; de bundel zelf was speciaal samengesteld 
ter gelegenheid van een bezoek van Anna Visscher, Roemers 
dochter, aan Zeeland.
Laten we deze volgers van Cats to midden van de breede stroo-
men kwaken en kwinkeleeren, en zien we hoe het hem zelf verder 
gaat.
In hetzelfde jaar, waarin de Zeeuwsche Nachtegael uitkwam, 
verliet Cats Middelburg. Hij werd tot pensionaris van Dordrecht 
benoemd, een zeer belangrijke post, want Dordrecht had, al was 
Amsterdam het reeds in rijkdom en omvang voorbijgestreefd, nog 
steeds het prestige van Hollands oudste en eerste stad, en die 
waardeering kwam ook in ambtelijke appreciaties naar voren: 
de pensionaris van Dordrecht werd qualitate qua beschouwd als 
de eerste candidaat voor het ambt van Raadpensionaris van 
Holland. In Dordt dan heeft Cats zijn „Houwelyck" geschre-
ven, na nog een paar andere moraliseerende en vertellende 
werken. „Houwelyck" is zijn hoofdwerk, een breedvoerig graf-
monument voor zijn in '23 overleden echtgenoote. Hier vindt 
men het gansch beleyt des echten Staets, afgedeelt in ses Hooft-
stukken: Maecht, Vrijster, Bruyt, Vrouwe, Moeder, Weduwe. 
Uit deze indeeling blijkt al, dat het boek voornamelijk voor 
vrouwen bestemd was, al behelst het mede „de mannelicke 
tegenplichten". Al die plichten en tegenplichten worden geulu-
streerd door vele verhalen. Het heele werk vertoont opmerkelijke 
overeenkomst met Houwaerts ,Pegasides Pleyn". Men kon van 
Cats verwachten dat hij, als een ijverig en zeer nauw-lettend op-
voeder, geen kleinigheid to klein voor zijn aandacht zou achten, en 
inderdaad, hij die aan de groote dingen, als de paring, een plechti-
ge, zij het bij zijn voordracht ietwat vervelend wordende aandacht 
wijdt, verwaarloost ook met, de bruid to leeren hoe zij zich bij het 
overdragen van den ring heeft to houden, en hoe ze in de keuken 
moet optreden.
Van de verschillende werken, die Cats hierna uitgaf, noemen we 
nog den ,Spieghel van den Ouden en Nieuwen Tydt", een werk 
van denzelfden aard als de Sinne- en Minnebeelden; en dat des
280	CATS ALS RAADPENSIONARIS
dichters populariteit - die reeds die van alle andere dichters van 
zijn tijd overtrof - nog zeer deed toenemen.
Intusschen was hij al eens voor het hooge ambt van raadpensio-
naris in aanmerking gekomen, in 1630; maar men had toen Adri-
aen Pauw gekozen, omdat men het beter vond hiervoor een Hol-
lander to nemen dan een Zeeuw; - een blijk, hoe provincialis-
tisch men nog dacht. Pauw was een krachtige, zelfstandige per-
soonlijkheid; sommigen zagen in hem een nieuwen Oldenbarne-
velt 1) ; in elk geval vond Frederik Hendrik, die liever een ,dienst-
willigen dienaar" op die plaats had, hem een lastig element, en op 
handige wijze - door Pauw met een belangrijke zending naar 
Frankrijk to sturen, en den raadpensionaris van Dordrecht het 
ambt to laten waarnemen - moduleerde hij naar Cats. Pauw 
werd opzettelijk onnoodig lang in Frankrijk gelaten, zoodat hij, 
den toeleg begrijpende, de eer aan zich hield en voor zijn ambt 
bedankte en Cats werd nu definitief benoemd, dank zij zijn ge-
dweeheid ten opzichte van den Prins, welke gedweeheid echter 
deels op wezenlijke bewondering schijnt to hebben berust. Hij 
heeft als staatsman een onbeduidenden naam in onze geschiede-
nis, erger : hij was baatzuchtig - zij het ook in dezen op voorzich-
tige wijze ! - en vreesachtig. Intusschen was hij oprecht dankbaar 
aan God, die hem zoo hooge ambten in den schoot wierp. Het lijkt 
mij niet ongepast, ook deze niet-artistieke zijde van zijn bestaan 
even to belichten; men ziet Cats daardoor duidelijker.
In Den Haag wonende volgt hij de gewoonte des tijds, buiten de 
stad een, naar omstandigheden meer of minder weidsch, buiten-
verblijf aan to leggen. Huygens had een jaar of zeven to voren zijn 
Hofwijck to Voorburg gebouwd en ingericht : een zeer ruimen koe-
pel-met-verdiepingen aan de Vliet, met uitgestrekte tuinen en 
boomgaarden erbij ; - Cats legt, midden in het duin tusschen 
Den Haag en Scheveningen een buitengoed aan, dat hij den zinver-
wanten naam Zorgvlied geeft. - In 1637 verschijnt zijn, grooten-
deels nog to Dordrecht geschreven, omvangrijk werk „'s Werelts 
begin, midden, eynde, besloten in den Trouringh, met den Proef-
steen van denselven". Hier vindt men, in vier afdeelingen samen-
gevoegd, een ontzaglijk aantal ,trou-gevallen", beginnende met 
het ,Gront-Houwelick" van Adam en Eva; de gevallen van de
1) Lettres de Richelieu, ed. Avenel, dd. 3 Maart 1634.
CATS' POPULARITEIT
281
eerste afdeeling, vijf in aantal, zijn alle uit den Bijbel genomen. 
Dan volgen er een aantal aan profane schrijvers ontleend: He-
rodotus, Plutarchus, Ovidius, Boccaccio, Cervantes, enz. enz. - 
Worp heeft dit allemaal nagezocht 1) - terwijl de laatste afdee-
ling wordt ingenomen door twee lange gedichten ,Lofsang" en 
„Bruylofts-gedicht op het Geestelick Houwelick", in welke beide 
de invloed van het Hooglied voelbaar is, en die Cats aan zijn beide 
dochters heeft opgedragen. De Trouringh is niet alleen het groot-
ste - en duurste -, maar ook, desondanks, het meest verkochte 
boek van Cats geweest; van geen van zijn werken, deelt de uitge-
ver ons mee, zijn zooveel exemplaren in twintig jaren aan den man 
gebracht.
Ja, Cats was populair! En dat ging na zijn dood crescendo; voor 
1655 zijn er van den ,Spieghel" ongeveer 25000, van het ,Hou-
welick" 50000 exemplaren gedrukt. Het is merkwaardig, dat De 
Trouringh opent met een portret en een lovende opsomming van 
al de kundigheden eener vrouw die nooit een trouwring heeft be-
zeten : Anna Maria Schuermans.
O licht van uwen tijdt en Peerel van den douck 2) 
Ghy die ons Eeuwe ciert, verciert oock desen Bouck,
verklaarde de schrijver aan 't slot. En deze ,reclame", die overi-
gens met den inhoud van het werk niets to maken heeft, droeg, in 
zoo vele exemplaren verspreid, niet weinig bij tot de bekendheid 
eener vrouw, wier geleerdheid alleen in kleinen kring kon worden 
gewaardeerd.
Als raadpensionaris schijnt zijn ambt hem zoozeer in beslag to 
hebben genomen, dat hij aan dichten niet meer toekwam, want - 
en dat moeten we voor het begrip en de waardeering van deze rij m-
werken wel in het oog houden - het dichten was voor hem een 
plezierige tijdvulling, een bezigheid voor ledige uren, de Muze was 
hem een verzetje, geen hartstocht. Zijn weinige geschiktheid voor 
zijn ambt, dat voor een krachtig man een Europeesche machtspo-
sitie kon beteekenen - vooral in die dagen, waarin Engeland 
zwak en Frankrijk verdeeld was - bespraken we reeds. Hij ver-
veelde velen met zijn breedsprakigheid; als hem in 1650 de ge-
') J. A. Worp, De Bronnen van den Trou-ringh van Cats (Noord en Zuid, XX, b1z. 
39).
2) van de vrouwen.
282	ZIJN OUDERDOM
vangenneming van de invloedrijkste leden der Staten van Hol-
land wordt meegedeeld en de aanslag op Amsterdam, schijnt geen 
oogenblik het denkbeeld bij hem op to komen, dat hij tegenover 
een dergelijken staatsgreep een houding heeft aan to nemen; hij 
staat eenvoudig getroffen ,als van een grooten donder" 1) en on-
derwerpt zich aan den Prins, Willem II, die zulk een houding nog 
met aanmerkelijk meer goedkeuring en minachting moet hebben 
genoten dan Frederik Hendrik. Maar als de Prins sterft, komt hij 
vanzelf en zijns ondanks op den voorgrond, bereidt de Groote 
Vergadering to 's Gravenhage voor en presideert die, weer met 
overmatig lange gebeden en redevoeringen. Doch dan heeft hij 
naar zijn overtuiging ook wel genoeg voor 't land gedaan; hij is 
dan trouwens ook al een Bind in de zeventig. Het gevraagde ont-
slag wordt hem verleend, en in de Statenvergadering spreekt hij 
geknield zijn dank aan God uit.
Had men weinig verschot van bruikbare diplomaten of meende 
men Cats niet to mogen voorbijgaan, omdat hij, gezien ook zijn 
dichterroem, een representatieve figuur kon worden geacht ? In 
elk geval, men belast hem nog met een gezantschap naar Londen 
om to trachten - een vrijwel wanhopige poging - den dreigen-
den oorlog met Engeland to bezweren, die intusschen door Tromps 
optreden feitelijk reeds was uitgebroken. Hij had het er dan ook 
niet erg prettig, zelfs liep zijn leven gevaar.
Als hij terug is, heeft hij nog slechts de sinecure van groot-
zegelbewaarder, en brengt de laatste acht jaren van zijn leven op 
Zorgvlied door, verzorgd door een eerbare domineesweduwe als 
,,gouvernante". Hij houdt zich dan bezig met stichtelijke ge-
peinzen, geniet van een zeer goede tafel, ontvangt veel bezoek, 
vooral van predikanten, en schrijft een aantal nieuwe gedichten 
van langen adem, onder andere zijn ,Ouderdom, Buytenleven en 
Hof-gedachten op Zorgvliet", zijn ,Tachtigh-jarige Bedenckin-
gen", een handboek voor geestelijke en lichamelijke levenskunst 
(waarin men o.a. de zoo populair geworden tafelwetten vindt; de 
voorschriften ,om goede en heuse manieren over tafel to houden" ; 
een XVIlde-eeuwsch „Hoe hoort het eigenlijk?") en zijn uitvoe-
rige auto-biografie „Twee-en-tachtighjarig Leeven". Er is nog 
meer, vooral op het gebied van overdenking van dood en eeuwig 
leven, maar dit is toch wel het voornaamste. In 1660 sterft hij,
1) Twee-en-tachtigh-jarig Leeven.
DE SCHOOL VAN CATS	283
maar hij leefde - we zagen het reeds - met den Vadernaam ge-
sierd, nog twee eeuwen in tal van Hollandsche huiskamers voort, 
naast den huisbijbel, en zoo heeft hij als met instemming aange-
hoord volksopvoeder zijn beteekenis. Die opvoeding is vrijwel uit-
sluitend ethisch, zeer weinig aesthetisch. Godsvrucht en moraal 
golden hem veel, de kunst weinig. Zijn gedichten zijn over 't alge-
meen geenszins verheven, zijn geest blijkt meestal - behalve wan-
neer hij aan God en het eeuwig leven denkt - zeer laag-bij-den-
grond to zijn. Dit is dan ook het geheim van zijn populariteit : voor 
breede lagen van ons yolk beteekent ,geestelijk leven" godsdien-
stigheid (van zeer uiteenloopend gehalte), en de rest van hun aan-
dacht, veelal een zeer groote rest, wordt aan de aardsche waarden 
besteed. Wel, Vader Cats weet ook in zeer dagelijksche aangelegen-
heden raad to geven; huisvrouwen moeten voor goed eten zorgen, 
haar man in bed niet 't dek aftrekken (ook van de dekens geen 
scheidsmuur maken!), enzoovoort; en uit allerlei zeer dagelijksche 
omstandigheden, zelfs uit ,het sweeten, mij dagelicks overko-
mende" 1) weet hij wijze lessen to trekken. En toch heeft hij, wien 
't zoo weinig om de kunst to doen was niet alleen, maar die ook 
een inderdaad uiterst weinig artistieken geest had, een aantal zin-
rijke, pittige verzen geschreven, korte en krachtige formuleerin-
gen van wat er in zijn hart - meer: in zijn hoofd - leefde. Ook 
Cats ontkwam niet aan den stalenden invloed van zijn tijd !
De bewondering voor hem uit zich ook in vele navolgingen. Er 
is onmiskenbaar een „school van Cats". Daar heeft men bijvoor-
beeld Dirck Pieterszoon Pers, boekhandelaar - dat is in then tijd 
veelal, zonder dat dit er speciaal bij vermeld wordt, ook uitgever 
- to Amsterdam ; de voorname boekwinkels, waar die van Pers er 
een van was, waren plaatsen waar dichters en „letterlievenden" 
elkaar het meest konden vinden. Men kan Pers eigenlijk ook wel 
een voorganger van Cats noemen; zijn ,Bellerophon of Lust tot 
Wysheyt", verschenen in 1614, dat is vier j aar voor Cats' eerste ge-
dichten, gaat uit van dezelfde beginselen : deugd en eenvoud wor-
den aangeprezen, en welbewust wordt de luchtige en nogal heiden-
sche pastorale verworpen; leering en stichting zijn zijn doel. Deze 
doelstelling is bij hem zelfs bewuster uitgesproken dan bij Cats, 
maar als diens bundels verschijnen, komt Pers zeer onder den in-
druk en invloed van wie in zijn genre van den aanvang of een
1) Het is een kenmerk van vreesachtige naturen.
284	JAN HARMENSZ. KRUL
zoo groote vermaardheid genoot, en then hij dan tenslotte als zijn 
meester erkent.
Een volkomen navolger van Cats is Jan Harmensz. Krul, al-
thans in zijn ,Minne-spieghel ter Deughden" (1639) en zijn ,,Pam-
pierre Werelt ofte Wereldsche Oeffeninge", waarin men de Cat-
siaansche methode: zedelijke leering, door verhaaltjes geillu-
streerd, zich ziet herhalen. Maar tot de wereldsche oeffeninge blijkt 
hij ook het minnelied to rekenen ; daarin wil hij Hooft navol-
gen, maar dat gelukt hem maar weinig, zoo min als zijn herders-
spelen iets anders dan naam en genre met een juweel als Hoofts 
Granida gemeen hebben.
En dan is hij een tijdlang leider geweest van de Amsterdamsche 
„nude" kamer De Eglantier, met de zinspreuk,,In liefde bloeyen-
de". We hebben die kamer al een paar malen genoemd ; het is nu 
tijd, iets meer van haar to vertellen. Wanneer ze gesticht is, weten 
we niet. Den naam vinden we het eerst vermeld in 1518, toen haar, 
blijkens een resolutie van de stedelijke regeering van Amsterdam, 
een lokaal boven de Waag afgestaan werd. We weten dat ze ver-
schillende bekende rederijkersstukken heeft opgevoerd, en van 
een paar dichters, dat ze tot haar leden hebben behoord ; ze heeft 
voor het Geusch worden van Amsterdam, dus toen dat nog zeer ge-
vaarlijk was, protestantsche tendenzen getoond; een van haar 
meest in aanzien staande leden, Egbert Mainartsz, is dan ook in 
1568 als ketter ter dood veroordeeld.
Zestien jaar daarna geeft ze de reeds genoemde ,Twespraack" 
uit ; ze is dan, onder de leiding van Spiegel en Roemer Visscher, in 
haar grootste bloeiperiode; de aanzienlijkste Amsterdammers, 
waaronder vele overheidspersonen, o.a. de bekende burgemeester 
Cornelis Pz. Hooft, behoorden tot haar leden, evenzoo de beroem-
de schilder van schuttersgroepen en andere portretten, Cornelis 
Ketel, in kracht en oorspronkelijkheid de voorlooper van Hals en 
Rembrandt. Ze geeft in 1587, op verzoek van het stadsbestuur, bij 
Leicesters intocht drie allegorische vertooningen en in 1591 een 
voorstelling van ,Zeven spelen van de wercken der bermher-
techeyd", echt rederijkerswerk; om met de opbrengst een steentje 
bij to dragen voor de uitbreiding van het dolhuis; ze geeft ook, 
naar oud-Vlaamschen trant, tableaux-vivants, b.v. in 1594 een 
tweetal, op afzonderlijke stellagien in de stad, wanneer Maurits zijn 
intocht doet na de verovering van Groningen en Coevorden (Go-
DE EGLANTIER IN VOLLEN BLOEI	285
liath, ten aanzien van Saul, door David gedood; en de overwin-
ning van Claudius Civilis op de Romeinen ; het laatste tableau met 
een bijschrift van Spiegel). Overigens zien we de Eglantier optre-
den, zooals alle aanzienlijke kamers, bij wedstrijden en landjuwee-
len; terwijl de Nieuwjaarsliederen, die de factor der kamer placht 
to vervaardigen, van 1581 tot 1609 zijn verzameld en samen uit-
gegeven. Vijf daarvan - we spraken reeds over een enkel daarvan 
- zijn met Spiegels spreuk ,Deught verheught" onderteekend.
Na Spiegels vertrek naar Alkmaar wordt de dichter P. Cz. 
Hooft de leider; hij maakt de berijmde bijschriften bij de tien 
vertooningen, de stichting van de Romeinsche republiek voor-
stellende door Brutus, waarmee op 5 Mei 1609 op den Dam het 
Twaalfjarig Bestand werd gevierd; waarschijnlijk werden die 
tweeregelige versjes telkens voor het gordijn voor een vertooning 
openging, voorgedragen.
Maar na deze periode van bloei volgt nu het verval. Er zijn 
aanwijzingen dat de leden meer aan het ,kannekijcken" dan 
aan het rederijken deden; er is zelfs, in 1613, door het bestuur 
aan Hooft opgedragen, een streng reglement to ontwerpen. Het 
gaat dan wat beter; naast Hooft krijgt nu de dokter-dichter 
Samuel Coster den meesten invloed, een nam van vele qua-
liteiten ; zelfs met zelfironie begaafd : hij was de dichter van 't, in 
wezen nog veelszins oudmodische ,Spel van de Rycke Man" ; - 
ook dit stuk werd (in 1615) ter wille van de liefdadigheid opge-
voerd - en de gelijkenis van den rijken man wordt hier voorzien 
van o.a. een echt dottore-tafereel, zooals de Italiaansche comme-
dia dell' arte dat kende: een pedante, overvloedig potjeslatijn 
sprekende dokter tracht vergeefs den rijken man nog van den 
dood-door-overdaad to redden. Dr. Coster was al in 1612 met zijn 
klucht van ,Teeuwis de Boer" als dichter in deze kamer opge-
treden; een alleraardigst debuut, dit stuk, dat Coster al lang in 
portefeuille had; een van onze aardigste kluchten, waarvan een 
menigte niet bepaald kiesche situaties en toepspelingen wellicht 
een beletsel zijn voor een burgerlijk-fatsoenlijk publiek van onze 
dagen, maar dat bezwaar gold voor het stoer en jolig Amsterdam 
van het begin der XVIIde eeuw niet en voor wie tegen deze stoot-
jes kunnen, is het werk nog de kennisneming waard. Coster dan, 
met Hooft en Breeroo, waren in deze jaren de kracht van de ka-
mer, die dus wel zeer het Nederlandsche tooneel en de Nederland-
286
RUMOR
sche letteren op hun best vertegenwoordigde ; het ,bloeyende" 
in haar devies was thans ook als aanduiding van den toestand der 
kamer op zijn plaats. Natuurlijk er is geen bloei zonder gevaren; 
de concurrentie en de nijd-zoo-maar raasden en stormden om het 
eglantiertje. Van die concurrenten moeten vooral de Engelsche 
tooneelspelers genoemd worden, die sinds Leicesters komst hier 
menigmaal optraden ; Breeroo, die den ingekomen vreemdeling 
in 't algemeen een niet al to goed hart toedroeg - het was de 
keerzij van dat glorieus ,Amsterdammer"-schap, op de uitgave 
van zijn verzamelde werken vermeld - is zeer heftig to keer ge-
gaan tegen die blijkbaar succesvolle concurrenten, en wel in een 
toespraak van het tooneel af, voor een der voorstellingen van De 
Eglantier. Maar erger dan wat bestokend van buiten kwam, was 
het vuur der tweedracht van binnen ; waarvan we zoo to hooi en 
to gras iets vernemen 1) ; de hoofdoorzaak van de oneenigheid 
schijnt wel dezelfde als op allerlei tooneel, namelijk dat ieder de 
voornaamste rollen wilde spelen. Er is een ,Thersites", die deze 
opstandigen steunt, met zijn „grove botte tongh", „de Dragers 
Heerschap van den Coorn-marct". Men heeft wel gemeend, dat 
Theodoor Rodenburg met deze qualificaties is bedoeld, maar be-
wezen is dit niet. Wel is een andere leider van de oppositie, „Jan 
de Voorlooper", nader gedefinieerd, namelijk als Dr. Johan Fon-
teyn;.... die overigens als hij bij zijn leest, d.w.z. bij zijn medi-
sche praktijk bleef, zich een zeer knap man betoonde, door Vondel 
ook als een minnaar der poezie geprezen 2). Overigens is er nog een 
heftige concurrentiestrijd met de kamer der ingekomenen, de 
,,Brabantsche" kamer't Wit Lavendel, die waarschijnlijk ook nog 
in de XVIde eeuw was opgericht ; vooral Bredero - en zijn vriend 
Coster - zijn fel tegen deze lieden, ,gemainlijk exkies in kleeding 
en in dracht" 3), die de ,botte" Hollanders nogal minachtten, en 
die ook zooveel aardiger praten konden ; - nu j a, en een ,bruy-
ne Brabander" (Isaac van der Voort) ontvrijde Gerbrand Adri-
aensz zijn meisje! In de tweede helft van 1615 en tot April 1616
1) Zie J. A. Worp, Varia uit de .4 msterdamsche Tooneelwereld in de r7de eeuw (Oud-
Holland, XXII, b1z. 40), A. C. Loffelt, Een Tooneelstudie (De Gids 1874, III, b1z. 86) 
en Jonckbloet-Honigh, Gesch. der Ned. Lett., 4de druk, deel III, b1z. 102 vgg. Maar
zie ook, in verband hiermee, Te Winkels ,Ontwikkelingsgang", Tweede druk, dl. III,
b1z. 216 noot.
1) Zie zijn opdracht van De Helden Godes, in de uitg. van Vondels Werken door de 
Wereld Bibliotheek, deel II, b1z. 304-307.
3) Spaansche Brabander, regel 2-3.
THEODOOR RODENBURG	287
heeft de Eglantier dank zij „ons tween", zegt Coster, met den 
tweeden Breeroo bedoelende, een zeldzamen bloei beleefd 1), het 
,,Oudemannen Goodshuys" heeft er over de tweeduizend gulden 
profijt van gehad, en de costuums en requisieten van de kamer - 
„soo... kleeren als ander behoefticheden" - zijn in dien tijd ook 
danig vooruitgegaan. Maar daarna - het is nog steeds Coster die 
ons dat meedeelt - ging 't mis. Hooft, Coster en Bredero hebben 
er hun invloed verloren ; de „Spaansche Brabander" is er zelfs 
niet vertoond. De ernstige mannen verlaten dan deze kamer; op 
23 September 1617 opent Dr. Samuel Coster zijn ,Neerlantsche 
Academie de Bijekorf".. .
In de Eglantier zwaaien nu de door Bredero gedisqualificeerde 
elementen den boventoon., Dr. Johan Fonteyn is ,facteur" ge-
weest, maar grooter is de ,grootschheid" van Theodoor Roden-
burg. Die had geruimen tijd in Spanje verblijf gehouden en kwam 
met een superioriteitsgevoel, als kenner van 't toen zoo bloeiende 
Spaansche tooneel, in 1619 to Amsterdam terug, waar hij zich 
stevig deed gelden. Hij had reeds tijdens zijn vorig verblijf to 
Amsterdam, zijn ,Trouwe Batavier", een bewerking van Guari-
ni's herdersspel „Pastor fido" bij den Eglantier zien opvoeren. 
Nu. onder Spaanschen, Italiaanschen en Engelschen invloed, voor 
al onder dien van Lope de Vega, schrijft hij nog twaalf stukken. 
Hij heeft de liefhebberij der romantics voor verwarring en toe-
vallige incidenten, ook voor vermommingen en duels-op-de-plan-
ken to onzent ingevoerd ; de Engelsche troepen waren trouwens ter-
zelfde tijd bezig, ons publiek daarmee to verbijsteren en to bekoren. 
Tot ergernis van velen, naar we zagen, had hij groot succes. Men 
spreekt wel over zijn pralerij met talen- en andere kennis, maar het 
is ook wel de moeite waard, eens op to merken, dat hij de speciale 
bekoring van wat in ruimen zin reeds tot de romantiek behoort, het 
eerst, of in elk geval als een der eersten en voornaamsten, ons yolk 
heeft doen smaken. En zijn effecten zijn over 't algemeen zeker van 
niet minder gehalte dan die van Costers,,Ithys" en,,Polyxena", 
welke pogingen waren om den verfoeiden mededinger voorbij to 
streven, - wat toch zeker niet minachting voor diens kunstgenre 
beteekent ! - en welke hem inderdaad voorbijstreefden, maar 
vooral in smakeloosheid. Dat hier de stof ,klassiek" is - en 
„Ithys" veelszins aan Seneca's Thyestes herinnert - mag
1) Zie Costers Voorrede tot de Spelen van Gerbrand Adriaensz Bredero (1617).
288	JAN HERMANSZ. KRUL
misschien de critiek van den eigen tijd hebben geimponeerd, ons 
lijkt het eer een bezwarende dan een ontlastende omstandigheid. 
Het is waar, dat zelfs Hooft met niet veel meer oordeel des 
onderscheids ,klassiek" deed.
Van Rodenburg verdient ook nog zijn,,EglentiersPoetensBorst-
weringh" vermeld to worden, een slinksche bewerking - zonder 
bronvermelding - van Sidney's,,Apology for Poetry", waarin ook 
een en ander uit Lope de Vega's „Arte nuevo de hacer comedias in 
este tiempo" is overgenomen. Rodenburg wil niet, als Sidney, 
voor 't drama zich door de klassieken aan banden laten leggen.
Over Coster en zijn Duytsche of Nederlandsche Academie heb-
ben we later nog nader to spreken. We herinneren den lezer en 
onszelven eraan, dat we de geschiedenis van de Amsterdamsche 
kamer de Eglantier ophaalden, naar aanleiding van het feit dat de 
Catsiaan Jan Hermansz. Krul een tijdlang leider van deze kamer 
is geweest. Dat is dan na het vertrek van Rodenburg, zijn ver-
eerden vriend, in 1619, toen deze in dienst trad van koning 
Christiaan IV van Denemarken, als handelsagent. Dan ziet het er 
een tijdlang naar uit, of de Eglantier tot den ondergang gedoemd 
is, maar ze komt er toch weer boven-op.
Jan Hermansz. Krul, die eerst smid en slotenmaker is geweest, 
daarna makelaar in ijzerwaren en ten slotte - sedert + 1645 - 
boekverkooper, was een bekend man to Amsterdam ; hij heeft 
nu zelfs, dank zij het portret dat Rembrandt van hem schilderde, 
thans in het Museum to Cassel, een wereldbekendheid; zijns on-
danks. Door zijn werk alleen zou hij die waarlijk niet hebben ver-
worven, want zijn spelen, aanvankelijk alle herdersspelen, zijn 
meer zinnelijk dan zinrijk of aandoenlijk; het „Meyspel" ,Cloris 
en Philida" is wat beter dan de daaraan voorafgaande, dank zij 
des dichters studie van de Granida van Hooft ; een invloed die ook 
wel hierdoor zeer duidelijk blijkt, dat de dichter soms in beden-
kelijke mate zijn voorbeeld navolgt.
Maar Krul was als leider van de oude kamer ook al geen blij-
vertje. Nadat er - een wel aan hem toe to schrijven - ,Treur-
klacht van Liefd-Bloeyende" was verschenen, waarin de dichter 
betreurt dat de tijd der ernstige kunstbeoefening in dat gezel-
schap voorbij is, sticht hij in Mei 1634 een Musyk-kamer, waar 
men, naar Apollo in het allegorisch openingsspel verklaarde, zal 
„peegen tot vermaek en eerelijke vreugd Muzijk en Rethorijk ver-
EEN ZUIDNEDERLANDSCHE CATSIAAN	289
mengt in alle deugd" ; daar zal men „rechten Yver" aan den dag 
leggen en „met rechte Liefde bloeyen". Die beide „rechten" be-
teekenen dan, dat hier „de ware" Duytsche Academie (die een 
bijenkorf met het devies ,Yver" als blazoen voerde) en „de ware" 
Eglantier waren to vinden. We hebben ons niet op to houden met 
de in letterkundig opzicht, voor zoover ze ons bekend zijn, zeer 
onbelangrijke spelen die hier, al of met met zang en muziek, ten 
beste werden gegeven, noch met den vinnigen oorlog, gevoerd met 
superlatieven van verheerlijking en verguizing, waarvan „Jantje 
met zijn krullen" zooals zijn tegenstanders hem noemden, 't 
middelpunt was. We kwamen op hem speciaal als navolger van 
Cats, want dat was hij ook, al was hij katholiek, en al beduidde zulk 
een geloofsverschil in die dagen een veel breeder afstand dan in de 
onze. Zijn,,Wereldt-hatende Noodtsaeckelijck" van 1627 toont dit 
reeds ; in meerder mate zijn latere leerdichten, waarvan hij de mees-
te verzamelde in zijn bundel „Pampiere Wereld" (1644), Hierin zijn 
ook negen van zijn tooneelstukken opgenomen, benevens allerlei 
nieuwe toevoegsels ; een van deze laatste, „De Christelyke hove-
ling", is geillustreerd met een mooie ets van Ferdinand Bol. Hij is 
hier wel in alle opzichten aan 't Catsen ; met en zonder emblemata. 
Er komen ook nog wel genietbare liedjes voor in het laatste, vierde, 
deel van de „Pampiere Wereld", genietbaar vooral door hun melo-
dieusheid.... Ce qui ne vaut pas la peine d'etre dit, on le chante.
*
We kunnen zonder schade voor den lezer vele Catsianen ach-
terwege laten, alleen is het in dit verband zaak, een Zuidneder-
lander to noemen, wiens faam in katholieke kringen weinig ge-
ringer was dan die van Cats bij de Calvinisten ; en bij Poirters, 
- want then bedoelen wij - was het een nog wel meer verdiende 
reputatie.
Over het algemeen - we stelden dit aan het begin van dit 
hoofdstuk voorop - schrijven we weinig over de Zuidnederlan-
ders van deze periode ; om deze reden, dat het niet de moeite 
waard is over velen van hen uitvoerig to zijn. Maar Poirters is wel 
de moeite waard ; in artistiek opzicht is hij de meerdere, zij het 
dan ook niet in populariteit, van zijn moraliseerenden leermees-
ter. Algemeen bekend is van hem het aardige gedicht van Jezus 
en Sint Janneken
WALCH	19
290	POIRTERS
Lestmael op eenen somerschen dagh 
Maar hoort wat ick bevallijcks sagh, 
Van Jesus en Sint Janneken, 
die speelden met een lammeken 
al in dat groen gheklavert landt,
met een papschoteltjen in hun handt.
Die witte, vette voetjens die waren bloodt, 
hun lippekens als corael soo root, 
de soete vette praterkens
die saten bij de waterkens ;
het sonneken dat scheen daer soo heet,
sy deden malckanderen met 't melcksken bescheet.
D'een troetelde dat lammeken syn hoot, 
En d'ander kittelde het onder synen poot; 
het lammeken gingh springhen, 
en Janneken gingh singhen, 
en huppelde en trippelde deur de wey,
en dese crollebollekens die dansten alle bey.
En als het danssen was ghedaen,
soo moest het lammeken eten gaen, 
en Jesus gaf wat broeyken, 
en Johannes gaf wat hoeyken ;
ter wereldt wasser noyt meerder vreught, 
als dese twee cousijntjes waren verheught
Johannes sijn cleyne neefken nam,
en sette hem boven op dat lam: 
,,schoon manneken ghy moet reyen, 
ick sal u t' huys gaan leyen 
want moyerken die sal zijn in pijn, 
waer dat wij soo langh gebleven zijn".
Sy saten, en reden al over handt,
en rolden, en tuymelden in het sandt, 
en dees twee cleyn jonckskens 
die deden sulcke spronghskens, 
en al de kinderkens saghen hen aen,
tot dat se ten lesten zijn t'huys ghegaen.
De moeder die maeckte op staende voet 
van suycker en melck een pappeken soet; 
daer saten de twee babbaertjens, 
daer aten de twee slabbaertjens, 
en waren soo vrolyck en soo blij, 
gheen koninghs banquet en heeft er bij.
POIRTERS
291
Naer tafel soo danckten sy onsen Heer, 
en vielen beid' op hunne kniekens neer;
Maria gaf een cruyseken, 
daertoe een suycker huyseken,
en songh hen stillekens in den slaep, 
en naer het stalleken gingh het schaep.
Een mooi mensch kan wel op een leelijk mensch lijken. Zoo 
gaat het met de dichters ook. Adriaen Poirters (1605-'74), gebo-
ren to Oosterwijk, na zijn studie priester to Duinkerken, wordt 
daarna prefect van het onderwijs aan het college to Roermond, ten 
slotte weer pastoor to Mechelen. Een vijftal bundels heeft hij uit-
gegeven, waarvan ,Het Masker van de Wereldt afgetrocken" 
(1644) het bekendst is; in vier-en-veertig jaar verschijnen twaalf 
drukken, wat in de XVIIde eeuw, en vooral bij de weinig lezende 
Zuidnederlanders, enorm is. Men noemt hem den Brabantschen 
Cats, en hij zal zich door die qualificatie gevleid gevoeld hebben, 
die wat de gelijkheid der bedoelingen betreft, volkomen juist 
was; hij heeft Cats zelf immers gehuldigd door een en ander van 
hem over to nemen, en in sommige opzichten mocht hij inderdaad 
gevleid zijn door deze vergelijking met den toen zoo vermaarden 
Calvinistischen Noorderbroeder; deze laatste is een vlottey berij-
mer van verhalen, dat is zeker, en Cats had ook waarschijnlijk eer 
ruimer terrein vanwaar hij zijn stoffen kon samenlezen. Maar 
daarmee zijn de pro-Cats argumenten dan ook uitgeput. Beiden 
willen stichten en leeren, maar welk een verschil tusschen den 
frisschen, natuurlijken volkstoon van den goedronden pater, en 
den stijven egalen gang van Cats' verzen; welk een natuurlijk le-
ven vooral in het proza (dat bij hem een belangrijk deel van zijn 
arbeid vormt) bij den eersten; hoe eenvoudig, hartelijk leeft de 
Brabantsche pater met zijn yolk mee, schertsende op hun toon, 
ook waar hij hun lessen geeft, bijvoorbeeld waar hij de geveinsde 
droefenis over een q.q. ,dierbaren" doode vergelijkt met de big-
gen, die hun droefheid over de doode zeug aanstonds vergaten, 
toen ze vernamen dat haar testament hun een partijtje eikels ver-
maakte; er zijn meer van die jolige onderwijzingen, heerlijk raak 
intusschen en met ernstigen ondertoon, zooals dat verhaal van 
den wolf, dat hij ter illustratie aanvoert, den wolf die ,voorwaar-
delijk", zouden wij zeggen, tot de galg was veroordeeld; als hij 
't weer zou wagen vleesch to stelen, dan was hij erbij. En toen zag
292
POIRTERS
hij een schaap. ,Het backhuys begost hem to wateren, maar de 
galge dede hem den lust vergaan. Edoch, gelijck de occasie den 
dief maeckt, soo grijpt hij 't by den hals, en slepende dat door de 
Riviere, seyd' hy: Kom Cabeljaeuken".
En dan, welk een waarachtige verzen schrijft Poirters! Middel-
eeuwsch van gevoel, zeker, maar - het gedicht dat we hiervoor 
aanhaalden bewijst het -: hoe echt in hun eenvoud. Ziehier een 
leerling, die wel veel menschelijker en alleszins behaaglijker aan-
doet dan zijn alom geeerde meester!
Er is in de tweede helft der XVIIde eeuw nog een andere Zuid-
nederlandsche dichteres - I. G. teekent ze haar beide stichtelijke 
bundeltjes-die, zij het in mindere mate, Poirters' eigenschappen 
heeft.
L i t t e r a t u u r
Alle de Werken van Jacob Cats, uitg. door J. van Vloten (Zwolle, 1862).
W. C. M. DE JONGE VAN ELLEMEET, Museum Catsianum (Den Haag, 1887). 
POTGIETERS oordeel over Cats (in "Het Rijksmuseum", blz. 330 van den 5den
druk).
C. BUSKEN HUET, Jacob Cats (Litt. Fant. I, b1z. 37; Haarlem, 1881).
J. A. F. L. VAN HEECKEREN, Vader Cats (Taal en Letteren V, blz. 73). 
A. KUYPER, Het Calvinisme en de k unst (Amsterdam, 1888).
G. DERUDDER, Un poete neerlandais, Cats, sa vie et ses oeuvres (Calais-Den
Haag, 1898).
G. KALFF, Cats (Haarlem, 1901).
(Ook in Studien over Nederlandsche Dichters der r7de eeuU, (Haarlem, 1901)).
A. S. KoK, Jacob Cats, bijdrage tot de gesch. der verdichting (Van Dichters en 
Schrijvers 1, blz. 83).
J. KOOPMANS, Cats' Sinne- en minnebeelden (De XXste Eeuw, 1902, 11, blz. 66). 
F. BUITENRUST HETTEMA, Een en ander over Jacob Cats (Taal en Letteren XIV, 
b1z. 438).
H. JANSEN MARIJNEN, Jacob Cats, een mislukt eerherstel (Studien, dl. LXXIV, 
biz. 497).
S. SCHROETER, Jacob Cats. Beziehungen sue deutschen Literatur (Heidelberg 
1905).
A. MIEERKAMP VAN EMBDEN, Nieuw gevonden brieven van Jacob Cats en zijne 
/amilie (Archief, uitg. door bet Zeeuwsch Genootschap, 1927, b1z. 40).
J. A. WORP, De bronnen van den Trou-ringh van Cats (Noord en Zuid, XX, blz. 
39).
J. POSTMUS, Jacob Cats (in,,Calvinistische Vertoogen", Zwolle, 1906).
J. H. DE STOPPELAAR, Jacob Cats to Middelburg (Middelburg, 1860).
C. A. VAN SYPESTEYN, Mllr. Jacob Cats en zijn nalatenschap (in,,Holland in vroe-
ger dagen". Den Haag, 1888).
J. G. FREDERIKS, Jacob Cats en zijn omgeving (Oud-Holland VII, b1z. 169 en 
241).
A. H. KAN, Het vertrek van Jacob Cats van Middelburg naar Dordrecht (Ts. v. 
Ned. T.- en Letterk. XXXI, b1z. 7).
H. SMILDE, Jacob Cats in Dordrecht (diss. Vrije Universiteit; Groningen, 1938). 
M. SABBE, Nota's over de eerste nit gave van J. Cats' ,Ghedachten op slapelooze 
nachten" (Versl. en Med. Kon. Vl. Acad. 1928, blz. 681).
LITTERATUUR
293
J. WILLZ, De proef-steep van den Trouringh (Nieuwe Taalgids XXVII, b1z. 337). 
A. A. VAN RiJNBACH, Een onuitgegeven brief van Jacob Cats (Ts. Ned. T.- en 
Letterk. LVI, blz. 87).
J. G. FREDERIKS, De Zeeuwsche Nachtegael (Oud-Holland XIV, blz. 19 en 76). 
C. H. O. M. V. WINNING, Johan de Brune de Oude (Groningen, 1921). 
J. A. WOEP, Jan de Brune de Jonge (Oud-Holland VIII, b1z. 81). 
A. G. C. DE VRIES, Nederl. Emblemata, b1z. 32-36 (over Pers). 
G. MORRE, Jan Hermansz, Krul (Delft, 1894). 
G. KALFF, Literatuur en tooneel to .4 msterdam in de zeventicnde eeuww (Haarlem,
1895).
C. N. WYBRANDS, Het .4 msterdamsche tooneel van I6I7-1772 (Utrecht, 1873).
J. A. WORP, Geschied. van den Antsterdamschen Schouue'burg 106-1,772, uitg.
net aanvulling tot 1872 door J. F. M. Sterck (Amsterdam, 1920) b1z. 9 en 31 
(over de oude Kamer De Eglantier).
Samuel Coster's Werken, uitg. door R. A. Kollewijn (Haarlem, 1883).
J. HOBMA, Levensgeschiedenis van Dr. Samuel Coster (Cud-Holland XVI, blz. 
225).
A. J. LUYT, Tysken wander Schilden (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XXIX, blz. 1). 
M. M. KLEERKOOPER, Een vergeten catalogus (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XVII, 
blz. 172).
Id., Coster als panafletschrijver (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XVIII, b1z. 296).
F. BuITENRUST HETTEMMA, Costers Eerste Nederduitsche Academic (De Gids 
1911, II b1z. 452).
H. J. WESTERLING, De eerste opvoering van Costers Iphigenia (Nieuwe Gids 
1919, blz. 889).
FR. KosSMANN, Over enkele kleinere gedichten van dr. Samuel Coster (Het Boek 
1922, blz. 234).
S. COSTER's Boerc-Klucht van Teeuwis de Boer en men Juffer van Grevelinck-
huysen, uitg. d. F. A. Stoett (Zutphen, Klass. Lett. Pantheon, 1936).
A. A. VERDENIUS, Samuel Coster en zijn Teeuwis de Boer (Nieuwe Taalgids 
XXX, blz. 256).
TH. H. D'ANGREMOND, Het slot van Teeuwis de Boer (Ts. v. T.- en Letterk. XXV, 
blz. 217).
N. VAN WIJK, Het naotief van „Teeuwis de boer" in een litause ,pasaka" (Ts. v. 
Ned. T.- en Letterk. XLI, blz. 246).
Gijsbrecht van Hogendorp's Treurspel van de Moordt, begaen aen Wilhem, Prince 
van Oraengien ('t stuk, waarmee Coster's Academic in 1617 opent) uitg. door F. K. 
H. Kossmann, in diens uitgave van De Spelen van Gijsbrecht van Hogendorp (Den 
Haag, 1932).
J. ALBLAS, Bibliographic der werken van Theodoor Rodenburgh (Utrecht, 1894). 
R. A. KOLLEWIJN, Rodenburg en Lope de Vega (De Gids 1891, III, blz. 325). 
J. A. WORP, Dirk Rodenburg (Oud-Holland, XIII, blz. 65). 
W. ZUIDEMA, Theodore Rodenburg (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XXI, b1z. 253,
XXII, blz. 81, XXIV, blz. 261).
EDWARD RoMBAUTS, Leven en Werken van Pater Adrianus Poirters S. J. Bij-
drage tot de studie der dsdactisch-moraliseerende Letterkunde in de XVIIde eeuw in 
Zuid-Nederland. (Uitg. Kon. \ 1. Acad., Ledeberg-Gent, 1930).
A. POIRTERS, Het Masker van de IVereldt afgetrocken, heruitgeg. door J. Sals-
mans en Edw. Rombauts (Oistersvijk, 1935).
Id., Den Spieghel van Philagie, heruitgeg. door J. Salsmans (Leuven, 1937). 
Id., Het heylich hertc (Antwerpen, 1659).
H. J. ALLARD, Pater .4 drianus Potirters (Amsterdam, 1871).
Id., Pater .4driaan Poirters van Oisterwijk (Van onzen tijd XI, b1z. 321, 340, 356 
en 358).
MAx RoosEs, Pater Poirters (Gent, 1874).
H. J. ENDEPOLS, Adriaen Poirters (Van onzen tijd 1911, 47-50).
P. L. VAN ECK Jr., 'n Volkspeda,goog uit de I;de eeuw (Nieuwe Gids 1919, II, 
b1z. 49 en 207).
294
LITTERATUUR
E. RoMBAUTS, Hetgeboortejaar van Adrianus Poirters (Studien CXII, blz. 49). 
Id., De wording van Poirters' „Masker van de wereldt afghetroeken" (1644) (Stu-
dien CXII, b1z. 361).
Id., Adriaan Poirters, een volksschrijver uit de 17e eeuw (1605-1674) (Studien
CXIII, b1z. 50).
J. SALSMANS, Adrianus Poirters als hekeldichter (Versl. en Med. Kon. VI.
Acad. 1930, blz. 179).
Id., Over oude Poirters' drukken (Versl. en Med. Kon. VI. Acad. 1931, blz. 91). 
Id., Hoeverre staat de Poirters-studie? (Versl. Zion. VI. Acad. 1932, blz. 943).
E. ROMBALTS, Een modern Poirteriaan (J. Pasco, Doolhof der politieke wereld)
(Ts. v. Taal en Letteren 1938, blz. 200).
P. V. VALKENHOFF, Adrianus Poirters en zijn ,Den Spieghel van Philagie"
(Nieuwe Taalgids XXXII, b1z. 321).
A. WEIJNEN, Opmerkingen over de taal van Pater Poirters (Vondelkr. X, blz.
324).
ROBERT FONCKE, Een XVIIde eeuwsche Vlaamsche dichteres (Nieuwe Gids
1919, II, b1z. 246).
MEER VOLKSKUNST NOG

Uit het feit, dat ik Cats en wie hem navolgden tot de volkskunst 
reken, volgt dat ik dit woord hier in een andere beteekenis ge-
bruik dan Prinsen. „Waar zijn de grenzen van volkskunst?" 
vraagt hij 1). ,Waarom mag de Spaensche Brabander en Jan 
Klaaz er niet bij ? Waarom de Jozef-trilogie niet en de Gys-
brecht? En Cats dan!" In het vervolg maakt zijn betoog dan deze 
onderscheiding: ,Als ik hier het woord volkskunst gebruik,... . 
bedoel ik eenvoudig alles wat in onze 17de eeuw staat tegenover, 
naast en tusschen het werk der aristocratische geesten, der erken-
de groote kunstenaars onzer Renaissance ; ik denk aan die massa's 
werk van minder allooi vaak, dat enkel werd voortgebracht om to 
voldoen aan de eischen van het grove publiek, maar ook aan de 
eenvoudige, onbewuste schoonheid, die soms doorstraalt uit wat 
gezegd werd tot stichting, om to strijden voor politieke idealen, 
om verslag to geven van levenservaring, waarvan het hart over-
vloeide en die op de belangstelling van de groote menigte, die 
erin meeleefde, rekenen mocht.... " En als we dan verder lezen 
krijgen we vooral door het voorbeeld van volkskunst, dat hier als 
representatief aangehaald wordt - „Waar zou toch mijn minnaar 
zijn, En hij is gaan varen al ver van hier" -- den indruk dat de 
volkskunst toch gewoonlijk wel iets zoo niet van grover wezen, 
dan toch van grover allure is dan de „K"unst.
Wie deze onderscheiding maken en willen verdedigen - we 
citeerden onzen voorganger Prinsen, maar hij is de eenige niet - 
maken m.i. een niet zeer duidelijke schifting en „bene distinguere" 
is noodig tot „bene docere". Ze willen niet zeggen, dat de volks-
kunst minderwaardig is, maar schijnen toch den lezer wel tot het 
trekken van deze conclusie to willen uitlokken; die hij dan maar 
- als hij niet bang is voor antidemocratisch to worden uitge-
kreten - voor eigen rekening trekken moet. En toch weer: dat 
echte gevoel, dat er in die volkskunst kan zitten! „Neen, neen,
1) Handboek tot de Diedcrlandsche Letterkundige Geschiedenis, 3de druk, b1z. 370 
vgg.
296	OVER VOLKSKUNST
niet minderwaardig, dat zeg ik niet." En ook zullen ze niet zeg-
gen, dat de renaissancekunst per se beter is, want ook bier is on-
miskenbaar bet noodige kaf onder 't koren ... Kaf, maar ander-
soortig kaf... Zoo blijven we zwevende.
Het wil mij voorkomen, dat, nu we voelen bier op een punt 
gekomen to zijn, waarop bet voor bet inzicht in de geschiedenis 
van ons volksleven noodzakelijk heeten mag, een onderscheiding 
to maken, we deze het zuiverst aangeven, wanneer we pogen 
ons to beschrijven kunstmateriaal to verdeelen in deze twee 
deelen
1'. de van de Middeleeuwen uit zich op-zichzelf ontwikkeld 
hebbende uitingen, die bet karakter dragen van onzen eigen 
volksaard, uit ons eigen volksleven voortgekomen;
2°. de geimporteerde elementen in ons volksbestaan.
Men kan zich niet ontveinzen, dat - zooals trouwens bij alle op 
menschelijke waarnemingen gegronde onderscheidingen het geval 
is - de grenzen moeilijk to trekken zijn. De ontwikkeling van een 
yolk en zijn kunst krijgt veelal haar stuwingen van buitenaf, en 
die Middelnederlandsche kunst waarvan we dan nu, om een hou-
vast to hebben, uitgaan, - bleek die niet reeds op zichzelf aller-
minst autochthoon ? Men wane trouwens niet dat bet met andere 
litteraturen anders gesteld is. Frankrijk, dat we gewoon zijn ons 
voor to stellen als bet litteratuurland bij uitnemendheid, heeft in 
de periode van zijn litterairen bloei, na sterke Spaansche, zeer ster-
ke Italiaansche invloeden ervaren; de renaissance, welke in dat 
land meer dan ergens elders hellenistisch getint is, is daar op uit-
zonderlijke wijze verwerkt in, verwonden met bet totdien in 
't land aanwezig letterkundig leven, in die mate, dat men bier 
bijna evenzeer als in Italie van een regeneratie schijnt to kunnen 
spreken.... Van de groote litteraturen schijnt door de ei-
genaardige bodemgesteldheid en de begrenzingen, die het land 
zoowel van overzee als uit het Noorden moeilijk toegankelijk 
maakten, de Grieksche in de oudheid zich nog bet meest uit 
eigen kracht to hebben ontwikkeld. Van Finland geldt misschien 
hetzelfde.
We staan dus met onze onderscheiding voor moeilijkheden; er 
zullen zich niet weinige twijfelgevallen voordoen, waarvan de 
indeeling moeilijk blijkt to zijn, vooral waar in ons land ook nog 
de continuiteit van het eigene - we wezen daar reeds op - zeer
BREDERO	297
zwak is. Maar indeelen is slechts een hulpmiddel en geen doel. Het 
staat hiermee eenigszins als met proza en poezie, die ook moei-
lijk to definieeren zijn, waarbij zich ook grens- en twijfelgeval-
len voordoen, maar intusschen, in 999 van de 1000 gevallen weten 
we wel, of eenige litteraire uiting naar het algemeene spraakgebruik 
onder het proza of onder de poezie moet worden gerangschikt
We spraken zooeven over de Renaissance, die ook in Frankrijk 
een geimporteerde letterkundige strooming was, maar die daar 
zooveel ontvankelijkheid, want gelijkheid van geestelijke ge-
steldheid, vond, dat er een wezenlijke versmelting plaats kon 
hebben van de eigen en de ingevoerde kunstallure. Bij ons staat 
het anders. Hoewel ook wat wij de volkskunst noemen, door de 
renaissance niet onberoerd blijft, is er naast - of wil men, waar 
het een kunst van voornamer, geleerder, meer gemaniereerde 
soort geldt, zeggen boven? - die volkskunst een strooming.... 
waarin ook wel weer de Nederlandsche volksaard zich voelbaar 
maakt, en in veelbeteekenende mate, maar die toch wezenlijk 
gescheiden to zien is van de .... laten we zeggen : meer auto-
chthone kunst. De renaissance beduidt, wanneer ze in de Noorde-
lijke Nederlanden doorwerkt, niet, als in Frankrijk, een modifica-
tie van de daar algemeene kunst, maar heeft de beteekenis van 
een afzonderlijke beweging.
BREDERO

Met Cats - en zijn navolgers - hebben we de volkskunst zich 
in de XVIIde eeuw zien voortzetten. De weinig - acht jaar - 
jongere Bredero is een voortreffelijk voorbeeld van een nobeler 
ontwikkeling van ingeboren, echt Nederlandsche eigenschappen. 
Zijn vader was een zeer gegoede schoenmaker, wonende in het 
huis ,In Bredero" in de Nes. Wellicht was hij zoo min als zijn 
zoon van humor ontbloot; men kan het althans, dunkt ons, wel 
als humor opvatten, dat hij een Livius (in Nederlandsche verta-
ling) gebruikte om daarin familiegebeurtenissen aan to teekenen, 
bij wat er verder ,Ab urbe condita" voor belangrijks is geschied; 
maar dit klassieke element in 't huishouden dat hier den voor 
't boven aangegeven doel reeds toen gebruikelijken bijbel had
298	SCHILDER-SCHRIJVER
vervangen, heeft op den zoon Gerbrand Adriaensz niet veel klas-
sieken invloed uitgeoefend, zoomin als de elimineering van den 
Bijbel hem minder vroom heeft gemaakt. Natuurlijk, hij heeft - 
hoe kon het anders voor een „letterlievende", een lid van den 
Eglantier - ook wel klassieke aanvlagingen gehad, - speciaal 
wanneer hij meisj es uit voornamer omgeving dan de zijne wilde be-
koren, maakte hij ze in de modetaal van ,ceux qui savent" het 
hof, maar voor alles is hij toch, zooals hij op het titelblad van zijn 
verzamelde werken heet, ,Amsterdammer" ; een inderdaad zin-
volle appositie bij zijn naam!
Hij heeft ook niet veel geleerd; van de vreemde talen een beetje 
schoolfransch, naar hij zelf zegt, maar dat schoolfransch valt wel 
wat mee, als we zien, hoe knap hij de Lucelle vertaald heeft en hoe 
hij vernuftig, maar ook met kennis, de namen die dansen en sau-
cen ineen benoemen, door vaderlandsche equivalenten weet weer 
to geven. Doch 't is natuurlijk mogelijk dat men hem, wat de be-
teekenis van dat zeer speciale Fransch betreft, heeft voorgelicht.
In elk geval, hij staat buiten de classicistische opvoeding van 
zijn tijd, en kon zoo licht den spot drijven met die geleerde schrij-
vers die een zekere Latijnachtige gemaaktheid in hun stijl invoe-
ren 1), al is hij dan niet geheel aan den renaissancistische invloe-
den ontkomen, naar men vooral in zijn redeneerend proza 
- voorredenen en opdrachten - voelt, en, als gezegd, in zijn min-
neliederen ; waarin de typisch renaissancistische vorm van 't son-
net voorkomt.
Aanvankelijk zou hij schilder worden; - van Van Mander tot 
Van Looy komt de combinatie in de Nederlanden geregeld voor, 
tot groot nut van een daardoor plastisch-sterke beschrijvings-
kunst. Breeroo werkt op 't atelier van Francesco Badens, een 
Zuidnederlander dien men, omdat hij een kunstreis naar Italie 
had gemaakt, „den Italiaenschen schilder" noemde. Hij schilder-
de veel mythologische figuren, en het weinige dat we van Bree-
roo's schilderijen weten, schijnt erop to duiden dat hij de richting 
van zijn meester volgde; in zijn vaders testament worden althans 
bij de lijst van zijn schilderijen er vier genoemd, ,gemaeckt by 
Gerbrand Adriaense Brederode syn overleden soon" - we weten 
dat de vader heel oud is geworden, en dat de zoon heel jong is ge-
1) Ook dat is niet nieuw. Men zie den „Brief discours pour l'intelligence de ce The-
atre" dien Jacques Grevin aan zijn Cesarlaat voorafgaan.
BREDERO'S LIEFDEN
299
storven - en van die schilderijen hadden er twee een bijbelsche 
voorstelling tot onderwerp, bet derde vertoonde Pyramus en 
Thisbe en bet vierde „eene Fortuyn" (Fortuna). Maar hij maakte 
ook verzen, in zijn jeugd al; immers, naar hij later verklaren zal, 
van zijn ,kindtsche beenen af" heeft hij ,boven alle andere soete 
Tytkortinghe de lieffelijcke Poesye verkoren". Liederen waren 
die verzen 't meest, geschikt om met de kameraden van 't atelier 
en anderszins in de taveerne to worden gezongen. En dan minne-
liederen in de eerste plaats, want hij had een veel-verliefd hart. 
Men heeft ijverig nagepluisd wie de diverse voorwerpen van zijn 
lief den wel mogen geweest zijn, een onderzoek waarvan alsnog de 
resultaten niet van beteekenis bleken voor een beter begrip van 
's dichters kunst 1). We kunnen, geloof ik, volkomen tevreden 
zijn, to weten dat hij velen heeft bemind, en vurig, en dat 't ook 
soms weer niet zoo ernstig is geweest, of hij kon weldra schertsen 
over zijn eigen gevoel. Op Maria Tesselschade, over wie weldra 
meer, is hij verliefd geweest, althans hij heeft haar bet hof ge-
maakt ; Madalena Stockmans is ook een groote liefde van hem ge-
bleken; die hem door den ,bruynen Brabander" is ontvrijd. Maar 
wat zegt ons dat alles, al die personenquaesties waaraan men in 
woord en weerwoord veel vernuft heeft besteed, en waarover men 
zoo aandoenlijk heeft gefantaiseerd, wanneer we zelfs meestal 
niet weten, hoe die jonge dames er innerlijk en uiterlijk uitzagen, 
zoodat we zelfs door de oplossing van die puzzles nog niets wijzer 
zouden worden omtrent des dichters voorkeuren!
Gelukkig in de liefde is hij zeker over 't algemeen niet geweest, 
bet is mogelijk, dat de meisjes zijn standvastigheid niet erg ver-
trouwden ; - hij heeft trouwens zelf meermalen to kennen gege-
ven, dat hij daar zelf ook niet zoo'n heel groot idee van had; de 
spreuk,,'t kan verkeeren", waarnlee hij veel van zijn dichtwerken 
onderteekende, sloeg bij hem wel evenzeer op innerlijke als op ui-
terlijke gesteldheden. Het eenige feit voor ons van belang is, dat 
al die liefden onze litteratuur met een groot aantal liederen heb-
ben verrijkt. Breeroo heeft die minneliedjes zijn heele leven door 
geschreven, van toen hij tot de jaren des onderscheids gekomen 
was - als die qualificatie in dit verband niet to verstandelijk 
klinkt! -; ze zijn van zeer verschillende waarde en toon; van
1) Wel helpt de kennis van die liefden ons een enkele maal bij de dateering van zijn 
werk; zie b.v. b1z. 304.
300	BREDERO'S LIEFDESLYRIEK
verschillenden toon, want waar hij then Amsterdamschen jonge-
dames het hof maakte, die hij boven zijn eigen stand verheven 
achtte, - al kreeg hij dan op zijn 28ste jaar den eerepost van 
vaandrig bij de schutterij ! -- daar meende hij, dat dit moest ge-
schieden in de sierlijk-gemaniereerde vormen der hoofsche poezie; 
daar moesten de meisjes minstens als ,princessen" worden ge-
eerd, liever nog als,,goddinnen" worden aangebeden ; en moesten 
klachten vallen over haar ,wreetheit" en ,ongena". Maar er zijn 
liederen vol zinnelijken hartstocht ook, die meer waarachtig aan-
doen:
O Margarieta schoon, o uytghelesen Bloeme,
Stroyt uyt u braef vergult en lang Goudt dradich Haer - 
Cust mijn, myn soete. Ha, cost my en cust my weder.
Ha, ha! ick sterf, ick sterf, de Ziele my ontvlooch.
Na uwen adem soet myn Hert springt op en neder
En swoecht noch na de cracht die my u vier ontsooch.
En dan die twaalf sonnetten „van de Schoonheyt	
Zinnelijk, ja; en daar ziet deze diklippige vaandrig ook wel naar 
uit, die in zijn beste minnepoezie zich zoo wild en ongecultiveerd,
zoo direct uit .... Kan een liefde van de soort die zich in deze lie-
deren aandient, ook de heele ziel van den dichter innemen ? Ik ge-
loof het niet; uit de ziel komen bij Breeroo dieper tonen. En met 
de liefde, den hartstocht, kon hij soms al gauw na een teleurstel-
ling spotten; spotten met het meisje en met zijn eigen hart:
Of 'k u ontbeer, daer synder meer; 
Ay, hout u dan so trotsjes niet, 
So schotsjes niet! 
Adieu! ick kom niet weer.
Al is de loswording van een hartstocht niet altijd zoo gemakke-
lijk gegaan, als deze woorden duiden
De vaandrig-schilder-dichter had nog wel andere genoegens in
zijn jong leven, in 't bruisend-jonge Amsterdam! Er zijn allerlei 
taveerne-vreugden; soms min-of-meer officieele, als de Amster-
damsche schutters de ,Haarlemsche droge harten" hebben uitge-
daagd wie de anderen 't eerst onder de tafel zullen drinken; een
breedvoerig gedicht herdenkt deze plechtigheid ! Ook onofficieele ; 
die dolle, dronken festijnen met jolige makkers, die hem ook wel
HET BOERTIGH LIEDTBOECK	301
middel tot vergeten van de minnesmart - zoo noemen we 't bij 
hem liever dan liefdesmart - mogen zijn geweest ; een middel dat 
zijn kansen, althans bij de meisjes uit gezinnen van zekere waar-
digheid, weer niet zal hebben verhoogd. Ook van die vroolijkheid 
vinden we in zijn liederen talrijke uitingen; in het Boertigh Liedt-
boeck; dat minder omvangrijk is dan het ,Amoreus", maar ga-
yer, zuiverder van toon. Daar vindt men ook van die soms verhaal-
de, soms gedramatiseerde tafereeltjes uit het volksleven, waar 
hij zich „een jeugd aan zag" ; we denken o.a. aan het zoo bekende 
Boeren Geselschap en den dialoog van Een oudt Bestevaertje 1) met 
een jong Meysjen, waar nog een zwijgende personnage op den 
achtergrond staat, een voor de kansen van 't bestevaertje fataal 
jongmensch. Acht jaar na Brederode's dood zou er een schilder 
geboren worden, die in 't picturale dienzelfden kant van ons 
volksleven zou geven, met nog meer humor gezien, met geweldiger 
kracht en fijnheid weergegeven, onze grootste schilder na Rem-
brandt: Jan Steen; genrestukjes als „De oude Vrijer", ,Het 
bezoek van den Dokter", „De St. Nicolaasavond", ,Het Drie-
koningenfeest" zijn met verf geschreven Breerootjes. Van Ostade 
en Brouwer doen hetzelfde, en ziehier dan, in 't letterkundige en 
in 't picturale, kunst die op een prachtige wijze het Nederland-
sche volksleven beeldt, Nederlandsch niet alleen door zijn onder-
werp, maar ook wel zeer door de wijze van weergeving; - de 
schilders moeten trouwens uiteraard en tot de keuze van die on-
derwerpen en tot dezen stijl van weergeving gekomen zijn door 
hun liefde voor, hun volkomen meeleven, genoeglijk en critisch 
in-eenen, met zulke volkstafereeltjes. In onze dagen zou ik het 
voortreffelijke boek van Johan Fabricius ,Het Meisje met de 
blauwe hoed" daarnaast willen zetten, om onze tijdgenooten nog 
duidelijker to laten gevoelen, wat het ons eigene in zulke kunst is.
Een „Boertigh, Amoreus en Aendachtigh Groot Lied-boeck" 
heeft Breeroo samengedicht; we spraken over de beide eerste af-
deelingen, maar de ,aendachtighe" - d.w.z. stichtelijke -- liede-
ren bewijzen, dat hij, zij het vooral in het laatst van zijn leven, 
ook andere gevoelens heeft gekend dan in die andere deelen wor-
den geuit. Oprechte vroomheid, besef van eigen onwaardigheid, 
diepe eerbiedige liefde tot God en Christus vinden we daarin. 
Daar is dat prachtige
1) grootvadertje.
302
AENDACHTIGH LIEDTBOECK
Geestigh 1)-Liedt

Wat dat de wereld is,
Dat weet ick al to wis
(God betert) door 't versoecken 2) 
Want ick heb daer verkeert 
En meer van haer geleerd 
Als vande beste boecken.
En - om niet to uitvoerig to citeeren - nog de vijfde strofe
Och! een bedroeft gemoet, 
En een hert seer verwoet 
Van duysent na berouwen, 
Van overdaet en lust, 
Met een ziel ongerust
Heb ock in 't lest behouwen.
En
Wanneer een ander levt 
Gestreckt en uytgespreyt, 
En rust met lijf en leden: 
Dan plaeght my aldermeest 
De quellingh van mijn Geest 
Met beulsche wredicheden.

Dan dringht my door de huyt 
Het bange water uyt 
Door kommerlijcke sorgen, 
Dies my het herte barst, 
En wenscht alsoo gheparst 
Den ongeboren morgen.
Al 't gene dat de Lie'n
Ter Wereld mogen sien, 
Of immermeer verwerven, 
En wensch ick niet soo seer, 
Als saligh inden Heer 
Te leven en to sterven.
„'t Kan verkeeren", staat eronder. En dat beamen wij. Het 
kon ook innerlijk verkeeren bij Breeroo. Maar men voelt in dit 
gedicht wel een diepe waarachtigheid. Men voelt - en daarom
1) geestelijk.
2) probeeren, ondervinden.
BREEROO'S RIDDERLIJKE SPELEN	303
haalden we speciaal van dit,,aendachtighe" lied een groot gedeelte 
aan, wat nit dit oogpunt voor de andere afdeelingen van 't 
Liedt-boeck niet noodig was -, men voelt, dat Breeroo onmisken-
baar even echt was in zijn vroomheid als in ,tsotte" en 't amou-
reuze. Hij kon de wereld even hartstochtelijk verwerpen als hij ze 
tevoren - ook wel daarna - kon genieten. We herhalen onze op-
merking ten opzichte van Cats: een sterk levend yolk waren we in 
het begin van de XVIIde eeuw, in en na den fellen vrijheidsstrijd, 
sterk zoowel in 't geestelijke als in 't beestelijke, - om een gelief-
de contradictoire woordverbinding van die dagen to gebruiken.
Breeroo heeft ook werken van langer adem geschreven dan lie-
deren, namelijk tooneelstukken. Ook die staan geheel buiten de 
klassieke strooming; ze zijn in wezen verwant met de Spaansche 
romantiek. Hij begon met een drietal, waarvoor hij de stof ont-
leende aan den oorspronkelijk Spaanschen roman ,Palmerijn van 
Olijven", in 1613 in 't Nederlandsch vertaald en ontzaglijk veel to 
onzent gelezen, natuurlijk vooral in 't Nederlandsch, maar ook in 
't Spaansch, want de kennis van die taal was in het eerste kwart 
van de XVIIde eeuw in ons land zeer verbreid. Voor den burger 
vervingen deze en dergelijke romans de allengs alleen nog door het 
lagere yolk gelezen Middeleeuwsche volksboeken, waarmee ze in-
tusschen naar den geest verwant waren, maar men wilde, zij het in 
hetzelfde genre, weer eens iets anders. Want hoewel er evenveel 
wonderbaarlijks gebeurde in deze modeboeken als in de oude rid-
derverhalen - waarvan trouwens de meest wonderbare, de 
Britsche, vanwege het liefde-element, het minst tot volksboeken 
waren verwerkt - ze waren bekoorlijker door de edele gevoelens 
en althans de edele taal welke den hier optredenden jonkvrouwen 
en ridders eigen was, een minne en een taal, verwant met die der 
troubadours. Amadis-romans noemt men deze boeken, naar het 
eerste werk van deze soort, de „Amadis", die in 1508 voor 't eerst 
gedrukt was; het zijn deze romans, die, naar de voorstelling van 
Cervantes de Savedra (die, ongeveer veertig jaar ouder dan Bree-
roo, twee jaar voor hem stierf), Don Quijote het hoofd op hol 
brachten, zoodat hij al die idealiteit in de werkelijkheid wilde 
beleven. ,Roddrick ende Alphonsus", „Griane" en,,Stomme Bid-
der" zijn drie stukken van deze soort van Breeroo; daarbij be-
hoort nog een vierde van hetzelfde genre, ,Lucelle", dat hij in 
verzen naar het Fransche proza van Le jars bewerkte.
304	HERDERSSPELEN EN KLUCHTEN
Wanneer we hierna de herdersspelen, kluchten en blijspelen 
van Breeroo noemen, bedoelen we daarmee niet, zijn stukken in 
chronologische volgorde to vermelden. Het zou wel heel aardig 
zijn, wanneer het zoo gesteld was, d.w.z. wanneer we op die 
wijze, met-der-tijd, zijn eigenlijke talent zich zagen ontwikkelen 
uit werk dat hij maakte in aansluiting bij heerschende modes; dat 
is trouwens de meest voorkomende manier, waarop kunstenaars 
op allerlei gebied hun weg gaan.... Maar: den ,Stommen Bid-
der" heeft hij eerst drie maanden voor zijn dood afgemaakt. Het 
herdersspel Angeniet, dat door den geest en door de matige 
kunstvaardigheid „jong" werk schijnt, is dat niet; dat blijkt al 
uit het feit, dat hij daarin een van de liefdesgeschiedenissen zijner 
latere jaren heeft gedramatiseerd; hij heeft het stuk niet voltooid; 
zijn vriend Starter, die het afmaakt, geeft aan het einde to ken-
nen, dat Breeroo zelf de ongelukkige hoofdpersoon Kloridon is. 
Hij heeft toen ook nog een begin gemaakt met de dramatiseering 
van het bekende Middeleeuwsche lied ,Het daghet uyt den Oos-
ten"; Matthijs van der Velden, die dit stuk twintig jaar na des 
dichters dood voltooide, heeft het totaal verknoeid, en van het 
meisje een bedenkelijke coquette gemaakt.
Dit alles dan is werk, dat we slechts in zooverre voorarbeid 
mogen noemen, als liet ons inleidt tot, opvoert naar den Breeroo 
then we ook, naast den liederendichter, als van groote beteekenis 
kunnen zien, den dichter van fleurig en kleurig gedramatiseerd 
volksleven, den dichter van de ,Klucht van de Koe", ,Sijmen 
sonderSoetigheyt", „De Molenaar", en de blijspelen ,Moortje", 
en ,Spaensche Brabander". Ook in de romantische spelen vinden 
we als intermezzo dat element, dat breeder en zelfstandiger uit-
gewerkt, de kluchten en de blijspelen oplevert. We hebben 
daar namelijk comische tusschenspelen, die men zou kunnen ver-
gelijken met de duvelryen in de Middeleeuwsche geestelijke 
drama's, kleine, doorgaans in vrij losverband tot het geheel staan-
de scenetjes, alleen- of tweespraken van een knecht, een meid, een 
boer en een boerin, een paar narren, een vroedvrouw. In ,,Rod-
drick ende Alphonsus" hebben we zoo een lakei en een ,dienst-
maerte" die, al speelt het stuk in Spanje, daarom niet minder Am-
sterdamsch spreken, dat is to zeggen : in 't Amsterdamsch schel-
den en vrijen; ze zijn, naar Breeroo zelf to verstaan geeft, inge-
voegd om 't lagere yolk to vermaken. In ,Griane" zijn de boer
KLUCHTEN	305
en de boerin, Bouwen Langlyf en sinnelycke Nel van Goosweghen, 
die 't stuk openen, een meer essentieel onderdeel van de hande-
ling: zij voeden den vondeling Palmerijn op, die later van keizer-
lijken bloede blijkt. In den,,Stommen Ridder" wordt een,,dottore" 
in de tusschenspelen bespot en worden de ,amoureuzen" gepa-
rodieerd. In ,Lucelle" is bet comische weer een telkens de ietwat 
drakerige handeling afwisselend motief, dat, als de tragedie in 
een comedie eindigt - bet vergif, door twee geliefden ingenomen, 
blijkt plotseling geen vergif to zijn geweest - ten voile in een 
oorspronkelijk door Breeroo gedicht toevoegsel zich uitviert; we 
hebben daar een vermakelijke samenspraak van den kok Lecker-
beetje, die 't heele stuk door al voor amusement gezorgd heeft, 
met Jan-Neef, den knecht. Al die figuren dienen om een zeker 
realistisch evenwicht tot stand to brengen ; ze vertegenwoordigen, 
naast bet pathos der hoofdpersonen, een meer, en zeer, laag-bij-
den-grondsche levensbeschouwing; zooals Cervantes Don Quijote 
als een schaduw door Sancho Panza liet volgen.
Daar is Breeroo in zijn kracht; hoeveel to meer, wanneer hij in 
op zichzelf staande kluchten zich heerlijk kan laten gaan op stroo-
men van vermakelijke, kleurige volkstaal, waarbij bet teeken-
achtige en bet comische worden afgewisseld met die eigenaardige 
yolks,,wijsheid", die we nog dagelijks kunnen opvangen. „Symen 
sonder Soeticheyt", de minste, want de minst-dramatische van de 
drie kluchten, is enkel dialoog, zij bet van de kostelijkste soort 
tusschen een vermakelijk-sikkeneurigen ouden vrijer en een kitti-
ge, niet op haar mondje gevallen vrijster, Teuntje Roert-mij-niet; 
die Symen, al is hij zonder zoetigheid, wel graag hebben wil, als 
hij haar van zijn ,vijf huysen, ende drye sackies met geldt" en 
verdere bezittingen heeft verteld.
Maar De Koe en De Meulenaar - al zijn in de eerste klucht ook 
wel bedenkelijk lange clauzen - zijn wel met gevoel voor 
,,tooneel" geschreven, - waarbij men nooit uit bet oog moet ver-
liezen, dat een XVIIde eeuwsch publiek meer geduld-om-te-luis-
teren bezat dan bet huidige ; uit de Spaansche stukken van Calde-
ron zal dat even duidelijk als uit de classieke Fransche tragedie 
blijken. Met stelde veelszins andere eischen aan bet tooneel, dan 
bet publiek van tegenwoordig... 't Gegeven van deze beide kluch-
ten is niet door Breeroo bedacht, zoomin als dat bij eenig vooraf-
gaand of volgend stuk van hem bet geval was; over 't algemeen
WALCH	20
306	KLUCHT VAN DE KOE. MOORTJE
hecht men volstrekt niet zooveel waarde aan ,originaliteit" als 
in onzen tijd 1). Maar het gegeven is toch ook voor wie met smaak 
en artistiek besef van een kunstwerk kennis neemt, niet de hoofd-
zaak. Hoofdzaak is de wijze van bewerking, en die mag, althans 
bij de Klucht van de Koe, schitterend heeten; prachtig-raak zijn 
hier de typen geschilderd, ook en vooral door hun rijk-vernuftige 
taal, hun comisch woord-en-weerwoord. En wat het gevoel voor 
„tooneel" aangaat : hoe geestig is het bedrog van den vernuftigen 
koeiedief, ten opzichte van al de aanwezigen, in Zwarte Griets 
herberg gecumuleerd; hoe algemeen is hier de door elk naar zijn 
aard geuite teleurstelling! De vermakelijke inhoud is overbekend; 
het schijnt ons onnoodig, dien hier weer to geven. De taal is niet 
bijzondergekuischt, noch zijn dit al de situtaties, maar toch bleek 
dit zelfs geen bezwaar voor opvoeringen in onzen tijd. Bedenke-
lijker staat het met de klucht van den Molenaar; zelfs de uitgever 
van 1619, Van den Plassen, achtte in zijn „Den Drucker tot den 
Leser" hier eenige verontschuldiging noodig. Maar dergelijke bur-
germansoverwegingen bepalen niet de waarde van een kunst-
werk.
We komen nu tot ,Moortje" en ,Spaensche Brabander"; de 
twee groote blijspelen van Breeroo. In Moortje -'t eerste blijspel 
-is niet meer een Middeleeuwsche grappige anecdote de stof, maar 
- het is in dien tijd wel zeer begrijpelijk - de auteur heeft zich 
tot de klassieken gewend, hoe onklassiek hij overigens ook is. Hij 
is Terentius' Eunuchus „met loome schreden naeghegaen" - hij 
kende hem uit een Fransche vertaling - heeft evenwel ,mees-
ten tijt wat wilt weyich uytgeweyt". Hooft zal twee jaar later 
een stuk van den anderen grooten Latijnschen blijspeldichter, 
Plautus, bewerken, en zet dan op het titelblad der uitgave ,nae 
's Landts gelegenheyt verduytschet". Breeroo zette het er niet bij, 
maar deed hetzelfde : veramsterdamschte personnages en omge-
vingen; en ziehier een bewijs, hoe hij van dat Amsterdam hield:
1) Men maakte zich - naar algemeen bekend is - dan ook niet druk om,,plagiaat" 
van een gegeven. („Je prends mon bien ou je le trouve"). Er is zelfs in den renaissance-
tijd een school, die het zelf-vinden veroordeelt; zich daarbij baseerende op een uitspraak 
van Lactantius (waarop ook een deel van Petrarca's betoog in zijn rede na zijn be-
kransing als dichter op het Capitool berust) De taak des dichters is het ,ut ea, quae 
vere gesta sunt, in alia specie obliquis figurationibus cum decore aliquo conversa 
traducat; totum autem quod referat, fingere, id est insptum esse et mendacem potius 
quam poetam". Zoo wordt de poezie beperkt tot uitleg en opsiering van de geschiede-
nis, hoogstens tot het samenvoegen van historische feiten in een allegorie.
MOORTJE EN SPAENSCHE BRABANDER	307
een vijfregelige omschrijving van de stad door Terentius wordt 
bij hem, hier zeer „wilt weyich uytweyende", een breedvoerig 
en kostelijk detailleerend schilderij van de Amsterdamsche mark-
ten. Met dat al, en ondanks ook zoo'n heerlijk ijstafereeltje, met 
de beschrijving van de typische bewegingen, daar waar to nemen 
('n echt Avercampje: Jurjans achterwerk, dat zoo prachtig op 
en neer deint, als hij achter Lange Lijs aanstevent; de huisvader, 
die met vertwijfeling het sleetje voortduwt, dat zijn heele gezin 
inhoudt)	ondanks dat al en nog veel meer oudvaderland-
sche plastische verhalen, - heelemahl autochthoon doet het stuk 
toch nog niet aan. Al die beschrijvingen, al die wilt weyighe liefde 
tot zijn stad is wel aanleiding tot veel borduursel - 't spel is 
driemaal zoo lang geworden als de Eunuchus-, maar de verhou-
dingen tusschen de personnages worden er niet volkomen Hol-
landsch door! Het prachtige verhaal van de wandeling over de 
markten releveerden we reeds, maar het type dat dat verhaal 
doet, Kackerlack, een ,tafelschuimer", maakt niet den indruk als
zoodanig aan de vaderlandsche werkelijkheid to zijn ontleend. 
Om een enkel voorbeeld to noemen.
Doch die fout bestaat niet meer in de ,Spaensche Brabander", 
twee jaar later, nl. in 1617, geschreven. Evenmin van eigen win-
ding : dit stuk geeft de dramatische uitwerking van eenige hoofd-
stukken van een Spaanschen schelmenroman, „Lazarillo de Tor-
mes", then Breeroo in een Nederlandsche vertaling kende. Doch 
bier is alles volkomen Amsterdamsch geworden. Van den Spaan-
schen beer heeft Breeroo een naar Amsterdam gevluchten, ar-
moedigen, maar steeds grandiloquenten Antwerpenaar gemaakt ; 
„om dies wille, dat dat volkjen daar vrij wat na swijmt".
Hier hebdy maar een slecht gerijm,
Dat niet en riekt na Grieksche tym.
Noch Roomsch gewas, maar na 't gebloernt 
Van Hollant klein, doch wyt beroemt ; 
Al heeft 't geen uitheemsche gear, 
't Is Amsterdarns, (laar gaat 't veur.
Zoo kondigt Breeroo zelf het stuk in zijn „Tot den Leser" aan. 
Nu, en een echt inheemsch Amsterdamsch plantje is wel de 
Spaansche bedeljongen uit „Lazarillo de Tormes" geworden, een 
door-en-door Amsterdamsche straatjongen, een oolijke rekel, die
308	SPAENSCHE BRABANDER
Robbeknol. De heele intrigue van het stuk - als men 't zoo noe-
men mag - bestaat in samen armoe-lij den ; de beer doet dat met 
pralende woorden, het knechtje met yolks- en galgenhumor. En 
dan de vlucht voor teleurgestelde schuldeischers. Maar de waarde 
van het spel zit zeker niet in die intrigue, maar in de verschillende 
tafereeltjes, echte genrestukjes, die, soms in bijzonder los verband 
met de handeling, den indruk maken, niet dan geestige, genotvolle 
afbeelding der zoozeer zelfgeziene, en met een scherp schildersoog 
geziene, werkelijkheid to wezen. En dan: de vermakelijke taal; 
speciaal van Jerolimo en Robbeknol; - maar ook de kwebbelen-
de oude mannetjes, de snollen, de spinsters, de schuldeischers, van 
wie uiteraard Gierige Geeraerdt het hardst tiert, mogen er wezen. 
Heel Amsterdam van de straat zien we kleurig, jolig, parmantig, 
hebzuchtig aan onze oogen voorbijgaan; bikkelende en den hon-
denslager uitjouwende straatjongens ontbreken niet, noch de 
deftige notaris, bij wien ook toen reeds de deftigheid de belangstel-
ling in zijn honorarium niet buitensloot.
Dat is Breeroo's laatste en beste werk, dat hem tot een belang-
rijk letterkundig vertegenwoordiger maakt van onzen bloeitijd en 
speciaal van de periode van opkomst, waarin 't bevrijd en rijk-
wordend Amsterdam met onstuimig genot het leven met alle po-
rien der huid indronk ; een prachtig specimen is dit werk van het 
XVIIde eeuwsch „realisme", dat, in tegenstelling met de XVXde 
eeuwsche kunstbeweging welke men met denzelfden naam be-
noemt, liefde tot de dagelijksche verschijningsvormen van het 
leven tot stuwkracht en wezenlijken inhoud heeft, en dat zich ook 
in de schilderkunst van then tijd zoo heerlijk in stilleven en genre-
tafereel uitviert. In den ,Spaenschen Brabander" een staal van 
modern, wrang realisme to zien, zooals Prinsen doet, schijnt mij 
van een onhistorische manier van kunst-bekijken blijk to geven; 
van dezelfde mentaliteit, die b.v. Moliere's ,Avare" en ,Geor-
ges Dandin" niet als blijspelen wist to aanvaarden, noch ,The 
Merchant of Venice", omdat de personnages die de dragers - 
bijna de incarnaties - van bepaalde, tot minachtende bespotting 
ten toon gestelde gebreken zijn, toch ook wel als ,zielig" gezien 
kunnen worden. Dat is niet de zienswijze van een sterken tijd, die 
hard, en meedoogenloos, lachte, maar een oogenblik daarna de 
wereld en het vleesch in felle zelfbeschuldiging kon verwerpen, en 
kon bidden met een hartstocht die de poorten des hemels moet
HET ZEVENTIENDE-EEUWSCHE REALISME	309
hebben open gerameid. Een tijd, waarvan de „ jolige" en Gode 
overgegeven dichter een even typisch als prachtig vertegenwoor-
diger is. Het blijkt telkens wanneer hij, zooveel meer lyrisch dan 
dramatisch aangelegd, een personnage, zelfs den snaak Robbe-
knol, in moralisaties en stichtelijke beschouwingen laat ver-
vallen, van welker onwaarschijnlijkheid, uit lien mond, hij zich 
maar zeer zelden rekenschap geeft. Om de f out dan to herstellen; 
echter niet door bet schrappen der onjuist geplaatste overwe-
ging, maar door een toevoeging:
Wel, hoe ben ick soo veer nut mijn ghedacht ghekomen? 
Voorseecker was ick daer gheweldich opghenomen 1).
Men kan anderszins nog veel over den Spaenschen Brabander 
zeggen: over Breeroo's hier en, naar we zagen, ook elders blijken-
den strijdlust tegen de inkomelingen uit het Zuiden; over de zelfs 
in dit blijspel telkens nog voelbare behoefte, iedere fout en 
dwaasheid als een zonde to zien ; zooals bet dit, slechts ten halve uit 
de Middeleeuwsche gesteldheid losgekomen tijdperk eigen is.... 
Waardoor ook in de opdracht van dit stuk, vol vreugde aan 's we-
relds zotternij, een herinnering aan Daniel Heinsius' ,Lof-zanck 
van Jesus Christus", nog in onze dagen,,het begin van onze natio-
naal-Calvinistische poezie" genoemd 2), niet misplaatst blijkt.
L i t t e r a t u u r
De Werken van G. .4. Bredero, uitg. door J. TEN BRINK, G. KALFF, R. A. KoL-
LEWIJN en J. TE WINKEL (3 d1n. Amsterdam, 1890).
Id. door J. A. N. KNUTTEL (3 d1n. Amsterdam, 1918-1929).
De Kluchten van Gerbrand Adriaensz. Bredero, uitg. door A. A. VAN RiJNBACH
(Amsterdam, 1926) (waarin ook een klucht „Van den Hoochduytschen Quack-
salver", waarschijnlijk ten onrechte aan Bredero toegeschreven).
G. A. BREDERO'S aloortje, uitg. en toegelicht door F. A. STOETT (Zutphen, 1931). 
J. H. W. UNGER, Bibliographie van Bredero's Werken (Haarlem, 1884). 
W. A. P. SDIIT, Een aanvulling op de bibliographic van Breeroo's en Starter's
werken (Het Boek 1927, b1z. 370).
JAN TEN BRINK, Gerbrand.-Idriaensz. Bredero (Leiden, 1888).
H. E. MOLTZER, Brederoo's Liedboek (in Studien en Seh(!tsen. Haarlem, 1881). 
C. H. DEN HERTOG, De bronnen van Breeroo's romantische spelen (De Gids
1885, 1, b1z. 400).
Bredero-.Album, jeestnummer van Oud-Holland (Amsterdam, 1885).
F. BUITENRUST HETTEMA, Lets over Bredero (in Taal- en Dichtersstudies - 
Zwolle 1908 - blz. 209).

1) In hooger sferen!
2) Zie Dr. W. A. P. Smit, „De dichter Revius" (Amsterdam, 1928), b1z. 70-76; en 
No. I der aan dit academisch proefschrift toegevoegde stellingen.
310
LITTERATUUR
G. KALFF, Nieuws over Brederoo (De Gids 1896, IV, blz. 384).
J. B. SCHEPERS, Bredero's lief de voor Margriete, de grote stuwkracht van zijn
kunst (De Nieuwe Gids 1913, I, blz. 574 en 699).
Id. Bredero's invloed op tijdgenooten (De Nieuwe Gids 1914, II, blz. 66).
G. KALFF, De bron van Breeroo's Angeniet (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XXXIV,
b1z. 233).
J. W. MULLER, Amoureusje in Bredero's Stommen ridder (Ts. v. Ned. T.- en
Letterk. XXXV, blz. 193).
J. B. SCHEPERS, Bredero en Tesselscha (Nieuwe Gids XXXII, blz. 413 en
Handell. Prov. Utr. Gen. 1917, blz. 20).
J. A. N. KNUTTEL, Brederodiana (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XXXVII, blz. 
223).
Id. Bredero en het romantisch drama (De Gids 1918, III, blz. 192).
J. PRINSEN J. Lz., Breero in zijn verhalende liederen (ibid. III, blz. 175). 
Id. Breero, 1618-1918 (Elsev. Maandschrift, dl. LVI, blz. 88).
HERMAN POORT, Gerbrand Adriaensz. Bredero (Groningen, 1918).
Ook: Opstellen en lezingen (Groningen, 1928), blz. 7.
J. A. N. KNUTTEL, Bredero's leven en liefden en de weg door zijn Liedboek (De
Gids 1919, II, blz. 61).
J. B. SCHEPERS, Lichtvaardig onderzoek inzake Bredero (De Nieuwe Gids 1919,
I, b1z. 894).
F. BUITENRUST HETTEMA. Bredero's laatste tooneelwerk? (Ts. v. Taal en Lette-
ren VII, blz. 65).
J. PRINSEN J. L.z., Gerbrand Adriaensz. Bredero (Amsterdam, 1919).
De twaalf sonnetten van de schoonheyt en drie andere sonnetten, ingel. d. Marnix
Gysen (Antwerpen-Amsterdam, 1919).
C. G. N. DE Vooys, De twaalf sonnetten van de Schoonheyd ten onrechte aan
Bredero toegeschreven (Nieuwe Taalgids XVIII, blz. 86).
J. B. SCHEPERS, De twaalf sonnetten van de Schoonheyt (De Nieuwe Gids 1924,
I, blz. 734).
Liederen van Bredero (met melodieeri. Hot Nederl. lied (Liederen v. Groot-
Ned.). No. 243-262 (in een bundel)).
Ook in de afl. 237-242 komen liederen van Bredero voor.
J. B. SCHEPERS, Terug van een dwaalspoor (De Nieuwe Gids 1924, II, blz. 150). 
A. A. VERDENIus, De Spaansche Brabander (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XLIV,
blz. 276).
Id. Bredero's dialectkunst als Hollandse reactxe tegen Zuidnederlandse taalhege-
nionie (inaug. rede) (Groningen, 1933).
J. W. MULLER, Nog een en ander over Bredero's Spaanschen Brabander (Ts. v.
Ned. T.- en Letterk. XLIV, blz. 279).
J. B. SCHEPERS, Nieuws over de jonge Bredero (De Nieuwe Gids 1927, I, blz.
640).
Id., Bredero toch zeaarschijnlijk Van Mander's levensbeschrijver (De Nieuwe
Gids 1927, IV, blz. 531).
J. J. OLIVIER, De klucht van den Hoochduytschen, quacksalver (Nieuwe Taalgids
XXII b1z. 113).
A. A. VERDENaus, Aanteekeningen bij Breeroo's Kluchten (Ts. v. Ned. T.- en
Letterk. XLVIII, blz. 1, ibid. IL, blz. 36 en 298).
C. BAKE, Symen sonder Soeticheydt, reg. 4x5-4r6 (Ts. v. Ned. T.- en Letterk.
IL, blz. 319).
J. J. GIELEN, De knikkerscene in de Spaansche Brabander (vs. 454-476) Ts. v.
Taal en Letteren, XVII, b1z. 77).
J. A. N. KNUTTEL, Den Hoochduytschen Quacksalver en de Yermeerderingh (Ts.
v. Ned. T.- en Letterk. XLVIII, blz. 185).
L. KOCH, Bredero's laatste jaren en Bredero's studiejaren (Ts. v. Ned. T.- en
Letterk. XLVIII, blz. 256).
Is. QUERIDO, Over G. A. Bredero (Groot-Nederland 1929, II, blz. 290).
J. PoLLMANN, Een paar opmerkingen over de dateering van Bredero's liederen
in de editie Knuttel) (Studien XCIV, blz. 128).
LITTERATUUR
311
J. F. J. VAN TOL, Bredero's 1loortje, zijn Franse bron en Van Ghistele (Ts. v. 
Taal en Letteren XIX, blz. 5 en 100).
ALBERT VERWEY, Bredero's ,Vroegh in den dagheraedt" (Nieuwe Taalgids 
XXVI, b1z. 76).
J. B. SCHEPERS, Bredero's jeugdwerk en jeugd (De Nieuwe Gids 1932, I, blz. 
481 en 609, II, b1z. 3).
G. KAZENHER, De compositie van Bredero'sSpaanscheBrabander(NieuweTaal-
gids XXVIII, b1z. 1).
B. H. MOLKENBOER O.P., Vondel en Bredero (Vondelkroniek VI, b1z. 49).
X., Literatuur over Gerbrand Adriaensz Bredero (Navorscher, 84e jrg., blz. 131). 
J. SCHRETLEN, De illustraties van Brederoo's Groot Liedboek (Op de Hoogte 1935,
blz. 186).
J. G. VAN DILLEN, Nieuwe gegevens betreff. Bredero en zijn werk (Ts. v. Ge-
schied. L, blz. 334).
Jos, J, GiELEN, G. A. Bredero en zijn Spaansche Brabander (Nieuwe Taalgids 
XXIX, blz. 385).
G. KAZEMIER, Versbouw in Bredero's ,Spaanschen Brabander" (Ts. v. Ned. T.-
en Letterk. LIV, blz, 299).
A. A. VERDENius, De klucht „Van een Huysman en een Bat-bier" (Ts, v. Ned. 
T.- en Letterk. LV, b1z. 194) (volgens v. RIJNBACH en VERDENIUS wel, volgens 
KNUTTEL niet van Bredero).
L. KocH, Tesselschade en Bredero's Margriete (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. LV,
blz. 269). Met naschrift van J. A. N. KNUTTEL.
J. B. SCHEPERS, Is Margriete dezelfde als Tesselscha? (De Nieuwe Gids, 1936,
II, b1z. 479).
TH. H. D'ANGREMOND, De Spaansche Brabander (Ts. v. Taal en Letteren XXIV, 
blz. 276).
H. H. KNiPPENBERG, Bredero en Tesselschade's verliefdheid (Ts. v. Taal en Let-
teren XXV, b1z. 132).
S. M. NOACH, Een naanidicht van G. A. Bredero (Nieuwe Taalgids XXXI, b1z, 
176).
M. MAx-BOTHA, De Spaansche Brabander vs. 12 en 'n stukkie Antwerpse ge-
skiedenis (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. LIX, blz. 306).
STARTER
Bij Bredero behoort onmiddellijk zijn vriend en geestverwant 
Starter (1594-1626). Jan ten Brink heeft een alleraardigst boek 
ook over hem geschreven, „Jan Starter en zijn wijf"; wie de at-
mosfeer van dit leven wil inademen, heeft misschien meer aan de 
lectuur van dat boek dan aan beschouwingen in letterkundige 
werken.
Dit beteekent niet, dat we ons hier van hem of willen maken. In 
1594 is hij uit Engelsche ouders geboren to Londen of to Am-
sterdam, dat staat niet vast 1). Die trokken, als Brownisten 
vervolgd, naar Amsterdam. Daar heeft hij. blijkbaar de negen 
jaar ouderen Breeroo leeren kennen; misschien was hij reeds op 
jongen leeftijd lid van den Eglantier,
.... in 't bloeyen van mijn tijd, in 't groeyen van mijn jaren, 
In 't groenst, in 't soetst, in 't boertighst van mijn Jeught.
Toen

Docht ick noyt mijn selver met een Vrou of Vroue gelyck to paren, 
Maer to leven vry, onghebonden in de vreught 
Och, ick wurp 't soo veer,
En docht altijd weer:
Die een Vrou heeft, heeft in 't ghemeen een Heer.
Het eerste wat men in dit - herinnerings- - gedicht opmerkt, 
is de zangerigheid bij de afwisseling van lange en dan plots korte 
regels. Maar ook : die lange regels zijn ,vers libres" ; tres libres ; 
men kan ze alleen „tot hun recht" doen komen, door ze naar va-
derlandschen volkstrant uit to galmen. Ongetwijfeld is dat ook 
van veel van Breeroo's en Starters liedjes de bestemming geweest.
Gegalmd - als accompagnement van de ,dynamische" stooten 
van den kroes op de taveernetafel - is er ongetwijfeld veel door 
deze jeugdige poeten in 't fleurig Amsterdam van de eerste Be-
standsjaren. En toen werd de omgeving wel een beetje anders voor 
Starter; hij ging naar Leeuwarden, en - het is misschien een
1) Zie het hierachter in de Litteratuurlijst genoemde boek van J. H. Brouwer.
STARTER
313
symptoom van zijn veranderde levenshouding - hij trouwt. Fi-
nancieel kon hij dat wel doen, want als boekverkooper heeft hij 
werk; hij geeft eenige wetenschappelijke werken uit - de hooge 
schole van Franeker is in de buurt ! - en in 1616 een liederenboek, 
waarin ook liederen van hem zelf zijn opgenomen. En dan waagt 
hij een poging om het Amsterdamsch artistenleven to Leeuwarden 
to stekken. Daarvoor is dan allereerst een rederijkerskamer noo-
dig; goed, die sticht hij ; in 1617; ze heeft als devies een woord van 
popelende hoop: ,Och mocht het rysen".
Hij zou het zijne tot dat rysen bijbrengen; schreef het volgend 
jaar aanstonds twee tragicomedies: „Timbre de Cardone" en 
„Daraide". Het eerste heeft dezelfde bron als die Shakespeare 
voor zijn „Much ado about nothing" gebruikte, namelijk den no-
vellenbundel van Bandello-Belleforest; de twee stukken lijken 
dan ook, althans wat den inhoud betreft, veel op elkaar; alleen 
komt er bij Starter ook de herrijzenis van een schijndoode in voor; 
een dramatisch prachteffect - voor een niet al to kieskeurig pu-
bliek - dat waarschijnlijk aan de Lucelle 1) is ontleend. De ,Da-
raide" is de dramatiseering van eenige Amadis-romans. Dus in 
beide de invloed van den vereerden kameraad Gerbrand Bredero.
Ook in dit opzicht, dat hij comische tusschenspelen invoegde. 
In Timbre de Cardone de sotte-clucht van een Advocaat ende een 
Boer, waarin de boer het kind van de rekening is; 't blijft hier, 
helaas, anders dan bij Pathelin, onvergolden. De boer spreekt 
Friesch; of Starter hem dat liet doen om, zooals Kalff onderstelt. 
zich in Friesland populair to maken, schijnt mij betwijfelbaar; een 
inkomeling die op deze wijze iemand die ertusschen genomen 
wordt, tot een representant van de bevolking maakt, schijnt mij 
daarmee zijn kansen op populariteit geenszins to verhoogen! Het 
tusschenspel in Daraide is de klucht van Jan Soetekauw, die meer 
prijs stelt op koek eten dan op de meisjes. Maar zijn moeder geeft 
hem een lesje in 't vrijen; waarbij zij zich, zelfs wel voor then tijd, 
- tegenover haar zoon! - uitzonderlijk loslippig toont. En dan 
wordt hij op Trijntje Appelmongt losgelaten, en blijkt in 't ,kau-
wen" van ook dit soete zeer goedleersch; hij wil zelfs dezen scho-
tel tot den bodem ledigen. De ,moraal" - als 't hier zoo heeten 
mag - is: neem j e kans waar ; de bekoring van 't geval ligt vooral 
in de prachtige en zeer vermakelijke volkstaal; - waarbij vrijer
1) Vijfde bedrijf, vierde tooneel.
314	STARTER IN FRIESLAND
en vrijster niet den minsten last van preutschheid hebben. Men 
begrijpt wel uit den inhoud der tragicomedies en van deze kluch-
tige tusschenspelen, dat ze niet 't minst met elkaar to maken 
hebben. En dan is er nog afzonderlijk het ,Kluchtigh t'samen-ge-
sang van dry personnagien", een erg vies eindigend geval van een 
vrijer - een „half-backen" vrijer - die een meisje wil dronken 
maken, maar zelf buiten bewustzijn raakt en dan door zijn aange-
bedene, Lijsjen Flepkous, „een deurtrapt Meysje", in de struif 
wordt gezet .... In dit stuk wordt een aantal liedj es gezongen ; 
naar 't voorbeeld der Engelsche jigs geeft ons Starter hier de eer-
ste ,singhende klucht". En er is een ,kluchtigh tafelspel", „van 
Melis Tyssen", waarin een andere half-backen vrijer eenige meisjes. 
tracht to bekoren met een opsomming van zijn voortreffelijkheden.
Starter zwierf steeds tusschen de studentenstad Franeker en 
Leeuwarden; we weten dat o.a. door een stevige rekening voor 
brandewijn uit eerstgenoemde plaats; het is een voor onzen held 
karakteristieke bijzonderheid. Maar de theologen in Franeker za-
gen hem niet met blikken vol welgevallen aan. Noch die in 
Leeuwarden; daar stond de fameuze Ds. Bogerman, die, in 1618 
president van de Dordtsche synode geworden, als hoofd van een 
vergadering van ,viri sanctissimi", zooals hij deze dominees aan-
sprak, waarschijnlijk nog wel meer gezag in zijn optreden toonde 
dan daarvoor. In elk geval, in het volgend jaar wordt door den 
invloed van de synode ,d'Rhetorisyns het ageren voortaan opge-
secht ofte verboden" en hun beteekend, dat „Jan Starter met syn 
gesellen" het gebouw van het voormalige Tuchthuis - ongetwij-
feld een stemmingrijk oord voor Thalia - „door hen tot den ge-
bruike van 't comedie-spelen ingenomen, opt spoedigste moest 
verlaten en ontledigen van al hunne versierselen en gereed-
schappen". Hij trok nu, in 1620, naar Franeker, waar hij zich als 
student liet inschrijven - er is ondersteld: omdat de studenten 
vrijdom hadden van den bier- en wijnaccijns -; wellicht heeft hij 
daar ook tooneelspelen gegeven ; dat wordt althans in 1621 door 
den senaat verboden. In datzelfde jaar komt zijn prachtige, fleu-
rige, bundel liederen „De Friesche Lusthof" van de pers ; bij een 
Amsterdamschen uitgever; hij was voor die onderhandelingen al 
een poosje naar Amsterdam, het geliefde verblijf van zijn jeugd, 
vertrokken, waar ook zijn Daraide in 1621 door de Nederduyt-
sche Academie werd gespeeld.
DE FRIESCHE LUSTHOF	315
De Friesche Lusthof brengt Jan Jansz Starter op 't toppunt 
van zijn roem. Het is inderdaad ook een kostelijke verzameling 
liederen; echte liederen, vol innerlijken zang, then Jacques Vrede-
man, een Leeuwarder ,Musyck-Meester", soms in prachtige me-
lodieen heeft uitgewerkt ; sours ook waren de melodieen overgeno-
men, namelijk wanneer de tekst vertaald was; dat laatste geldt 
o.a. van het terecht bekende, geestige,,Menniste Vryagie," dat in 
de vertaling het origineel volkomen opzij streeft. Maar van 
Vredeman is o.a. de melodie van het nog zoo vaak gezongen 
,,0 Angenietje" en van „'s Nachts doen een blauw gestarde 
Kleed". De musicus J. H. Garms Jr. heeft vele der melodieen van 
Starters liederen opnieuw bewerkt 1). Als het in-zichzelf wellui-
dendste der liederen geldt het bekende gedicht, waarvan de eerste 
strofe luidt:
Godinne, wiens minne, mijn sinnen altijt
In kracht en gedachten, na trachten om strijd 1 
0 krone der schonen! lofthrone des deughds!
In dy leyd de vryheid en blyheyd mijns Jeughds. 
U deftigh 2) gebaer, u gouddradigh hayr,
U leden, u zeden, met reden voorwaer
De Goden (als boden) doen noden tot min, 
Sij draven uw gaven nae, braeve Goddin !
De vier strofen die hierop volgen, zijn even rijmrijk. Ik voor mij 
vind deze opstapeling van gelijke klanken, die niet beelding zijn 
van zielsbewegen, meer rhetorijckelyck-constigh dan mooi. Maar
er zijn verzen to over, waarin niet naar zoodanige effecten is ge-
zocht en die ons treffen door de fleurige vaart van hun rhythme, 
waarna men het ,pling" van de gietaar als afsluiting hoort. Hier
bij voorbeeld
Jeughdige Nimphen, die 't boerten bemind, 
Vrolike herten, hoe mach het doch komen, 
Dat men in plaetse van 't singen, begind
Stil, en hoe langer hoe meerder to dromen ? 
Is de genuchte dan so besnoeyd,
En uyt u ieughdighe harte geroeyd, 
Dat die niet weder en bloeyd ?
1) Zie ,Liederen van Groot-Nederland, verzameld door F. R. Coers F. R.zn., no. 
263-292. Uitgave van de Koninkl. Vereen. Het Nederlandsche Lied (Utrecht, 1936). 
e) waardig.
316	DE FRIESCHE LUSTHOF
Hoe plastisch is de droomige verlangzaming van den vierden 
regel! En dan is er de bewerking van ,When Daphne did from 
Phoebus fly"
Doen Daphne d'overschoone Maegt
Van Apollo haer vlucht nam ten Bosschewaert in, 
En van hem snel wierd nae ghejaeght,
Hy Rep en by riep vast : 0 schoone Goddin ! 
Toeft wat, toeft wat, weest niet verbolghen,
Ey waerom loop je? jou selven besind:
Leeuwen, noch Beyren, noch Tygers dy volghen;
Maer 't is Apollo die u soo bemind ;
Wild u erbarmen yet, Acht ghy mijn karmen niet?
Laet ghy mijn Godheyt dan in de ly?
Hebt deernis, o Daphne! hebt deernis met my.
En dan die tweede strofe, waarin de god zoo dringend en zoo 
alledaags tevens, zegt dat hij waarachtig toch niet de eerste de 
beste is ! Een aantal mythologische namen .... Dus hier, in then 
volksstroom van de letteren, toch ook renaissancistische import? 
Jawel, maar uit 't Engelsch overgenomen, en dan: is niet bijna 
komisch geworden hier die combinatie van goddelijkheid en onge-
sierde min-uiting, waarbij 't hart en de aderen feller kloppen? Er 
is in de beste liederen van Starter zooiets uit-volle-borst-zingends, 
het zijn zulke waarachtige liederen, schoon, doodeenvoudig en 
bezield, dat men aan den Italiaanschen straatzang denkt. Ik vind 
dit zoo nergens anders in onze letteren. Speenhoff heeft datzelfde 
accent van volkomen echtheid; hij versmaadt ook het volksdeuni-
ge niet, maar in Starter is, bij even groote natuurlijkheid, meer 
verfijning. Ook een enkele maal voelt hij, als Breeroo - maar 
hier meer artistiek beseft dan diep doorleden - de broosheid des 
levens. Doch 't weemoedige liedje ,Als u 't geluk toelacht.... " 
met 't refrein „Adieu dan, hulp van Vrienden", doet ons inzien, 
dat hij althans wel teleurstellingen in het leven heeft gekend, 
alledaagscher, maar die hem diep troffen.
Een tijdvak van vele teleurstellingen komt. Na „De Friesche 
Lusthof" gaat het spoedig bergaf. Hij wordt nu beroepsdichter, en 
in zeer vele gevallen is deze verhouding van een kunstenaar tot de 
kunst, die op deze wijze niet meer doel maar middel is geworden, 
noodlottig. Een aantal Amsterdamsche ,lyeffhebbers van de Ne-
derduytsche Poesy" sloot met hem een eigenaardig contract 1),
1) A. Bredius heeft het in Oud-Holland van 1885 (biz. 54) gepubliceerd.
STARTER UIT DEN LUSTHOF	317
waarbij hij tot dichter op weekloon werd aangesteld, een week-
loon van twaalf gulden ; hij moet dan tevens van al wat hij zal 
dichten, a drie stuivers per bladzijde een afschrift voor hen ma-
ken, bovendien zal hij alle gedichten die ze hem opdragen, moeten 
,,vervaardigen", mogen we wel zeggen, tegen billijken prijs, nl. 
een liedje voor twee, een bruiloftsdicht voor zes gulden. En dan 
moest hij to Amsterdam blijven wonen ; waar hij in 1622 trouwens 
al zat, terwijl hij zijn gezin berooid had achtergelaten.
Hij krijgt ook van staats- en van stadswege geld voor gelegen-
heidsgedichten, soms heel wat, en soms zijn die gedichten werke-
lijk ook mooi; dat op 't ontzet van Bergen-op-Zoom door Maurits, 
in 1622, is bijvoorbeeld een gespierd poeem. Zulke gedichten wor-
den dan gewoonlijk in plano gedrukt, en zijn gemeenlijk, met een 
plaat gezllustreerd, afzonderlijk to koop. Van 1623 is een dergelij-
ke plaat (van J. v. d. Velde) met text, ,Amnestia", waarin hij 
Remonstranten en Contra-Remonstranten tot verdraagzaamheid 
opwekt. Reeds eerder had hij een politieke satire uitgegeven 
,,Den nieuwen Kuyper", waarin het ,streven" naar staatsambten 
- ook toen reeds noemde men intrigues ,kuiperijen" - geestig 
wordt bespot ; een litterair genre dat toen to onzent als nieuw 
gold. Hij wordt dan ook reizend colporteur, met als koopwaar 
exemplaren van zijn eigen verzen, en als in het logement ,Het 
Harthuys" to Gouda zijn gevoelig hart getroffen wordt door een 
drietal meisjes, dat daar in dienst is, is dit aanleiding tot een 
nieuw gedicht .... Zelfs schrijft hij - in 1624 - een Steek-Boek-
jen; bijschriften bij prentjes; in zoo'n boekje ,stak men een punt-
je", zooals dat nog in Vlaanderen heet, en de oplezer of oplezeres 
had dan het vers dat door ganzeveer of breipen, door 't lot be-
stuurd, was aangewezen, op zichzelf toe to passen. Men ziet dat 
Starter nog niet een ivoren toren als het meest gewenschte ver-
blijf voor den dichter verkoos; hij was er niet minder om. Maar 
het bestaan van de pen was niet glorieus. Tenslotte wordt hij 
lijfpoeet en verheerlijker van den graaf van Mansvelt. Daartoe 
moest hij ook met diens troepen meetrekken. Tegen die vermoeie-
nissen was hij echter niet best and; in 1628 stierf hij van vermoeie-
nis en werd ergens in ,het vlacke velt" begraven.
Zoo eindigde het leven van deze ,cigale". Alle mieren mogen 
den kop erover schudden.
318	LITTERATUUR
L i t t e r a t u u r
J. JZ. STARTER'S Friesche Lusthof, den zesden druck, uitg. d. J. VAN VLOTEN
(Utrecht, 1864).
Liederen van Groot-Nederland, verzameld door F. R. COERS, no. 263-292 (een 
deel, geheel aan Starter gewijd, maar de liederen - met melodieen - zijn niet 
volledig) (Utrecht, 1936).
M. M. KLEERKOOPER, Bibliographie van Starter's werken (Den Haag, 1911).
W. A. P. SMIT, Een aanvulling op de bibliographie van Breeroo's en Starter's wer-
ken (Het Boek 1927, blz. 370).
J. TEN BRINK in zijn G. Az. Bredero II, blz. 159-191 (Leiden, 1888).
H. E. MOLTZER, Starter's tooneelspelen (in zijn Studien en Schetsen van Ned. 
Lett., Haarlem, 1881).
De verschillende studien van A. E. H. SWAEN over den Engelschen invloed op 
Starter in Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XVI, b1z. 121, XXI, blz. 149 en 186, XXIV 
b1z. 301, XXV, b1z. 314, XXIX, blz. 229 en LVII, blz. 234.
M. M. KLEERKOOPER, Engelsche gedichten, door Starter nagevolgd (Taal en Let-
teren XII, blz. 421).
Id., Starter's laatste levensjaren (Taal en Letteren XIII, b1z. 49).
G. W. WoLTHUIS, Twee onbekende gedichten van Starter (Ts. v. Ned. T.- en Let-
terk. XXXIX, blz. 124).
G. SCHREINER, Jan Jansz. Starter (De Gids 1936, III, b1z. 180). 
J. H. BROUWER, Jan Jansz. Starter (Assen, 1939).
HUYGENS, DE TYPISCH-HOLLANDSCHE PATRICItR

(1596-1687)

Het is verleidelijk, Huygens naast Cats to zetten, en dat is dan 
ook al menigmaal gedaan. Ze hebben veel gemeen. Wat artistieke 
waarde betreft, staan ze ongeveer op 't zelfde peil. Ze zijn beiden 
voorname heeren in de jonge republiek, bekleeden belangrijke 
posten ; dienen hun land als gezant in den vreemde ; vervreemden 
evenwel, noch door hun voorname plaats, noch door hun inter-
nationale betrekkingen, ook maar eenigszins van den echten 
volksgeest. Beiden hebben ze den zeer vaderlandschen trek van 
,,de boel bij elkaar to houden", en to vermeerderen; ze zijn wat 
men waardeerend goede financiers of, minder waardeerend, echte 
duitendieven noemt. Allerminst bohemiens als Breeroo en Starter. 
En dat zit niet alleen in hun trant van leven; het bohemien-zijn 
of niet-bohemien-zijn is ook wel zeer iets innerlijks. Zij zijn door-
drongen van het wezenlijke belang van hun omzichtige en solide 
manier van leven, ,godsaelich en oock ryck". Zoo verwondert het 
ons niet, dat bij beiden het verstand de meerdere is van het gevoel; 
een verstand dat alleen bij de dogmatisch vastgelegde wonderen 
des geloofs halt houdt ; - en din kan er, daar ze wezenlijk en op-
recht geloovig zijn, een zekere verheffing over hen komen; die ze 
overigens ook wel een enkele maal toonen in zake de liefde, dat is 
dan: het huwelijk; - men denke aan het wezenlijk teere gedicht 
van de Gepaarde Schelpen van Cats en de herdenking van zijn 
Sterre by Huygens. Dat is echt, en dat is in wezen en verschijning 
mooi ook. Maar op deze hoogte wijlen ze zelden, en zeer lage laag-
ten zijn hun als verblijf niet onaangenaam; ze kunnen met we-
zenlijke plezierigheid ruw en plat, en Cats ook wel vies zijn. Prac-
tisch zijn ze door en door; dat blijkt al nit wat we hiervoor zeiden. 
Beider geloof is een door de classieke filosofie slechts een klein, 
klein beetje gemoduleerd Calvinisme; Cats wordt nog in onzen 
tijd met overtuiging door strenge Calvinisten als een van hun zui-
verste woordvoerders geeerd, hoeveel dichterlijker Revius ook is, 
die niet zoo den volkstoon in alle nuancen doorvoert.
320	ZIJN BEGAAFDHEDEN
Ze zijn beiden ontzaglijk breedsprakig; Huygens vooral, wan-
neer hij behaaglijk uitweidt over eigen levenstrant en eigen om-
geving; - maar aan den anderen kant heeft deze ook een sterke 
neiging tot woordspeligheid, tot uiterst puntig puntdicht, waarbij 
de bekoring, of, vindt men dat to veel gezegd, de verdienste juist 
in de kortheid gelegen is.
Laten we het noodige zeggen over Huygens' levensomstandig-
heden.
Zoo niet van zijn geboorte, dan toch van zijn doop of is aan zijn 
persoon de liefhebberij van het zinvolle, allegorische woord ver-
bonden ; hij wordt Constantijn - of Constanter - genoemd naar 
de standvastigheid, door de stad Breda tegenover den vijand be-
toond. Zijn vader, een Brabander van afkomst, was secretaris van 
den Raad van State. Constantijn en zijn broer Maurits krijgen een 
humanistische, maar tevens vrome opvoeding. Anders dan Cats 
groeit Huygens op in een prettige huiselijke omgeving; er be-
stond een hartelijke verhouding in het gezin, waartoe behalve de 
ouders en de broers ook twee zusters behoorden. De opvoeding, 
door den vader geleid, was, we zeiden het reeds, veelzijdig, er 
hoorde ook zelfs dansen toe - en dat was iets bijzonders in deftige 
Calvinistische kringen - zoo goed als paardrijden en schermen. 
In de muziek was Constantijn zeer ervaren; hij bespeelde tal van 
instrumenten, in het luitspel werd hij een meester. Ook heeft hij 
heel veel gecomponeerd; in 1647 zijn van hem, to Parijs, negen-en-
dertig ,Pathodia Sacra et Profana" uitgegeven; maar naar zijn 
eigen verklaring heeft hij wel ,drijmael drijhondert" composities 
gemaakt. En zijn talenkennis was zoo groot als men van een 
diplomaat en man van de wereld maar mocht verwachten ; hij 
kende niet alleen Latijn, maar ook, wat in then tijd wel veel on-
gemeener was, Grieksch; en Fransch, Italiaansch, Spaansch, En-
gelsch en Duitsch. Hij dichtte ook in al die talen; met in-ernst 
dichten in 't Nederlandsch is hij pas laat begonnen. En dan - 
waar het recht de studie was voor den toekomstigen staatsman, 
ging hij, na voorbereidende lessen bij zijn oom Jacob Sweers, eeni-
gen tijd naar Leiden. Men moet wel onderscheiden tusschen de 
studie aan de universiteit in die tijden en thans. Het was toen 
voor de jongelui, wat het thans alleen nog voor een deel van de 
meisjes-studenten is, namelijk eenvoudig een verblijf in weten-
schappelijke sferen, waar men naar lust en neiging voordrachten,
BATAVA TEMPE	321
toen alle in 't Latijn, aanhoorde, veelal voordrachten van den 
meest uiteenloopenden aard. Iemand als Huygens, wiens geestes-
gaven en geldelijke toestand hem alle gelegenheid gaven om in de 
rechten to promoveeren, heeft daarop geen prijs gesteld 1). Hij 
maakt vervolgens als lid van gezantschappen eenige reizen naar 
Engeland en een naar Venetie ; die laatste had in 1620 plaats ; hij 
was toen in 't gevolg van Van Aerssen, met wien hij geheel over-
eenstemde in anti-,,Staatsche" politieke gevoelens en die hem bij 
deze gelegenheid tot zijn secretaris benoemde. Nu komt de tijd 
zijner gedichten in het Nederlandsch ; in 't Fransch en in 't Latijn 
had hij al meer geschreven. Een dier eerste gedichten - na een 
schertsende pastorale minneklacht in 1618 - was ,Batava 
Tempe, dat is 't Voorhout van's-Gravenhage"; een verheerlijking 
van zijn geboorteplaats, en dan vooral van het mooiste, het 
hart van Den Haag: then heerlijken wandelweg van het Voor-
hout, waardoor die stad, of ,dat dorp der dorpen een, daer yeder 
straet een stadt is", zooals hij het later zou zeggen, waardoor 
dan Den Haag Rome, Venetie, de ,Fransche Scepterstadt", Lon-
den en Amsterdam overtreft; - het oordeel blijve voor reke-
ning van Huygens. Rome is hij vooral geneigd to minachten, 
omdat het de „Papenstadt" is; can't pauselijk hof ontleent het, 
naar zijn oordeel, zeker geen glorie; - Huygens is zijn leven 
lang een vinnig antipapist gebleven. - Op het Bataafsche Tempe 
dan maakt hij een gedicht, beangstigend rijk aan epitheta en 
zinrijke aanduidingen - de zon, de ,felle straelder van om-
hoogh", wordt met twee strofen vol met bijnamen, acht- en twin-
tig in getal, omschreven -; Heinsius had in zijn ,Lof-sanck van 
Bacchus" het voorbeeld gegeven van een dergelijke virtuosi-
teit ... Enfin, op deze wijze wordt dan het Voorhout, zooals het 
zich in alle seizoenen met zijn ,stoffeering" vertoont, afgebeeld; 
uiteraard is de beschrijving in den zomer, wanneer men al vroeg 
en nog laat buiten is, het uitvoerigst. Zoo toont hij zich, tot be-
wondering van Cats, „een nieuwen Swaen met onghemeene pen-
nen", want met een ongemeene pen; en we begrijpen Cats' be-
wondering, want ziehier een geest waarmee hij niet alleen mee-
voelen kan, maar die in vernuftige taalvondsten en in kunst van 
stilistische constructie - twee verzen die veelal, samen een een-
heid, een tegenstelling inhouden van wat het paar dat volgt, be-
') Zie J. van der Wet, De proynotie van Huygens (Oud-Holland XIV, blz. 129).
WALCH	21
322	HUYGENS' LEVEN
vat - zijn meerdere is. Het stuk is nog een geliefd toestel 
voor hersengymnastiek; -- wij gelooven niet dat dit evenwel de 
waarde van het werk vermeerdert ; het behoeft die echter, voor 
den scherpzinnigen lezer althans, ook niet to verminderen.
Het volgend jaar schreef hij een satire op de modedwaasheden 
van zijn tijd, ,Costelick Mal" (d.i. dure malligheden), en droeg ze 
op aan Cats. In 1624 sterft zijn vader, het volgend jaar benoemt 
Frederik Hendrik den nog maar 28-jarigen Constantijn tot zijn 
secretaris. Het was een zeer druk ambt, hij is voortdurend met den 
prins to velde, nu hier, dan daar. Als hij in den Muider Kring een 
gaarne geziene gast is geworden, hooren we daar menigmaal, hoe 
hij wegens zaken van staat en oorlog, afwezig is. Maar voor hij in 
dienst treedt bij ,Mooy Heintgen" heeft hij nog eerst zijn aardig 
typeerende Zedeprinten, en zijn geestig plastische ,Stedestem-
men" geschreven, die men in zijn in 1625 uitgegeven ,Otia of 
Ledighe Uren" vindt. En de ,Scheepspraet, ten overlijden van 
Prins Maurits", dat alleszins Hollandsche „le roy est mort, vive le 
roy" moet ook uit 1625 dagteekenen.
In 1627 huwt hij met een mooi en rijk nichtje, Suzanna van 
Baerle, die ook al Hoofts vlam was geweest ; - Cupido was in 
dubbelen zin niet de minst geziene gast op 't Hooge Huys to Mui-
den. Misschien had ze wel beter bij Hooft gepast, zij was een ,pre-
cieuse", en voor Huygens was een drang in die richting, waarin hid 
maar al to veel geneigd was zelf ver door to gaan, allerminst ge-
wenscht. Maar Hooft was achttien jaar ouder dan zij. Huygens 
heeft zich wel bezwaard gevoeld dat hij als ,teghenvrijer" van 
zijn ouderen vriend optrad; hij heeft daarvan in verzen aan Tes-
selschade blijk gegeven 1), maar hij heeft Tesselschade, en zich-
zelf, overtuigd, dat er toch eigenlijk van verraad geen sprake was. 
De vriendschap met Hooft, die trouwens zeer spoedig Leonora 
Hellemans het hof ging maken en een goed half jaar na Huygens' 
huwelijk 't zijne vierde, heeft er ook niet onder geleden.
Huygens en zijn vrouw kregen vier zoons en een dochter; kort 
na de geboorte der laatste stierf Suzanna. Een paar jaren daarna 
koopt hij, om zich wat afleiding to verschaffen, een stuk land bij 
Voorburg, aan de Vliet, beplant het en zet er een ,huysken van
1) Zie „'t Spoock to Muyden", geschreven in 1626, toen hij bij Hooft logeerde (en 
wel in 't vertrek waar eens, naar de overlevering, graaf Floris V gevangen had geze-
ten).
HUYGENS' WERK	323
vertreck". (Zijn woning in Den Haag was op bet Plein). Dat is zijn 
Hofwijck (Vitaulium), waar hij menig ,rustig lustig" uur slijt, en 
welks geneugten hij in zijn gedicht „Hofwijck" breedvoerig zou 
beschrijven.
Wat zijn dichterlijken arbeid betreft, behalve wat wij reeds 
hebben genoemd, ontstaat die grootendeels als verpoozing in zijn 
drukke dienstbetrekking bij den Prins. Het blijkt uit sommige 
onderschriften, als ,in de legerplaats bij Bergen", ,begonnen 
voor Rijnberk, geeindigd to Arnhem", enz., hoe hij telkens zijn 
vrije oogenblikken benut voor deze „liefhebberij" ; - zoo mogen 
we zijn grootendeels langademig-keuvelende, deels puntig-korte 
en zinrijke rijmerij in haar geheel wel noemen. Trouwens, een 
bundel van zijn verzamelde werken, die in 1658 verschijnt, 
noemt hij zelf ,Korenbloemen", en verklaart den titel aldus, dat 
die gedichten de bloempj es van vreugde zijn, opgeschoten tusschen 
bet zware tarwe van zijn dagelijkschen arbeid. Zijn gedichten van 
breeden opzet waren: ,Dagh-werck", tijdens zijn huwelijk ge-
schreven, en waarin hij uiteenzet hoe hij zijn dagen doorbrengt, 
waarbij voortdurend zijn liefde tot God en tot zijn „Sterre" is 
ingevlochten, - die „Sterre" aan wie hij zijn natuurlijkste, echt-
ste, meest melodieuze verzen heeft gewijd. Dan is er bet reeds 
genoemde „Hofwijck", waarin bet aardigste deel wordt gevormd 
door de praatjes die hij afluistert achter 't loof van bet dammetje 
dat den vijver, waaruit bet huis Hofwijck oprijst, van de Vliet 
scheidt; de taal van de voorbijvarende schippers en hun knechts, 
beeldrijk en met de noodige dosis beschouwelijke volkswijsheid 
erin, dat is iets, dat hij in al zijn eigenaardigheid, in rijmen ge-
vlijd, prachtig kan weergeven. Een gedicht in hetzelfde genre is 
een autobiografie die hij op zijn 86ste jaar schreef en ,Cluys-
werck" noemde. Zijn geboorteplaats Den Haag wijdde hij, behalve 
zijn ,Voorhout", veel later, in zijn ouderdom (1666-'67), zijn 
,,Zeestraet"; deze zeestraat is wat nu de Oude Scheveningsche 
Weg beet. Hij had plannen voor zulk een weg gemaakt, dwars door 
de toen nog onbeplante duinen been, maar men had aanvankelijk 
vele bezwaren; welke, dat kan men in zijn gedicht breeduit ver-
haald vinden. Zijn plan bleef dus aanvankelijk liggen, maar juist 
als hij - van 1661-'65 - in Frankrijk is om bet prinsdom Orange 
voor de prinsen die er hun naam aan ontleenen, terug to winnen 
(wat hem met veel diplomatie is gelukt), besluit bet gemeente-
324	HUYGENS' WERK
bestuur van Den Haag, dat plan van hem toch nog eens nader to 
bekijken. Hij geeft verlof, zijn bureau open to breken en het daar-
uit to halen; de prachtige weg wordt inderdaad naar zijn aanwij-
zingen aangelegd, met dijkjes ter weerszij en uitvoerige beplanting 
der achterliggende duinen (de Scheveningsche Boschjes) ; de harde 
steenen blijken geen bezwaar voor de Scheveningsche vrouwen, 
die met manden met visch op het hoofd stadwaarts trekken, inte-
gendeel, het verlicht hun gang, dat ze niet meer door het mulle 
zand behoeven to loopen; eens viel hun 't zachte hard, nu valt 
hun 't harde zacht ; de woordspeling ligt voor de hand, en Huy-
gens zou Huygens niet zijn geweest, als hij die gelegenheid onge-
bruikt had gelaten. We zijn hem dankbaarder voor den weg dan 
voor het gedicht dat hij daarop maakte en dat vrijwel een en al 
uitweiding is op het kleine, simpele thema. Van die dankbaarheid 
voor zijn plan heeft het nageslacht trouwens getuigd: de tolpoort, 
die tot voor een twintigtal jaren aan 't begin van den weg stond 
- nu opent ze de kastanjelaan bij de Kerkhoflaan, in de Boschjes 
- heet Huygenspoort ; en zijn buste bij het Hotel de la Promena-
de geeft den voornamen Nederlandschen man van staat op ka-
rakteristieke wijze weer.
Noemen we nog het moralizeerende gedicht ,Oogentroost", 
opgedragen aan zijn blinde vriendin Lucretia van Trello, en 
waarin hij haar troost (?) met de uiteenzetting, dat ongeveer alle 
menschen, door hun neigingen en hartstochten ,verblind" zijn; 
ell de vrij rauwe ,Klucht van Trijntje Cornelis", het eenige too-
neelwerk dat Huygens geschreven heeft, en dat aantoont welk een 
deftig man men in then sterk-levenden tijd kon zijn, en tevens 
welk een pootig dramatiseerder van rauwe, ja obscene tooneelen, 
ook: welk een genieter en kenner van de echte volkstaal; -volks-
talen : Zaansch en Antwerpsch ! In deze klucht, waarvan hij het 
gegeven aan een oud verhaal 1) ontleent, vertelt hij van een Zaan-
sche schippersvrouw, die ten voile de geneugten van de schoone 
stad Antwerpen wil genieten, maar in bedenkelijke handen valt en 
eindelijk ontwaakt op een mestvaalt, met een nude koetsiers-
jas als eenig kleedingstuk, om ten slotte met een slimmen zet al 
't hare weer to krijgen. Wie de natuurlijke, soepele kracht van 
onze XVIlde eeuw begrijpen wil, trachte zich eens volkomen in to
1) ,Kluchtigh Avontuurtje van 't Nieuwsgierigh Aeghje van Enkhuysen", dat ook 
onder ongeveer denzelfden naam -later dan Huygens 't deed -is gedramatiseerd.
BETEEKENIS VAN HUYGENS	325
denken in een man, die, in het keurigste diplomatieke verkeer 
volkomen thuis, tegelijkertijd met zulke Trijntjes vermag mee 
to leven, zonder in een van de beide richtingen zijn talent to 
forceeren.
Hij had nog meer belangstellingen. Hij heeft bet Fransche vers 
willen hervormen naar Nederlandsch model - dat was nog eens 
nationalisme ! - in tegenstelling met de navolging van de Fran-
sche ,gelijkvloeiendheid", to onzent in de XVIde eeuw betracht; 
het eene streven is trouwens even dwaas als het andere. Niemand 
minder dan Pierre Corneille, le grand Corneille, heeft hij getracht 
daartoe to bekeeren, maar die liet hem, al heeft hij overigens 
groote waardeering voor den Hollandschen grand seigneur ge-
toond, rustig praten. Huygens heeft overigens ook veel met Hooft 
-- die meer ,italianiseerde", ook in zijn maten en rhythmen - 
over het wezen van het Nederlandsche vers gedisputeerd.
Als onze conclusie blijft dit oordeel: Huygens is geenszins een 
groot dichter, wel een uitstekend staal van den Bloeitijd-Neder-
lander. Een voornaam heer, maar die eenvoudig voelt, en telkens 
blijkbaar een is met zijn heele Volk. Door zijn zedenschilderingen 
en tot in details van eigen dagverdeeling afdalende autobiogra-
fieen heeft hij voor ons bovendien de groote verdienste - al is dat 
hem persoonlijk natuurlijk met als een ,verdienste" aan to reke-
nen - dat hij ons telkens, onopzettelijk, maar daardoor to be-
trouwbaarder, een blik geeft op het dagelijksch leven van zijn tijd. 
Hij is in den vollen zin van 't woord een geschiedbron.
Hij is niet een groot dichter, zeiden we ; inderdaad, om dat to 
zijn, gingen het verstand en 't gevoel voor het nuttige bij hem, die 
dan ook het overgroote deel van zijn leven aan den ,koren"-bouw 
wijdde, to zeer het schoonheidsgevoel to boven. De schoonheid die 
we niettemin in zijn werk voelen, is de schoonheid der kracht van 
zijn stoeren tijd. Die konit tot ons in zijn fel karakterizeerende rij-
men, waarbij hij tevens voortdurend nieuwe woordverbindingen 
schept, gewoonlijk scherp-plastisch uitdrukkend wat hij zeggen 
wil. Evenwel, die zinrijkheid gecombineerd met een overvloed van 
qualificaties (men denke aan het hiervoor over de zon in ,Voor-
hout" gezegde) kan ook overdreven worden, en Huygens heeft ze 
vaak overdreven. Hij stond in dat opzicht niet alleen; er was in de 
XVIIde-eeuwsche litteratuur in heel West-Europa een richting 
welke men naar den Napolitaan Giarnbattista Marino (1569-1625)
326
HET MARINISME
Marinisme noemt; Marino had zich als doen zijner kunst gesteld, 
den lezer to overbluffen
E del poeta it fin la meraviglia,
Chi non sa far stupir, vada alla striglia 1),
was zijn leuze, en al heeft hij ook werk van allerlei andere soort 
gemaakt, zijn naam is vooral verbonden aan de ,concetti" (eigen-
lij k : gedachten ; dan vernuftige - en oververnuftige - rijmen).
In Italie, Frankrijk en Engeland en ook in ons land maakt die 
richting grooten opgang; wat ons land betreft, we wezen reeds op 
de neiging van den Nederlandschen geest tot een poezie-beoefe-
ning en -genot, waarbij vooral het verstand in werking is. Naar 
Marino's voorbeeld putten zijn volgers zich dan vooral nit in door 
originaliteit treffende - vaak : gezochte en paradoxale - verge-
lijkingen. Zoo schetst Marino Amor als,,lynx van gezicht beroofd, 
geblinddoekte Argus, grijsaard aan de borst, bejaarden kleuter, ge-
leerden weetniet, gewapenden naaktlooper, spraakzamen zwijger, 
rijken bedelaar". Van de ondergaande zon zegt hij : ,als een ver-
moeide reiziger, die de groote reis langs het halfrondder hemelkaart 
volbracht heeft, wischt hij met schaduw voor inkt en een straal 
voor pen den reeds vervlogen dag uit, en hij schrij ft in het Westen 
het Bind van zijn langen loop met heldere letters van hemelsch 
goud". - Deze ,aardigheden" dan heeft men vooral van Marino 
nagevolgd; een van zijn navolgers was de Engelsche dichter John 
Donne, hofprediker en deken van de Londensche St. Paulskerk, 
welsprekend, stichtelijk en, in zijn minnedichten, zeer wellustig;-
de combinatie doet aan Cats denken, maar diens dreun heeft hij 
niet. Het is merkwaardig, dat Huygens gedurende zijn verblijf in 
Engeland in zijn jonge jaren geenerlei aanleiding tot bewondering 
van Shakespeare schijnt to hebben gevonden, maar met Donne, 
die in een bepaalden kring ook wel als een heel groot man gold, 
met then Britschen Donn', een duystre sonn", die niet schijnt 
voor ieders oogen, zooals Vondel oordeelde, heeft Huygens veel 
op. (Maar welk een verschil is er ook tusschen 't heele wezen van 
Vondel en dat van Huygens!) En Constantijns vrouw, Suzanna, 
heeft waarschijnlijk die neiging met haar mede-bewondering aan-
1) Het doel des dichters is verwondering.
Wie niet weet to doen verstommen, verdient geroskamd to worden.
NAVOLGERS VAN HUYGENS	327
geprikkeld; in elk geval, het werk van den grootsten omvang dat 
hij tijdens zijn huwelijk heeft tot stand gebracht, was een verta-
ling van negentien minnedichten van den ,Britschen Donn." Hij 
bood den bundel Tesselschade aan, die dit werk ook zeer bewon-
derde, evenals Hooft. Maar die behooren tot die andere sfeer der 
letteren, die wij thans nog niet behandelen, al zijn we met een deel 
van Huygens' meest ,precieuzen" arbeid wel in die buurt geko-
men. Laten we bij deze voorkeur van Huygens ook niet uit het 
oog verliezen, dat hij ook anderszins een groot liefhebber van 
raadsels was, en heel veel nachten besteedde aan de ontcijfering 
van 's vijands brieven in geheimschrift.
Een vernuftig man was Huygens, een goedronde Hollander, 
vroom en... plat; met, in zijn schriftuur, bijzonder weinig gevoel 
voor het renaissancistisch aristocratisme, voor den zwier, voor de 
verfijning, die ook in zijn tijd - en in kringen, waaraan hij deel 
uitmaakte - waren ingevoerd. Een schrijver then we lezen om de 
XVIIde eeuw to leeren kennen, welke zonder hem ons onvolledig 
verschijnen zou. Men heeft het ook wel - we duidden hier reeds 
op - in hem geprezen, dat hij zoo veel gegevens biedt voor lin-
guistische hersengymnastiek; een waardeering die waarschijnlijk 
gegrond is op de beschouwing van de litteratuur als een deel van 
de opvoeding; als men de litteratuur als een genot en de littera-
tuurgeschiedenis als wetenschap beschouwt, komt een zoodanig 
pro-argument niet in aanmerking. Dan is Huygens iemand die 
ons nogal eens ergert door wansmaak, althans aan zijn vernuft 
to weinig smaak verbindt dan dat hij ons, wat het grootste deel 
van zijn werk aangaat, aesthetisch genot zou verschaffen.
Weinig van zijn navolgers zijn de moeite waard om in dit over-
zicht vermeld to worden. Het meeste succes heeft het werk dat 
nagenoegzijn eerste was, ,Voorhout", gehad, dat van zijn uitvoe-
rige gedichten - met ,Costelick Mal" - algemeen als het beste 
geldt. Men volgt er de strofe van acht trippelende, korte verzen 
van na, wat den vorm betreft, en men schrijft gedichten waarin 
andere locale pantoffelparades worden verheerlijkt; er is ook een
Ultrajectina Tempe 1), ,Amsterdamsche Lindebladen 2), enz.
Het maatgetrippel leent zich wel zeer tot opsomming van zonden 
en vermaan; dat heeft b.v. Ds. Franciscus Martinius (1612-1653)
1) van Opperveldt (1640). 
2) van Tengnagel (1639).
328	JACOB WESTERBAEN
beseft, die aldus Leporello-lijsten van onze tekortkemingen samen 
stelde in zijn ,Dier-al, dit is Klaegliet over den droevighen toe-
stand der eeuwe" ; - en Martinius was als dichter niet een van de 
minste, naar Hooft al heeft opgemerkt, die ook reeds in zijn trant 
Huygens' invloed speurde ; zoo althans laat hij zich uit in een 
brief aan Van Baerle. Een navolger van nog wel aanmerkelijk 
meer beteekenis was Jacob Westerbaen (1599-1670), theoloog en 
- toen zijn Arminiaanschheid beletsel bleek om verder als predi-
kant op to treden - medicus, door zijn huwelijk met Reinier van 
Groenevelds weduwe (1625) een rijk en zelfs aanzienlijk man (heer 
van Brandwijk). Hij staat in zijn gedicht,,'t Nood-saeckelick Mal" 
sterk onder Huygens' invloed, de titel van dit werk bewijst het 
reeds, ook de strophenvorm, die van ,Voorhout", en verder zien 
we die navolging niet alleen in enkele personnages, maar ook in 
tal van stijlwendingen, ja, in bepaalde uitdrukkingen. Per slot 
van rekening is 't gronddenkbeeld van 't Nood-saeckelick Mal 
(de verliefdheid) eigenlijk een interessanter thema en geeft een 
dieper begrepen grondslag van allerlei ,Mal", dan we bij Huygens 
vinden. En dertig jaar later I), als hij, gelijk Huygens, een buiten 
in de buurt van Den Haag heeft aangelegd, namelijk Ockenburgh, 
bij Loosduinen, is zijn bewondering voor den held zijner jeugd 
nog zeer groot ; evenals Huygens aan Hofwyck (1653), wijdt hij aan 
Ockenburgh, in 1654, een uitvoerig gedicht. Maar zijn buiten, in 
de zandstuiverige geestgronden van den Escamp-polder, is nog 
lang niet zoo ver voltooid als de fraaie Lenotre-tuinen van Huy-
gens dat waren, zoodat Westerbaen het meer over zijn plannen 
dan over de verwerkelijking daarvan heeft. Overigens is hij even 
breedsprakig, minder zinrijk en minder duister dan Huygens in 
dit, zijn beste maar nog niet in absoluten zin ,beste" gedicht.
De overige dichters die min of meer in navolging - sommigen, 
als Hondius en Philibert van Borselen als voorgangers - van 
Huygens buitens beschrijven, laten we rusten. Al vindt, allicht, 
een nijvere zoeker ook in hun werken nu en dan wel iets dat hem 
aangenaam treft.
1) „'t Nood-saeckelick Mal" is uitgegeven in Westerbaens bundel ,Minnedichten" 
(1624).
LITTERATUUR
Litteratuur


De Gedichten van Constantijn Huygens, uitg. d. J. A. Woar (9 din. Groningen, 
1892-1899).
De briefwisseling van Constantijn Huygens, uitg. door J. A. WORP (Den Haag, 
1911-1917).
Memoires de Constantin Huygens, publ. par TH. JORISSEN (La Haye, 1873). 
Dagbock van Constantijn Huygens, uitg. d. J. H. W. UNGER (Amsterdam, 1885) 
(bijlage van Oud-Holland).
Autobiographic van Huygens (Bijdr. Hist. Gen. XVIII).
E. J. POTG!ETER, Cluyswerek van Constantijn Huygens (Kritische Studien II 
biz. 1).
TH. JORISSEN, Constantin Huygens (in Studien, Arnhem 1871).
H. J. POLAK, Constantin Huygens (De Gids 1889, I, biz. 496, II, biz. 24).
H. J. EYMAEL, John Donne's invloed op Constantijn Huygens (De Gids 1891,
II, blz. 344).
Id., Huygensstudiin (Culemborg, 1886).
Id., Constantijn Huygens en de schilderkunst (Oud-Holland XIV, biz. 185).
G. KALFF, Constantijn Huygens (in „Studien over Ned. dichters der 17e eeuw" 
(Haarlem, 1901, 2de dr. 1915)).
J. A. WORP, Constantijn Huygens to Orange (Oud-Holland XIX, biz. 31).
J. KOOPMANS, Huygens' Costelick Dial (Taal en Letteren XIV, blz. 289).
A. KLLYVER, Over „Amaryllis", een gedicht van Huygens (Versl. Kon. Acad.
afd. Lett., reeks V, dl. I, blz. 261).
J. VERDAnt, Constantijn Huygens (Die Haghe 1914-1915, biz. 118).
G. KALFF, Huygens' Trijsttje Cornelis (De Gids 1913, I, blz. 494).
M. SABBE, Constantijn Huygens en Zuid-Nederland (Versl. Kon. Vi. Acad. 1925,
blz. 775).
C. J. BUITENHOF, Bijdrage tot de kennis van Constantijn Huygens' letterkundige 
opvattingen (Gouda, 1923).
P. VALKHOFF, Constantin Huygens, homme d'etat et poete hollandais et ses amities 
francaises (Gazette de Hollande 1925 en 1926).
CHR. J. H. MAATJE Jr., Constantijn Huygens, de monumentale 17e eeuwer (Vra-
gen van den Dag 1928, biz. 530).
C. TAZELAAR, Hofwijek in eere hersteld (Stemmen des Tijds XVII, dl. II blz. 
70).
G. COHEN, Descartes en Constantijn Huygens (Haagsch Maandblad 1928, II 
b1z. 148).
F. DEN EERZAMEN, Huygens en de Bijbel (Nieuwe Taalgids 1928, biz. 300).
J. H. KERN, Collatie van brieven van de zusters Huygens en Dorothea van Dorp 
(Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XLVIII, biz. 43).
Id., Over de taal van de brieven van Huygens, zusters en Dorothea van Dorp 
(Ibid., blz. 49).
MARGERY LANE, Constantijn Huygens, een Hollandsche Samuel Pepys tijdens de 
oorlogen met Willem van Oranje. Uit het Engelsch. (Wetensch. Bladen 1931, II, 
biz. 108).
C. G. N. DE Voovs, Is ,ij" Hj Huygens altijd een diftong? (Nieuwe Taalgids 
1932, blz. 178).
W. NAUTA, De ,Floresta" bij Huygens. (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. LII, b1z. 
303).
Id., Twee gedichtjes van Huygens (Ibid., blz. 304).
F. A. STOETT, Huygens' Zedeprent: Een professor (Nieuwe Taalgids XXX, blz. 
404).
P. V. VALKENHOFF. Constantijn Huygens, 1687-1937 (De Stem XVII, blz. 330). 
C. L. THIJSSEN-SCHOUTE, C. Huygens en Rabelais (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. 
LVII, blz. 137).
A. KRONENBURG, Huygens' modegisping in,,Costelick Dial" (Vondelkroniek X, 
b1z. 264).
329
330	LITTERATUUR
H. H. KNIPPENBERG, Erycius Puteanus en Const. Huygens, twee vrienden in
oorlogstijd (Studien CXXXIII, b1z. 296).
J. H. W. UNGER, Mattheus Gansneb Tengnagel (Oud-Holland I, blz. 195 en 311). 
Van R. OPPERVELDT'S Ultrajectina Tempe gaf C. G. N. DE Voovs een uittreksel
in Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XLI, blz. 46).
FRANCISCUS MARTINCUS' Gedichten ('s-Gravenhage, 1729) (d.i. ruim 75 jaar na 
zijn dood uitgegeven).
J. C. VAN SLEE, Franciscus Martinius, predikant to Epe (Deventer, 1904). 
JACOB WESTERBAEN, Gedichten (Den Haag, 1672). 
J. A. WoRP, Jacob Westerbaen (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. VI, blz. 161).
J. KOOPMANS, Westerbaen's ,Ockenburg" en haar toepaden (Gr. Nederl. XV,
dl. II, blz. 96).
POPULAIRE LECTUUR VAN ALLERLEI AARD

Als we de verschillende motieven, die we in de volkskunst van 
Cats en zijn volgers en van Huygens c.s. opmerkten, nagaan, 
bevinden we, dat die ook op zichzelf door andere auteurs zijn 
gebruikt. Zoo het populaire verhaal in verschillende nuancen: 
stichtelijk, hoogdravend romanesk, picaresk. Daar is, wat het 
stichtelijke genre betreft,het vele malen herdrukte, in hetFransch, 
Duitsch en Engelsch vertaalde relaas van ,Duyfkens ende 
Willemynkens Pelgrimage tot haren beminden binnen Jerusalem" 
door Boetius Adamsz. Bolswert, in 1580 to Bolsward geboren en 
omstreeks 1620 naar Antwerpen verhuisd. Daar werd hij in het 
St. Lucasgild opgenomen, want hij was ,plaatsnijder" en dit 
boek, dat in 1627 to Antwerpen werd uitgegeven, bevat 37 em-
blematische prentjes ; vermoedelijk is het proza dat ze begeleidt, 
ook van hem; pater Prosper de Vynck, een Antwerpsche Catsiaan 
heeft later, in 1641, de bijschriften in rijm gebracht en 't work 
wat uitgebreid. Met het in den titel van dit book genoemde 
Jeruzalem is 't hemelsche Jeruzalem bedoeld ; we hebben hier 
een voorlooper van Bunyans in 't laatste kwart der XVIIde eeuw 
verschenen en toen ook aldra in het Nederlandsch vertaalde 
„Pilgrims Progress". Dat laatste werk was protestantsch, 't ver-
haal van de dwaze maagd Willemynken en haar vroede zuster 
Duyfken is katholiek, maar de geest van beide werken is dezelfde. 
Willemynken,,wilt nteesten-tij dt over-al buyten den rechten wegh 
loopen", zooals de schrijver 't in zijn inleiding noemt, de ver-
maningen vn Duyf ken en zelfs de ,soete confituren" (de heilige 
teerspijze) en hot klare water van de biecht vermogen niet, haar 
op den duur op de been to houden, ze gaat verloren, terwijl 
Duyfken den hemelschen bruidegom in zijn stad bereikt. Als 
in 't middeleeuwsche ,Spel van de V vroede en de V dwaze 
maeghden" vinden we hier realistisch-geteekende dagelijksch-
heid met christelijke symboliek verbonden. Een karakteristiek 
stukje van de lijn der stichtelijke leering, die als een zwart-rood 
koord door onze letteren loopt. Zulke werkjes zijn vrijwel ver-
332	STICHTELIJKHEID EN WIJSHEID
geten, maar voor onze volksgeschiedenis zijn ze van belang, 
en Mejuffrouw Dr. Hilletje Ruys deed een goed werk, dit boekje 
met een orienteerende inleiding nog eens uit to geven (1910).
Er is veel van then aard; wij bepalen ons tot de aanwijzing 
van enkele representatieve boeken die aan de populaire begeerten 
in verschillende schakeeringen voldoen. Bij de Guldene Annota-
tien van den Fries Franciscus Heerman, waarvan de eerste druk 
in 1636 verscheen - de dertigste nog in 1715 - ook dus een 
veelgelezen werk, valt de nadruk op de levenswijsheid, zonder 
speciaal christelijken inslag. Grootendeels hebben we bier aan-
halingen uit oude en nieuwe filozofen. Een boek dus eenigszins 
in den trant van het moderne Twintigduizend Citaten van 
S. W. F. Margadant, waar, volgens den uitgever, geen professor, 
geen student en geen redenaar buiten kan. Is de populariteit van 
Heermans werk niet een bewijs dat ook de Nederlanders van 
drie eeuwen geleden evenveel - wellicht nog meer - hielden 
van dergelijke „sentences"; - die trouwens ook een van de 
succes-elementen van de Fransche classieke tragedie zijn geweest ? 
Men hoeft niet enkel to denken aan het verlangen om to geuren 
met een andermans wijsheid en om to poseeren als een belezen 
man, zooals Prinsen meent ; dat dit erbij kwam, nemen we gaarne 
aan, maar primair moet toch bij lezer en hoorder een begeerte 
naar die wijsheid zelf zijn geweest; die we immers ook - 't 
begrip ,wijsheid" wat ruim nemende - als een der voornaamste 
oorzaken van Cats' populariteit hebben gezien.
Van diverse populaire betoogproeven een enkel voorbeeld 
noemende, zouden we ook iets naar voren kunnen brengen uit de 
overvloedige pamfletlitteratuur, die speciaal de Koninklijke 
Bibliotheek to 's-Gravenbage in zoo groote massa, voortreflijk 
gerangschikt, bezit. Behalve dat in die blaadjes gewone schan-
daaltjes besproken worden, vinden we daar een menigte opinies 
over al wat er op politick en godsdienstig gebied gebeurt, veelal 
zeer „forensisch" en niet zelden in demagogischen toon voor-
gedragen. Die geschriften zijn dikwijls, maar niet altijd, anoniem; 
de titels worden bij voorkeur pakkend gemaakt 	We heb-
ben hier een kostelijke kenbron voor den volksgeest en de volks-
taal, voor de taalhistorici van,het hoogste belang, meer dan het 
werk der vaak min-of-meer onnederlandsch stileerende renais-
sancisten. Maar slechts bij uitzondering vinden we in deze soms
THEOLOGISCHE PAMFLETTEN	333
grove, soms geestige typisch-Nederlandsche uitingen van harts-
tocht, ironie en satire letterkundig-belangrijk werk. Noemen we 
de ,Comoedia Vetus of Bootsmans-praetgen", in den bewogen 
Bestandstij d (1612) geschreven door Willem Meerman van Delft, 
die zich zelfs vrijwel „au-dessus de la melee" weet to houden, 
waar hij de Contra-remonstranten en de Remonstranten tegen 
elkaar ziet to keer gaan en van beide partijen de onchristelijke 
buitensporigheden opmerkt, al voelt hij toch wel meer voor de 
Remonstranten. Hij bezigt voor zijn populaire beschouwingen den 
populairen zeemanstoon, en weet dien, in al zijn rustige puntig-
heid, prachtig to hanteeren. Een geestig taalman der Remonstran-
ten is verder de bekende prediker - ook dichter - Paschier 
de Fijne, in 1619 wegens arminiaansche gevoelens als predikant 
- to Jaarsveld - ontslagen, in 1633 weer Remonstrantsch pre-
dikant to Haarlem.De theologische neiging tot symbolisme vinden 
we in de titels van zijn pamfletten in den vorm van gemoedelijke 
allegoric; in Christelijke kringen is nog steeds bij redeneering en 
voordracht een dergelijke vermenging van hoogen ernst en ironic 
een zeer gebruikelijk en doeltreffend effectmiddel. Enkele titels 
van zijn brochures zijn ,Puthaek om alle Menisten uyt den Put 
van hare dolinge aangaande het Poinct van de algemeene genade to 
trekken", en als vervolg en antwoord komt dan een,,Emmer om 
aen des Spoelders Puthaek to hangen". En „Camper-Steurtgen", 
waarna ,Witte-Broot voor de Predikanten tot Campen om het 
Camper-Steurtgen bequamelyck op to eeten". Natuurlijk is er ook 
in de tallooze bundels preeken wel eens iets goeds, ook nit litterair 
oogpunt goeds, bedoel ik ; maar hier komen we toch wel wat buiten 
ons terrein. Intusschen, zoo dan niet op letterkundig gebied, 
voor de volksgeschiedenis zijn deze preeken wel weer van groot 
belang. Ze werden ontzaglijk veel gelezen: in winteravonden 
op de stille boerderij, en - dit tot in onzen tijd - op zee, waar 
de haringvisscher zich, in zijn kooi liggend, met deze geestelijke 
spijze sterkt; er voer eeuwenlang geen schip uit, zonder dat 
,,ter reconfortatie" een aantal bundels preeken nice scheep ging. 
Een representatieve figuur in dit genre was dominus Bernardus 
Smytegelt (1665-1739), wiens preekenbundels nog in onze eeuw 
de Scheveninger visschers vergezelden; er is krachtige taal bij, 
speciaal in zijn preeken over den Catechismus, maar hij kon ook
334	GRUWELEN EN ANECDOTISCHE VERHALEN
bedenkelijk woordenrijk zijn; over ,het gekrookte riet" 1) was hij 
niet dan na honderdvijfenveertig preeken uitgepraat.
De godsdienstige lectuur nam ongetwijfeld onder de volks-
lectuur een belangrijke plaats in, maar het yolk las tech wel ook 
andere dingen. Verhalen nog steeds, als in de late Middeleeuwen 
en tot in onzen tijd, over q.q. schoone prinsessen en edele ridders; 
de ,volksboeken" werden nog steeds herdrukt. En dan vindt de 
romantische belangstelling nieuwe stof in verhalen van liefde, 
en ook van gruwelen ; als daar is het door J. H. Glazemaker uit 
't Engelsch (van John Reynolds) vertaalde ,Tonneel der wereldt-
se rampsaligheden" (1667), dertig verhalen van afgrijselijke 
misdaden, op even afgrijselijke wijze bestraft; een bloemlezing 
hieruit verscheen, ook in 1667, onder den zeer populair-effect-
vollen titel ,Het goddelycke Wraaktoneel". Bundels met ver-
tellingen van minder schrikkelijk karakter, en met anecdoten, 
zijn er ook: ,Der jonge Dochters Tydt-Cortinghe" die verhalen 
o.a. van Boccaccio bevat, een book nit 't laatst van de XVIde 
eeuw en tot in de XVIIIde telkens herdrukt en vermeerderd; 
,,Den Lust-hof van de wonderlycke gheschiedenissen ende 
avontueren des Werelds" (1637), ,Sint Niklaes gift bestaende 
uit bevallike kodderijen" (1647), enz., enz. Het picareske element 
is al bij vele van die verhalen aanwezig, maar er zijn ook romans, 
die in hun geheel tot dit genre behooren; vertalingen o.a. van 
de ,Lazarillo de Tormes", die we reeds als bron van Breeroo's 
Spaanschen Brabander noemden; in Spanje is deze kunstsoort 
als een spottende reactie op de Amadis- en Palmerijn-hoogdra-
vendheid ontstaan, en wie ons yolk kent, begrijpt hoezeer dat 
genre den Nederlandschen, vooral den Hollandschen geest 
moest behagen. Spaansch werd hier veel gelezen en vertaald 
in 't begin van de XVItde eeuw, en bovendien is er in de eerste 
helft van die eeuw in Frankrijk een groote belangstelling voor 
de Spaansche letteren, ook voor den schelmenroman ; Espinels
1) ,Het gekrookte riet zal hij niet verbreken, en de rookende vlaswiek zal hij niet 
uitblusschen, totdat hij het oordeel zal uitbrengen tot overwinning" (Matth. XII 
20).
REISV ERHALEN
335
"Vida del Escudero Marcos de Obregon" inspireerde bijvoor-
beeld Lesage tot zijn wereldbeToemden ,Gil Blas", waaraan 
Scarrons „Roman Comique" (d.w.z. Tooneelspelersroman) reeds 
was voorafgegaan. Langs then Franschen weg dan kwam ook 
veel Spaansch, indirect, ter kennis van de Nederlanders, die veel 
ervan hebben vertaald. Min-of-meer oorspronkelijk Nederlandsch 
werk van dezen aard krijgen we echter pas in het einde van de 
XVIIde eeuw. We komen daar to zijner tijd op terug.
*	*
Directer en nobeler werk van Nederlandsch karakter zijn de 
reisverhalen. De schrijvers daarvan waren kooplieden en zee-
lieden die het scheepsjournaal een litterairen vorm gaven, zooals 
ook al Middeleeuwsche reizigers hun tochten naar het Oosten, 
vooral naar het Heilige Land, to book hadden gesteld, deels als 
herinnerend monument van eigen belevenissen, deels ook met 
de, voor hun trouw aan de waarheid gevaarlijke bedoeling „pour 
epater les bourgeois". Jan Huygen van Linschoten, die in 1595 
nit het Spaansch een ,Reysgheschrift van de Navigation der 
Portugaloysers in Orienten" vertaalde, gaf het volgende jaar 
twee oorspronkelijke reisverhalen nit, de ,Beschrijvlnghe van de 
gantsche Custe van Guinea" en zijn meer algemeen bekend geble-
ven ,Itinerario. Voyage ofte Schipvaert naer Oost ofte Portugaels 
Indien", beide in vele talen vertaald. Dan komt, in 1597, Cornelis 
de Houtmans ,Verhael van de Reyse by de Hollandtsche Sche-
pen ghedaen naer Oost Indien, met de beschryvinghe der Landen 
daer zij geweest zijn"; G. M. A. W. Lodewycksz beschreef kort 
daarna diezelfde reis. Van Gerrit de Veer verscheen in 1598 een 
door eenvoud treffende „Waerachtighe beschrivinghe van de 
drie seylaegien by Noorden" ; de scheepsdokter Barent Jansz. 
Potgieter vertelde ,het meestendeel mondelinghe, doch een deel 
by gheschrifte" over een rein door de Straat Magelhaens, in 
1598-1600 volbracht, aan Zacharias Heijns, die dit verhaal in 
zijn geheel uitgaf 1) ; enz. Na Gerrit de Veers verhaal eener 
overwintering op Nova Zembla, in zijn „Waerachtighe beschrij-
1) Wvdloopigh verhael van 'tgene de vijf Schepen (die int jaer 1598 tot Rotter-
dam toegherust werden/onr door de Straet Magelland haren handel to drijven) we-
dervaren is/tot den 7 September 1549 toe... enz. Meest beschreven door M. Barent 
Jansz. Cirurgijn. (t'Amsterdam, by Zacharias Heijns, in de Warmoestraet, in de 
Hooft-dueghden.) Het citaat hierboven (,,het ineestendeel mondelinghe", enz. is ge-
nomen uit de opdracht van Z. Heijns aan Jan Andries de lacomo.
336	BONTEKOE
vinghe" krijgen we een echo daarvan in Jacob Segersz. van den 
Brugge's Journaal betreffende een overwintering op Spitsbergen 
in 1633-'34. Van de vaderlandsche tochten naar de oorden die 
men veel-belovend de Goudkust noemde, vormt de ,Beschry-
vinge ende Historische Verhaal vant Goud-Koninckrijck van 
Guinea, anders de Goud-custe del Mina genaemt" door P. de 
Marees een monument (1602). Deze verhalen werden blijkbaar 
zeer gretig gelezen, maar de grootste populariteit van alle genoot 
het „Journael ofte Gedenckwaerdige Beschrijvinghe van de 
Oost-Indische Reyse van Willem Ysbrantszoon Bontekoe van 
Hoorn". De velerlei avonturen welke een Oostinjevaarder in then 
tijd (Bontekoe's verhaal, in 1646 voor 't eerst gedrukt, betreft 
reizen van 1618-'25) kon beleven, vindt men hier in kort bestek 
bijeen, en zeer interessante gegevens over het Nederlandsch be-
drijf in Indie, alles in eenvoudige, klare taal verteld. Deze reis-
beschrijvingen verdienen de algemeene aandacht; zoo lang 
Holland Holland is, zullen de ware Hollanders ze met genot 
lezen en herlezen. We hebben hier prachtige staaltjes van vader-
landschen moed en zeemanschap ; dat deze,,schippers" (kapiteins) 
ook nog zoo goed schrijven konden -- het werk speciaal van 
Linschoten is voortreflij k - is een bewijs, een van de bewijzen, dat 
lieden die beschaving aan onverschrokkenheid paarden, hier 
de leiding hadden. Een onverschrokkenheid, die hun ook 
tegenover hun matrozen to pas kwam, waaronder veel beden-
kelijke elementen waren, die dan bij ernstige overtredingen 
en oproeren met hard tegen hard bejegend werden. Er waren 
meer moeilijkheden, o.a. de onvoldoende voeding; verduurzaam-
de levensmiddelen kende men nog niet, voor een toereikende hoe-
veelheid water was bij die lange trajecten, die men zeilende, 
zoo de wind 't wilde, aflegde en waarop men, als de wind 't niet 
wilde, sours weken stil lag, geen voldoende bergruimte ; de 
scheepjes waren voor de oceaanvaart van zoo geringen omvang 
en weerstand, dat die ondernemingen ons nu belachelijk van 
waaghalzerij voorkomen ; de ziekte en, waar geen of zeer onvol-
doende geneeskundige hulp aanwezig was, de sterfte, waren zeer 
groot : de tocht van 1598 (door Straat Magelhaens) begon met 494 
man; er kwamen er 40 terug; van de 248 schepelingen waarmee 
Olivier van Noort den aardbol omzeilde, volbrachten er maar 45 
den heelen tocht.
LIEDBOEKEN	337
Maar welke ,hartversterkingen" we ook uit die reisverhalen 
kunnen putten, we moeten het bij een korte aanwijzing van deze 
soort volkslitteratuur laten. Ze geheel verzwijgen, die weergevin-
gen in simpele, maar dikwijls raak-beeldende taal van dit kern-
deel van ons volksbestaan, die bij uitstek autochthone litteratuur, 
mochten we echter niet. Later, in de XVIIIde eeuw, krijgen we, 
bij de verslapping in daden, een meer romantisch vervolg op 
deze verhalen in de naar 't Engelsch gevolgde Robinsonades.
*
Ligt al de tot-nog-toe in dit hoofdstuk vermelde lectuur, be-
halve dan de vertaalde schelmenroman, eenigszins op de grens 
van de letterkunde, er zijn ook de nicer aan de sfeer der mede-
deeling ontstegen vormen van lied en volkstooneel.
Starters werk besprekende zagen we reeds hoe, althans bij de 
niet-geimporteerde, de naar oorsprong en wezen niet-precieuze 
letteren, pretentie van artisticiteit gewoonlijk niet valt op to 
merken. Breeroo en Starter gaven Liedboeken, in den edelsten 
zin van het woord, maar het liedboek was in de XVIIde en tot in 
de XIXde eeuw voor alles een algemeen,,gebruiksvoorwerp" ; de 
matrozen zongen vee1, en op gezellige bijeenkomsten van de 
beide seksen zoowel als op de naaikransjes der vrouwen en 
meisjes en de toeback- en bierbijeenkomsten der mannen werd 
geregeld gezongen ; de vrouwen voerden bij die gelegenheden 
in haar beugeltasch het ,mopsje" mee, dat was een veelal in 
kostbare stof ingebonden boek met ,mopjes" 1), geestelijke, 
maar ook ,beestelijke" d.w.z. ondeugende liederen. En in ge-
bruiksvoorwerpen is altijd verscheidenheid van qualiteit; niet 
ieder stelt artisticiteit als eisch bij de inrichting van zijn le-
vensomgeving. Daar waren dan bijvoorbeeld het Groot Hoorns 
Liedboek en daar was 't Enkhuyzer Liedboek. Westfrisia 
cantat ! Dat ,groot" Hoorns Liedboek was niet groot van afme-
tingen, het was zeven centimeter lang en vier-en-een-halven
1) Het kan ook zijn - Te Winkel vindt dit,,allervermoedelijkst" -, dat de boekjes 
then naam to danken hebben aan do veld- of herderszangen, die erin voorkomen en 
waarin meermalen de herder Mopsus (nit Vergilius' Bucolica) optreedt, o.a. reeds in 
een der eerste liederen - van een der boekjes! W. - met het bijschrift ,Coridon 
hoorende Mopsus Klagen spreekt hem aan" en de aanvangsregels: ,Lieve Mopsje, 
wil je sterven, maakt doch ecrst u testament". Dit is inderdaad een argument, maar 
wanneer men bedenkt, dat in het Friesch de verkleiningsuitgang gewoonlijk -sje 
(voor Frankisch -je) luidt, is, geloof ik, de hierboven gegeven afleiding aannemelijker.
WALCH	22
338	CAMPHUYSEN
breed; de meeste van die boekjes waren klein, voor 't gemakkelijk 
meedragen. Hoorn is in de XVIlde eeuw een van de centra van 
onze liederen-poezie; wanneer we de massa boeken en boekjes 
van dezen aard in die eeuw verschenen, eens nagaan, vinden we 
er heel wat die daar zijn uitgegeven. Camphuysen heeft zijn 
,,Stichtelycke Rymen om to lesen of to singen" (2 deelen) to 
Hoorn laten drukken (1624) ; na zijn dood zijn ze - voor 1750 
vijftig maal - elders herdrukt ; er was allengs heel wat van andere 
dichters tusschengeflanst, een algemeene methode bij liedboeken ; 
- maar Camphuysens echte verzen zijn ook ,echt" in then zin, 
dat ze diepgevoelde, waarachtige poezie zijn. Hij was de zoon van 
een Gorkumschen chirurgijn, was aanvankelijk zeer wereldsch, 
en toonde groot talent voor de beeldende kunst. Maar wil, alles 
wel beschouwd, toch geen schilder worden 1) ; studeert to Leiden 
- o.a. bij Arminius -, wordt dan huis-onderwijzer en secretaris 
van den heer Van Boetzelaer; waar hij zich perfect thuis voelt in 
,,costelijcke kleederen", met ,opstaende knevels op sijn spaens", 
en zeer lange haren. Mevrouw Van Boetzelaer wil hem uithu-
welijken aan haar staatjoffer, die hem ook wel wil hebben; hij 
is trouwens ook nog van adel.... Maar hij heeft een ander meisje 
op 't oog; dat hij als ,goevernant" - huishoudster - bij de fa-
milie Van Boetzelaer in huis had,weten to halen. Als die verhou-
ding gemerkt wordt, moeten de beide jongelieden de deur uit; hij 
gaat onderwijs geven aan een school to Utrecht. Men maant hem 
daar meermalen aan, zich to bekwamen tot het predikambt. Dat 
denkbeeld verwerpt hij niet ; het raakt iets in zijn gemoed aan, dat 
hij dra als het wezenlijke van zijn bestaanzal erkennen. Hij heeft een 
zwaren strijd to strijden, maar God verwint in hem; in zijn gedicht 
,,Doolings Eynde" zien we, hoe lang en wisselvallig die strijd was 
geweest. Doch ten slotte mag hij dankbaar zijn verlossing erkennen 
en zeggen
Van 't Aardsch ben ik ontbonden, 
Mijn God en ik zijn een.
Hij wordt predikant ; to Vleuten, waar hij zich van 1617-1619, 
dat is van zijn een-en-dertigste tot zijn drie-en-dertigste jaar, 
volkomen aan zijn ambt geeft. Zijn bezielde welsprekendheid 
trekt ook hoorders uit Utrecht.
1) Later heeft hij een a/schuw van de schilderkunst.
CAMPHU YsEN	339
Maar hij is Arminiaan; in 1619 stoot de winnende partij hem 
nit zijn ambt; hij zwerft vermomd rond; to Rotterdam predikt 
hij, met een ruitersrok aan, op een stellage van tonnen; als de 
rakkers van den schout aankomen, kan hij nog ternauwernood 
ontsnappen. Hij komt in Oost-Friesland, een vrijhaven voor 
menigen balling, maar Mansfelts rouwe benden naderen, met 
vrouw en kinderen gaat hij naar Harlingen. Daar dreigt hij ver-
raden to worden, scheept zich in naar Ameland; ten leste vindt 
hij rust in 't vrijzinnig Dokkum. Zulk relaas van vluchten en 
ternauwernood ontkomen is een van de vele variaties op hetzelfde 
thema, dat een der hoofd-thema's is in onze geschiedenis van 1530 
tot 1630. In Dokkum dan voorziet hij in zijn onderhoud door den 
vlashandel. Hij is ziekelijk, maar werkt toch dag en nacht; sterft 
long, in 1627, op een-en-veertigjarigen leeftijd.
Van jongsaf heeft hij gedichten gemaakt. Hoe graag zouden 
we ook die nit zijn wereldschen tijd kennen, zooals we die over-
hebben van Jan Luykens jonge jaren; wellicht zijn ze ook bij 
Camphuysen niet de slechtste geweest. Maar Camphuysen heeft 
ze „ten viere gedoemt en overgegeven". In elk geval, we kunnen 
toch volkomen genieten van zijn soepel, fijn talent. Melodieus en 
zinrijk zijn zijn gedichten, een enkele maal is 't betoog-element 
wel even een zwaar brokje in den klankrijken zang, maar meestal 
is zijn vers innig, en innig-eenvoudig. Toch : wel bewerkt ; de heer 
Rademaker, die zijn leven op verdienstelijke wijze beschreef, 
getuigt van veel veranderingen en doorhalingen in de hand-
schriften, Camphuysen zelf noemt zich een „langhsaem ende ar-
beydelyck Dichter". Maar dat bij alien arbeid de zang van het ge-
dicht levend in hem bleef, dat weet iedereen die in een bloemle-
zing - want, helaas, de kennis van onze oude dichters berust bij 
de overgroote meerderheid onzer landgenooten slechts op bloem-
lezingen - zijn ,Maysche Morghenstondt" gelezen heeft. Toch, 
het is geen zangrijkheid waarop de qualificatie ,ce qui ne vaut 
pas la peine d'etre dit, on le chante" toepasselijk is; hij wilde dat 
gedichten ,spraak- en spreukrijk" zouden zijn, „zoo wel zingelijk 
als leezelijk". En dat zijn de zijne. Hij gaf ook goed geschreven 
- hoe kon 't anders ! - theologische werken, ook preeken nit, 
maar men heeft hem liefgehad, hem den beminnelijken, blijmoe-
digen, dapperen zieke, om zijn vrome, zijn wezenlijk geinspireerde 
gedichten. Bij al wat ,vrij en vroom" was, Arminianen en Rijns-
340
CLAAS STAPEL
burgsche Collegianten, werd hij na zijn dood als een heilige ver-
eerd.
Wij weidden uit over een der dichters, een der nobelste trou-
wens, van to Hoorn uitgegeven liederenboekjes in de XVIIde 
eeuw. Te Hoorn woonde ook - hij was er notaris - Claas Stapel, 
naar 't geloof een remonstrantsch collegiant; het vrouwenhofje 
draagt er nog zijn naam. Hij heeft ook een bundel stichtelijke 
liederen samengesteld, „Lusthof der Zielen", met twaalf liederen 
van hemzelf, maar verder van lieden van de meest verscheiden 
belijdenissen: Gereformeerden, Remonstranten, Doopsgezinden, 
Rijnsburgsche Collegianten; o.a. van den in ,reformateurs"-
kringen vermaarden Galenus Abrahamsz de Haan. Claas Stapel 
had inderdaad, zooals hij in zijn voorrede verklaart, ,geen on-
derscheid gemaakt in de Autheuren van wat naam, gezindheid of 
yolk dezelve mochten zijn, als ze anders 1) maar de naam van 
rechte Christenen konden draagen", enz. Een getuigenis dat, 
met-der-daad waargemaakt, aantoont, dat er in de XVIIde eeuw, 
een tijdvak van zoo vele elkaar verketterende secten, toch ook 
menschen waren van ruimer verdraagzaamheid, van zachter en 
meer broederlijk gezinde Christelijkheid. Het is waar dat deze 
,,Lusthof" pas in 1681 voor 't eerst werd opengesteld. En hierbij 
laten wij het, want het is noodeloos de tallooze titels minne-, 
strijd- en stichtelijke bundels op to noemen. Er is ontzaglijk 
veel gezongen in onze XVIIde eeuw!


Litteratuur
Duylkens en Willernynkens Pelgrimagie tot Karen Beminde binnen Jerusalem,
uitg. d. H. J. A. Ruvs (Utrecht, 1910).
Uitvoerige Catalogi over pamfletten-verzamelingen van P. A. TIELE (Amster-
dam, 1856), H. C. ROGGE (Amsterdam, 1863), J. K. VAN DER WULP (Amster-
dam, 1866), L. D. PETIT (Leiden, 1882), W. P. C. KNUTTEL (Den Haag, 1889-
1916; 8 din.).
J. VAN VLOTEN, Paschier de Fyne, naar zijn leven en schrijten ('s-Hertogen-
bosch, 1883).
PIETER DE VRIESE, Historisch verhaal van het leven en sterven van Dr. Bernardus 
Smitegelt (Rotterdam, 1836).
IS. DE WAAL, Twee voorlezingen over de Catechismus-predication van Smijtegelt
(Middelburg, 1849).
Id., De oude Tijd (Haarlem, 1873), b1z. 296.
1) althans.
TOONEEL
341
Werken der Linschoten-Verecraiging. (Den Haag, 1909), enz.).
M. G. DE BOER, Van oude Voyagien (Amsterdam, 1913).
P. L. VAN Ecs JR.. Van Janlnaat en Jan-Compagnie (Zwolle, z.j. - 1912 --). 
Journael.... van Willern Ysbrantsz. Bontekoe, uitg. d. J. G. HOOGEWERFF
(Utrecht, 1915) (Herdrukken v. d. Mij. der Ned. Letterk. I).
Journael van Willena Ysbrantszoon Bontekoe van Hoorn, uitg. d. W. H. STA-
vE•.RMAN (in de serie „Dietse Letteren", Bibl. voor de Dietse Landen; Amster-
dam, 1930).
F. ADAMA VAN SCHELTEMA, Inlciding tot Frederik Muller's Catalogus: Populaire
Prozaschrijvers der XVIIe en _1 VIIIe eeuw (Amsterdam, 1893).
D. F. SCHEURLEER, Nederlandsche Liedboeken (Den Haag, 1912). 
Id., Van varen en van vechten, 3 din. (Den Haag, 1914). 
G. KALFF, Van zeevarende luyden en zeepoeten (Den Haag, 1915). 
D. Rz. CAMFHUYSEN. Stichtelyckerijrnen (Hoorn, 1624). 
L. A. RADEMAKER, Didericus Camphuysen (Gouda, 1898). 
G. KALFF, Canephuysen herdacht (De Gids, 1899, I, b1z. 27).
A. MEESTERS, Didericus ('a;nplauysen en zijn verhouding tot de schilderkunst.
(Vondelkroniek X, b1z. 277).
Zie over Camphuvsens gedichten ook J. TE WINKEL, Dc Ontwikkelingsgang 
der Nederlandsehe Letterkunde. 2de druk, dl. III, b1z. 300, noot.
TOONEEL
Tot de echte volkslitteratuur behooren ook tooneelspelen. 
We leggen den nadruk op „litteratuur", hoewel wij wel zeer door-
drongen zijn van bet principieel onderscheid tusschen letteren en 
dramatiek. Maar in de XVIIde eeuw waren de centra van too-
neelspel - we komen daarop terug - niet zeer talrijk; er waren 
nog wel veel rederijkerskamers, niet alleen in provinciesteden, 
maar ook in de dorpen, doch hier was, in tegenstelling met Am-
sterdam, Den Haag, Leiden, Utrecht en nog enkele plaatsen, 
het opvoeren van een tooneelspel uitzondering; de werkzaamhe-
den bestonden meestal uitsluitend nit declamatie. De tooneel-
stukken, voor een deel in de groote centra, maar ook wel heele-
maal niet gespeeld, dienden dan ook vooral om gelezen, en voor-
gelezen, to worden. Wat vinden we alzoo in dit genre? Een aantal 
van deze spelen zijn kluchten, ten opzichte waarvan we ons be-
palen tot de vermelding van hun bestaan als genre; ze missen 
alien wezenlijken geest, zijn hoogstens ,boertig" en veelal zoo-
danig van taal, dat we ze lezende al wel begrijpen, dat ze voor 
opvoering niet in aanmerking konden komen. Dat we er nochtans 
hier even bij stilstaan, en ze zelfs in de eerste plaats noemen, vindt 
zijn oorzaak in ons verlangen, niet alleen de ,schoone" letteren - 
al zullen we ons daarbij uiteraard bet langst ophouden - in ons
342	JAN BAPTIST FORNENBERGH
overzicht to betrekken, maar dat overzicht zoo in to richten, dat 
het tevens een bijdrage is tot de kennis van ons yolk.
Maar dan het wezenlijke, het gespeelde tooneelspel; dat door 
het spelen pas een volkomen kunstuiting wordt en waarbij de 
text, al is die het eerst opgesteld, in wezen een secundaire be-
teekenis heeft. Uit het hierboven gezegde volgt, dat dit tooneel 
in mindere mate ,volks"kunst mag heeten, daar het in bepaalde 
beschavingscentra is opgevoerd, en ook : hoofdzakelijk in voor-
stellingen die, in tegenstelling met Engeland, door de gegoede bur-
gerij werden bijgewoond.
We willen echter geenszins dit gespeelde, en veelal zeer belang-
rijke tooneel van de rubriek „volkskunst" uitsluiten; naar onze 
hiervoor gegeven definitie van volkskunst behooren deze wer-
ken daar ongetwijfeld voor een groot deel toe; - niet echter 't 
meeste werk van Hooft en van Vondel, dat later, bij de behan-
deling van de renaissancistische strooming aan de orde komt. 
Maar Jan Baptist Fornenbergh bijvoorbeeld, die eerst op den 
Amsterdamschen schouwburg speelde, na 1645 zich achtereen-
volgens bij verschillende ons land bereizende Engelsche gezel-
schappen aansloot, en zich ten slotte in Den Haag vestigde - 
met een ook elders optredend gezelschap -, heeft in meerderheid 
stukken van niet-klassiek karakter gegeven. In 1660 bouwt hij 
in zijn laatste woonplaats een schouwburg, aan den Denneweg; 
in 1680 krijgt hij met zijn gezelschap zelfs het monopolie voor 
tooneelspel in de residentie. Hij heeft zelf, voor zoover we weten, 
slechts een tooneelstuk geschreven, de klucht van ,Duifje en 
Snaphaan"; de intrige is, dat Duifje's vader zijn dochter met een 
oud man, Jan Hen, wil laten trouwen; hij weet wel, dat zij daar-
voor niet veel voelt, en laat haar, als hij uitgaat, door een knecht 
bewaken. Doch Duifje's minnaar, Snaphaan, weet dien knecht weg 
te lokken, maakt dan een afspraak met het meisje, en komt daar-
na, als dokter verkleed, weer. Het onderhoud dat hij dan met haar 
heeft, is van dien aard, dat de vader nu wel bereid is, toestemming 
tot het huwelijk to geven. Een som geld die Snaphaan van Jan 
Hen geleend heeft, geeft Duifje's vader terug. Dit stukje, dat 
blijkens de herdrukken, succes heeft gehad, geeft al voldoende 
aan, dat Fornenberghs smack, of althans zijn tooneelpraktijk, 
niet voor alles op het statige classicisme gericht was. Toch heeft 
hij ook wel het ,voorname" genre gespeeld ; zoowel in Den Haag
DE NOOZEMANS	343
als in de verschillende Duitsche, Scandinavische en Poolsche ste-
den, waarheen hij kunstreizen maakte ; - die tot de grootste en 
best-geslaagde pogingen tot propaganda voor Nederlandsche kunst 
in het buitenland behooren. Beroemd is hij ook door een in zijn tijd 
opmerkelijke zorg voor prachtige costuums. Fornenberghs troep 
is voorts de eerste, waarbij de vrouwenrollen geregeld door vrou-
wen worden gespeeld. De tooneelgeschiedenis begint in dezen tijd 
belangwekkend to worden ; .... maar dat is iets anders dan de ge-
schiedenis van de tooneellitteratuur. Een andere beroemde too-
neelspelersfamilie, met die van Fornenbergh dubbel verwant, 
vormen de Noozemans; Jan Noozeman en Jilles Noozeman schre-
ven ook eenige kluchten 1), die niet tot de slechtste behooren. 
,,Lichte Klaertje" (1645) -- van Jilles - is van deze spelen wel 
bet bekendste. Het is later door D. Lingelbach omgewerkt tot 
,,De ontdekte Schyndeugd". In bet XVIIIde eeuwsche tooneel-
tijdschrift „De Hollandsche Tooneel-beschouwer" (no. 15, van 15 
Maart 1763) wordt medegedeeld, dat Noozemans stuk - toen - 
reeds voorlang ,om deszelfs onhebbelijkheid" van bet tooneel 
gebannen was. Zoo erg als deze woorden zouden doen vermoe-
den, is bet echter volstrekt niet met Lichte Klaertje gesteld; 
maar.... de ondeugd werd er niet in gestraft - wel in „De ont-
dekte schyndeugd" - en dat stak onze vaderen, althans in bet 
vierde kwart van de XVIIde en in de XVIIIde eeuw, erg; bet is 
een prijzenswaardig gevoel, dat in hen beleedigd werd, zij bet dat 
het niet bepaald van zin voor de werkelijkheid getuigt. Lessing 
zou bet ook zoo vinden; de tooneelschrijver moet een naschepper 
zijn, beeldende een in zichzelf volledig wereldbeeld, waarin alles 
samenwerkt tot een schoon einde. Er zijn andere redenen, waarom 
ook ik voor een wederopvoering aan Lingelbachs werk de voor-
keur zou geven boven dat van Noozeman, en wel de veel zorg-
vuldiger afwerking, en de betere psychologische compositie. We 
kunnen in dit overzicht bier niet verder in treden; vermelden 
slechts den inhoud van het stuk, die hierop neerkomt : een vrouw
1) Dr. E. F. Kossmann, die in ,Das Niederlandische Faustspiel" en in ,Nieuwe 
Bijdragen tot de Geschiedenis van het Nederlandsche Tooneel in de 17de en 18de 
eeuw" zeer belangrijke gegevens omtrent al deze tooneelspelersfamilies heeft gepu-
bliceerd, heeft in het eerstgenoemde boek (blz. 122) deze stukken, alle op naam van 
J. Noozeman staande, onder Jan en Jilles verdeeld. Deze beide werken van Koss-
mann toonen een juist inzicht in tooneelkunst (en tooneelbedrijf); men leze vooral, 
wat dit betreft, in 't laatstgenoemde boek b1z. 153 vgl.
344	KLUCHTEN VAN JILLES NOOZEMAN
gaat in de afwezigheid van haar man met een minnaar uit ; de 
knecht verraadt haar, en haalt den man over, dat ze haar, als 
speellieden verkleed, in het verdachte herbergje, waar het paartje 
aan de fuif is, zullen bespieden. Als de man dan genoeg heeft ge-
constateerd, wordt de schout gehaald, doch de anderen hebben er 
de lucht van gekregen en zijn gevlucht. Ten slotte moet de man 
dan nog vergiffenis vragen - a la George Dandin - en de triomf 
van Klaertje is volkomen. Althans in Noozemans redactie. In 
Lingelbachs omwerking volgt dan nog, na haar triomf, een be-
schaming der vrouw. Het stuk is inderdaad heel onderhoudend. 
Jilles Noozeman geeft altijd echt ,tooneel", wat van een tooneel-
speler trouwens niet verwonderlijk is. Een paar andere aardige 
kluchten van hem zijn ,Hans van Tongen, razende Liefdens 
Eynd" en „Bedrooge Dronkkaart of Dronkke-Mans Hel". In 
't eerste stuk, dat ook, voor zoover we weten, Jilles' eerste is ge-
weest (het is in 1644 uitgegeven), toont hij toch ook wel voor de 
echtelijke moraal to voelen; het motto luidt „Die soeckt to snoe-
pen in de Echt, Wert dickmael qualijck af-gherecht". Het is 
een niet onvermakelijk liefdesgeval van den schilder Hans van 
Tongen, die verliefd wordt op een vrouw die hij ziet in 't huis 
waarin hij werkt. Zijn makkers beloven hem, dat ze door toover-
middelen de vrouw zoo zullen belezen, dat zij hem overal volgt. 
Ze betrekken haar dan in het geheim, zoodat de toovermiddelen 
schitterend werken. Maar als zij Hans naar de vliering is gevolgd, 
verandert zij daar plotseling van houding en gaat op hem zitten. 
De vrienden komen dan aan, ook Geertje Goris, Hans' vrouw, en 
hij is ,erbij". De dialoog is uitstekend; en de hokuspokus met de 
toovermiddelen, daarna de volgzaamheid der vrouw, kunnen niet 
anders dan zeer komisch werken.
,,Bedrooge Dronkkaart of Dronkke-Mans Hel" is ook wel zeer 
succesvol geweest, het gegeven is vier maal door andere too-
neelschrijvers nagedicht. Het is het verhaal van de bekeering van 
een dronkelap, then men ten halve bedwelmt en dan, na hem over-
tuigd to hebben dat zijn einde nabij is, voor den rechterstoel van 
Radamanthus en Aeacus voert, die vreeselijke vonnissen vellen 
over buren, door Charon voor hen gebracht. De dronkelap, 
Floris Koerten, belooft doodsbang beterschap, als hem daartoe 
nog een poosje levens wordt gelaten. Dat wordt hem toegestaan, 
en als hij bijkomt, is hij een ander mensch. Een handeling,
W. D. HOOFT	345

van een springlevenden dialoog begeleid, die zeer effectrijk is.
Het aantal kluchten in de XVIIde eeuw is legio ; Van Vloten heeft 
in zijn bloemlezing ,Het Nederlandsche Kluchtspel van de l4de 
tot de l8de eeuw" - wat het tijdvak waarover we spreken betreft, 
in het tweede en derde deel van dit werk - een voortreflijk idee 
ervan gegeven (al levert het lezen van een menigte fragmenten 
- en hier zijn er nogal wat ! - nooit de voldoening op, aan de 
lectuur van een aantal volledige stukken verbonden). Wij kun-
nen bij al deze volks-vroolijkheid niet stilstaan, maar willen 
toch bij den belangstellenden lezer een aantal van die fleuri-
ge, XVIIde eeuwsche spelen - de genres blijspel en klucht zijn 
to dezen moeilijk uit elkaar to houden - met een enkel wodro 
inleiden.
Er zijn dan drie blijspel- en kluchtschrijvers in de XVIIde 
eeuw, die een iets langere beschouwing waard zijn. Dat is in de 
eerste plaats W. D. Hooft, wiens werk chronologisch reeds komt 
voor dat van Noozeman; we noemen hiervan „Jan Saly", ,Styve 
Piet", „De Heden-daeghsche Verloren Soon" en „Andrea de 
Piere, Peerdekooper". „Jan Saly", die hier meer een ,groen" 
dan een saai mannetje is, is al op jaren; de koppelaarster Trijn 
Ratels heeft een meisje voor hem, maar een, waar een steekje aan 
los is; hij krijgt wat Breeroo meer plastisch dan kiesch noemt „een 
bereden merrie en een veulentje toe". Een maand na de bruiloft 
is „de vroemoer al noodig". De over-onnoozele Jan is verrukt 
over het snelle verloop en koopt maar vast twaalf wiegen tegelijk; 
zoo heeft hij voor een j aar genoeg. De klucht, afgewisseld met zang, 
is vol teekenachtige volkstooneeltjes en Jan Saly is een van die 
oer-Hollandsch-komische onnoozele en verliefde rollen, waarom 
ons yolk, als ze goed worden vertolkt, bereid is to schateren. De-
licaat is deze kunst niet, maar vol vaderlandsche atmosfeer. 
Korter, maar wat den dialoog betreft van gelijke waarde, is de 
klucht van ,Stijve Piet", een ander geval van wat ons yolk „een 
motje" noemt. Aeltie Lammerts kan Been toestemming krijgen 
om met haar stijven Piet to trouwen, en gaat er dan een dagje met 
dezen begeerden jongeling vandoor. Dan komen ze terug, en Piet 
annonceert zijn schoonmoeder, die boven uit het venster kijkt, 
en vraagt wie daar klopt : „Jou dochter met haer echte getrouwde 
man". De ontvangst is met hartelijk, maar Jannetje Floris, het 
Buur-wyf, ,komt uyt op dit geraes", en verwerft, nadat Aeltie
346	ASSELI J N
,,wat" van haar zelven gelegen heeft, vergiffenis voor 't paar. Een 
paar ,optreckers" kruiden 't geval. „De Hedendaeghsche Ver-
loren Soon" is de geschiedenis van een lichtmis, die zijn vader 
besteelt, en dan, na avonturen als die van den verloren zoon uit 
de gelijkenis, berooid terugkomt; een reeks zeer kleurige tafe-
reeltjes van oudhollandsch leven, op onderhoudende wijze aan-
eengerijd. In „Andrea de Piere, Peerdekooper" ten slotte heeft 
Hooft de bekende novelle uit de Decamerone (II, 5) gedramati-
seerd en naar 's lands ghelegenheyt bewerkt. Een uiterst rouw 
geval, maar de geest ervan typeert onze XVIIde eeuw, den bloei-
tijd, zeker, - doch van een yolk dat over 't algemeen meer ple-
zier in 't leven dan gevoelsbeschaving had. De wilde, harde le-
vensvreugd zit er intusschen sterk in. Ik sta bij dit werk langer 
stil dan men in letterkundige handboeken pleegt to doen, omdat 
ik meen, zoo een vollediger en dus juister beeld to geven van het, 
ook in 't letterkundige kenbare, echte Nederlandsche volksleven, 
een beeld dat door de overheerschende vooropstelling van de ge-
importeerde mode-litteratuur der hoogere standen - waarvan ik 
intusschen de hooge kunstwaarde geenszins onderschat - lich-
telijk pleegt to worden vervalscht. Deze volkskunst trekt en 
vermaakt niet alleen een veel grooter deel van ons yolk, maar is 
qua werkelijke tooneelkunst ook veel beter dan de barokke kunst 
waaraan wij overigens, wegens andere qualiteiten, alle aandacht 
wijden zullen.
De tweede, in dubbelen zin populaire tooneelschrijver die in 
dit verband de aandacht verdient, is Thomas Asselijn. Hij is een 
van de weinige blijspelschrijvers van wien althans een stuk tot in 
het heden zeer bekend is gebleven, ni. „Jan Klaasz of Gewaande 
Dienstmaagt". Dit aardige spel, met zijn vervolgen, zijn werk 
van den ouden dag; Asselijn, afkomstig uit Dieppe, maar die 
een Nederlandsch waar ,geen woord Fransch bij" is, heeft 
leeren schrijven, is jong hier to lande gekomen, en heeft zich al 
spoedig, terwijl hij van beroep karmozijnverver (later boekbin-
der) to Amsterdam was, met de poezie ingelaten ; in 1653 vinden 
we hem vermeld als den vervaardiger - mogen we wel zeggen - 
van de berijmde toespraken met een gezang en een sonnet ter 
eere van Vondel, toen deze op den St. Jorisdoelen door de schil-
ders werd gehuldigd; „de vereenigingh van Apelles en Apollo". 
Hij schrijft ook eenige spektakelstukken, die hem door dokter
ASSELI JN	347
Meyer, den schouwburgregent, den niet onjuisten bijnaam van 
den aap van Jan Vos zouden doen geven, en heeft een bewogen en 
bewegend aandeel in de vele ruzies - van een gedeeltelijk prin-
cipieel karakter - tusschen eenige tooneelschrijvers en het let-
terkundig genootschap Nil volentibus arduum, waarop we in meer 
treurspelige sferen terugkomen. We staan bij then ,strijd", gelijk 
men het gewoonlijk met een ietwat to ernstigen term noemt, 
niet stil; vermelden alleen, dat het, althans wat Asselijn betreft, 
voornamelijk ging om de waarde van oorspronkelijk werk, dat 
de mannen van „Nil" achterstelden bij vertalingen.
Asselijn heeft veel wederwaardigheden in zijn loopbaan als too-
neelschrijver beleefd ; zijn ,Egmont en Hoorne" - ook al een zeer 
spektakelachtig kijkstuk - werd verboden, omdat er krasse din-
gen tegen Hervormden en beeldstormers in werden gezegd; al-
licht, want ze kwamen van Spaansche zijde. Dat was in 1685. 
Drie jaar vroeger had hij ook al eens een verbod gekregen. Dit 
gold Jan Klaasz.
Asselijn was twee-en-zestig jaar toen hij dit stuk schreef, en --
het moge alien ouderen onder ons die nog weinig goeds hebben tot 
stand gebracht en weinig succes geoogst, tot troostende hope strek-
ken ! - plotseling brengt hij, na vele middelmatige en minder dan 
middelmatige stukken van ietwat bombastische romantiek, een 
meesterstukje tot stand. Want dat is „Jan Klaasz.". De intrigue 
van het stuk is allerminst nieuw; Willem Hoofts ,Stijve Piet" 
had een verloop, waar dat van dit stuk op lijkt. Maar de wijze 
waarop het was uitgewerkt! Zaartje Jans, een dochter van steil-
vrome lieden, valt nogal uit den toonaard van het ouderlijk ge-
zin ; zij is verliefd op Jan Klaasz ; vice versa. Maar vader Jan en 
moeder Dieuwertje hebben degelijker plannen met haar, en wen-
schen Reinier Adriaensen, een kwaker, tot schoonzoon. Tjerk 
Hendrikze en Stoffel Thysen komen voor dezen jongeling een 
huwelijksaanzoek doen, en krijgen van de ouders de betuiging 
van hun volledige sympathie met dit plan. Maar de jeugdige 
gelieven Zaartje en Jan hebben 't anders beschikt. Lyntje de 
Meyd, die na een fiksche kijfscene - een zeer geliefd tafereel bij 
onze blijspelschrijvers  nit ,haer huur" vertrokken is, moet 
door een ander vervangen worden, en nu nemen Zaartje en Jan 
de besteedster Martyntje in den arm, die moeder Dieuwertje Jan 
Klaasz in meidekleeren als Jannetje Martens in huis brengen
348	JAN KLAASZ OF GEWAANDE DIENSTMAAGT
zal. De meid en de dochter slapen samen; en men begrijpt de rest 
Vader en Moeder staan voor wat men een „fait accompli" mag 
noemen, en Zaartje behoeft niet eens zonder de toestemming 
van haar ouders to trouwen. Dit heele gevalletje is met een vol-
komen Molieresque „verve" behandeld. Het is vol Jan Steen 
waardige scenes, en we verwonderen ons met, dat Cornelis Troost 
eenige tafereelen met zijn merkwaardige pastelkunst heeft ver-
eeuwigd: het tafereel van het huwelijksaanzoek door de twee 
vrome broeders, en de prachtige scene als Reinier Adriaensen in 
temerigen toon zelf zijn belangen bij Zaartje bepleit, terwijl zij 
hem over de onderdeur spottend van repliek dient. En het too-
neel, als den morgen na zijn eersten nacht in dienstbaarheid 
doorgebracht, de in 't huiswerk uitermate onhandige Jannetje 
wordt geidentificeerd.
De ouders van Zaartje zijn, even als Tjerk Hendrikze en Stoffel 
Thysen, eerbare mennisten (ten onrechte door Asselijn met de 
kwakers gelijk gesteld), en men zou de beteekenis die de gods-
dienst-„ijver" in 't Nederlandsche volksleven van de XVIIde eeuw 
inneemt, onderschatten, als men zich zou verbazen, dat deze 
spot niet minder ergernis heeft gewekt dan Tartuffe in Frankrijk. 
Tartuffe was een schelm, dat was Reinier Adriaenzen volstrekt 
niet; hij was alleen maar een ,steyloor". Maar evenzeer als de 
,,devots" in Frankrijk zich stieten aan de spottende tentoonstel-
ling van den - zij 't maar schijn- - vrome, heeft men zich to 
onzent geergerd aan den spot met den temer Reinier, die telkens 
met een zalvend - naar eisch der voorafgaande clauzen verschil-
lend gemoduleerd - ,zo, zo" zijn replieken op Zaartjes hoon 
inleidt. (Ilde bedrijf, 8ste tooneel). Dat ,zo, zo" heeft tot scha-
terende en monkelende pret, ja tot een waar enthousiasme aan de 
eene, en daardoor tot een even groote verontwaardiging aan de 
andere zijde aanleiding gegeven. „De zo-zo's" werd de bijnaam 
van de uitgestreken vromen, van wie de tegenpartij - ongetwij-
feld to veel generaliseerend - placht en pleegt to beweren, dat 
zij ,ze achter de mouwen hebben". In de inleiding tot de uitgave 
van het stuk door Buitenrust Hettema, Cramer en Poll vinden 
we al de rumoerigheden naar aanleiding van dit spel ontstaan, 
genoteerd. Betje Wolff zal ook nog over de ,zo-zo's" spreken.
De vervolgen op „Jan Klaasz", ,Kraam-bed of Kandeel-maal 
van Zaartje Jans, vrouw van Jan Klaaszen", ,Echtscheiding
DE VERVOLGEN HIEROP	349
van Jan Klaasz en Saartje Jans" en „De Schijnheilige Vrouw, 
met de Uitvaard van Jan Jasperzen, vader van Saartje Jans" 
zullen wel voornamelijk geschreven zijn op grond van het succes 
van 't eerste stuk; tot deze overtuigingkomt men vooral, wanneer 
men opmerkt, hoe buitengewoon los de band vooral van het laat-
ste spel met de voorafgaande is. Het heele verband bestaat hierin, 
dat „de schijnheilige vrouw" van den titel de echtgenoote is van 
den aanspreker, die juist op den dag waarop het stuk speelt, 
den ex-schoonvader van Jan Klaaszen moet begraven
Er zou over al deze spelen veel to zeggen zijn; over hun zeer 
verschillende dramatische beteekenis vooral, want terwijl de 
schrijver in het eerste stuk vooral in de handeling zijn kracht 
zoekt - het is misschien wel kenmerkend voor zijn talent. dat hij 
het gegeven van die handeling van elders ontleende 1) -, zoekt 
hij het verder vooral in de milieuschildering en in typeering, en 
wel bedenkelijk vaak in de typeering van kijvende vrouwen, spe-
ciaal dienstboden. Ook wel in het telkens weer laten optreden, 
zij het als bijpersoon, van typen die het publiek in de vorige stuk-
ken had gezien, zoodat er een zeker genoegen van ,ouwe-kennis" 
in lag, ze weer to ontmoeten. Dit laatste kan men meer een han-
digheid dan een artistiek bedrijf achten, maar per slot van reke-
ning zijn de elementen handigheid en artisticiteit in zake de too-
neelkunst niet to scheiden ; litteratoren spreken dikwijls min-
achtend van ,tooneeltrucs en miskennen daarbij het wezen 
van het tooneel; de keuze van een eigenaardig woord door een 
dichter, op grond van een fijne gevoels-associatie, zou met even-
veel recht, d.w.z. met evenveel onrecht, een truc kunnen worden 
genoemd ! Los van de Jan-Klaaszen-cyclus staan Asselijns ,Stief-
moer", „Stiefvaer" en ,Spilpenning" (alleen in „De Stiefvaer" 
wordt even een der personen uit lien cyclus genoerad; een herin-
nering voor de toeschouwers aan een vroegere genoeglijke stem-
ming waarin dezelfde schrijver hen had gebracht). Er is hier 
weinig nieuws, en de „Stiefvaer" is zelfs bedenkelijk nauwkeurig 
de tegenhanger van de ,Stiefmoer" ; in beide stukken is een 
dienstbare tot echtgenoot verheven, in beide stukken wordt het 
voorkind overdreven slecht behandeld, en de naamhelden der 
stukken zijn in beide gevallen even weinig to betoomen, tot ze,
1) Aande,,Klughtvan'tBakkersknaapje".
350	GUSMIAN DE ALFARACHE
zonder veel verwikkeling, plots met alleen worden betoomd, maar 
getemd. In „De Stiefvaer" en in „De Spilpenning" komt voorts 
een afwezig gewaand man zijn vrouw verrassen. Doch het plas-
tisch blijspeldichterstalent verloochent zich hier toch niet, b.v. 
in het tooneel waarin de hannekemaaiersfamilie van de Stiefmoer 
optreedt en in dat waarin zij zelf, in haar oude meidenplunje, 
vergiffenis moet vragen; - er is ook een geestige en tooneel-
matig-gevoelde tegenstelling tusschen het vertroetelde eigen en 
't mishandelde stiefkind in de Stiefouders-spelen, en in de ,Spil-
penning" dat, ondanks een mat slot van 't eerste bedrijf, belang-
rijk meer onderhoudend is dan de andere, komen veel kleurige 
tafereeltjes (b.v. dat van de Joodsche kooplui en dat van het 
„theetje"). De taal van Asselijn is minder fleurig-los geworden, 
zooals Kalff terecht opmerkt ; toch kan men zich nog wel aan 
menige pleizierige Hollandsche beeldspraak vergasten : ,als hot-
ter in de pan zoo zel ze razen" heet het bijvoorbeeld in de ,Stief-
moer". . . .
De treurspelen van Asselijn mogen we zonder schade voor den 
lezer onvermeld laten, maar zijn ,Gusman de Alfarache", naar 
een Spaanschen schelmenroman bewerkt, verdient wel de aan-
dacht. Het geeft de zeer vermakelijke en zeer tooneelmatig be-
handelde historie van twee dieven en een dievegge, die zich 
aanstellen als hevig ziek en met wonden overdekt, en zoo een 
drietal goedgeloovige voorname heeren erin laten loopen, doch 
door den dokter worden ontmaskerd. Zijn waarde ontleent dit 
stukje aan den wel grappigen dialoog van het drietal schooiers, 
aan de rappe afwisseling van plezierig overleg wanneer ze onder 
elkaar zijn en de hevige jammerklachten en de smartelijke hou-
ding van Gusman, zoodra er vreemden in de buurt komen. 'n 
Echt speelstukje wel, naar den smaak des yolks; een modern pu-
bliek zou bij 't aanzien daarvan waarschijnlijk wel naar een min-
der eenvoudige intrigue verlangen ; vooral het slot loopt wat 
„kaal" af. Men verkneukelt zich een oogenblik in de gedachte dat 
de medici zich in 't complot zullen laten betrekken - wat alles-
zins hun voordeel zou zijn: ze konden langen tijd den voornamen 
heer Dosorio voor deze behandeling laten betalen, en ze zouden 
schijnen een prachtige genezing to hebben bewerkt. Maar neen, 
- de ondeugd moet worden gestraft. Het is bij dergelijke, vrij 
onschuldige schelmenverhalen wel eens jammer, dat de ondeugd
BERNAGIE	351
altijd gestraft moet worden, ... als de bloeitijd van ons yolk voorbij-
raakt. Asselijns werk althans heeft veelszins onder deze verplich-
ting tot rechtvaardigheid ,naer 't wetboek per poeten" geleden.
De derde van de XVIIde eeuwsche klucht- en blijspelschrijvers, 
die wat meer aandacht dan de groote hoop verdient, is Bernagie. 
Hij heeft een merkwaardige loopbaan als tooneelschrijvcr. Van 
beroep was hij medicus ; dokter, later professor to Amsterdam. 
Plotseling, in drie jaar (1684-'86), d.i. voor zijn professoraat, 
schrijft hij drie treurspelen en een tiental blijspelen; zwijgt dan 
weer, vermoedelijk to zeer in beslag genomen door zijn studien 
en colleges, die, naar we vermeld vinden „een groote affluentie 
van toehoorders" hadden; tot hij op 't laatst van zijn leven weer 
met een spel, ditmaal met een zinnespel, voor den dag komt, 
„De Mode". Wat hierbij als doel, van dit stuk en van den Schouw-
burg in 't algemeen, wordt aangegeven, ,vorderinge van de 
deugd en goede zeden en bestraffinge der fouten", heeft Bernagie, 
wiens zinspreuk was ,Latet quoque utilitas", op wel zeer blijk-
bare wijze in al zijn blijspelen betracht; ze hebben er niet minder 
succes om gehad; trouwens ook twee van zijn drie treurspelen, 
hoewel die ons niet belangrijker voorkomen dan de tallooze andere 
naar Fransch-classiek model, zijn ruim een eeuw lang gespeeld.
Men moet erkennen, dat zijn comedies - waartoe we ons voor 
't oogenblik bepalen - aardig zijn, al zijn ze niet zoo sprankelend 
als die van Asselijn. ,Het huwelijk sluyten" is wel de beste. Een 
gierigaard, naar Hoofts voorbeeld Warnaar genoemd, wiens ge-
brek met tal van geestige trekjes wordt gedemonstreerd, wil, 
uiteraard, voor zijn dochter een voor alles rijken man hebben; op 
verdere eigenschappen zal minder worden gelet. De man naar 
Jacoba's hart, Ferdinand, blijkt negenduizend gulden to weinig to 
bezitten. Door een list, n.l. door zijn knecht als een schatrijken 
,,Guineesvaarder" en zichzelf als diens Moorschen knecht to ver-
mommen, weet hij acces to verkrijgen ; de Guineesvaarder doet zul-
ke verhalen van zijn rijkdom, dat wader Warnaar onmiddellijk alle 
andere vrijers verwerpt; al blijkt die Guineesvaarder ook nog zoo 
grof to zijn. Zijn grofheid-en daar komt de zin voor terechtwijzing 
naar voren - doet hem ook leelijke dingen bij hun waren naam 
noemen; hij bespreekt het huwelijk als een koop en de dochter 
als koopwaar, wat de moeder geducht schokt. De Moor geeft dan 
nog eenige treffende blijken van zijn kunst om 't karakter uit de
352	BERNAGIE
hand to lezen en de toebereidselen tot de bruiloft worden 
gemaakt. De Guineesvaarder verwijdert zich even om zijn schat-
ten to halen, maar komt na een poosje binnen vliegen: de Moor 
heeft hem al wat hij bezat, ontstolen. Hij is nu wilder en zee-
vaarderiger dan ooit, bedreigt moeder Geertruy met een mes. Zoo 
vervalt hij nu ook als pretendent, maar de kosten voor de brui-
loft zijn gemaakt en als nu plotseling Frederik weer verschijnt, 
zal hij dan toch maar de gelukkige zijn. Het stuk vertoont in bij-
zondere mate Bernagie's vaardigheid als tooneelschrijver. Het is 
vol van de eigenaardige, in zulk een klucht vereischte beweeg-
lijkheid. ,Belachelijke Jonker" wordt meer nog dan 't vorige 
stuk in onze litteratuurgeschiedenissen naar voren geschoven ; 
het is namelijk voor den modernen lezer en toeschouwer belang-
rijker uit een cultuurhistorisch oogpunt, - wat natuurlijk niet 
het artistiek credit van den schrijver ten goede komt. We krijgen 
in dit stuk, wat later Langendijk ons in zijn ,Spiegel der Vader-
landsche kooplieden" zal geven, namelijk een gedramatiseerd 
beeld van het snel verval door weelde, dat ook reeds het laatste 
vierde-deel van onze XVIIde eeuw kenmerkt, die --- we merkten 
het reeds op - slechts tot ± 1650 een ,gouden" eeuw mag hee-
ten, en na 1675 cultuurhistorisch een geheel vormt met de XVIIIe 
eeuw tot + 1760. Dat verval is heel aardig door Bernagie ver-
beeld in de tegenstelling van een nog ouderwetsch-degelij ken 
oom die uit Indie terugkomt en in 't vaderland zijn nichtje, 
,,modern"-modieus en verkwistend weervindt. Haar moeder 
heeft ook al een tikje van den molen beet, maar dan de ,belache-
lijke jonker", die het meisje ,oppast" ! Daar is Hildebrands Van 
der Hoogen niets bij ! Vanwege de,,dramatische rechtvaardigheid" 
krijgt hij dan ook dit meisje niet; die is voor den soliden Karel, 
die zoo netjes schrijft. Die schrijfproeven als maatstaf zijn wel wat 
erg schoolmeesterachtig, maar misschien juist daarom ook wel 
Hollandsch. Ze vormen echter niet een zeer tooneelmatig motief, 
want het verschil in handschrift tusschen Jonker Eduard en den 
braven Karel kan kwalijk nit de zaal zichtbaar zijn. Wel erg 
tooneelmatig - op uitsluitend uiterlijke wijze - is dan weer een 
scherm-scene en het optreden van 'n paar „zwarten" (uit Indie!), 
zwarten met ,veeren" ; - men herinnert zich deze liefhebberij 
van den schrijver nit ,Het huwelijck sluyten". Er is meer in 't 
stuk, dat effect beloofde en inderdaad succes had; bijvoorbeeld
VOLKSTOONEEL	353
het tooneel waarin oom tegenover al het Fransch van Eduard 
zijn Japansch stelt; wordt dit winderig ter eene en ,unverfroren" 
ter andere zijde gespeeld, dan moet dit ook wel heel aardig wezen. 
Onwaarschijnlijk zijn de „Indische kleederen" van oom, die hij on-
der zijn mantel aanheeft en blijkbaar niet voor Europeesche heeft 
verwisseld. -Ook „De ontrouwe voogd" is niet onaardig ; de hierin 
voorkomende purgeer-scene accentueert het verschil in smaak 
tusschen het XVIIde eeuwsche en ons publiek; een verschil dat 
niet alleen in ons land op to merken is. -,,De Debauchant", naar 
Plautus' Mostellaria, bevat een zeer onhollandsche verhouding - 
die tusschen den gouverneur-slaaf en zijn pupil -, maar overi-
gens is 't stuk ook wat den genoeglijken dialoog betreft, zeer Hol-
landsch.
*
Het is onze bedoeling - herhalen wij -, voor alles de letterkun-
dige geschiedenis van ons yolk to geven als een reeks uitingen van 
zijn levee; waaraan men dat leven, met zijn vreugden en zijn smar-
ten, zijn idealen en vervoeringen kan waarnemen. Vandaar dat wij 
aan het populair genoegen - en aan den populairen ernst - een 
grooter plaats inruimen dan men pleegt to doen, en de eigenaardige 
import-kunst der Renaissance, dra met het autochthone wezen tot 
,,barok" versmolten, die kunst die in ons yolk niet heel diep door-
dringt, en zeker niet in de eerste plaats een uiting van dat yolk 
is, ondanks haar schoonheid, een beperkter plaats geven. We 
willen echter ook geenszins het element der schoonheid misken-
nen, en, een geschiedenis van een kunst schrijvende, hierbij de 
schoonheid in haar recht verkorten ! Reden waarom we ook niet 
van plan zijn, een uitvoerige opsomming to geven van alwat er op 
dat ,populaire" gebied to vinden is; de belangstellende lezer kan 
het noodige in Worps „Drama en Tooneel", ook in Te Winkels 
,,Ontwikkelingsgang" vinden. Zoo staan we dan niet stil bij - 
om van het overige in dat genre het beste nog slechts even aan to 
duiden - de blijspelen van Johan van Paffenrode, van Van 
Santen, van Bormeester (die „'t Niewsgierige Aegje" schreef, 
wier nieuwsgierigheid spreekwoordelijk werd), van Tengnagel, 
J. van Breen, Isaak Vos, du Moulin, Focquenbroch 1). Eenige
1) De beste werken van deze auteurs passeeren de revue in mijn ,Lijst van Ne-
derlandsche Tooneelstukken". Zie mijn ,Studien over Litteratuur en Tooneel (Maas-
tricht, 1924, blz. 233-236).
WALCH	23
354	MICHIEL DE SWAEN
meerdere aandacht verdient nog wel een Zuidnederlandsch werk 
„De Verheerelyckte Schoenlappers of de Gecroonde Leersse" door 
Michiel de Swaen, die meer belangrijk werk, ook ernstig tooneel-
werk schiep. Het is een aardig vastenavondspel, waarin een anec-
dote betreffende keizer Karel V gedramatiseerd en met een lief-
desintriguetje aangevuld wordt. Het Nederlandsch Tooneel heeft 
in het seizoen 1916-1917 een aantal mooie, naar aankleeding en 
spel stijlvolle opvoeringen van dit stuk gegeven, onder leiding 
van Adriaan van der Horst. Het bleek, en niet het minst als 
volksvoorstelling, ons publiek nog volkomen to kunnen bezig-
houden.
Michiel de Swaen dan heeft ook zeer ernstige ,Godtvruchtige 
en sedige" tooneelwerken geschreven ; buitendien nog veel lyrische 
gedichten en een ,Nederduytsche Dightkunde". Van zijn stichte-
lijke spelen noemen we „De Menschwordingh van het Eeuwigh 
Woort" (1686), dat waarschijnlijk deel heeft uitgemaakt van het 
repertoire der Bilsensche rederijkerskamer De Veltbloemen, die 
tot zinspreuk had ,Reuck vuldt en verheught". In een Inley-
dingh, vijf zeer korte bedrijven en een,,Sluyt reden" dramatizeert 
hier een groot dichter op de meest kiesche en verheven wijze de 
hemelsche voorbereiding tot Christi geboorte. Het stuk stelt zeer 
bijzondere eischen van sobere regie; bijzondere eischen van mu-
ziek ook. Het zou een zeer geschikt stuk zijn om op den dag van 
Maria Boodschap to spelen, maar in een Protestantsch land is 
Kerstavond ook wel zeer geeigend.
Het verdere ernstige tooneel komt in de volgende hoofdstukken 
ter sprake.
L i t t e r a t u u r


E. F. KOSSMANN, Das Niederldndische Faustspiel des siebzehnten Jahrhunderts, 
;nit einer Beilage uber die Haager Biihne r66o bis 1720 ('s-Gravenhage, 1910).
E. F. KosSMANN, Nieuwe Bijdragen tot de geschiedenis van het Nederlandsche 
tooneel in de 17e en 18e eeuw ('s-Gravenhage, 1915).
B. H. VAN 'T HOOFT, Das holllndische Volksbuch vom Doklor Faust (Den 
Haag, 1926).
J. A. WORe, Geschiedenis van het Drama en van het Tooneel in Nederland,
2 dln. (Groningen, 1904 en 1908).
j. I.. `VALCn, Studien over Litteratuur en Tooneel (Maastricht, 1924).
J. VAN VLOTEN, Het Nederlandsche kluchtspel van de 14e tot de r8e eeuw. 2e ver-
meerderde druk, 3 din. (Haarlem, 1878-1881).
P. H. VAN MoERKERKEN, Het Nederlandsche Kluchtspel in de r7de eeuw, 2 dln. 
(Sneek, 1899).
LITTERATUUR
355
B. ALBACH, Dc eerste Nederlandsche tooneelspelers (o.a. Jan Baptist van 
Fornenbergh en Jillis Noozeinan) (Het Tooneel XIX, b1z. 113).
HERB. JUNKERS, Niederldndische Schauspieler and niederldndische Schau-
spielkunst irn 17. and z8. Jahrhundert in Deutschland (Haag, 1936).
J. H. %V. UNGER, .11attheus Gansneb Tengnagel (Oud-Holland I, b1z. 195 en 311)-
J. A. WORP, ,D'onbekende I'oerman van 't Schouburgh" (Ts. v. Ned. T.- en 
Letterk. XXXIV, b1z. 83).
J. F. HAVERMAN, W. D. Hooft en zijn kluchten (Den Haag, 1895).
A. J. BARNOUW, 't Vieuwsgierigh .4e,je (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XX, b1z. 
291).
J. VAN PAFFENRODE, Gedigten (Amsterdam, 1711).
J. A. WVORP, J. van Paffenrode (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. I, blz. 165).
W. VAN FoCQUENBROCH, _IIle de Werken, uitg. door A. Bogaert (Amsterdam,
1766).
J. A. WoRP, IV. van Focuuenbroch (De Gids 1881, III, blz. 499).
Asselijn's Werken, uitg. door A. DE JAGER, deel I (Groningen, 1878; Goedk. 
nitg. Amsterdam, 1907).
TH. AsSELIJN, De Dobbelaar, mtg. door R. GRISARD (Ts. v. Ned. T.- en Let-
terk. XXVIII. blz. 162).
J. A. WORP, Thomas Asselijn (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. IV, b1z. 45, V, b1z. 62). 
W. ZUIDEMA, Asselijn's Grooten li urieen (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XXII, 
blz. 124).
THOMAS AsSELIJN, Jan Klaaz of Gcwaande Dienstmaagt, uitg. door F. BUITEN-
RUST HETTEMA, N. A. CRAMER en K. POLL. Zwolsche Herdrukken No. 12-13 
(Zwolle, - z.j. - 1900).
A. C. KERSBERGEN, .4sselijn's,fan Klaaz al.s ,Uarionettenspel (Nienwe Taalgids 
XXIII, blz. 294).
J. J. SooNs, Thomas .lsselijn, ele Poolsehe broeders en de Munstersche broeders 
(Nieuwe Taalgids XXX, blz. 414).
Id., De tendens van de Nederlandsche Tartuffe-bewerkingen (van TH. AsSELIJN,
P. SCHAAK, J. VAN RIJNDORP en B. ZwEERTS) (Nieuwe Taalgids XXXI, blz. 78). 
C. N. WYBRANDS, Het Amsterdamsche Tooneel r617-1772 (Utrecht, 1873). 
J. A. WORP, Dr. Pieter Bernagie (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. III, b1z. 123).
W. L. VAN HELTEN, Drie Kluchtspelen der zeventiende eeuw (Rotterdam, 1871). 
BERNAGIE, De belachelyke ionker en Studente-leven, uitg. door G. VELDERMAN
(Bib. v. Ned. Klassieken no. 2) (Doetinchem, 1882).
C. HuYSMANS, HetGeheam van een nevsterie,spel (Versl. en Med. Zion. VI. Acad.
1926, blz. 38).
Werken van Michiel de Szeaen, uitg. d. V. CELEN met de medew. van C. Huys-
MANS en M. SABRE (Antwerpen, 1928). (Deel I en II bevatten de tooneelspelen).
AD. SASSEN, [let lied van 3lichiel de Sn'acn (Nieuwe Gemeenschap, 1935, 
b1z. 88).
De Verheerlijekte Schoenlappers of De Gecroonde Leersse, tot een vasten-
avontspel tooneelgewijs opgestelt: uitg. door A. J. Schneiders (Den Haag, z. j. - 
1941 -).
DE BAROK-LITTERATUUR

We hebben in de voorafgaande hoofdstukken de lijn der au-
tochthone kunst doorgetrokken tot ver in de XVIIde eeuw, en 
komen nu tot die kunstuitingen, waarbij het geimporteerde re-
naissance-element den boventoon voert. Werd hierbij tijdelijk 
van de chronologie afgeweken, dit scheen ons gewettigd door het 
belang dat erin gelegen is, het doorloopen van genoemde lijn to 
demonstreeren. Die we in volgende hoofdstukken weer verder 
vervolgen.
Als reeds vroeger in de zuidelijke Nederlanden, zien we den in-
vloed van de Renaissance ook in het noorden zich het eerst duide-
lijk openbaren in die centra van Middeleeuwsch gilde-achtig lit-
terair leven, die de rederijkerskamers zijn. De geschiedenis van de 
oude camer, De Eglantier, nagaande 1), zagen we, dat Dr. Samuel 
Coster (1579-1665) daar een paar tooneelstukken met klassieke 
onderwerpen liet opvoeren. V66r deze spelen echter werden ver-
toond, waren Hoofts „Achilles en Polyxena" en zijn ,Ariadne" 
reeds verschenen.
Met Hooft en Coster nu doet het classicisme, en wel in de nuan-
ce-Seneca, zijn intree op ons tooneel. Het is echter wenschelijk, 
Hooft en zijn werk-in-z'n-geheel afzonderlijk to behandelen; hij is 
in zake de XVIIde eeuwsche renaissance- en barokkunst een ge-
stalte, die, vooruitstrevend, representatief en uit schoonheids-
oogpunt allerbelangrijkst, zich omhoog werkt in een omgeving, 
die door zijn invloed langen tijd wordt beheerscht, en die bij de 
bespreking van zijn persoon en werk telkens als tweede en derde 
plan zichtbaar moge worden gemaakt. Wanneer we van tweede-
plan spreken, denken we aan den belangwekkenden kring van 
zijn vrienden en geestverwanten, waarachter weer het verdere 
Amsterdamsche kunstleven verschijnt.
1) Zie hierv3Gr, b1z. 284-288.
P. Cz. HOOFT	357
PIETER CORNELISZOON HOOFT

In 1581 is hij to Amsterdam geboren als zoon van den kloeken 
en rechtschapen koopman - en weldra raadslid, schepen, in 1588 
burgemeester -- Cornelis Pieterszoon Hooft, die, van eenvoudige 
afkomst -- zijn wader was schipper, zijn moeder een boerin - 
een van de prachtfiguren van then sterken tijd van strijd en con-
solidatie der Nederlanden was ; Vondel zal hem in 't aan den zoon 
opgedragen gedicht ,Roskam" in bezielde verzen verheerlijken:
Hoe heeft hem Amsteldam ervaren wijs en simpel:
Een hoofd vol kreucken, een geweten sonder rimpel.
Wijs was ook de zoon ; simpel - d. i. eenvoudig - is hij althans 
niet lang gebleven. Hij werd de typische vertegenwoordiger van 
de aristocratisch-uitheemsche renaissance, die renaissance die 
hij, langzamerhand, volkomen naar haar wezen heeft door-
voeld, en die zijn zin voor verfijning, zijn liefde tot den schoonen 
vorm ten zeerste heeft versterkt, terwijl zijn kunst steeds als in-
houd een zuiver en natuurlijk gevoel behield. Zoo is hij een van 
de groote scheppers, de grootste, van onze moderne litteraire 
taal geworden. Het is inderdaad verwonderlijk als men ziet, hoe 
bet stugge, harde Nederlandsch van de periode voor hem, vol 
basterdwoorden en alleen in de nuance der lagere volkstaal soe-
pel, door Hoofts zwierige kracht zal worden omgesmeed tot een 
willig instrument voor de sierlijkste en klankrijkste poezie.
Op bet Groot-School der Nieuwe-Zijde, dat hij van zijn zevende 
jaar of bezocht, heeft hij al Latijn, Grieksch, Duitsch en Fransch 
geleerd; zijn vader was, zooals wij zagen 1), lid van de Eglantier; 
Spiegel en Roemer Visscher, ongetwijfeld den ouden Hooft ook 
al als mede-grootkooplieden bekend, leiden dan dat gezelschap. 
Hoe intiem en hoe litterair bet verkeer tusschen deze drie heeren 
was, weten we niet, maar wel zien we dat de jonge Hooft ook al 
spoedig aan 't dichten gaat. In 1598, dus op zijn 17de jaar, begon 
hij aan zijn treurspel „Achilles en Polyxena", dat, hoezeer ook na-
volging van Seneca, al voor een 17-jarigen knaap opmerkelijke 
verzen bevat. Overigens heeft Hooft zelf en dit stuk en zijn in 
1602 gedichte spel over Ariadne later met minachting verworpen ; 
bet eerste met aanmerkelijk meer recht dan bet tweede. Behalve
1) Zie b1z. 284.
358	P. Cz. HOOFT
deze werken, die niet alleen van liefde voor de Oudheid in 't al-
gemeen, maar ook voor een wijs den middenweg houdend Stoicis-
me getuigen, schreef hij ook in deze eerste jaren reeds enkele ly-
rische gedichten, waaronder sonnetten.
En dan komt zijn Italiaansche reis, voor zijn ontwikkeling niet 
minder belangrijk dan zoo'n reis voor Goethe zal zijn. Zijn vader 
die handelsrelaties in Frankrijk en Italie had - waarschijnlijk 
was hij exporteur van visch - zond hem met een handelsopdracht 
daarheen, maar heeft het ongetwijfeld, als zoovele welgestelde 
vaders, ook reeds in de XVIde eeuw, uitstekend gevonden, dat 
zijn zoon deze reis meteen gebruikte voor zijn algemeene, en bij 
Hooft speciaal zijn letterkundige ontwikkeling. In Italie heeft 
hij kennis gemaakt met de verzen der groote Italiaansche dich-
ters die inderdaad, verwant met de antieken, een zuivere renais-
sance brachten; verzen zwierig en licht en van volmaakte vorm-
schoonheid. Van zijn lidmaatschap van de oude camer krijgen we 
nu een overtuigend en ook op zichzelf wel zeer belangrijk bewijs. 
Hij is namelijk op zijn reis een ,correspondeerend" lid geweest, en 
heeft ,Aen de Camer in Liefd' bloeyende", „wt Fiorenza" op 8 
Juli 1600 een poetisch epistel, van 236 verzen gezonden, Den 
„constrycken geesten al", die hij niet weet,
Oft hij ze (u) broeders oft syn meesters noemen sal, 
bericht hij daarin, in den oversierlijken trant toen in zwang, dat 
hij aan de oevers van den Arno Princes Italia had ontmoet, die 
hem de grootheid en heerlijkheid van haar rijk toonde; waaraan 
dan de lof der groote dichters wordt toegevoegd - Ariosto, den 
Godlijcken Poeet, Petrarca's ,versiersel" (verdichtsel) ,godlyck 
meer dan menschlyck uitgesproken" - die naast de groote fi-
guren der Oudheid: Vergilius, Livius worden geplaatst. Hoofts 
liefde voor de wereld wordt inniger en zwieriger, nu hij een wereld 
in mild klimaat, onder helle zon heeft leeren kennen, een bestaan 
in de vervoerende schoonheid van Italiaansche landschappen en 
Italiaansche kunst beleeft. Zijn reis duurt drie jaar. Hij bezoekt 
Rome en Napels, Livorno en Pisa, dan is hij weer to Florence, 
dan to Venetie, waar hij ook op de heenreis vertoefd heeft. We 
hebben notities van zijn reis in zijn ,Reisheuchenis", lectuur 
waarnaar men uiteraard met felle belangstelling grijpt, maar die 
to leur stelt. In 't poetische Venetie en in de stad bij uitstek der 
renaissance-kunst, Florence, heeft hij het langst vertoefd. Inder-
GRANIDA	359
daad, hij moet wel diep getroffen zijn door het verschil, de tegen-
stelling mogen we wel zeggen, tusschen de kunstbeoefening in zijn 
vaderland, waar de taal nog stug was en waar de kunstdaden om-
sloten lagen in taaie bolsters van breedvoerig getheoretiseer over 
uitheemsche, min of meer begrepen theorieen, en Italie, vol van 
den lachenden, lichten bloei der al late renaissance, waar de over-
beschaving reeds een „pastorale" reactie had doen ontstaan; 
herdersspelen, wel-is-waar van een zekere ,rusticit6 parfumee" en 
die een weinig waar beeld van het herdersleven geven, maar waar-
aan in elk geval een bekoorlijke fijnheid eigen was. En ook heeft 
hij gezien, dat to Florence een strijd voor zuivere taal, het zuiver 
Toscaansch werd gevoerd ; door de Accademia della Crusca.
We spraken van die herdersspelen in de eerste plaats, omdat het 
eerste groote werk dat Hooft na zijn Italiaansche reis begint, een 
herdersspel is. 14 Mei 1601 is hij met den Harlinger veerschipper 
thuisgevaren, in den eerstvolgenden winter begint hij aan zijn 
,,Granida". Het was niet het eerste spel in dat genre dat in ons 
land zou verschijnen; Theodoor Rodenburg had, naar we ver-
meldden 1), Guarini's „Pastor fido" verdietscht. Maar het eerste 
oorspronkelijke Nederlandsche herdersspel was de „Granida" ver-
moedelijk wel; in zekere mate dan oorspronkelijk: het verraadt 
sterk den invloed van Italiaansche voorgangers; van Torquato 
Tasso die met zijn ,Aminta" het genre had geschapen, van Gua-
rini den meest bekend gebleven navolger van dezen. Maar Hooft 
streeft hen voorbij in frissche natuurlijkheid. Hij heeft waar-
schijnlijk nog wel andere arcadische spelen tot voorbeeld gehad; 
het is echter, zoomin als bij Shakespeare, eigenlijk de moeite 
waard, precies „de bronnen" op to zoeken en aan to wijzen, waar 
de hoofdbron zoozeer zijn eigen talent was. Overigens, is het 
zeer mal a-propos hier veel aan Shakespeare to denken : ,Grani-
da" is geenzins, zooals zelfs de minste spelen van den Engelschen 
meester zijn - die in dienzelfden tijd zijn meest grootsche werken 
schiep - psychologisch belangrijk ; we mogen zeggen : integen-
deel, het schema is nogal dwaas ; en hier is niet, als bij Shakespeare 
de lyriek, hoe schoon ook daar soms, ondergeschikt aan de han-
deling; de lyrische qualiteiten van „Granida" zijn de belangrijk-
ste. Het is een spel vol levenden rijkdom van zang; gemanie-
reerd zijn die herders wel zeer, dat zijn ze in alle epische, lyrische
1) Zie blz. 287.
360	GRANIDA
en dramatische pastorales, maar de sierlijkheid van hun, laten 
we dan zeggen ietwat onnatuurlijke, ,natuurlijke beschaving", 
is inderdaad vol bekoring. Het spel heeft de - allerminst ver-
hulde - tendenz, het landleven boven dat der hoven to verhef-
fen; een streven, men lette hier wel op, dat in Italie, waar men 
zich nu reeds twee eeuwen renaissancistisch over-beschaafd had, 
alleszins begrijpelijk is, maar dat to onzent volkomen buiten het 
eigenlijke leven stond, waar men, na fellen strijd eindelijk vrij, 
het aardsche met onstuimige natuurlijkheid genoot, en dat niet 
het minst in de steden. Hier zien we dus de kunst ,kunstwegen" 
bewandelen, die volkomen buiten het volksleven omgaan; die 
geenerlei verband hebben met de omringende werkelijkheid. En 
het behoeft ons niet to verbazen, dat, wanneer betoogd en ge-
zongen wordt op een zoo geheel oneigen en bepaaldelijk gemanie-
reerde wijs, ook anderszins de werkelijkheid totaal wordt ver-
wrongen, zoodat hier statig-betoogende taal in den mond van 
een voedster kon worden gelegd, een brallende Parth, die niets 
speciaal-Parthsch heeft - zoomin als het Perzie waar 't stuk 
speelt, trouwens iets Perzisch - onnoozel-wildemannig to keer 
gaat, en ook de ,edele" personnages - Granida, Daifilo, Tisi-
phernes, de Koning - meer rolzeggers dan menschen zijn; met 
andere woorden : dat hier de individueele psychologie vrijwel ge-
heel vervangen is door een deels idealistisch-betoogend, deels 
lyrisch-zwierig arcadisme. Ret was, om duidelijk bij de behande-
ling van onze litteratuur de verschillende richtingen to onder-
scheiden en voelbaar to maken, noodig dit principieele verschil 
hier nadrukkelijk voorop to stellen, maar men neme die qualifica-
tie niet als een veroordeeling op! Deze wijze van kunstscheppen 
liet - in datzelfde spel ,Granida" - ruimte voor een niets min-
der dan verrukkelijke taalschoonheid, voor teedere lyriek, voor 
de demonstratie van een ideale opvatting der liefde ! Liefde wordt 
tegenover „min" gesteld, maar Hooft zou de zinnelijke Hooft 
niet zijn, die zich wel onbeschroomd in een ,Dartelavondt" 
bloot-gaf, als hij die min niet ook een belangrijke plaats toekende
Liefd en Min aen een vertuyt,
Beyde siel en lichaem- mengers,
Heilighe' oppervrientschap-strengers
Salicht Bruidegom, en Bruidt, 
luidt het slotaccoord.
LIEFDESGEDICHTEN	361
De Granida is gedicht, terwijl de jonge geitalianiseerde poeet 
overdag op vaders kantoor met de zoutevisch bezig was; vijf jaar 
is hij, waarschijnlijk zonder veel geestdrift, op dat kantoor ge-
bleven. In dien tusschentijd dicht hij ook veel pure lyriek, ge-
richt tot vele Amsterdamsche meisjes, onder fraaie klassieke of 
herderinne-namen verheerlijkt. Die stroom van liefdedichten zal 
een kwart eeuw voortgaan, tot in zijn tweede huwelijk. Een van 
zijn vlammen in deze eerste periode is Brechtje Spieghels; als 
die in 1605 is overleden, gaat hij haar zuster Anna vereeren. We 
zullen hem deze wispelturigheid niet kwalijk nemen; hier ter 
plaatse is het meer aangewezen, dengenen die al deze neigingen in 
zijn hart hebben opgewekt, dankbaar to zijn als zoovelen aanlei-
dingen tot verrijking van onze vaderlandsche liefdepoezie - en 
„minne"-poezie - die haar nobelsten vertegenwoordiger in 
Hooft heeft. En, als er toch een moreel woordje, to zijnen behoeve 
gesproken, noodig geoordeeld mocht worden, dan zij het dit: dat 
hij ook tijdens zijn beide huwelijken - nu ja, en ook nog in de 
drie jaren daartusschen ! - het schrijven van minnedichten, aan 
zijn echtgenoote, is blijven volhouden. Deze gedichten - de ver-
leiding, met die juweelen van soepel hoofsch gevoel eenige blad-
zijden op de beste wijze to vullen, moeten we weerstaan - be-
hooren tot, of zijn wellicht het allerbeste wat er aan speelsch en 
klankrijk dicht in 't Nederlandsch geschreven is.
In 1606 gaat Hooft to Leiden in de rechten studeeren. Dit be-
duidt, dat de kleinzoon van den beurtschipper, de zoon van den 
koopman, die burgemeester was geworden - maar koopman ge-
bleven -, zich losmaakt uit de handelssfeer, een element worden-
de van dien afzonderlijken regentenstand, die een, in zijn geheel 
niet heuglijk, kenmerk zal worden van onze XVIIde eeuwsche 
maatschappij met haar sterke standsverschillen. We zagen bij 
Cats en Huygens, die nooit met den koophandel in engeren zin 
verbonden waren - al was Cats niet zonder ,kaufmdnnische" 
qualiteiten -, maar die ook niet waren, wat we speciaal ,regen-
ten" noemen - want hoog staatsanzbtenaar en particulier-prinse-
lijk secretaris, - we zagen in elk geval aan hen, dat „de heeren" 
geenszins wat den geest betreft, van het yolk behoefden to ver-
vreemden ; maar de stedelijke machthebbers, die zich als af-
zonderlijke stand beginnern to vormen en naarmate we ver-
der in de XVIIde en XVII1de eeuw komen, zich steeds meer af-
362	REGENT EN DICHTER
zonderlijk houden, bewust en opzettelijk, doen dit wel. Van 
Hooft geldt dit ook wel zeer; bet merkwaardige, dat voor hem 
pleit, is, dat hij in leven en kunst een man uit een stuk blijkt; hij 
is wezen-lijk een aristocraat, bet is iets nobelers dan trots, dat 
hem van de massa scheidt. Drie jaar later heeft hij reeds een 
voornamen post, een positie die hem voor bet leven zijn plaats in 
de republiek der Geunieerde Provincien aanwijst : drost van 
Muiden, baljuw van 't Gooiland en hoofdofficier van Weesp en 
Weespercarspel, een ambt dat door den dood van jonkheer Wil-
lem van Zuylen van Nyevelt vacant was geworden; vader Hooft 
had al zijn invloed aangewend, om zijn zoon door den Prins to 
doen benoemen. Met Middeleeuwsch ceremonieel legt die den eed 
of 1) ; den eed, dat hij bet kasteel van de Staten zal bewaren, de 
privilegien handhaven, weduwen en weezen beschermen. Ja, en 
hij heeft flog meer gedaan dan dit kasteel tegen de Spanjaarden - 
die in then tijd nog menigmaal invallen in 't Gooi hebben be-
raamd - bewaren; hij heeft er een bolwerk van renaissancisti-
sche litteratuur van gemaakt !
In 1610 trouwt hij, met Christina van Erp - wier naam hij met 
,,verstellingh van letteren" omzet in Hartenvanc Priis 2). Zij is 
ook Mithra Granida, aan wie hij in 't huwelijksjaar een aantal 
schoone gedichten richt, o.a. dat beroemde:
Mijn lief, mijn lief, mijn lief; soo sprack mijn lief mij toe,

Dewijl mijn lippen op haer lieve lipjes weiden.
Maar de zingende liefde is niet met bet begin van bet huwelijk uit, 
ook geenszins de zingende min; na elf jaar dicht hij nog bet zinne-
lijke ,Dartelavondt" ; - al had hij voor bet huwelijk, de ,vooch-
desse van sijn siel" zeer plechtig - en naar waarheid -verzekerd:
In strickjes van uw hayr mijn geest niet is verwart:

Uw blinckend aengesicht steekt mij geen brand in 't hart 
Van 't schittren uwes oochs en wordt ick niet verblindt
Noch sang noch costich spel mijn sacht gemoedt verwint.

Maes wijse goedtheits cracht, en 't nedrich braef gelaet, 
Dat harten teer verquickt, en harten trots verslaet,
Aerdighe geesticheit met soeten val vertaelt,
Dees hebben op mijn siel verwinnings eer behaelt.
1) ,bij rijsende sonne met den rechtervoet op den blanken , wijsteen" op 't hoofd 
van de brugge".
_) Zie't sonnet,,In d'ouwde eenvouwde tijdt voor duisend jaer verleden".
GEERAERDT VAN VELSEN	363
Zoo wordt hier wel het ideale slotwoord van Granida verwer-
kelijkt. Als vader heeft de liefdezanger niet veel geluk gehad; 
vier kinderen stierven alle long, de eersteling leefde nog 't langst, 
het was een jongen, door den vader zelf onderwezen, en die zijner 
waardig scheen to zullen worden, maar hij overleed toen hij twaalf 
jaar was. En kort daarna ging Hartenvanc Prijs zelf van hem weg. 
Het waren slagen, waarvan hij ,zulks verbluft" stond, zegt zijn 
biograaf Brandt, ,dat hem de wereld dacht van zijne voeten ont-
zonken". Zijn filozofie, gegrond op een onverwoestbaren levens-
lust en lustige levenskracht, hield hem echter op de been.
Over het letterkundig verkeer, waarvan het Muider Slot, voor-
al trouwens in later jaren, het middelpunt wordt, zullen we aan-
stonds to spreken hebben ; we handelen nu over de beide his-
torische tooneelstukken, in de eerste zeven jaren van Hoofts 
verblijf op 't slot geschreven. Tot het eerste van die twee, ,Geer-
aerdt van Velsen", mag wel de omgeving de hoofdaanleiding 
zijn gcweest; de plaats waar graaf Floris gevangen gezeten 
had. Bovendien, Hooft heeft zijn leven lang innige belangstelling 
voor geschiedenis gehad; na zijn groote reis weten we, dat hij 
eenige jaren lang dagelijks een paar uur in Polybius, Caesar 
en Suetonius las en daaruit aanteekeningen maakte; en ook 
de vaderlandsche geschiedenis begon hem aldra belang in to 
boezemen; we zullen zien hoe deze liefde groeit tot de hoofd-
bezigheid van de laatste kwarteeuw van zijn leven. Voor de,,Geer-
aerdt van Velsen" worden de gegevens in zake den strijd tus-
schen Floris V en zijn edelen zoo gebruikt, dat de graaf, derkeerlen 
Godt, de slechte rol in 't stuk speelt, in overeenstemming met het 
oude volkslied, waarvan wij reeds melding maakten 1) en dat Hooft 
achter Spiegels uitgave van Melis Stoke's _Rijmkroniek" van 1591 
mag hebben gevonden : de samenzwering der edelen wordt voor een 
groot deel toegeschreven aan het verlangen, den smaad, Machteld 
van Woerden aangedaan, to wreken, terwijl Gysbrecht van Aemstel 
-dien Vondel vijf-en-twintig jaar later tot den held van een treur-
spel zal maken - ook bier reeds een ideale figuur is, die de dwinge-
landij voor het gezag der staten wil laten buigen ; een merkwaardig 
anachronisme, zal men zeggen, maar daar bekommert Hooft zich 
blijkbaar niet veel om ; ook hierdoor blijkt het voor alles lyrisch ka-
rakter van zijn werk; in zijn „Achilles en Polyxena" heeft men het
)) Zie b1z. 112.
364	GEERAERDT VAN VELSEN
in den Trojaanschen oorlog al over,,den Spanjaard" die „met god-
loos ghewelt/Peru, met zorch zich zelven quelt". Daarbij vergele-
ken is die antedateering der Staten, die men trouwens nog bij be-
kende XVIIIde eeuwsche historici zal aantreffen, een kleinigheid! 
De zaak is, dat Hooft veel meer behoefte heeft zich to uiten over 
vraagstukken die hem onmiddellijk raken, en dat dan vooral in 
schoonen vorm, dan - althans in een tooneelspel - op objec-
tieve wijze de historie to vertellen; trouwens, zelfs in zijn Histo-
rian wenscht hij niet geheel objectief to zijn; hij zal daar de waar-
heid verhalen „'t en waare zij tot schaade mijns vaderlands strek-
te", verklaart hij. De klassieke historieschrijvers waren hem in de 
opvatting, dat hun werk voor-al een letterkundig-schoon betoog 
heeft to zijn, voorgegaan ; de Middeleeuwsche chroniqueurs hadden 
althans in de praktijk hetzelfde gedaan, en ik zou niet durven bewe-
ren, dat althans Hoofts voorbehoud in zake de volledige waarheid 
der Historian niet leitelijk is blijven gelden, ook waar dit niet meer 
door de mannen der ,onpartijdige" wetenschap wordt vooropge-
steld.
De,,Velsen" vertoont ook op meer onmiddellijk blijkende wijze 
klassieken invloed; de geestverschijningen, daarin voorkomend, 
zijn aan Seneca toe to schrijven, intusschen ontbreken ook de 
rhetoricale en allegorische figuren, als Eendracht, Trouw, On-
nooseiheyt, Twist, Bedroch en Gheweldt, niet ; ook de Vecht 
treedt als persona op. Intusschen mag men, al is men hierdoor ge-
hinderd, niet voorbijzien, dat bet stuk prachtige verzen bevat en 
ook zelfs - wat zeldzaam is en bij onze classicisten voorloopig 
zeldzaam blijven zal - niet zonder gevoel voor ,tooneel" is opge-
bouwd. Het stuk eindigt met een wel heel lange claus van de 
Vecht - 267 verzen ! - waarin wordt verkondigd, dat al de el-
lende ten gevolge van Geeraerdts wraakzucht, die hem helsche 
machten op aarde deed roepen, toch niet vergeefs is geleden; uit 
bet kwade komt bet goede voort en ons land wacht, door Prins 
Willems en Maurits' optreden, de bevrij ding; Aemstels stad voor-
al gaat een grootsche toekomst tegemoet, die uitvoerig beschre-
ven wordt; dat is to zeggen: Hooft geeft hier een verheerlijkt 
beeld van bet Amsterdam van zijn tijd. Het is een dramatische 
figuur, die, in Seneca's geest, al meer was toegepast; een troost-
rijke profetie vindt men ook aan 't slot van Garniers „Juifves", 
en in Cervantes' ,Numancia" treedt zelfs ook een voorspellende
BAETO	365
riviergod op ; in elk geval, zulk een lyrisch-epische herinnering 
aan de eigen blijde welvaart deed ieder goed; als zoo veel dat, 
zij 't soms in strijd met de historie, in dit stuk aan 't eigen dage-
lijksch leven denken deed, en Hooft heeft dan ook later, aan 't 
slot van zijn Baeto, nog een woordje in dezen geest geplaatst:
Voor u, de goden onbelaen
Een leeghgelaete pleck bewaeren,
Die Maes, en Rijn, en Oceaan 
Omhejnen met hun fiere baeren.
Aldaer een achtbaere kroone verwacht 
Voor uw geslacht.
Daer zult ghij stichten volck bequaem 
Om alle eeuwen door to dujren.
Baetauwers eerst sal sijn hun naem: 
Hollanders nae 1) met hun gebujren;
Hetwelck in vreeden, in oorlogh, in al 
Wtmunten sal.
En ook Vondel zal zijn Gysbrecht met een voorspelling, d.i. een 
beschrijving, van zijnt Amsterdam, bij monde van Raphael, be-
sluiten.
De ,Baeto" dan, „oft Oorsprong der 1-lollanderen".... Baeto 
is volgens dit stuk de stamvader der Batavieren. Hij is een zoon 
van den vorst der Katten, en wordt, met zijn gemalin Rycheldin, 
belaagd door zijn stiefmoeder, Penta, een toovenares. Penta 
tracht deze beiden, ter gelegenheid van een schij n-verzoening, 
om 't leven to brengen; dat gelukt haar, wat Rycheldin betreft, 
maar Baeto verweert zich en blijkt de sterkste partij tot zijn 
dienst to hebben. Doch hij wil geen burgerkrijg, offert eigen voor-
deel aan 't algemeen welzijn op, en aanvaardt met zijn aanhangers 
een vrijwillige ballingschap. Men voelt al bij de vermelding van 
dezen inhoud, hoezeer Hooft bij het schrijven van dit stuk van de 
ideeen en idealen van zijn eigen tijd vervuld was, en hoe weinig hij 
ernaar trachtte den geest van den tijd, waarin zijn stuk speelt, 
ook maar to benaderen. Worden in de ,Geeraerdt van Velsen" 
uitvoerige debatten gehouden over rechten en plichten van vorst 
en yolk, in de ,Baeto" hebben we niet alleen zeer on-oudger-
maansche beschouwingen over het wisselvallige van de fortuin, 
waarboven men zich moet verheffen, maar er treedt zelfs een zeer
') later.
366
WARENAR
liberale priesteres in op, die in een lange alleenspraak 1) o.a. als 
haar ervaring uitspreekt, dat ieder zijn eigen geloof voor 't beste 
houdt en dat de priesters gevaarlijk kunnen worden, ja ze zullen
om verre vellen

De troonen hoogh gebouwt en standers vast geplant 
En brujcken tegens 't landt de waepens van het landt,

wat de vorsten, terecht, niet willen ! Overigens, de poezie is in de

Baeto telkens van een voortreflijk gehalte; bijvoorbeeld waar deze


priesteres het dienen der godheid in de vrije natuur verheerlijkt


Oock sijn wij ongewoon, 't geen dat sich niet begrijpen

Van al de wereld laet, in tempels to benijpen ; 
Maer wijen wel tot eer der heilicheen in 't woudt
Een levendighe kerck van ongekorven hout.
De opvoering van de Baeto zou zeer kostbaar zijn, dat was to 
voorzien, en het overschot van de entreegelden - sinds eenige 
jaren betaalden de toeschouwers een kleinigheid - zou gering of 
heelemaal niets wezen, tot schade van de armen z). Daarom - 
althans zoo stelt Hooft het in een brief aan Hugo de Groot voor 3) 
- heeft hij in dienzelfden tijd een blijspel geleverd, dat de kosten 
kon goed maken, namelijk zijn „Ware-nar", een navolging van 
Plautus' ,Aulularia", een halve eeuw later ook door Moliere tot 
grondslag van een blijspel genomen, en door Hooft „naar 's 
Landts gelegenheidt verduitscht" - door Moliere ook wel zeer 
naar 's lands gelegenheid verparijst -. Hooft heeft er, naar hij in 
den zooeven aangehaalden brief verklaart, ,bynae neghen daegen 
aen gespilt : in de welcke het begonnen en voleindt is"; maar het 
was dan ook, zegt Hooft, niet bestemd om in ,zinlijke" - d.i. 
fijn onderscheidende - handen to vallen. Nu moet men dergelijke 
uitingen soms cum grano salis in zich opnemen, maar hier was het 
gemeend. Hoe gunstig ook De Groot over dit werk oordeelde, 
toen Hooft 't stuk in 1617 uitgaf, verscheen 't anoniem, en in 1636 
heeft hij dit prachtige werk in zijn verzamelde gedichten niet 
opgenomen. De ,verduitsching" - vernederlandsching - be-
1) Begin 2de bedrijf.
2) De „oude Kamer" droeg haar overschotten aan 't oude-inannenhuis af, Costers 
Academie, in 1617 opgericht, aanvankelijk ook. In September 1617 sloot deze in-
stelling een overeenkomst met de regenten van bet Burgerweeshuis, waarbij dit al de 
kosten droeg en daarvoor in de eerste zes jaren een derde van de recettes zou genieten.
3) Brief van 17 Januari 1617 (in Van Vloten's uitgave ten onrechte gedateerd 1616.
DE MUIDERKRING	367
paalde zich allerminst tot enkel vertalen : Hooft heeft er veel ge-
noeglijke schetsen van Amsterdamsch burgerleven in gebracht - 
ook, als Breeroo zou doen, veelal door over dat leven to laten ver-
tellen -; het spel is, mee daardoor, minder hoog-comisch, maar 
geeft een geestig beeld van Amsterdam. Het is dus een echt Hol-
landsch stuk geworden; dat het Latijnsche voorbeeld met ver-
schillende tooneeltjes heeft verrijkt. Het verschil tusschen den 
Romeinschen en den Hollandschen volksaard blijkt uit diverse 
trekken: Hooft maakt het stuk blij-eindig; de val van een meisje 
wordt, om hem het publiek minder erg voor to stellen, wat meer 
aan verschillende omstandigheden toegeschreven; de moeder van 
den verleider toont groote ontsteltenis en verontwaardiging, --
in Plautus' stuk geenszins.
Hooft heeft, in dienzelfden tijd ongeveer, nog een blijspel be-
werkt, de ,Schynheiligh", naar Aretino's ,Ipocrito", een felle 
satire op de geestdrijverij van predikanten, maar dat stuk 
heeft hij, waarschijnlijk mede om zijn magistraatspositie, niet 
laten vertoonen. Het is ook van minder waarde dan zijn ,,Ware-
nar"; in dit overzicht staan we hierbij, en bij nog eenig ander too-
neelwerk van den drost, niet stil. Hij schreef ook steeds door min-
nedichten; de eerste tien jaren na zijn huwelijk schrijft hij er vele 
die tot zijn schoonste behooren; we zouden hier langer over spre-
ken, ware 't niet, dat althans deze juweelen onzer letteren, god-
dank, nog als een levende waarde voor ons yolk algemeen bekend 
zijn.
We hebben, alvorens tot Hoofts verderen arbeid over to gaan 
-- hij is behalve onze grootste minnedichter, en een dramatisch 
auteur, ook nog een voortreffelijk prozaschrijver - eerst nog 
aandacht to wijden aan het Muiderslot als centrum van renais-
sancistisch letterkundig leven. Aan den Muiderkring.
Het klinkt als de naam van een vereeniging, maar dat was het 
geenszins. Het was de voortzetting der traditie van het ,saligh 
Roemers huys", waarvan wij reeds gewaagd hebben 1). We hebben 
toen ook vermeld, dat na den dood van Roemer Visscher zijn 
dochters Anna en Maria Tesselschade den „litterairen salon" 
voortzetten. Dergelijke bijeenkomsten van letterkundigen en let-
terlievenden aard, bijeenkomsten van een meer select karakter 
dan die der rederijkerskamers, in intiemer omgeving ook dan de
1) Op b1z. 259.
368	'T SALIGH ROEMERS HUYS
boekwinkels, waar de schrijvers elkaar plachten to ontmoeten, 
zijn, althans geldt dit van den ,Muider Kring", een eigenaardig 
verschijnsel van de aristocratische renaissance; een overne-
ming van een reeds in then tijd in Frankrijk bestaand gebruik 
- men denke aan het kasteel van Rambouillet - dat daar 
tot heden in zwang is gebleven. Het zou de moeite loonen, aan 
,,de letterkundige bijeenkomsten in Nederland" een studie to 
wijden; waarbij ook de XIXde en XXste eeuwsche Gids-diners, 
Spectator-avonden en Onze-Eeuw-genoegens zouden worden be-
trokken; er ligt in de nuanceering van deze samenkomsten een 
aardig stuk sociaal-letterkundige geschiedenis.
Wij hebben voor 't oogenblik slechts terloops een klein stukje 
van die geschiedenis to schetsen. En als we, ter vergelijking van 
Fransche salons gewaagden, dan beduidt dat nog geenszins een 
gelijkstelling. Welk een verschil van levenshouding en bescha-
ving
Verwaende courtosy comt hier niet inne, 
Beleeft en goet ronts nae Hollantsche aert -
zoo wenschte Roemer althans de houding in zijn huis, en zoo was 
het daar gesteld. En ,verwaent" bij „courtosy" was voor hem 
een vaste woordverbinding; alle „courtosy" scheen hem ,ver-
waent". In zijn huis aan de Engelsche - thans Geldersche - 
Kade to Amsterdam, dat na den eersten ,uitleg" (1593-1603) een 
mooi ruim uitzicht krijgt, zijn zijn vier kinderen geboren; achter-
eenvolgens Anna, Geertruy, Marritgen en Pieter. De eerste en de 
derde hebben beteekenis voor onze beschavingsgeschiedenis. 
Geertruy is lang vo6r de anderen getrouwd, in 1609, met Claes 
van Buyl, den lateren onderschout van Amsterdam; ze valt bui-
ten ons gezichtsveld. Pieter komt daar even in; hij was in 1628 
secretaris van de Eglantier. Maar Anna - we vermeldden reeds, 
dat zij de gedichtjes bij haar vaders ,Sinnepoppen" maakte; en 
dat deed ze niet zonder vernuft -, Anna had wel zeer letterkun-
dige neigingen ; ze vertaalde, al voordien, de „Cent emblemes 
Chrestiens" van Georgette de Montenay. Zij, de ,wijze" Anna, 
gelijk ze genoemd werd, stond in letterkundig verkeer met vele 
grooten; ze richt o.a. gedichten tot Heinsius, Hugo de Groot, 
Huygens, Rubens - ook tot pastoor Stalpert van der Wielen. 
Cats had haar in 1618 een bundel zinnebeelden, ,Maechden-
ROEMERS DOCHTERS	369
Plicht" opgedragen. Als ze in 1622 naar Zeeland komt, vooral om 
Cats to Middelburg to bezoeken, gaan al de Zeeuwsche ,nachte-
galen" 1) aan 't kwinkeleeren, haar ter eer; maar twee jaar na-
dien trouwt ze met Dominicus Booth van Wesel, zoon van den 
dijkgraaf van den Wieringerwaard - haar vader was ingeland 
van dien polder geweest -, en dan hooren we niet veel meer van 
haar, althans niet op 't gebied der poezie ; slechts enkele gelegen-
heidsgedichten. Ze was en bleef katholiek, maar wel zeer ver-
draagzaam toonde zij zich: een vurige vereerster van Cats, die de 
gedichten eener Hugenootsche vertaalt! In de middeljaren van 
haar leven - geboren in 1583, stierf ze in 1651 (te Alkmaar, 
waar toen ook haar beroemder jongste zuster woonde) -, was zij 
in elk geval „een figuur" ; wat mag worden toegeschreven aan 
haar knap uiterlijk, en aan haar talent: men beschouwde haar als 
de eerste vrouw in Holland, die dichtte, en in Holland, het gewest 
van dien naam, was ze dat ook. Maar ook ging van de Visscherin-
netjes de bekoring uit, dat ze door haar opvoeding en jeugdom-
geving een zekere vrijheid van gedrag hadden verworven, die ze-
kere steeds eerbaar blijvende fleurigheid, welke to allen tijden, 
vooral als ze met geest en gevatheid gepaard gaat, de mannen al-
leraangenaamst heeft getroffen. Zij was geen groote dichteres, --
dat verwacht men ook niet van een vereerster van Cats, maar ze 
overtrof wel zeer dien meester in puntigheid van zegging.
Een vrije opvoeding hebben alle drie de meisjes Visscher gehad. 
Vrij, en uitstekend. Meisjes leerden toen, zelfs in aanzienlijke 
kringen, niet veel meer dan wat Fransch en muziek, behalve dan 
natuurlijk ,het huishouden", dat toen meer omvatte dan than. 
Maar Roemers dochters leerden bovendien Italiaansch, en zin-
gen, en teekenen, en schilderen, graveeren op glas, calligrafie, 
kunstig borduren. Ze lezen veel; ook veel vreemde litteratuur. 
Als een groote bijzonderheid vermeldt Ernst Brinck - vroeger 
eerste secretaris van het Nederlandsch gezantschap. to Constanti-
nopel, daarna burgemeester van Harderwijk --, dat ze ook 
zwemmen leerden „in haer vaders tuyn; alwaer een grachte met 
water was extra urbem" ; - Roemer had, als vele gezeten stedelin-
gen in dien tijd, een tuin buiten de stad, waar het gezin zich op 
vrije dagen verpoosde. Dit gebruik bestond nog een vijftig jaar ge-
1) Zie blz. 277.
WALCH	24
370	TESSELSCHADE
leden veelvuldig; de onaanzienlijker ,volkstuinties" van onzen 
tijd zijn iets vin dien aard.
Wat deden al die schilders, kunstenaers, sangers en poeten 
die, ook na Roemers dood, zijn huis zoo trouw bezochten, daar? 
Ze zullen er ongetwijfeld veel over litteratuur hebben gesproken; 
maar men maakte ook den zusters, en vooral ,Tesseltje", het 
hof. Dezen - haar tweeden - naam (de eerste was Marritgen, 
ofwel Maria) had ze to danken aan een zonderlinge neiging van 
haar vader, die aldus in den naam van zijn jongste dochter een 
stukje kasboek vastlegde; hij zou dat weldra ook in den naam 
van zijn hond doen. Drie maanden voor Tesselschade's geboorte 
(25 Maart, Maria Boodschap, 1594), n.l. op den dag voor Kerstmis 
1593, had het geducht gespookt in de buurt van Tessel; een storm 
richtte toen groote schade aan onder een honderdveertigtal koop-
vaardijschepen, die daar zeilree lagen; een groote schade onder 
anderen voor Roemer Visscher, die ook, in zijn latere jaren vooral, 
assuradeur was. En een hond, dien hij nadien als huisgenoot op-
nam, noemde hij Schabaet, volgens Ernestus Brinck ,omdat hij 
in Texel schade geleden hebbende, nu wederom baete creech bij 
het afbreken der stads muyren, die recht voor syn huys stonden, 
ende dat daerom nu sijn huys soude midden in de stad comen 
ende meer weert sijn" 1).
Die hofmakerij voornoemd liet duurzame sporen na in de litte-
ratuur; we vinden daar althans verschillende ,hulden" aan Tes-
selschade, welke minstens op heel hartelijke vriendschap, veel op 
„amitie amoureuse", niet zelden op verliefdheid wijzen. Verliefd-
heid lag zeker ten grondslag aan de verschillende uitingen van 
Breeroo; gemeenlijk, naar eisch van Amors gracieuze wetten, zon-
der naamvermelding.
Hoe lustigh is 't.te spreken 
Met verstandighe Lie'n
en 
en
................................ 
Edele siel verheven, groots en schoon ; 
Goddinne die de naam van 't schiprijck Eylant voert,
1) Het kan ook wezen, dat de ,scha" in den kop van den hondenaam betrekking 
heeft op de ,melloratie"-belasting, geheven van de eigenaars der huizen welke door 
den,,uitleg" van de stad een gunstiger ligging hadden gekregen ; en dat de ,baet" op 
die gunstiger ligging zelve slaat.
TESSELSCHADE	371
zijn zeker aan haar gericht ; ook betoont hij overdadig zijn eerbie-
dige dankbaarheid voor 't feit dat zij een voorstelling van zijn 
„Lucelle" heeft bijgewoond, in zijn Toe-eygeningh van dat stuk 
aan haar. We noemen die gedichten van Breeroo, daar men daaruit 
iets kan to weten komen omtrent de bepaalde soort van bekoring, 
door Tesselschade uitgeoefend.
Mijn Sappho kan stracx mercken 
De grontvest en het wit
Van alle ed'le wercken,
En waar de kracht van bet gedacht
In rauwe bolster zit,

zegt hij ; - die rauwe bolster, dat zijn dan zijn met zeer hoofsche 
manieren. En vier strofen verder
Gij puft de school-geleertheyd 
Met u vloeyend gedicht,
Want 't is niet dan verkeertheyd 
Dat dwinght, en niet en sticht,
U Poesy of rymery 
Is innerlick verlicht.
Zien we daaruit niet reeds, zij 't nog in schetslijnen, de jonge 
vrouw oprijzen die fijn begrijpt, omdat ze begrijpt met haar zuiver 
gevoel ; de vrouw ook die, opgevoed in een milieu waarin kennis 
van veel waarde werd geacht, toch altijd de ,innerlijke verlich-
ting", het gevoel, in alle uitingen als het hoogste heeft beseft ?
Hooft was al jong een van de bezoekers van het huis op de En-
gelsche Kade ; Huygens, met Cats het Haagsche element van het 
Hollandsch letterkundig leven, maakt in 1619 kennis met althans 
een van de zusters, en met Hooft, en komt blijkbaar ook onder 
den indruk van de bekoorlijkheid der Visscherinnetjes. Vriend-
schappen van to meer waarde, waar ' t saligh Roemers huys zelf 
ophoudt middelpunt to zijn en uiteenvalt. Na den dood toch van 
Roemers vrouw en van Roemer zelf zijn de kinderen een beetje 
uitgeschakeld nit 't bezige Amsterdamsche bestaan, waar toch 
voor alles de activiteit van den handel heerschte. Zeker, de,,vrien-
delijke bijeenkomsten" blijven er doorgaan, maar worden nu 
toch ook in veelvuldiger getale elders gehouden.
En wel op 't slot, het ,hooghe huys", to Muiden. Daar had men 
den Muider Kring; we merkten al op, dat dit geenszins de naam
372
DE MUIDER KRING
is van een letterkundige ,vereeniging" in den gebruikelijken zin 
van dit woord; wel duidt die naam op een zich vereenigen, maar 
zonder reglement en statuten. Hooft zetelt to Muiden het groot-
ste deel van het jaar - ('s winters woont hij een tijdlang to Am-
sterdam op de Keizersgracht, tegenover de Groenlandsche pak-
huizen, een ,nieuwe buurt" dan 1)) - en ontvangt daar met zijn 
vrouw veel vrienden en vriendinnen, en dat waren grootendeels - 
niet alien - menschen die in kunst of wetenschap uitblonken. 
Ze hielden ook geestige correspondenties - het schrijven van 
litterair-getinte brieven was in eere ; men had immers ook keurig 
gestileerde epistels uit de oudheid over, en in Frankrijk deed men 
daar ook aan, speciaal de bezoekers van het chateau de Ram-
bouillet, waartoe de beroemdste der briefschrijvers, Madame de 
Sevigne, behoorde. Maar toen die begon, had Hooft reeds zijn 
terecht vermaarde brieven in grooten getale op 't papier gezet. 
En op de bijeenkomsten betoonde men zijn talent; er werd veel 
muziek gemaakt, Mevrouw Hooft was een leerlinge van Sweelinck, 
en we vernemen veel van muzikale, vooral van vocale bekoorlijk-
heden die op de avondfestijnen ten beste werden gegeven. Er 
waren vele logeerkamers, met een mooi uitzicht. Men „deed" er 
tevens aan poezie, en dat ook wel, spijt de Renaissance - toch in 
den gastheer zoo eminent vertegenwoordigd - op die kunstig-
vernuftige wijze die aan vader Roemer en aan de rederijkers her-
innerde, .... en die zoo goed bij onzen volksaard past. Men zal 
ook moeten erkennen, dat wanneer men de letterkunde in com-
binatie beoefent, er aanleiding is tot dergelijke praktijken to 
vervallen. Zoo zendt dan bijvoorbeeld Hooft aan Huygens een 
sonnet; Huygens beantwoordt het nog denzelfden dag (9 Janu-
ari) met een gedicht met dezelfde rijmklanken. 11 Januari zendt 
de drost zijn repliek, waarop Huygens enkele dagen later weer 
een dupliek schrijft, en men toont zijn ,vernuft" - o, dat ver-
nuft! - door altijd maar weer dezelfde rijmen aan to wenden. En 
als Hooft deze kunstige kunstemakerijen dan den vrienden heeft 
laten zien, wordt de geest, zij het die van slechts een bastaard-
zoon van Apollo, ook over die vrienden vaardig, en de beide Vis-
scherinnetjes, Hoofts vereerder Johan Brosterhuisen en George 
Rataller Doublet geven ook blijk van hun kunstvaardigheid, door
1) Zie over de ,uitleggen" van Amsterdam ,Opkomst en Bloei van Amsterdam", 
door H. Brugmans, biz. 101 vgg. (Ned. Hist. Bibliotheek IV) Amsterdam, 1911.
DE MUIDER KRING	373
ook hun gedachten door denzelfden rijmdwang to laten besturen. 
We mogen bij ons oordeel nog in aanmerking nemen, dat hier 
niet alleen het Noordnederlandsche intellectualisme zich toont, 
maar dat in geheel beschaafd Europa deze neiging tot scherp-
sinnigheyt „en vogue" was (marinisme, gongarisme), zoodat 
men ook to dezen zich mocht beschouwen als mee to doen aan 
buitenlandsche mode. Het zij tot beter begrip, niet tot veront-
schuldiging gezegd.
Tesselschade is in 1623 gehuwd, met den zee-officier Allard 
Crombalgh, ter gelegenheid waarvan natuurlijk vele bruilofts-
dichten zijn geschreven. Vondel - die een enkele maal het Mui-
derslot bezocht, maar toch nooit bepaald tot den Kring heeft be-
hoord, en er na zijn overgang tot het Katholicisme heelemaal niet 
meer komen zal - dicht een ,Vechtzangk" bij de verloving en 
geeft bij het huwelijk nog een apart gedicht nit, „De Salige Toort-
sen vanden E. Bruydegom, Heer Alard Krombalck, en syne E. 
Bruyt, Jonckvrouw Tesselschade Roemer Visschers", met een ti-
telvignet uit vader Visschers Sinne-poppen, voorstellende een 
schip dat de haven van Tessel binnenloopt ; men ziet de voorliefde 
voor het spelen met namen, die zelfs de grootste dichters ,,be-
zielt". Maar ook de Kring liet zich allerminst onbetuigd, Hooft 
geeft een gedicht van luchtiger maat, en zinrijker, ten beste; 
ook Huygens maakt gelegenheidsgedichten, komt op 't bruilofts-
feest en wordt daar - hij was voor dit gevoel zeer ontvankelijk - 
een beetje verliefd; op Machteld van Kampen; maar hij wil van 
doze flirtation toch geen ernst maken; ,om den deun", d.w.z. 
voor de aardigheid, qualificeert hij zelf zijn aan doze dame ge-
richte vurigheden. ,Om den deun" is wel zeer het wezen van de 
Muiderkringsche amoureusheid, maar het is al merkwaardig en, 
dunkt mij, tot op zekere hoogte verheugend genoeg, dat men in 
den hoofschen, zwierigen toon van buitenlandsch elegant ver-
keer behagen vond en dien met genoegen nabootste. Die toon, die, 
naar bijvoorbeeld nit Hoofts brieven aan Tesselschade blijkt, niet 
zonder een ondergrond is van oprechte, warme vriendschap.
Het is hier niet de plaats, Tesselschade's leven uitvoerig to be-
handelen; in 1634 sterft haar man; in 1641 of '42 wordt zij katho-
liek en dat maakt het verkeer met den anti-papist Huygens moei-
lijker; dien doet haar overgang bepaald pijnlijk aan, het blijkt 
uit zijn scherpen, ruwen toon; waarover hij dan weer berouw
374
DE MUIDER KRING
heeft. Barlaeus, ook een - laat - lid van den Muider Kring 
(sinds 1635) wordt verliefd op haar, maar 't is vergeefs. Wat ons 
van haar bleef, is betrekkelijk weinig; een aantal gedichten, die 
een klein bundeltje kunnen vormen en waarin het bekende ,,On-
derscheyt tusschen een wilde, en een tamme zangster", door haar 
vriend pastoor Ban op muziek gezet, wel het gaafste is. Haar 
Tasso-vertaling, waaraan ze zeer vele jaren heeft gewerkt, hebben 
we niet over. Haar naam als borduurster heeft men op gezag van 
der tijdgenooten getuigenissen verbonden aan een vereeniging 
voor „vrouwelijke handwerken". Ze was ook bekend als graveer-
ster op glas ; - van de vele roemers die Roemers dochter konstrijk 
versierd heeft, is er - misschien - een over 1). Haar zangstem, 
haar snarenspel zijn verklonken. Alleen haar naam leeft als een 
vage, lieflijke geur door de eeuwen tot ons overgewaaid, een geur 
van zachte en zuivere vrouwelijke bekoorlijkheid.
We hebben, de geschiedenis van haar leven vervolgende, een 
van de componenten van den Muider Kring afgehandeld; we 
keeren tot dien kring terug.
In 1624 verliest die zijn gastvrouw: Christina van Erp sterft. 
De brief waarin Hooft haar heen gaan aan Tesselschade bericht 2) 
is bewaard gebleven; hij is naar onzen smaak bedenkelijk sierlijk, 
maar in de kunstig gewende zinnen breekt toch wel zeer een 
waarachtige smart door. Tesselschade's antwoord is in den vollen 
zin een wederwoord op deze gevoelvolle elegantie ; - die ons 
meer begrip van den tijd en de sfeer der stijlvol correspondee-
renden, dan geringschatting voor hun onder alle omstandigheden 
zoo zorgvuldig betrachte fraaiheid moge bijbrengen.
Hooft mag zijn Christina diep hebben betreurd, lang heeft hij 
dat niet gedaan ; althans niet in die mate dat hij zich niet door 
een nieuwe liefde zou hebben willen troosten. Eerst een vruchte-
looze hofmaking aan de mooie Suzanna van Baerle, geen familie, 
voor zoover we kunnen nagaan van Caspar den professor, maar 
een zuster van Hoofts zwager David van Baerle, juist in dien tijd, 
in 1625, getrouwd met Sara van Erp, een half zuster van Christina. 
Suzanna zou later met den jongeren Huygens in 't huwelijk tre-
den. Hooft wendt zijn blikken dan naar elders; in 1627 trouwt
1) In 't Rijksmuseum to Amsterdam, Volkomen zeker is 't echter niet, dat zij 't was 
die dezen roemer heeft versierd.
2) Gedateerd 6 Juli 1624.
DE MUIDER KRING	375
hij met de zeer internationaal gesitueerde Heleonora Hellemans, 
uit Vlaamsche ouders to Hamburg geboren en eerder gehuwd met 
den Italiaansch-namigen Amsterdamschen bankier Giambattista 
Bartolotti. Deze weduwe, die twee dochtertjes had, was een sta-
tige dame, zeer geschikt om 's zomers op 't seigneuriale slot van 
Muiden de gasten to ontvangen.
Nu komt dan de Muider Kring tot vollen bloei. In pronk van 
fraaie gewaden hoorden de schoone vrouwen en haar partners en 
hofmakers zwierige poezie voordragen ; men genoot van 't „lek-
ker ooft" uit den grooten kasteeltuin - er zijn brieven over, 
waarin Hooft Tesselschade to ,waardschap" uitnoodigt, als at-
tractie voorop stellend dat de pruimen rijp zijn -, er werd ge-
zongen en anderszins gemusiceerd ; het waren fleurige logeer-
partijen. Al wat naam had en eenigszins mondain was, kwam wel 
eens op 't hooge huys : Tesselschade, die na haar huwelijk to Alk-
maar woonde, bracht vandaar Francisca Duarte, de dochter van 
een rijken Portugeesch-joodschen bankier uit Antwerpen mee, 
met haar neef-en-echtgenoot Francisco Duarte; ,haer genan 
(naamgenoot) op een letter nae", zooals Hooft 't uitdrukte; Fran-
cisca wordt om haar schoone stem als de Alkmaarsche nachtegaal 
geprezen. Maar 't zijn niet alle ,werkende" leden in den Kring; 
er zijn ook smaakvolle luisteraars. De koopman Joost Baeck, 
een vriend van Vondel, door Hoofts eerste huwelijk diens zwager, 
stelde veel belang in des gastheers historie-studien; waarover 
wij zoo aanstonds nog to spreken hebben. Dan zijn er een paar 
leden van de familie Bartolotti, en verschillende andere voor-
name personnages, o.a. de oude vrienden van den drost, als daar 
is Laurens Reael die; na drie jaren gouverneur-generaal van Oost-
Indie to zijn geweest, in 1619 was teruggekeerd, waarna hij ver-
schillende zendingen voor de Staten naar vreemde hoven vol-
bracht; men herinnert zich Vondels klinckdicht op zijn verhef-
fing in den Engelschen adel, toen hij in 1626 deel uitmaakte van 
een gezantschap, dat koning Karel I bij zijn troonsbestijging ge-
lukwenschte. En dan Daniel Mostaert, secretaris van Amsterdam, 
die zich ook eens aan een treurspel to buiten ging, en veel belang 
in poezie stelde. Zij behooren tot de oude garde, alsook Dr. Sa-
muel Coster, die zich in 1622 als letterkundig leider had terug-
getrokken; hij dokterde nu alleen nog maar, doch stelde toch 
nog wel belang in de kunst.
376	DE MUIDER KRING
Er zijn zeer veel meer leden van Hoofts vriendenkring. Huy-
gens kwam zelden persoonlijk, zijn dienst als secretaris van den 
Prins liet hem weinig vrijen tijd; vooral juist in den zomer, als de 
Prins to velde was, kon hij er moeilijk op uit. En dan is er het 
vriendenpaar Van der Burgh en Brosterhuisen, veelzijdige jon-
geren: dichter, jurist en voornaam ambtenaar der republiek de 
eerste; polyglot, botanicus, dichter - o.a. ! - de tweede. En 
Mr. Dirck Graswinckel, ook al jurist-litterator.... Het is alles 
bij elkaar de room van het nog zeer pittig geslacht, dat, met heu-
genis nog aan hachelijke tijden, krachtig en fleurig het snel in 
welvaart, aanzien en beschaving stijgende Holland bewoont. 
Vondel komt zelden in dit milieu, wel eens 's winters in Hoofts 
huis to Amsterdam. Dat beteekent niet zoozeer, dat men den 
zijden-kousenwinkelier niet voornaam genoeg achtte, wel, dat 
Hoofts en Vondels karakter zeer uiteenliepen; Hooft beschouwde 
hem, al eerde hij zijn groot dichterschap, toch wel als een burger-
man-naar-den-geest ; wat hij in zekere opzichten ook was. Maar 
den glazenmaker - en schouwburgregent ! - Jan Vos, nogal 
spektakelachtig tooneeldichter, zag men er wel. Barlaeus noem-
den we al onder de comparanten; hij, oorspronkelijk theoloog, 
maar als gevolg van het odium theologicum der Contraremon-
stranten als professor - in de logica - to Leiden ontslagen en 
daarna medicus, was voor alles beroemd als Latijnsch dichter; 
ter eere van Tesselschade heeft hij ook wel Nederlandsche ge-
dichten geschreven. In 1631 werd hij hoogleeraar in de bespie-
gelende wijsbegeerte aan het juist opgerichte Athenaeum fl-
lustre to Amsterdam. Hij was een beschermer van Jan Vos, dien 
hij ook op 'tMuider slot inleidde. Gerard Vossius, van Baerle's 
collega to Amsterdam, kwam er ook ; en Vechters, Plemp, de la 
Rue.... De Veluwsche dominees Martinius - dien we reeds 
noemden 1) - en Goddaeus zijn er ook wel eens geweest. Maar 
dat waren geen vaste bezoekers; zij het dat ze als litteraire vrien-
den werden ontvangen.
We zeiden dat Joost Baeck veel belang stelde in des gastheers 
historische studien. Zoo komen we tot dat deel van Hoofts werk-
zaamheid, dat allengs het leeuwendeel van zijn aan de huma-
niora gewijden vrijen-tijd in beslag nam. Deze werkzaamheid is, 
gelijk we reeds terloops opmerkten, naar de opvatting-in-dien-
1) B1z.327.
HOOFTS HISTORIEN	377
tijd van de historiografie, een opvatting die door die der classieke

geschiedschrijvers geinspireerd was, wel zeer tot de letterkundige

bezigheden to rekenen. Hij had zich al in zijn jeugd met de klas-

sieke historici beziggehouden, en in 1618 deelt hij in een Latijn-

schen brief aan Hugo de Groot 1) mee, dat hij aan een levensbe-
schrijving van Hendrik den Grooten begonnen is, als een oefening 
in den historiestijl; en dat hij dan erover zal denken „de vader-
landsche zaken" ter hand to nemen; -waarvoor hij zich al zoo-
zeer geinteresseerd had. Een renaissancist als hij zoekt zijn stijl-
voorbeeld natuurlijk in de oudheid; en zoo las en herlas hij den 
zeer door hem bewonderden Tacitus, van wien hij, mede ter oefe-
ning, de Historiae en de Annales vertaalde ; in 1635 kwam hij 
daarmee gereed. Hij getroost zich ontzaglijke moeite voor de 
weergave van de harde beknoptheid van Tacitus' schrijfwijze - 
in 1631 stuurt hij bijvoorbeeld Joost Baeck een redevoering van 
Arminius in twee redacties, eerst letterlijk, dan wat vrijer ver-
taald; ,weerbarstigh metael meestendeels" noemt hij in den be-
geleidenden brief de taal van zijn voorbeeld. En hij, die in zijn 
minnedichten en in zijn Granida een zeldzaam soepel Neder-
landsch had geschapen, dwingt zijn pen nu tot Romeinsch-harde 
zeggingskracht ; waarbij hij de kernachtige Latijnsche absolute 
naamvallen niet versmaadde, terwijl hij al zijn vermogen tot fijne 
plastiek, al zijn geestrijke vaardigheid tot staf- en eind-rijmige 
uitdrukkingen in den harden band van dezen stijl to werk wist to 
houden. De levensbeschrijving van Henrik den Grooten (den 
Franschen koning Hendrik IV, den in ons land zeer vereerden, zij 
het afvalligen, Hugenoot) verscheen in 16262) ; een historisch 
werkje van aanmerkelijk geringeren omvang, ,Rampzaaligheden 
der Verheffinge van den Huize Medicis" was in 1636 voltooid. 
Maar toen was hij al geruimen tijd met den geweldigen arbeid der 
,,Nederlandsche Historian" bezig. Dit werk, waarvan in 1642 de 
eerste twintig boeken verschenen, dat Hooft niet heeft mogen 
voltooien, maar waaraan hij wel nog bijna zeven boeken heeft 
kunnen toevoegen, heeft terecht het onderwerp uitgemaakt van 
vele zoowel historische als stilistische studien; in het drie-eeuw-
1) XIV. Kalend. Junias.
2) Lodewijk XIII verhief hem als dank hiervoor tot ridder in de orde van St. Mi-
chel; een eereblijk dat wel bijzonder aan hem besteed was. Hij is dus voortaan „de 
ridder Hooft".
378
HOOFTS HISTORIEN
sche jubeljaar van de verschijning, 1942, zal dit alles in een nieu-
we prachtuitgave worden samengevat en met eigen inzichten der 
bewerkers vermeerderd. Wij moeten er hier zeer kort over zijn. 
Met de Nederlandsche Historian - die Hooft met 't jaar 1555 
begint - heeft hij een met ongemeen doordringende kracht uit-
gevoerd beeld van onzen vrijheidsoorlog geschapen, dat tevens 
een prachtig monument van historiestijl is. Hij heeft door om-
vangrijke critische studie van de werken van vriend en vijand 
zijn oordeel over ieder onderdeel van den strijd gevormd, hij 
streeft naar onpartijdigheid, wil de waarheid weergeven.... „'t 
en waare zij tot schaade mijns vaderlands strekte". De stijl is 
kernachtig, kort, impressionistisch, ,Latijnachtig"; wat de 
woordkeus betreft, is Hooft hier puristisch in 't overdrevene 1). 
Zoo schept hij een eigen schrijftrant, ver afgeweken van de ge-
sproken taal; een stuk volkomen afzonderlijk staande woord-
kunst, - dat men met moeite ontgint ; maar het is die moeite 
waard. Voor den fijnproever is dit verhaal, waarin machtige en 
meesleepend suggestieve beschrijvingen voorkomen, dit historie-
stuk, waarop verheffende tafereelen met passende verven op 't 
heerlijkst zijn gepenseeld, een bron van nobel kunstgenot.
Hoofts afkeer van bastaardwoorden schijnt groot to zijn ge-
weest, maar toch, in een bepaald deel van wat hij schreef, zijn 
ze niet schaarsch, namelijk in zijn ambtelijke brieven. Hier vindt 
men volkomen het ambtelijk jargon van then tijd, zooals dat se-
dert de Bourgondische periode was geworden. Echter, waar zoo'n 
ambtsbrief even een verhaals-allure krijgt, waar bijvoorbeeld het 
verloop van een in rechte behandeld ,gevalletje" wordt meege-
deeld, wordt de drost niet zelden weer even kunstenaar. Overi-
gens vertoonen Hoofts brieven, afgestemd op den geadresseerde 
en diens verhouding tot den schrijver, de meest verscheiden nuan-
ceeringen van zijn soepelen geest.
Na de uitgave der twintig boeken Historian had hij nog 
vijf jaar to leven. Toen hij ter gelegenheid van de begrafenis van 
Frederik Hendrik naar Den Haag was gereisd, werd hij ernstig 
ziek en stierf daar ten huize van Johan van der Meyde, een schoon-
zoon van Heleonora Hellemans. Zijn lichaam werd „met groot 
gevolg van vrienden en vreemden" naar de Nieuwe Kerk ge-
bracht en in het familiegraf bijgezet. Den volgenden dag werd hij
1) Alleen: de titel prijkt niet een uitheemsch woord!
LITTER ATU UR
379
in den schouwburg met plechtigheid herdacht, voor een opvoering 
van zijn Geeraerdt van Velsen". Het was een eer als nog geen 
dichter was to beurt gevallen. Een treffend einde van de Gouden 
Eeuw van Frederik Hendrik.
I, it terat uur
Gedichten van 1'. C. Hooft, uitg. d. P. LEENDERTZ \VzN., 2e druk door F. A. 
STOETT (Amsterdam, 1900).
Verdere moderne, gemakkelijk bereikbare uitgaven:
P. C. HOOFT, Granada, uitg. d. A. A. VERDENIuS en A. ZIJDERVELD (Zutphen, 
1940) (Klassiek lett. Panth.).
P. C. HOOFT, Geeraerdt van Velsen, toegel. d. F. A. STOETT (Zutphen, 1905) 
(Klassiek lett. Panth.).
P. C. HOOFT, Baeto oft oorsprong der Hollanderen. Treurspel. Uitg. d. J. Koop-
MANS (Groningen, 1910) (Bib. v. Nederl. Letterk. no. 10).
P. C. HOOFT en S. COSTER 1), Warenar, uitg. d. P. LEENDERTZ JR. (ZWOlle, 
z.j. - 1896 --) (Zwolsche Herdrukken).
VAN HOOFTS „Nederlandsche Histoorien, sedert de ooverdraght der Heer-
schappye van Kaizer Karel den Vyfden, op Kooning Philips zynen zoon" zijn 
tal van goede uitgaven. In 1942 zal een groote jubileum-uitgave verschijnen.
Hooft's Brieven, uitg. d. J. VAN VLOTEN (Leiden, 1855).
G. BRANDT, Het Leeven van Hooft, en de Lijkreeden, uitg. d. P. LEENDERTZ Jr. 
(Den Haag, 1932).
CD. BUSKEN HuET, Pieter Cz. Hooft (Lett. Fantasien I, blz. I en XVIII, blz. 1). 
R. C. BAKHUIZEN VAN DEN BRINK, Hoofts Warenar, uitgegeven door De Vrics 
(Studien en Schetsen, III).
G. KALFF, Hoofts Lyriek (De Gids 1900, I, blz. 1).
J. PRINSEN J. L.zn., Pieter Corneliszoon Hooft (Amsterdam, 1922).
R. A. KOLLEWIJN, Hooft en de rneisjes Spiegel (Taal en Letteren VIII, blz. 1). 
G. DEKKER, Die liefde van Hooft en Brechje Spieghel (Tydskrif vir Wetenskap
en Kuns, Junie 1927).
A. DONKERSLOOT, De verzen van Hooft voor Brechje Spiegel (Bundel aang. aan
Prof. Dr. C. G. N. DE Voovs) (Groningen 1940).
J. KOOPMANS, Hoolt als allegorist (in Letterk. Studien, Amsterdam, 1906).
K. DE RAAF, Over Hooft's Brief nit Florence (Taal en Letteren, 1901, blz. 35). 
A. S. KOK, Hooft en zijn Larissa en Met P. C. Hooft in Venetie en Florence
(Van Dichters en Schrijvers, I, Culeinborg, 1898).
TH. JORISSEN, Fen paar verlietde Hollandsehe dichters (Nederland 1870, 11,
blz. 39).
D. C. MEYER Jr., De jeugd en jongelangsjaren van 1'. C. Hooft (De Gids 1881, II, 
b1z. 115).
J. C. BREEN, 1'. C. Hooft als schrijver der Nederlandsche Histo in (Amsterdam, 
1394).
A. VERWEY, De stiji van Hoofts Histories (Nieuwe Taalgids II, blz. 81).
G. HERINGA, Invloed van de Renaissance op de godsdienstige era zedelijke denk-
heelden van P. C. Hooft (Oud-Holland XVII, h1z. 129).
H. J. EYMAEL, De herijmer van den Schijnheiligh (Ts. v. Ned. T.- en Letterk.
XIV, blz. 182).
1) De toeschrijving, laatstelijk door 1'. Lcendertz Jr., aan deze beide auteurs, is 
weerlegd door F. A. Stoett in ,Taal en Letteren", „Ecn en ander over den Warenar 
van P. C. Hooft en S. Coster" (1897, blz. 175; zie ook ibid. 1898, hlz. 239) en door I. 
Hobma in Ts. v. Ned. T.-en Letterk. XVII, b1z. 255.
380	LITTERATUUR
J. HOBMA, Een veel besproken blijspel (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XVII, blz. 
255).
A. KLUYVER, Over het spel Granida (Neophilologus I, blz. 123).
G. BUSKEN HUET, La Granida de Hooft (Neophilologus II, bfz. 85).
H. E. VAN GELDER, Een testament van P. C. Hooft (Oud-Holland XXXV, blz.
224).
J. C. DE HAAN, Studien over de Romeinsche elementen in Hooft's niet-dramatische 
poezie (Santpoort, 1923).
J. A. F. ORBAAN, Rome, zooals Hooft het zag (Oud-Holland XXXVIII, blz. 1). 
K. DE RAAF, Over Pieter Corn. Hooft (Nieuwe Gids 1923, I, bfz. 391 en 700). 
J. W. MULLER, Naar aanleiding van Hoe ft's Galathea, siet den dach komt aan
(Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XLI, b1z. 278).
J. D. M. CORNELISSEN, Hooft en Tacitus (Nijmegen, 1938).
G. KAZEMIER, Het vers van Hooft (Assen, 1932).
P. LEENDERTZ Jr., Uit den Muiderkring (Haarlem, 1935).
J. W. MULLER, Hooft en Vondel (Nieuwe Taalgids XXIV, blz. 113 en 161,
XXV, blz. 1, 78 en 127).
Id., Hooft en zijn Baeto (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. L, blz. 54, 133 en 241). 
J. M. C. BOUVV, De eerste vaderlandsche held bij P. C. Hooft (Nieuwe Taalgids
XXIX, blz. 244) (Lijkklacht over Pieter Dirxz. Hasselaer).
A. ZIJDERVELD, Enkele Granida-problemen (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XLVII,
blz. 87).
P. LEENDERTZ Jr., Vermeende handschriften van Hooft en van Tesselschade 
(Het Boek 1928, blz. 142).
P. LEENDERTZ Jr., Twee Leonora's. (Leonora Hellemans, tweede vrouw van 
Hooft, en Leonora van der Meide, zijn kleindochter) (Haagsch Maandblad 1929, 
I, blz. 83).
J. PRINSEN J.Lzn., Hooft en Vondel tegenover de idee der volkssouvereiniteit 
(Versl. en Meded. Kon. V1. Acad. 1929, bfz. 477).
Id., id. (Gr. Nederl. 1930, I, blz. 301 en 401).
P. LEENDERTZ Jr., Hoe Hooft ridder van St. Michel wend (1639) (Biidr. Vad. 
Gesch. 6de reeks IX, blz. 309).
J. W. MULLER, Over navolging in de 17e eeuw, inzonderheid naar of door Hooft
en Vondel (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XLIX, blz. 168).
J. A. RUSSELL, Hooft, Vondel, Boutens in English translations (over Grierson's
,,The flute, with other translations") (Nieuwe Gids 1932, I, blz. 626).
C. L. THI JSSEN-SCHOUTE, Over de Hollandse,,Schijnheiligh" en de figuur daarin
van de dokter (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. LI, blz. 218).
Nog enkele vertalingen van gedichten van P. C. Hooft (Het Boek XX, blz. 227). 
P. LEENDERTZ Jr., Bibliographie der werken van P. C. Hooft (Het Boek XXI,
blz. 309 en XXII, blz. 185).
J. H. VAN DEN BOSCH, Waarde van ij (y) bij Hooft (Nieuwe Taalgids, XXVIII, 
biz. 118) (Van belang bij de voordracht).
JOS. J. GIELEN, P. C. Hooft, zijn ,Klachte der prinsesse van Oranje" en zijn 
bronnen (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. LV, blz. 49).
A. SCHILLINGS, Een bron der geschriften van Vondel en Hooft over Hendrik IV 
(Ts. v. Ned. T.- en Letterk. LVII, blz. 213).
C. G. L. APELDOORN, Een bron van Hoofts,,Rampzaaligheden der verheffinge van 
den huize Medicis" (Nieuwe Taalgids XXXII, bfz. 170).
G. M. J. DuYFHUIZEN, Kat en muis in de Muiderkring (over de verhouding 
Hooft-Vondel) (Vondelkroniek IX, biz. 210).
H. H. KNIPPENBERG, De barbier uit Warenar (Ts. Taal en Letteren XXVII, 
blz. 38).
F. V. TOUSSAINT v. BOELAERE, Korte Beschouwingen: Hooft. Vondel. Prevost. 
Beatrijs. Vosmaer. Het Goede. (Gr. Nederl. 1939, 11, blz. 278).
W. E. J. KUIPER, Hooft's Warenar en het Attische spel van den pot (Nieuwe 
Taalgids XXXIV, biz. 270).
LITTERATUUR
381
N. DE ROEVER, Een verjaard verjaarfeest (Oud-Holland I, b1z. 238). 
J. H. W. UNGER, Anna Roemers (Oud-Holland III, b1z. 123).
J. SCHELTEMA, Anna en Maria Tesselschade, de dochters van Roemer Visscher
(Amsterdam, 1808).
G. DE RUDDER, De Tessela Romeria ('s-Gravenhage, 1900).
J. F. M. STERCK,Vondel-Eusebia-Tesselschade (Van onzen Tijd XI, blz. 2 en 11). 
J. A. WORP, Een onwaerdeerlycke I'rouw ('s-Gravenhage, 1918) (Maria Tessel-
schade).
J. F. M. STERCK, Tessalica (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XL, b1z. 246).
Id., Hoofdstukken over Vondel en zijn kring (Amsterdam, 1923, blz. 30).
C. BRUINING, Maria Tesselschade Visscher (Onze Eeuw XVII, III, b1z. 161). 
ANNA ROEMERS VISSCHER, Gedichten, uitg. d. N. BEETS (Utrecht, 1881). 
FR. KOSSMANN, Gedichten van Anna Roemers Visscher, ter aanvulling van de
uitg. Beets (Den Haag, 1925).
M. SABRE, De Antwerpsche vriendenkring van Anna Roemers Visscher (Versl. en
Meded. Kon. VI. Acad. 1925, blz. 754).
F. HUDIG, Graveerwerk van Anna Roemers Visscher (Oud-Holland XLI, blz.
175).
JOOST VAN DEN VONDEL

Men acht hem den grootsten van onze XVIIde eeuwsche, ja 
van al onze dichters, en ik geloof dat dit oordeel juist is. Het is 
waar, dat hij ook wel vrijwat leelijke regels geschreven heeft, 
en Hooft heeft geen leelijke, ternauwernood eenige slappe verzen 
op 't papier gezet, en eenige die wat over-precieus schijnen; 
Hooft is dan ook onze fijnste en voor melodie meest gevoelige 
woordkunstenaar. Maar zoolang ,dichter" nog bovenal beteekent 
geinspireerde ziener, moet de dichterkroon dengene die de 
waarachtigste en meest durende verheffing heeft ervaren en in 
taal gebeeld, toebedeeld worden. Is Breeroo vooral de man 
der geestig-doorleefde volkswijzen, Hooft een zwierig, beurte-
lings licht en krachtig violist, Vondel is in ons nationaal concert 
het orgel met zijn weidsche harmonieen en breede statigheid, 
waaruit evenwel nu en dan lichtere en ijler-bewogen melodieen 
kunnen stijgen. Een orgel, - het doet aan de kerk en aan gods-
dienstig gezang denken, en dat mogen we in verband met Vondel 
ook zeer wel doen; hij, een zoon van om den geloove gevluchten, 
zijn leven lang met godsdienstleer bezig, geeft in zekeren zin 
de voortzetting van onze Middeleeuwsche geestelijke poezie, zooals 
Hooft zich bij de troubadours aansluit en Breeroo de lijn van 
volkslied en volksspel doortrekt. Vondel is voor alles een Christen ; 
wat den vorm der kunst betreft, is hij een renaissancist; beide 
- men zie zijn ,Berecht aen de Begunstelingen der Toneel-
kunste" voor zijn „Jeptha" - met voile overtuiging. Het resul-
taat is de triomf, maar dan ook in vollen zin ,triomf", der 
barok.
Hij is - zijn ouders waren uit Antwerpen gevlucht - in 1587 
to Keulen geboren. Doopsgezind waren die ouders, in dat geloof 
werden de kinderen - Joost was het tweede kind en de oudste 
zoon - opgevoed, en toen het gezin, to Keulen met nog een meisje 
vermeerderd, en aldaar weer om den geloove vervolgd, zich ten-
slotte to Amsterdam gevestigd had, waar nog vier kinderen ge-
boren werden, sloot Joost zich, volwassen geworden, ook aan
VONDELS PASCHA
383
bij de Doopsgezinden; de z.g. Waterlandsche Doopsgezinden. Hij 
trouwde, op zijn 23ste jaar, met Maeiken de Wolff, drie jaar later, 
in 1613, nam hij van zijn moeder - de vader was reeds vijf jaren 
voordien overleden - den zijdehandel over; ze woonden in de 
Warmoesstraat. Maeiken nam allengs de zorgen voor hun zaak 
op zich, en liet haar man zich aan de kunst wijden. Want al 
spoedig was zijn dichterlijke gave gebleken, al komt zijn talent 
eerst vrij laat tot ontwikkeling. Het eerste gedicht dat wij van 
hem over hebben, is een bruiloftsreferein van 1605; echt rederij-
kerswerk, en niet van 't beste. Zijn eerste werk van beteekenis 
was het tooneelspel ,Pascha ofte De Verlossinghe der Kind'ren 
Israels wt Egypten, tragecomedischer wijse een yeder tot Lee-
ringh opt tonneel gestelt" ; een veredeld schooldrama met schoo-
ne regels b.v. de beide eerste, waarin „Moses, hoedende syne Scha-
pen aenden Berghe Horeb", spreekt
Weydt hier myn Beestiael, wydt hier myn tier'ghe Vee,

Golft hier om dit Gheberght myn wit-ghewolde Zee ....
................................................

Ook mooie reien vindt men in dit stuk, bijvoorbeeld aan 't eind 
van het derde bedrijf, terwijl het gesprek tusschen God en den 
weifelenden Mozes (iste bedrijf) een grootsch dramatische allure 
heeft. De ,tragecomedie" - 't blijeindig treurspel - eindigt 
met een aanwijzing hoe Mozes noch Aaron mocht (= kon)
Isac brenghen eyndelijcken
In Canaans Konincrijcken:
Onder welcke schorsse duyct i)
Alsmen desen bast ontlucyt, 
D'onvolkomen swacheyt teder 
Vander Wet, to korten leeder 2)
Om int Hemelsch Vaderlant 
Op to stijghen wt den brant,
Wt den brant der zielen sweerdich.3),
Wt Gods toornicheyt rechtveerdich, 
Daer ons Christus als ghezeyt 
Heeft behouden wt gheleyt.
................................

En het stuk wordt gevolgd door een dichterlijke ,Verghe-

3) ligt verborgen.
2) een to korte ladder.
3) snijdend als een zwaard.
384	MONUMENT VAN NEDERLANDS GROOTHEID
lijckinghe vande verlossinghe der kinderen Israels met de vrijwor-
dinghe der Vereenichde Nederlandtsche Provincien". Het Oud-
testamentisch verhaal dat Vondel dramatiseert, is voor hem dus 
in dubbelen zin symbool : ten eerste ziet hij het als het voorspel 
en de voorbeduidenis van de verlossing der wereld door Christus, 
en dan doet deze verlossing van Israel hem denken aan die van de 
Nederlanden, die ook immers bezig waren zich aan een vreemde 
heerschappij to ontworstelen. Zijn werk is een getuigenis van ge-
loof, en uit dat geloof vandaan ziet hij de geschiedenis der mensch-
heid; ,het geheele theatrum dezer wereld, den geheelen stand en-
de conditie der wereld". De geschiedenis is hem een reeks para-
belen, de redding door God aantoonend. En hoe dankbaar is hij 
voor dat bestier, waar het zijn land en zijn stad geldt! Hoe juicht 
hij over de grootheid van onze republiek, hoezeer is hij geneigd 
wie voorgingen in den strijd voor haar vrijwording to verheer-
lijken; welk een trotsche blijdschap vervult hem over de grootheid 
van het staag uit zijn oude wallen barstend Amsterdam, met zijn 
tal van nieuwe weidsche gebouwen. Zoo zien we dan Vondel als 
een van de machtige monumenten van de roemruchtige XVIIde-
eeuwsche Nederlandsche grootheid, met al de kenmerken van 
zijn yolk en zijn tijd: vroom en vrijheidlievend, eenvoudig en 
eerlijk, ook: zeer ontvankelijk voor geprezen buitenlandsche 
kunstvormen; ook wel in zekeren zin ,burgerlijk": met weinig 
zin voor uiterlijken zwier in 't leven, die hem in zijn positie ook 
kwalijk mogelijk was - maar hij heeft nooit gepoogd zich boven 
de maatschappelijke plaats die zijn ouders reeds hadden inge-
nomen, to verheffen - en met eerbied voor „de grootheid" ; 
dan soepel, maar hoekig en zeer eenzijdig in zijn partijstrijd; - 
het is waar, dat het tegenovergestelde: een wijs inzicht in de be-
trekkelijke waarde van alle meeningen, vaak de schoone voorkant 
is van onverschilligheid, ook wel van gebrek aan moed. Hij heeft 
ook typisch-Zuidnederlandsche eigenschappen, en die zijn het 
wel in de eerste plaats die hem wezenlijk doen verschillen van 
Hooft : het gevoel is machtig in hem boven het verstand en - 
hieraan denkende noemden we hem ook onzen grootsten dichter 
-: de verzen vloeien uit zijn pen; als hij ze later verbetert, ge-
schiedt dat niet naar aesthetischen maatstaf, zelfs niet met 
aesthetischen zin, maar naar de door hem gedwee aanvaarde re-
gelen eener de logica vereerende spraakkunst.
VONDELSLEVEN	385
Vondels leven heeft, in zijn kleine dagelijksche omgeving, veel 
machtige beroering gekend. Zijn jongeren broeder Willem, dien 
hij tot in zijn ouderdom zal herdenken, verliest hij, en zijn zoontje 
Constantijntje, genoemd naar den grooten Christenkeizer, dien 
hij bezig was to bezingen; kort daarna zijn elfjarig dochtertje 
en reeds in 1635 zijn vrouw. De gedichten die hij over die heen-
geganen schreef, het melodische liedje, als een glimlach op een 
betraand gezicht, waarmee hij de moeder over het verlies van 
Constantijn troost; het bekoorlijk beeld van kinderspel-op-
straat, dat hem bij 't mijmeren over het dochtertje in de gedachte 
komt, de verzen over zijn vrouw
....................................

Marie, al laat ghy my alleen,
Vw vriendschap, uw gedienstigheen
Staan eeuwigh in myn hart geschreven.
Hoe veer dees voeten moghten dwalen,
'k Sal derwaart 1) mijn bedruckt gesicht
Noch slaan, daar voor het rijsend licht 
Vw bleecke star ging onderdalen, -

al die gedichten behooren, terecht, tot Vondels meest beroemde, 
want innigste. Twee kinderen hield hij nog over, Joost en Anna; 
al het verdriet dat hij van zijn zoons zorgeloosheid gehad heeft, 
van hem en van speciaal zijn tweede, verkwistende vrouw, be-
hoeft niet hier weer in 't breede to worden opgehaald. In 1656 
wordt Joost Jr., die in 1643 eigen zaken was begonnen, insolvent 
verklaard; er moet / 40.000.- worden bijgepast om hem nit de 
gevangenis to houden, en de zeventigjarige vader reist naar De-
nemarken - geen pleziertocht in die dagen - om de zaken to re-
gelen. Hij zoekt dan troost in de vertaling van de ,Harpsangen 
Davids"; in het treurspel over Davids Teed over zijn zoon Ab-
salom uit hij zijn smart. Hij moet dan een betrekking aan de 
Bank van Leening aanvaarden, en den jongen Joost, om erger to 
voorkomen, nopen naar Indie to gaan; het toevluchtsoord voor 
menschen „die niet deugen wilden". Joost sterft op de reis. Op 
zijn tachtigste jaar krijgt de oude dichter zijn ontslag met behoud 
van zijn jaarwedde. Al zijn kinderen, zelfs zijn kleindochter Ma-

1) n.1. naar het Vrouwekoor, eigenlijk de Onze-Lieve-Vrouwe-kapel in de Oude 
Kerk to Amsterdam, waar Maeiken, bij de kinderen die haar waren voorgegaan, 15 
Februari 1635 begraven was.
\ALCH	25
386	ZIJN SYM- EN ANTIPATHIEEN
ria, gaan hem voor in 't graf; het laatst, vier jaar voor zijn dood, 
zijn verzorgster, Anna; Agnes Block, een aangetrouwde nicht, 
zorgt dan voor hem. Hij is heel eenzaam geworden; zijn werk is 
door nieuwe litteraire stroomingen een beetje op den achter-
grond geraakt. Hij is ,oud en koud" ; ook in den letterlijken zin. 
Als hij 5 Februari 1679 sterft, is er van zijn nakomelingen alleen 
een kleinzoon over, ook Joost heet die, een schoenmakersknecht.
Maar de blik van then grooten mensch is altijd verre uitgegaan 
buiten den engen kring van eigen beleven. Zijn stad ging hem ter 
harte, en zijn land; aan wat daar woelde aan geloofs- en politieken 
strijd - in die dagen kwalijk to scheiden - nam hij hartstochte-
lijk, naar de wijze der dichters, deel. Maar ook wat verder Europa 
beroerde, waar toen zoo heftige beweging was om vrijheids wille, 
trok zijn hart en stelde zijn veder in actie. Daarbij is ook zijn 
eigen geloofsleven op wisselende wijze betrokken. Hij was, zooals 
we reeds zeiden, van-huis-uit Doopsgezind; wat een vrijzinnig 
protestantisme beduidt. Bij de twisten tusschen Remonstranten 
en Contraremonstranten, die ongeveer in 1607 beginnen en in de 
Bestandsjaren hun hoogtepunt bereiken, kiest hij, al heeft hij 
zich niet zelf bij hen aangesloten, aldra, wanneer de bovendrij-
vende partij geweld en onrecht als wapenen gaat hanteeren, de 
zijde der Remonstranten. Waarschijnlijk grootendeels uit afkeer 
van dat tyrannieke, door haat aangehitste onrecht; hij heeft in 
zijn verontwaardiging daarover zelfs overdreven, en Oldenbarne-
velt als de „vermoorde onnooselheit", de vermoorde onschuld, 
voorgesteld; wat niet juist is, al was de straf voor hem en voor 
zijn medestanders buiten alle verhouding tot wat zij misdreven 
hadden, en al hadden bij een waarlijk rechtvaardig oordeel hun 
groote diensten den lande bewezen, hun aanspraak moeten geven 
op de uiterste clementie. Dit zij hier gezegd, omdat Vondels felle 
verontwaardiging de schuld der veroordeelden en het onrecht van 
wie over hen rechtten en deden rechten, het oordeel van het nage-
slacht to zeer heeft beinvloed. Maar het was niet afschuw van het 
onrechtvaardig oordeel alleen, dat hem stemde voor de Remon-
stranten. Hij heeft Calvijns voorbeschikkingsleer als een ,de-
cretum horribile" gequalificeerd, en in den grond van zijn hart 
verfoeid, - al verfoeide hij meer dan eenig dogma de eigenge-
rechtigdheid van wie met een dogma als devies hun haat op an-
deren botvierden. Maar „de vrije wil" ging hem ook wel zeer ter
ZIJN ZIEKTE	387
harten, mede wellicht omdat die opvatting, - onder andere - 
een betooming beteekende van wie lichtvaardig anderen doemden 
voor den dood, voor de altijd-mogelijke genade, en zeker voor 
het uiteindelijk oordeel Gods. Ten slotte zal hij keeren tot de 
kerk, om welker verlating zijn ouders in ballingschap gingen, en 
die ook den vrijen wil erkent. Hij is een eenvoudig, vroom man, 
een van die waarachtigen die door niets erger gekwetst worden 
dan door haatvollen strijd om den geloove, - en die op dit ge-
bied de ergste dingen to verduwen krijgt. Juist in dien barren 
tijd van vervolging - 1621 - wordt hij ernstig en langdurig ziek; 
en in dien toestand verlangt hij, van deze ,aertsche nevel" ont-
slagen to zijn; zoo zegt hij in zijn ,Gebedt, uytgestort tot Godt, 
over mijn geduerighe quijnende Sieckte, anno 1621":
Als ick de Swaluw sic geherbergt aen de Gevel
Van 't overlenend huys, 6 die van d'aertsche nevel 
Ontslagen, spreeck ick dan, mocht nestlen daer 't gestarnt, 
Daer 't gout in 't blau Torkoys soo flonckerende barnt. 
Gij weet het, goede God! hoe vyerig uwen siecken 
Na een gesonder locht, door 't roeyen van sijn wiecken, 
Opstijgen wil geswint, of dat een van u Boon 
Hem op sijn pennen draegt, in uwen rijcken throon 1). 
Als ick, om tijt-verdrijf, met mijne stem ga paren 
Den weer-klanck van myn Luyt en sangerige snaren, 
Dan dunct my dat u geest met mijne geest getuygt 
Hoe heylig 't heyrschaer Gods daer boven speelt en juygt. 
Dees lust tot 't hoogste goedt, dit Goddelijck verlangen, 
Uyt dees quellagie wort geboren en ontfangen. 
Wy nemen dan in danck den tijdelijcken druck. 
Laet ons, 6 Heer! slechts niet beswijcken onder 't juck; 
Noch laet d'ellende met to seer ons broosheyt tergen, 
Noch meer als het vermach wilt niet u schepsel vergen ; 
Soo sal myn sangeres u roemen onder maen, 
En 's werelts duystre nacht, en schaduwen versmaen, 
Om 't salich licht, tot dat de geest van 't lijf gescheyen, 
Sal weerdich zyn bekent 2), to juichen met u reyen.
Dit is een deel van een weinig bekend gedicht van Vondel, dat 
een weinig bekende diepte van zijn wezen toont; men kent hem 
meer als den fellen strijder. In zijn ziekte, in dien toestand waarin 
's levens rumoerigheden van hem zijn geweken, kunnen we dui-
delijk waarnemen, wat op 's harten grond leyt; - en wat, als
1) hemel.
2) waardig bevonden zal worden.
388	ZIJN GELOOF
zijn krachten weer zijn toegenomen, dien krachten de innige 
stuwing zal geven. Intusschen is het misschien de moeite waard 
op to merken, dat reeds in dit zeer Christelijk gebed een aanroe-
ping van de muze 1) niet ontbreekt.
Het geloof is inderdaad een levende kracht in Vondel geweest, 
zijn heele leven door; een wezenlijk - dat is altijd een mystiek - 
geloof. Dat is een van de groote elementen, en wel het sterkste, 
dat zijn leven heeft gestierd. Dat dit geloof van den aanvang of ty-
pisch-Katholieke trekken heeft vertoond en Vondels overgang - 
die men dan liefst een ,terugkeer" noemt - naar de Moederkerk, 
in 1641, dus eigenlijk als een bewustwording van zijn eigenlijke 
wezen is to beschouwen, is meermalen door Katholieke geleerden 
betoogd; Katholieken en niet-Katholieken mogen vaststellen, 
dat hij altijd een waarachtig Christen geweest is. Verder behoeven 
we ons hier niet verder to verdiepen in de gevoels-ervaring die 
speciale kerkelijke dogma's voor hem in de verschillende perioden 
van zijn leven hebben beduid; men heeft reeds to veel den nadruk 
op Vondels katholiciteit gevestigd; hij is niet alleen en volstrekt 
niet in de eerste plaats als katholiek, of als katholiek dichter, 
maar als dichter, en de grootste, door ons heele yolk to eeren.
In zijn hekeldichten en in zijn voor hemzelf levensgevaarlijke 
,,Palamedes of Vermoorde Onnoselheit", in Maurits' sterfjaar 
gedicht, heeft hij zich fel tegen dezen laatsten (Agamemnon) en 
tegen wie naar diens wensch over den Landsadvocaat gericht 
hadden gehouden, gekeerd; ook op den plompen ketterjager 
Bogerman heeft hij, in de figuur van Calchas, zij n pijlen gericht. 
Overigens is dit treurspel, dat men in dien tijd om de vele toe-
spelingen waarschijnlijk met kloppend hart, met angstige be-
wondering voor zooveel durf - en met kwaadaardige verontwaar-
diging over zooveel onbeschaamdheid -las, voor den lateren lezer 
vrij vervelend; een tot inkeer stemmend voorbeeld, hoe onbe-
langrijk onze hartstochtelijkste satiren het nageslacht kunnen 
voorkomen, wanneer het satirieke, zooals hier veelal, ons door 
middel van noten moet worden duidelijk gemaakt. Enkele reien 
echter hielden haar waarde; speciaal die der Eubeers aan 't einde 
van den derden „handel", waarin men het uitzicht beschreven
1) Want die wordt ongetwijfeld bedoeld met „sangeres", en niet de abstracte ,dicht-
kunst", zooals een noot in de groote Vondel-uitgave van de Wereldbibliotheek aan-
geeft.
ZIJN LIFDE VOOR STAD EN LAND	389
vindt, dat de dichter meermalen op het buiten Scheybeeck van 
zijn vriend Baeck to Beverwijk genoten had.
Tegen Maurits, maar zoodra Frederik Hendrik zijn broeder is 
opgevolgd, Frederik Hendrik van wiens verdraagzaamheid de 
Remonstranten zich zooveel beloofden, wordt het weer ,Oranje-
boven" voor onzen dichter. Hij treedt hem dadelijk met een ,,Be-
groetenis" tegemoet; bij de geboorte van zijn zoon, het volgend 
jaar, luidt hij die prachtig klankrijke ,Geboortklock van Willem 
van Nassau", en dan viert hij de verovering en den veroveraar 
van Grol, twee jaar nadien huldigt hij hem in een ,Zegezang" 
als Boschdwinger, Wezelwinner-.. Bij en na zijn dood wordt 
,,Vrerijck" - welk een heerlijk toepasselijke naam ook! - in 't 
vredesspel ,Leeuwendalers" gevierd. Maar niet alleen de Oranje-
vorsten worden in zijn gedichten geroemd. Ja, zij zijn de aanvoer-
ders in den strijd tegen het uitheemsch geweld, maar Owie en al-
wat bijdraagt tot Hollands glorie, bezingt hij. In 1623 zingt hij 
de ,Lof der Zee-vaert" ; in 1655 geeft hij op zijne wijze een ,,In-
wijding van het Stadhuis", Jacob van Campens roemruchte schep-
ping, die den dichter in onderdeelen was getoond en architecto-
nisch verklaard ; daarna het,,Zeemagazijn" (voor de berging van 
scheeps- en oorlogsmateriaal), welks bouw ook een symptoom 
was van de wassende welvaart ; die bouw, op 't Kattenburg, 
was namelijk noodig geworden, daar door de uitbreiding van 
Amsterdam de vroegere magazijnen (op Uilenburg en Rapen-
burg) to ver van het scheepsverkeer waren komen to liggen. Maar 
niet alleen wat zijn stad, niet alleen wat zijn land betreft, maakt 
zijn dichtijver gaande; al het worstelend bewegen der wereld 
vindt weerklank in zijn lyriek; Gustaaf Adolf, „arm der Duytsche 
Vryheyd" verheerlijkt hij in het gedicht ,Maeghdeburghs Lyck-
offer" (1651) ; het volgend jaar hield hij dezen vorst een ,Olyf-
tack" voor ,om syne Majesteit to bewegen datse Keulen, myn 
Geboortestadt, verschoone". Behalve de historische lierzangen, 
waarvan we er slechts enkele noemden, hebben we nog tal van ge-
dichten en gedichtjes van hem ter eere van vriendinnen en vrien-
den, bruiloftsdichten vooral, bijvoorbeeld het reeds genoemde ter 
eere van Tesselscha, afzonderlijk uitgegeven veelal; ook an-
dere, als de geestige ,Beeckzang" aan Katherine (Baeck) en de 
fleurige, franke,,Wiltzangh" ; -hoe licht en luchtig is de meesten-
tijds zoo statige Vondel hier! De voornaamste gedichten over
390	LEERDICHTEN EN EPIEK
eigen huiselijk leed noemden we al, en in dit verband denken we 
ook aan die sobere en sterke ,Vertroostinge aen Geeraerdt Vos-
sius, over zijn zoon Dionys"; Dionys Vos, een wonderkind, won-
der van geleerdheid, stierf in October 1633, een maand na Vondels 
Saartj e; - hoezeer was Vondel de man om woorden van bemoe-
diging tot dien anderen beroofden vader to spreken, en in welk 
een toon deed hij het ! Vooral de laatste strofe, waarin het gedicht 
uitklinkt, mocht in graniet worden uitgehouwen
Geluckigh is een vast gemoedt,
Dat in geen blijde weelde smilt, 
En stuit, gelijck een taeie schildt,
Den onvermybren tegenspoedt.
Als dramatisch dichter heeft Vondel in die jaren nog geenszins 
zijn hoogtepunt bereikt, maar als lyricus heeft hij zich na de 
,,Vertroostinghe" nog slechts in enkele reizangen overtroffen.
Als hij in 1641 tot den Roomsch-Katholieken godsdienst is 
overgegaan, en op godsdienstig gebied dien vasten steun heeft 
verworven, dien „de wetten by de Geleerden daer toe voorge-
schreven" 1) hem op kunstgebied verleenden - Vondel heeft, 
als velen dien we als ,sterke mannen" in de wereld zien optreden, 
zoodanigen steun, een vasten bodem, alleszins noodig -, zal 
hij ook krachtige leerdichten, die tevens bezielde belijdenissen 
zijn, gaan schrijven; in ,Altaergeheimenissen", weinig jaren na 
zijn overgang gedicht, ,Bespiegelingen van Godt en Godsdienst" 
en ,Heerlyckheit der Kercke" bewijst hij, dat zijn geestdriftig 
dichterschap zich ook in het leerdicht niet verloochent.
Ook een episch gedicht heeft Vondel geschreven; over „Jo-
hannes de Boetgezant" (Johannes de Dooper). En dan veel voor-
treflijk proza, waarvan wel 't voornaamste is de gespierde ,Aen-
leidinge ter Nederduitsche Dichtkunste", een zeer beknopte, wel-
sprekende ,ars poetica". Dat proza van Vondel in zijn eenvou-
dige, zeer zinrijke klaarheid is een belangrijk gegeven tot beter 
begrip van zijn wezen. Welk een verschil met de geciseleerde taal 
van Hooft, wiens fijn ,woordkunstenaarschap" zich zelfs in 
zijn brieven niet verloochent. Vondel schrijft met rustig-vaste, 
meesterlijke penvoering; zegt eenvoudigweg wat hij to zeggen
1) Aenleidinge ter Nederduitsche Dichtkunste, W.B. uitgave van „De Werken van 
Vondel", deel V, biz. 491.
ZIJN TOONEELSPELEN	391
heeft ; komt er verheffing in zijn gevoelens en gedachten - en dat 
gebeurt hem gereedelijk -, dan stijgt de stijl soepel en natuurlijk 
mee, om weer, steeds op de natuurlijkste wijze, over to gaan naar 
ander tempo, naar driftiger gang of gemoedelijkheid, al naar de 
gevoelens zelve in hem opgolven of zich in rustiger deining vlijen.
Maar zijn hoofdwerkzaamheid zijn zijn tooneelspelen, zijn dra-
matiek, die voor 't overgroote deel nit zijn rijpen en grijzen leef-
tijd dateert.
Die spelen toonen op duidelijker zichtbare wijze dan zijn lyriek 
het barokke karakter van zijn kunst - in dat opzicht, maar overi-
gens kwalijk, met Rembrandts werk to vergelijken -: Christelijk 
van inhoud, klassiek, een enkele maal - „ Jephta" - met sterker 
renaissancistischen inslag, van vorm. Door deze spelen meer dan 
door zijn ander werk is hij de groote vertegenwoordiger van die 
eigenaardige, Nederlandsche bovenstroomkunst van de XVIIde 
eeuw, een imposante kunst voorzeker, voortgekomen nit een 
sterk gevoel en een rasch vervoerd temperament, dat door een 
noesten weet- en bepaaldelijk ook leergierigheid nooit wordt be-
lemmerd, maar in een zorgvuldig betrachte harmonie wordt ge-
houden. Daar heeft men een qualificatie welke men nooit zoo van 
Rembrandt onder woorden zal willen of mogen brengen ; die - al 
was hij dan een Noordnederlander - gestadig in feller gloeiing, 
in nog heviger spanningen toch ook, werkt, en zijn vlakverdeelin-
gen machtiger en individueeler componeert.
Die tooneelstukken dan. We noemden al het ,Pascha", dat 
nog aan rederijkerswerk herinnert .... en aan het schooldrama; 
en „Palamedes". Als men die twee samen noemt, noemt men weer 
het bijbelsche en het klassieke element, trouwens al in dat oudste 
gedichtje dat we van hem overhebben, van 1605, dat we hiervoor 
terloops noemden, zien we die vereenigd; het is een, overigens 
zeer onbelangrijk, ,Schri/tuerlick Bruylofts Reffereyn", dat be-
gint met een aanspraak tot ,Phoebi jeught". En tusschen ,,Pas-
scha" en „Palamedes" hebben we nog ,Hierusalem verwoest" 
(1620), een navolging, in eenige opzichten, van de „Juifves" van 
Garnier, waarbij ook de invloed van den toentertijd zeer vereer-
den Hugenootschen dichter du Bartas blijkt, die ook op Vondels 
lyrische poezie van die eerste dichtperiode grooten invloed had 
(,,Hymnus op de Scheepvaert") ; terwijl „De Vaderen" (1616) en 
,,De Heerlyckheit van Salomon" vertalingen naar du Bartas zijn.
392	CHRISTEN EN RENAISSANCIST
Maar als hij ,Hierusalem verwoest" schrijft, heeft hij ook (1613-
1617) Latijn geleerd en Seneca gelezen, en een geest als de zijne 
moest wel volgzaam aannemen, wat een Heinsius en M de geleerde 
mannen - ook dichters nog! - verkondigden: die klassieke tra-
gici waren de standaard-poeten. Zoo wordt zijn werk steviger, in 
zoo solide geachten grond geheid. Maar tevens -- weer en scher-
per die twee tegendeelen ! - voelt hij, dat toch Israel ook en 
meer zijn ,geestelijke voorouder" is dan het kunstrijke Zuid-
Europa. Hij geeft zelf in zijn woord vooraf ,Aenden Gedichtlie-
venden Lezer" zijn inniger verbondenheid to kennen: „De Doch-
ter Sion wijckt niet voor Hecuba, noch Ierusalem voor thien 
Troijens. Ginder was de Kerck van Minerve : hier des Heeren 
Tempel dat zesenveertighjarige getimmer 1), het weick aller uyt-
heemschen oogen in Syrien lockte.... Daer stond het Palla-
dium: hier school de Arcke des Verbonds bedeckt met goude 
Cherubynen, en meer heylighdoms elck om het heerlijcxste. Oock 
is de Iordane die den Israeliten weeck, en de Beke Cedron over 
de welcke lesus gingh meerder als Xanthus. Davids burght gaat 
Ilium to boven".... En zoo gaat het voort. Dit is een belijdenis, 
die voor heel Vondels leven geldig blijft.
In 1625 begint hij Grieksch to leeren; hij zal nobeler klassieke 
tragedies dan die van Seneca nu ook in 't oorspronkelijke leeren 
kennen ; intusschen had hij er reeds in vertalingen kennis mee ge-
maakt. Ja, „De Amsteldamsche Hecuba" (1626) berust nog op 
Seneca (Troades), wiens invloed ook in de ,Palamedes" to her-
kennen is; volgens Brandt was die „Amsteldamsche Hecuba" de 
overbrenging in verzen van een door den dichter, Hooft en Reael 
vroeger gemaakte prozavertaling. Maar wat de Grieken aangaat, 
in 1639 vertaalde hij ,Electra"; twintig jaar later oefent hij nog 
zijn verskunst - en dient het tooneel - met de overzetting van 
,,Koning Edipus", ,Ifigenie in Tauren", „De Feniciaensche" en 
,,Herkules in Trachin". Vertalen beduidde den bewonderaars 
van de klassieken, we zagen het ook al bij Hooft, een grondslag 
leggen voor eigen kunstbeoefening; Vergilius heeft hij eerst in 
proza, op zijn ouden dag in verzen vertaald; ook Ovidius' Hel-
dinnenbrieven en Horatius' Lierzangen heeft hij in kernachtig 
Nederlandsch overgebracht. Maar wat heeft hij ook niet al aan 
geleerdheid op ander, vooral theologisch gebied verwerkt. Ook
1) waaraan 46 jaar gebouwd is.
GYSBREGHT VAN AEMSTEL	393
Hugo de Groots juridische en staatsrechtelijke werken heeft hij 
gelezen, en al wat hem verder van - ook door middel van - zijn 
geleerde vrienden in handen kwam. Doch nooit was 't hem to 
doen om de geleerdheid zelf, hoeveel eerbied hij ook voor ge-
leerdheid had; hij wilde met alle hulpmiddelen zijn kunst zoo 
goed en waarachtig mogelijk maken.
De tijd van emblemata, praatjes bij plaatjes - hoezeer in alle 
weten gefundeerd en hoe dichterlijk ook die praatjes soms waren 
- lag in die jaren al achter hem.
Een prachtig en heerlijk leven, een leven in den echten zin van 
bet woord was bet, dat hij daar in zijn kamer boven den kousen-
winkel, en later in andere eenvoudige huizinge leidde; een leven, 
waarvan elke dag vol was van bet steeds door studie geschraagde, 
in arbeid verwerkte gevoel. Hij leefde er bet leven van stad en 
land en wijde wereld mee, zooals we reeds zeiden, en nooit als 
een onverschillig nieuwsvernemer, neen, maar als een telkens 
door 's werelds gebeuren aangegrepene. In de jaren, waarover 
we nu spreken, tusschen 1625 en '30, valt zijn ,Roskam", dat 
men onder zijn hekeldichten pleegt to rekenen, maar wat smar-
telijken, nobelen toon voert hij in dat ,hekeldicht" over de mis-
bruiken der baatzuchtige en tyrannieke regenten, die plutocratie 
in den bedenkelijksten zin van bet woord, wie hij niet enkel verre, 
klassieke voorbeelden, maar den ouderwets-degelijken burgemees-
ter Hooft als model voor oogen stelt; en in de ,Harpoen", waarin 
de goede en de slechte predikant gekarakteriseerd worden; - 
hoeveel vinniger heeft hij in de echte hekeldichten de heeren van 
die laatste categorie gehoond !
De ,Gysbreght van Aemstel" (1637) is een belangrijke mijlpaal 
in Vondels kunst en leven. Het was een gelegenheidsgedicht; - 
alle waarachtige gedichten zijn gelegenheidsgedichten, maar dit 
was er een in de gewone, gebruikelijke beteekenis van bet woord: 
bet werd geschreven voor een byzondere gelegenheid. Een gele-
genheid die Vondel wel zeer ter harten ging: de opening van den 
nieuwen schouwburg, die bet houten gebouw, dat de ,Neerlant-
sche Academie de Bijekorf" in 1617 had gesticht, verving. We 
hebben die ,Akademie" al eens terloops, in verband met de re-
derijkerij en met den stichter dezer nieuwe instelling. Dr. Samuel 
Coster, in een vroegere afdeeling van dit boek genoemd. Hier, 
waar we over de renaissance en haar tot barok vervormde ver-
394	COSTERS ACADEMIE
nederlandsching handelen, is het de plaats in 't kort iets meer over 
deze merkwaardige instelling to zeggen. We zagen 1), dat dit in-
stituut den 23sten September van dat j aar door Dr. Samuel Coster 
was geopend, nadat hij en eenige andere voorname leden van de 
Eglantier deze ,oude" kamer hadden verlaten. Costers bedoeling 
was, in navolging van de Italiaansche academies, die de kweek-
plaatsen waren van een renaissancistische levensopvatting, een 
inrichting to stichten, waar wetenschap en kunst - ook door de 
opvoering van tooneelspelen - werden beoefend, zonder dat 
hier de theologie medezeggenschap, zelfs aandeel, zou hebben; 
de theologie, die bij de stichting der Leidsche academie de verre-
weg voornaamste plaats had gekregen. Was Leiden bedoeld als 
een protestantsche tegenvoeter van het katholieke Leuven, hier 
werd een ,Muzentempel" opgericht, om in den stijl van den tijd 
to spreken, waar Clio - geschiedenis en volkenkunde -, Eu-
terpe - ,reecken-konst en metery" -, Terpsichore - die „de 
rechte wijsheytsgront" en ,wat profyt 't ghemeen geleertheyt 
geeft" zal aanwijzen - en Urania - sterrenkunde - zetelen 
worden aangeboden ! De andere Muzen zullen poezie, dans en mu-
ziek onderwijzen. En alle onderwijs - vandaar het ,Neerlant-
sche" in den titel - zal in de landstaal geschieden, welker recht 
zoo goed is als dat van 't Grieksch voor de Grieken, en in de Acca-
demia to Florence 't Italiaansch ! Die zelfbewuste verdediging 
van de eigen taal als gelijkwaardige van zelfs de zoo hoog vereerde 
klassieke talen, is dan al, we zagen het, door verschillende andere 
verlichte geesten ondernomen, .... al is men nog niet zoo radi-
caal, dat men bijvoorbeeld de spraakkunst niet op klassieke leest 
zou schoeien, en al zal Vondel nog in 1650, in zijn ,Aenleidinge", 
't noodig achten weer to verklaren : ,Neemt by (de Dichter) voor 
in Nederduitsch, zijn moederlijcke tale to zingen; des behoeft by 
zich zoo luttel to schamen als de Hebreen, Griecken, Latijnen, de 
geburen der Latijnen, en zoo vele andere uitheemsche volcken, 
die hierom noch by alle weerelt, en elck by zijne lantslieden, eere 
in leggen". Trouwens, - het zal daarna nog anderhalve eeuw du-
ren, voor het Nederlandsch to Leiden als een leervak zal worden 
ingevoerd!
Van al die groote plannen van de Academie is niet veel geko-
men. Ze heeft blootgestaan aan veel hoon en smaad van Cal-
1) Zie b1z. 287.
DE TENDENTIEUZE PRIJSVRAAG	395
vinistische zijde. Anderzijds was er ongetwijfeld sympathie voor 
een dergelijk streven; maar men mag betwijfelen, of het aantal 
der sympathizeerenden door dezen vorm van cultuur in het jonge 
Amsterdam van die dagen groot is geweest. In elk geval, reeds 
in 1622 hebben de regenten van het Burger-Weeshuis het gebouw 
gekocht. De Academie was van dat oogenblik of eenvoudig een 
tooneelvereeniging, die evenwel nog heel wat strijd to voeren had ; 
een strijd waarin, in de latere jaren, ook Vondel gemengd is 
geweest. Toen namelijk de Brabantsche Kamer (,,'t Wit Laven-
del" met het devies „Wt levender Joust"), waarvan Vondel 
krachtens afkomst en taaleigen lid was, zich met Costers Acade-
mie had vereenigd, heeft Vondel, zich van harten bij den strijd 
tegen de onverdraagzaamheid aansluitende, in 1630 een zeer po-
lemisch bedoelde „prijsvraag" opgesteld, die door den tooneel-
speler Thomas de Keyser werd voorgedragen, en algemeen door 
den druk, in piano, werd verspreid
Apoll, op Helicon geseten, 
Vraeght al syn heylige Poeten
Wat beste en slimste tongen syn?
Of waerheyt salich maeckt of schijn ?
Of dwang van vrome Christen-sielen 
Niet streckt om Holland to vernielen ?
Of vrijheid niet en was de schat 
Waarom men eerst in oorloogh tradt?
Enzoovoort.... Een prijsvraag, die een stortvloed van antwoor-
den, instemmingen en fel hoonende bestrijdingen, uitlokte. De 
golven der tweedracht gingen zoo hoog, dat de regeering reeds 
na veertien dagen de verspreiding zoowel van de Vraag als van de 
Antwoorden verbood, als ,streckende tot vermeerderinghe en 
voedinghe van den haet der Ingesetenen deser Landen".
De Academie, waarmee ook in 1632 de Eglentier zich vereenig-
de - het devies werd toen een combinatie van de beide devie-
zen, n.l. „Door yver in liefde bloeyende" -, al lang enkel een re-
derijkerskamer, kon nu ook wel haar hooger-onderwijs-plannen - 
indien die nog bij enkele leden bestonden - opgeven: de stad 
Amsterdam zelf stichtte in 1632 een inrichting voor hooger onder-
wijs, het Athenaeum Illustre. En wat de richting van de nieuwe 
Doorluchtighe Schole betreft, konden de ,Academiheeren" zeer 
voldaan zijn: de beide eerst-benoemde professoren, de reeds meer-
396	DE NIEUWE SCHOUWBURG
malen genoemde Vossius en Barlaeus, waren beiden wegens Ar-
miniaansche gevoelens in 1619 als hoogleeraren ontslagen, zij 
het dat 't ontslag van Vossius maar tijdelijk heette.
Maar er zou nu ook weldra een behoorlijke schouwburg verrij-
zen. Nu het gebouw van de Academie, een in 1617 inderhaast op-
geslagen houten loods 1), de eenige plaats was waar men tooneel-
voorstellingen gaf, bleek dit veel to klein; to meer daar de stad 
zich op een voor dien tijd wonderbare wijze uitbreidde. De regen-
ten van het Weeshuis en van het Oude-mannenhuis namen de 
kosten voor een nieuw steenen gebouw op zich; men kocht een 
stukje terrein erbij, niemand minder dan Jacob van Campen 
maakte de plannen (naar het voorbeeld van Palladio's Teatro 
Olimpico to Vicenza). Men begon in April 1637 met het bouwen; 
in den herfst van dat jaar speelden de leden van de kamer een 
poos in de Schermschool boven de Kleine Vleeschhal in de Nes. 
In December was de nieuwe schouwburg gereed; op Tweeden 
Kerstdag zou hij worden geopend. Voor die ,gelegenheid" dan 
had Vondel, die ook bij den bouw zijn medewerking had ver-
leend door een achttal rijmpjes to dichten, welke op verschillende 
plaatsen waren aangebracht, zijn „Gysbreght" geschreven, waar-
in hij „de ondergang van Gysbreghts stad en zijn ballingschap" 
behandelde. Dat geschiedde op deze wijze, dat wat Gysbreght en 
zijn gezin beleven, wordt vertoond; wat er in de stad gebeurt, 
wordt, in verband daarmee, voornamelijk in ingevoegde verhalen 
tot ons gebracht. Het gegeven was uit historisch oogpunt niet 
onbelangrijk: door de inneming der stad - in 1304 - werd ze 
voorgoed met Holland vereenigd.
Intusschen, hoe vaderlandsch het onderwerp ook was, de clas-
sicist moest bij de behandeling ervan wel denken aan de belege-
ring en den ondergang van Troje, de grootste gebeurtenis in de 
Oudheid. De door Vondel zoozeer vereerde Vergilius had in het 
tweede boek van zijn Aeneis dien ondergang uitvoerig beschre-
ven; het blijkt uit tal van bijzonderheden, dat het daar verhaalde 
Vondel bij het schrijven van zijn treurspel voortdurend voor den 
geest stond. Zooals Breeroo's ,Moortje" een bewerking was van 
Terentius, Hoofts ,Warenar" van Plautus, zoo was Vondels 
,,Gysbreght" Vergilius, ,naar 's Landts ghelegenheidt ver-
1) Aan de Westzijde van de Keizersgracht, tusschen de Beerenstraat en de Run-
straat.
GYSBREGHT	397
duytscht". Het beroemde Troj aansche paard - om een hoofd-
element to noemen - werd in de „Gysbreght" een met rijs gela-
den schip, waarin zich vele belegeraars verborgen hadden, terwijl 
de groote massa van hun leger scheen of to trekken. Dat men zich 
haastte, v66r Kerstmis zoo'n schip met kostbare brandstof bin-
nen to halen, was zeer plausibel. En ook bier, als bij Vergilius, 
een schijnbare overlooper: Vosmeer de Spie. Natuurlijk is Von-
dels keuze van een schip mee-bepaald door de herinnering aan 
het turfschip van Breda. Het stuk speelt in den Kerstnacht, dus 
op het zelfde hoogtij waarop het bestemd was vertoond to wor-
den, en in dezelfde stad waar men het nu zou zien spelen. Alles 
elementen om de toeschouwers met bijzondere belangstelling, 
met volkomen inleving, het gebeuren op 't tooneel to doen volgen. 
Te meer, daar dat Amsterdam, zooals Vondel het beschreef, niets 
had van het nietige plaatsje van ± 1300, en bijzonder veel van de 
XVIIde eeuwsche wereldstad, welker grootheid aan 't slot door 
den engel Rafael wordt voorspeld. Het stuk werd intusschen niet 
op den dag die daarvoor oorspronkelijk bestemd was, gespeeld; 
de Kerkeraad had vernomen, ,dat den 2den Kerstdag een ver-
thooninge sal gedaen worden van de superstition van de paperye 
als misse ende andere ceremorrien" en verzocht daarom Burge-
meesteren, het stuk to verbieden. Inderdaad speelde het stuk 
o.a. in een kerk,.... die natuurlijk in 1304 een Katholieke kerk 
was, kan men zeggen; maar bij dit alles was evenwel Vondels eer-
biedige genegenheid en geneigdheid tot het katholieke geloof on-
miskenbaar; dat hebben de predikanten heel juist gevoeld. Het 
stuk werd dan althans een week uitgesteld : 4 Januari 1638 had - 
Burgemeesteren, het zekere voor 't onzekere nemende, waren bij 
de opvoering niet aanwezig-de eerste voorstelling plaats van dat 
echt vaderlandsche, zeer levendige stuk, waarin de dialoog aan-
merkelijk losser is dan in Vondels voorafgaande spelen, en dat 
kostbare reien bevat. Eenheid van plaats wordt hier niet in acht 
genomen.
Een stuk, dat, naar we reeds aanduidden, een belangrijken 
vooruitgang van Vondel in de kunst beteekent. Van Seneca is hij 
nog niet los ; er is zelfs veel in 't stuk dat aan hem herinnert : de 
monoloog van Gysbreght als begin; het begin van den droom van 
Badeloch, verschillende spreuken en waarheden, die hij zijn per-
sonnages laat verkondigen; maar dat laatste doet niet Seneca
398	GYSBREGHT
alleen! En dan heeft hier, als gezegd, ook de dramatische epicus 
Vergilius een zeer grooten invloed. Maar ook hier naast de klas-
sieke elementen veel typisch Christelijks; de beschrijving bij-
voorbeeld van de wijze waarop bisschop Gozewijn en de nonnen 
den dood ingaan, liever dan hun altaar to verlaten, doet denken 
aan de Middeleeuwsche heiligenspelen, de prachtige rei der ter 
kerke gaande ,edelingen" aan een zingende processie, de onvol-
prezen rei van Klaerissen aan de spelen op het feest der ,,on-
noozele kinderen". Een dramatische zwakheid is wel, dat de an-
tagonisten (Willem van Egmont en Diederick van Haerlem) 
nergens tegenover den protagonist zijn gezet.
De handeling van het stuk is, zooals we zeiden, zeer levendig, 
ondanks de woordenrijkheid; die in de XVHde eeuw minder hin-
derlijk was voor het genot aan het tooneel dan tegenwoordig, nu 
we door meer dan een eeuw melodrama gegaan zijn; men mag 
zelfs zeggen dat het genoegen aan de verzen toen een belangrijk 
deel van het tooneelgenot uitmaakte, in alle landen van West- en 
Zuid-Europa. Vooral is die levendigheid groot in het laatste be-
drijf, wanneer het noodlot nadert, gekondigd door Badelochs 
droom, waartegen Gysbreghts verzekerdheid wordt gesteld, ge-
broken door heer Peters kreet ,Wapen, wapen", en diens verhaal 
over 't overrompeld en brandend Amsterdam. Waarop Badelochs 
opstandigheid. En het einde, zooals God zelf het heeft beslist.
We willen hiermee niet zeggen, dat we Vondel een volmaakten 
dramaturg achten; alleen, dat hij het wezen der dramatische 
kunst wel voelde 1).
We stonden bij dit stuk langer stil dan we bij een der andere van 
Vondel deden of zullen doen ; het is niet alleen een van zijn schoon-
ste spelen, maar het is het eenige stuk uit heel onze vaderlandsche 
tooneellitteratuur, dat is blijven leven, drie eeuwen door, en dat 
in Amsterdam nog steeds als Nieuwjaarsspel gegeven wordt; in 
die blijvende verschuiving tot een week na Kerstmis meteen een 
andere vaderlandsche traditie, de macht der dominees, eerende, 
of althans daaraan herinnerende.
Hadden de predikanten zich geergerd aan het ,papistisch" ele-
ment in de ,Gysbreght", in 1639 konden ze dat nog eens over-
doen, naar aanleiding van ,Maechden", het stuk waarin de dich-
1) Hem als een gelijkwaardige naast Shakespeare to zetten, gelijk Prinsen doet 
(Handboek, 3de druk, blz. 318), Iijkt ons een bedenkelijke overschatting.
GEBROEDERS EN JOSEPH-TRILOGIE	399
ter zijn geboortestad herdenkt als 't marteloord der elfduizend 
Christinnen, In hetzelfde jaar schrijft hij ,Gebroeders", de ge-
schiedenis van de zeven afstammelingen van Saul, die to Gabaa 
werden opgehangen om de schuld van hun voorvader tegenover 
de Gabaonners to boeten, en daardoor het land van de droogte to 
bevrijden (II Samuel XXI, 1-14). Dit stuk trok vele bewonderen-
de toeschouwers, vele lezers trouwens ook, als uit de talrijke uit-
gaven blijkt; ook is het in de XVIIde eeuw tweemaal in het 
Duitsch vertaald. ,Scribis aeternitati", schreef Vossius - aan 
wien het stuk is opgedragen - den dichter naar aanleiding van 
dit werk. En er was reden voor dien opgang en dien lof. Dit treur-
spel is doorvlaagd van hartstochtelijk lyrisch leed, dat in soms 
felle en scherpe tonen zich uit, zoo, als we 't voordien zelden bij 
Vondel vinden. En daarboven, boven Rispe's en Michols klach-
ten 1), boven den harden haat der Gabaonners, wordt de ontzag-
bre majesteit van Gods geheimenis genaderd 2).
In 1640 volgt „Joseph in Dothan", het meest bekende van 
zijn Joseph-spelen, en terecht: het is voortreflijk gebouwd en 
biedt veel gelegenheid voor contrasteerend spel3). Vondel ver-
telt ons, dat de aanleiding tot het dichten van dit stuk een schil-
derij van Jan Pinas was; hij heeft echter ook zeer blijkbaar een 
andere Joseph-trilogie (van Jan Tonnis, 't vorige jaar - 1639 - 
uitgegeven) in de gedachten gehad, want hij ontleende daaraan 
een en ander, o.a. het beeld in de mooie slotregels.
Och d'ouders teelen 't kint, en maecken 't groot met smart

Het kleene treet op 't kleet; de groote treen op 't hart.
Vondel liet dit stuk dadelijk volgen door „Joseph in Egypten", 
aanmerkelijk minder dramatisch, terwijl ook het uitbeelden van 
een zinnelijken hartstocht - hier den hartstocht van des pharao's
1) met weemoedigsten val in vs. 1457 vgg.:
O mijn verweze zoonen, 
Zijn dit de goude kroonen 
En scepters, aen uw hoofd 
En rechte hand belooft? 
Zijn dit d'yvoire trappen, 
Om op den troon to stappen, 
En wyd en zyd ontzien 
De stammen to gebien?
Enz.
2) vs. 203-251.
3) Zie mijn rede „De dramatische bewogenheid in Vondels tooneelstukken" (uitg. 
in Groot-Nederland 1929, I, b1z. 471).
400	KATHOLIEK DICHTER
vrouw - hem niet ligt. Reeds vijf jaar vroeger had hij Hugo de 
Groots Sofompaneas 1) vertaald, waarin vertoond wordt, hoe 
Jozef als onderkoning van Egypte zijn broeders op de proef stelt, 
en na zich bekend gemaakt to hebben, edelmoedig behandelt. 
Zoo had hij dan een trilogie over Jozefs geschiedenis geschreven ; 
waarin weer - als in ,Pascha" - het oudtestamentisch gebeuren 
steeds voelbaar wordt gemaakt als praefiguratie van het Nieuwe 
Testament. Aan de hiervoor genoemde spelen van Tonnis zijn ook 
in Vondels „Joseph in Egypten" vele herinneringen aan to tref-
fen. Een vergelijking met het werk van Tonnis - Te Winkel 
werkte die uit - doet duidelijk Vondels streven naar concentra-
tie, naar classiek-vormvasten bouw uitschijnen.
In het jaar na de Jozef-spelen heeft Vondels overgang naar de 
Katholieke Kerk plaats. Zijn behoefte aan zelfverzekerdheid is nu 
vervuld; hij heeft een vasten bodem waarop hij staat, zijn strijd-
lust wordt onderdeel van dien der strijdende kerk, die kerk, hem 
ook dierbaar als to verdedigen bolwerk. „Peter en Pauwels" (1642) 
- zijn dramatisch zwakste stuk, al bevat het indrukwekkende 
verzen - is opgedragen aan Eusebia (vroomheid), met welke 
aanduiding Maria Tesselschade bedoeld is, van wie hij wist dat 
zij ook op het punt stond, katholiek to worden; de ,Opdraght" 
van dit stuk is een dringende noodiging hiertoe. Een nog meer 
specifiek-Roomsch geschrift zijn de in hetzelfde jaar geschreven 
,,Brieven der Heilige Maeghden Martelaressen", geillustreerd met 
- misschien, emblemata-gewijs, gedicht naar aanleiding van - 
een aantal oudere (en niet zeer fraaie) beeltenissen dier santinnen; 
een pendant van zijn even daarvoor in proza vertaalde Hel-
dinnenbrieven van Ovidius. Hoe zeer de bekeerling in deze jaren 
verdiept is in het oude, in hem vernieuwde geloof, toonen ook 
- o.a. - de reeds verinelde ,Altaergeheimenissen", en het 
,,Eeuwgety der Heilige Stede", d.w.z. de herdenking van het 
Mirakel van Amsterdam op 15 Maart 1345; dat hij ook in Al-
taergeheimenissen, waarbij dit gedicht als toevoegsel verscheen, 
had beschreven z). Brandt verhaalt, hoezeer die gedichten aan-
leiding werden tot schimp en schennis. Maar, om in dit over-
1) Sofompaneas is een vervorming - door Hugo de Groot - van 't Hebreeuwsche 
Zafnath Plaaneah (volgens Genesis XLI : 45 de naam, dien Pharaoh Jozef bij zijn 
verheffing gaf, in de Vulgaat vertaald als,,salvator mundi" (redder der wereld).
1) Altaergeh.II: 1020-1030.
„PAEPSCHE STOIITICHEDEN"	401
zicht, waarbij helaas over veel schoons moet worden heen gezien, 
thans to blijven bij de tooneelspelen, ook hier zien we in de keuze 
eener heldinne, in 1646, een teeken van de nieuwlijks ingeslagen 
levensrichting, .... en van V ondels militante gezindheid : „Maria 
Stuart of gemartelde majesteit." Hiermee ook gaf hij, volgens 
Brandt, „in het verhandelen der stoffe, uit ijver voor 't Roomsche 
geloove, geen kleenen aanstoot". Want hij ging recht in tegen de 
in ons land algemeen geldige zienswijze die in Elisabeth de voor-
vechtster van het Protestantisme eerde, de bondgenoote van de 
Nederlanden in een hachelijke fase van ons bestaan, wier hulp 
ons had helpen redden van de armada. Men mag echter niet zeg-
gen, dat zijn polemische geloofsijver den dichter tot onrechtvaar-
dige tegenspraak bracht ; wat er ook op Maria aan to merken mag 
zijn geweest, zij is ten slotte wel waarlijk ook als martelares van 
haar geloof gevallen. Vondel had het voordeel, ook in haar belang 
een protestanten, Engelschen geschiedschrijver to kunnen aan-
halen 1). Niettemin, men nam aanstoot aan het geval, beschouwde 
het als een ,paepsche stouticheyt", en Vondel is, op klachte van 
eenige ijveraars, tot honderd en tachtig gulden boete veroordeeld, 
een zeer hooge boete voor then tijd en naar de toenmalige gelds-
waarde. ,Twelk veelen vremdt voortquam", zegt de geenszins 
papistische Brandt, ,weetende wat vryheit van schrijven to dee-
zer tijdt wierdt gedooght, en dat men de Poeten van oudts noch 
meer toeliet dan anderen". De uitgever Abraham de Wees be-
taalde de boete; hij ,haalde die er wel weer uit" : in 1646 versche-
nen zes drukken van 't stuk. Opgevoerd werd het natuurlijk niet ; 
althans niet voor .... 1929!
17 November 1647 werd de dichter zestig jaar; hij herdacht dit 
met een gedicht aan zijn,,geboorteheiligh" Gregorius Thaumatur-
gus. Het is de leeftijd, waarop velen vinden, dat men nu zoetjes-
aan kan gaan rusten. Voor Vondel volgt nog meer dan een kwart 
eeuw van hoog-gestemde werkzaamheid. Allereerst voltooit hij, 
in dit zelfde jaar nog, het gelegenheidsspel ,Leeuwendalers", ge-
dicht om den vrede van Munster - waaraan reeds lange maan-
den gewerkt werd - to vieren. Waarschijnlijk was hij tot het 
schrijven van dit - althans van „een" - spel officieel aange-
zocht. Hoezeer ook in gestage, strijdende verheerlijking van het
1) William Camden, ,Annales rerum Anglicarum et Hibernicarum regnante Elisa-
betha (Londen, 1625).
WALCH	26
402	LEEUWENDALERS
nieuw-verworven en zooveel aanstoot gevende geloof bevangen, 
hij heeft hier een stuk gemaakt. waaraan alle Nederlanders een 
volkomen genoegen konden vinden. Een treurspel ware hier niet 
op zijn plaats geweest, - Vondel dichtte zijn eerste en eenige 
herdersspel, spelende in ,sagenhaft" voorgestelde Nederlanden, 
waarin de strijd niet tusschen de Nederlanden en het ver-afgele-
gen Spanje wordt voorgesteld - dat kon bezwaarlijk op het too-
neel -, maar tusschen ,Noord" en ,Zuid"; met toespelingen in 
de namen van enkele personnages, waarbij hij natuurlijk den vre-
devorst Frederik Hendrik niet vergat. Met tact vermeed hij alles 
wat op levende geloofs- en politieke verschilpunten kon worden 
betrokken ; - al wist men er toch nog wel toespelingen van then 
aard in to ontdekken.
In 't vredesjaar 1648 zelf dicht hij dan zijn ,Salomon", weer 
een oudtestamentisch gegeven, met meer gevoel voor ,tooneel" 
uitgewerkt dan zijn meeste spelen.
En dan, zes jaar later, na veel tusschenliggend klein werk - 
o.a. de kernige, reeds genoemde ,Aenleidinge" -, verschijnt zijn 
meesterstuk : „Lucifer", de tragedie van een schare weerspan-
nige engelen, die noode de verheffing van den korts geschapen 
mensch boven zich verdragen, de vernietiging van die de hoofd-
ondeugd, den trots, vertegenwoordigde. Voor dit stuk is wel de 
grootste lof, dat het zoo verheven stoffe behandelt in verzen harer 
waardig; vooral eenige reien zijn van een nergens in onze letteren 
overtroffen schoonheid; de allerberoemdste van deze, die welke 
het eerste bedrijf afsluit, geeft waarlijk de wenteling van lichte 
sferen om het middelpunt des puren lichts op een wijze die het 
hoogste bereikt wat met de taal to bereiken valt.
Het stuk werd, door de zorgen van Jan Vos, die toen met zijn 
geestverwanten in 't bestuur van den Schouwburg den toon aan-
gaf en ook - o.a. van Barlaeus - WO bewondering oogstte, op 
een ,moderne" wijze aangekleed. Er was een nieuwe tooneel-
hemel voor geschilderd; Jan Vos had Vondel overtuigd, dat er 
dansen in moesten worden vertoond; de goede en de kwade gees-
ten kwamen van boven aangevlogen, en er werd gewerkt met 
lichteffecten (,,Hoe zien de hoffelycke gevels zoo root?"). Lucifer 
wordt „met licht en glans van fackelen" verheerlijkt, hij komt op 
in een praalwagen, door duivelsche geesten getrokken; er is een 
„luchtslag" tusschen de trouwe en ontrouwe engelen, met veel
LUCIFER; EN DE BELEENBANK	403
bliksem en donder .... 1)e schoonheid der verzen behoeft er niet 
onder geleden to hebben ! Maar wel Teed het stuk door de ,,can-
cans autour", die heel wat minder verheffend en verkwikkend 
waren dan die verzen. Behalve dat de Argusoogen der antipa-
pisten er politieke toespelingen van anti-orangistischen aard in 
ontdekten - Willem de Zwijger zou met Lucifer, den aanvoerder 
tegen 't wettig gezag, zijn bedoeld - kwam de Kerkeraad vooral 
in 't geweer, omdat dit „Luisevaers treurspel van den val der 
Enghelen handelende, op een vleesselijcke manier de hooghe ma-
terie van de diepten Godes met veele erghelijcke en ongeregelde 
verdichtselen voorstelt". Twee predikanten en een ouderling 
liepen den dag waarop de tweede voorstelling -- 5 Februari - 
zou plaats hebben, alle burgemeesters of ; vergeefs wat de voor-
stelling van then avond betreft, maar ze oogstten in elk geval de 
toezegging, dat het stuk ,noit na desen dach meer ghespeelt sal 
worden". De verkoop van het boek ging er to williger door, doch 
op het aandringen der wel zeer domineerende dominees werd hun 
verzoek ook den verkoop to verbieden, na een aanvankelijke wei-
gering van burgemeesteren, ook ingewilligd; er werd besloten, dat 
,,de voorschreven tragedie door last van Burgemeesteren sal op-
gehaelt werden". Desondanks verschenen er in 1654 verschillende 
drukken, wat den verbitterden tegenstanders natuurlijk oorzaak 
tot nieuwen schimp was. Vondel diende hen van antwoord in zijn 
,,Salmoneus" - dat tevens den nieuwen tooneelhemel emplooi 
gaf -, terwijI hij ook in hekeldichten zijn tegenstanders hun portie 
toedeelde. Die geenszins het wederantwoord schuldig bleven. 
Vondel is in die jaren en als Katholiek en als tooneeldichter op 
schandelijke wijze gehoond.
In 't begin van 't jaar 1657 wordt Vondel dan ,Boekhouder 
van de Beleenbank", dat is op zijn 70ste jaar. De vrouwe van 
Vlooswyck, Anna van Hoorn, echtgenoote van burgemeester 
Cornelis van Vlooswyck, was zijn voorspraak voor deze aanstel-
ling geweest; het eerste treurspel dat hij in zijn lommerdjaren 
schreef, „Jeptha of Offerbelofte", droeg hij aan haar op. Het is 
zijn eenige treurspel, dat niet in alexandrijnen geschreven is, 
maar ,voorttreet op vaerzen van tien en elf lettergreepen", wat 
de beweeglijkheid, de emotionneele kracht van de verzen zeker 
ten goede komt. Vondel heeft aan de voorbereiding van dit spel 
buitengewoon veel studie gewijd, en achtte het 't best geslaagde
404
JEPTHA
van al zijn stukken, want het meest in overeenstemming met de 
„tooneelwetten" der Ouden, gelijk hij het met een, hem overigens 
vreemde, zelfvoldoening in het ,Berecht" - vooraf uiteenzet. 
Vooral is hij zeer tevreden dat het hem gelukt is de eenheid van 
tijd to handhaven, welke Buchanan, die honderd jaar vroeger een 
„Jepthes" geschreven had, had verwaarloosd. Buchanan had 
zich trouwens ook niet strikt aan het Bijbelverhaal gehouden, 
wat Vondel 66k zeer verkeerd vond, want hij volgde steeds, zoo-
als hij het al in de opdracht van ,Gebroeders" had verklaard, de 
,,goude regels die de Heer Professor 1) in onze gedachten druckte, 
to weten: 't Geen Gods boeck zeit noodzaeckelijck, 't geen het niet 
zeit spaerzaem, 't Been hier tegens strijd geensins to zeggen". Het oor-
deel van de meeste kenners over „Jeptha" is intusschen, dat het 
niet tot Vondels beste spelen behoort 2), hoewel het een geval van 
diepe tragiek behandelt : de macht van de belofte aan God - en 
wel een belofte die toch op niets meer neerkwam dan God wel 
eenmaal zelf van Abraham had gevergd -, en tegenover die be-
lofte het priesterverbod, dat echter op den uit God regeerenden 
koning, naar 't schijnt, niet de macht van een absoluut beletsel 
behoefde to hebben. We voelen dat een man die is, zooals Vondel 
bier Jeptha geeft, zijn belofte moest willen houden, en evenzeer, 
dat hij na deze ontzettende zelfoverwinning in wanhoop moest 
ondergaan. Het is waar, dat de tragiek zich eenigszins gespleten 
vertoont, daar de personnage die in dit stuk van de ,hybris" der 
vreugde tot den omslag der wanhoop komt, dus eigenlijk de tra-
gische hoofdpersoon, de lijdelijke Filopaie, Jeptha's vrouw is.


Twee spelen over koning David volgen; - wij merkten reeds 
op, dat de dichter door 't beschrijven van het Teed des ouden ko-
nings over zijn zoon Absalon troost vond, doordat hij meteen zoo 
't eigen leed uitklaagde. Waarna „Samson" volgt, een van zijn 
machtigste werken ; „Samson of heilige wraeck", waarin de dich-
ter tevens een min-of-meer heilige wraak neemt op de predikan-
ten 3). Het stuk wordt - als ,Gysbreght", „Joseph in Dothan",


1) Vossius.
2) Barnouws oordeel vooral is ongunstig. Hij oordeelt: „Zoo offerde de treurspel-
dichter zijn dramatisch effect even koelbloedig op als Jeptha het zijn dochter deed." 
(„Vondel"-Haarlem 1926-blz. 138).
3) Zie J. to Winkel, „Bladzijden uit de Geschiedenis der Nederl. Letterkunde" 
(Haarlem 1332). Vondel als treurspeldichter, blz. 267.
LATERE TREURSPELEN	405
,,Peter en Pauwels", „De Leeuwendalers", „Lucifer" en „Jep-
tha" - nog op 't huidige tooneel gespeeld. Dat geldt niet van 
„Adonias of Rampzalige Kroonzucht", noch van ,Batavische 
Gebroeders" (1663), ternauwernood van ,Faeton" (1663), wel 
van „Adam in Ballingschap" dat in Vondels eigen tijd niet is op-
gevoerd, het stuk, dat, tien jaar na „Lucifer" gedicht, het tweede 
is in de trilogie van der engelen en der menschen val. Waarna in 
Noah de ondergang van 't menschengeslacht in zijn voltooiing 
zal worden getoond; - met de genade van 't voortleven van een 
enkele twijg van den ouden stam. Hier weer een treffende parallel 
met de Ouden : zooals in het derde stuk der Oresteia ten slotte 
Athene Orestes vrijspreekt, wordt ook hier een overschot der 
menschheid door Gods barmhartigheid gered, om ten slotte door 
Christi zoendood vrijgekocht to worden.
De „Adam" is in Vondels eigen tijd niet opgevoerd, zeiden we. 
Het stuk was in 1664 voltooid. 26 Mei 1665 wordt to Amsterdam 
een vernieuwde en vergroote schouwburg geopend, maar niet, als 
achtentwintig jaar voordien, met een stuk van Vondel, maar met 
een allegorie van Jan Vos, en kort daarop wordt, onder den 
druk van den tweeden Engelschen oorlog, de schouwburg geslo-
ten. Intusschen, Vondel is nog niet heelemaal van de baan; tijdens 
de verbouwing van den schouwburg, toen men in een huis op het 
Droogbak speelde, had daar - veertig jaar na de voltooiing van 
het stuk - een eerste opvoering van de ,Palamedes" plaats; - 
we zijn in het eerste stadhouderlooze tijdperk! En als in Februari 
1666 de schouwburg weer open gaat, speelt men 's dichters in 
1660 gemaakte vertaling van Koning Oedipus ; ook de Joseph-
trilogie wordt opgevoerd, en ,Gebroeders". Van 1672 tot '77 is de 
schouwburg wegens den oorlog weer gesloten, zoodat geen van de 
stukken der latere jaren	noch „Adam", noch het missie-stuk 
,,Zungchin", noch „Noah" (de beide laatste van 1667), noch een 
van zijn Euripides-vertalingen - meer gespeeld werden. Dat 
men „Adam in Ballingschap" niet speelde, waarvoor, zooals we 
nit dit overzicht zien, nog gelegenheid genoeg was, moet worden 
toegeschreven eensdeels aan den afkeer then de pietisten - de 
pietistische strooming nam in die oorlogstijden zeer toe - had-
den van spelen van gewijden aard, waarin dan ook telkens Gods 
naam werd genoemd ; en dan : Vondel heette nu ,ouderwetsch" ; 
het tooneelpubliek was grooter geworden, steeds breedere lagen
406	NOAH
van de bevolking maakten er deel van uit, men schepte meer 
behagen in stukken met veel vertooningen. Zoo heeft het tot 
1908 geduurd, voor de „Adam" werd gespeeld; Vondel had 
toen den tijd gehad om van ,ouderwetsch" ,klassiek" to worden! 
Intusschen is dit stuk, ,aller treurspelen treurspel", zooals Von-
del het met een statig hebraisme noemt, een van de werken van 
den dichter, die het rijkst zijn aan de eigenaardige Vondeliaan-
sche schoonheid van statige alexandrijnen, afgewisseld door lich-
ter bewogen reien-lyriek. Het spel behandelt dat wat in het slot 
van de „Lucifer" reeds kortelijks in indrukwekkende verzen 
was meegedeeld als Lucifers wraak : de ontluistering van den 
mensch, door middel van de inblazingen van een duivel in slan-
gegedaante. En bovendien is dit stuk - vooral het vierde bedrijf 
met het prachtige verleidingstooneel - en met zijn gemoduleer-
den overgang van hemelsch licht naar 't droefste duister, zeer 
dramatisch.
Dan volgt een reeds genoemd spel ter verheerlijking der mis-
sionnarissen, ,Zungchin of Ondergang der Sineesche heerschap-
pye", het eenige treurspel waarin de dichter een onderwerp uit 
zijn eigen tijd behandelt, namelijk den ondergang van de Ming-
dynastie (1644). En dan komt als laatste van zijn oorspronkelijke 
stukken het reeds kortelijks naar zijn beteekenis geschetste derde 
deel van zijn grootsche trilogie, de „Noah". Dat treurspel is van 
1667; Vondel was toen tachtig jaar, maar welk een grootsch werk 
heeft hij nog op then leeftijd geschapen! Een spel vol van de at-
mosfeer eener vergaande wereld, reddeloos in de zonde bevangen 
en vervloekt; maar over haar somberheid hooren we als een zegen 
een ,rey van Engelewacht" aanstrijken, met prachtige melo-
dieuze maten en rijmen, terwijl een broze en lustige schoonheid 
zoo bekoorlijk tot ons komt in het lied der Joffers:
Zou het al zinken en vergaen, 
Waer bleef de zwaen?
Waer bleef de zwaen,
De zwaen dat vrolijke waterdier,
Noit zat van kussen 
Geen watren blussen
Haer minnevier
VONDEL	407
Welk een lied voor een tachtigj arige ! Doch het slotaccoord van 
den „Noah" luidt wel anders dan deze ,zwanezang". Het is het 
slotaccoord van Vondels heele levensbeschouwing. Hier heet de ark
Een voorbeelt van de Kerk, waerin gy uw 1) vertrouden,
als in een' vryburgh, door het water zult behouden, 
Het afgebeelde badt 2) en eenigh middel van
Genade, die de smet der ziele afwasschen kan.
Zoo zullenze, eens verlost, in 't ende u eeuwigh loven
Zoo ga uw heilgenade uw wonderdaen to boven.
Er volgen nog vele gelegenheidsdichten en vertalingen, en weinige 
jaren voor zijn dood toonde hij nog, welk een krachtig man hij 
was, door een refs naar Keulen; - heel wat bezwaarlijker in die 
dagen dan thans! Op zijn negentigste jaar treedt verval van 
krachten in; 5 Februari 1679 overlijdt hij.
We stonden bij hem langer stil dan bij eenige andere figuur uit 
onze letterkundige geschiedenis, gelijk ons bij den grootsten dich-
ter, den prachtigen representant van onze XVIIde eeuwsche 
kracht, gepast scheen. En vooral verwijlden wij bij wat zijn voor-
naamste en voor ons nog meest levende arbeid is: zijn oorspron-
kelijke tooneelspelen. De orgelmuziek van zijn vers doorruischt de 
eerste drie kwarten van de XVIIde eeuw. Een groot man was hij, 
wiens machtige geest de renaissancistische beschaving waarin hij 
opgroeide, samenweefde met zijn sterk innerlijk geloofsleven, dat 
zich ten slotte het beste thuis vond in de statige kathedraal van 
bet aan schoone plastiek en symboliek rijke katholicisme. Een 
man uit een stuk, opgegroeid met het stoere, eenvoudige eerste 
der vier geslachten, welker opeenvolging onze XVIIde eeuw 
vormt, maar dat overlevend ; doorlevend en doorwerkend den 
bloeitijd en nog een kwart eeuw daarna, als hij eenzamer wordt; 
allengs, vooral na zijn kerkelijken overgang, toenemend in poe-
tische kracht. In zijn werk, het werk van iemand die met heel 
zijn hart 't leven van zijn stad en zijn gewest meeleefde, heeft die 
glorietijd een stem gekregen, die tot in het heden, in gulden spran-
keling, then tijd tot ons overdraagt. Hij werd ouder, hij werd 
heel oud, maar zijn kunstenaarskracht bleef onverzwakt tot 
kort voor zijn dood. Doch de wereld om hem, onder hem, zouden 
we willen zeggen, verouderde wel wezenlijk, werd valer; stoer-
1) Gods.
2) de door den zondvloed gepraefigureerde reiniging door het doopsel.
408	HOLLANDS GLORIE
heid, eenvoud, vrome aandacht voor de schoonheid van rustige, 
sobere structuur zonken eruit weg; het gemeenebest teerde op 
zijn rijkdommen; er had zich uit den eens zoo ondernemenden 
koopmansstand een aparte regentenstand losgemaakt, die aan 
aanmatiging vergoedde, wat hij aan waarde-van-daden to kort 
kwam. Ook de kunstwereld was zwakker gaan leven; effect-
zoekende vergroving op het tooneel, veel getheoretiseer in de 
nu opkomende dichtgenootschappen vervangen de rijke en sterke 
kunstdaden van den roemrijken tijd. Staatkundig bereikt al-
thans het Oranjehuis, zoo nauw met onze historie verbonden, in 
1688, een jaar na Vondels dood, een hoogtepunt: dan wordt stad-
houder Willem III, de succesvolle bestrijder van Lodewijk XIV, 
koning van Engeland; - al is die grootheid wezenlijk niet zoo 
hecht als ze schijnen mocht: ,stadhouder van Engeland, koning 
van Holland" kon men hem noemen. Dan hebben de Neder-
landers ook reeds de grootsche scheppingen op het gebied der 
plastische kunsten voortgebracht, die, uiteraard meer dan onze 
letteren, ons land een wereldroem hebben verschaft : de hofschil-
der Mierevelt, de uitbundige Haarlemmer Frans Hals, de groot-
sche „landschapmaecker" Hercules Seghers, de verheerlijker 
van onze rivieren van Goyen, de kwalijk met een epitheton to be-
noemen Rembrandt, de boerenpretschilder Adriaen van Ostade, 
de portretteerder van onze patriciers Barthelomeus van der 
Heist, de Leidsche fijnschilder Gerrit Dou, de ontzaglijk knappe 
Jan Steen, onze grootste landschapschilder Jacob (van) Ruis-
dael, de verheerlijker onzer binnenhuizen Pieter de Hooch, de 
Delftsche Vermeer, vooral interieurschilder ook hij, Meindert 
Hobbema, na Ruisdael onze eerste bosch- en duinschilder; - 
ik noem maar enkelen van de grootsten. Ze waren alien Vondels 
tijdgenooten. Welk een onwaardeerbare glorie was die tijd, tot 
welk een yolk hebben wij de eer to behooren, zeggen we, als we 
aan onze XVIIde eeuw denken!


Litter a t u u r
Evenals bij onze litteratuuropgave in zake den ,Reinaert" 1) kunnen we hier, 
bijna, volstaan met een verwijzing naar de laatste, voortreffelijke standaarduit-
gave,,De Werken van Vondel" van de Wereld-Bibliotheek to Amsterdam-Sloter-
dijk, (10 deelen en register; 1927-1937; register 1939), bewerkt en toegelicht door
1) Zie b1z. 159.
LITTERATUUR
409
de beste Vondelkenners en taalkundigen, en waarin men litteratuuropgaven over 
ieder onderdeel vindt. Evenwel schijnt het gewenscht hieraan eenige opgaven toe 
to voegen van boeken en artikelen, gedurende deze uitgave verschenen, en daarin 
uiteraard nog Diet alle aangewezen, en enkele publicaties, die daarna bet licht 
hebben gezien.
J. A. WORe, Geschiedenis van den Amsterdamschen Schouwburg 1496-1772; uitg.
met aanvulling tot 1872 d. J. F. M. STERCK (Amsterdam, 1920).
5I. S. B, KRITZINGER M. A., Die opstandsmotief bij Vondel (Pretoria, 1930). 
EDG. V.D. VELDE, Vondel en de plastische kunsten (Gent, 1930) (Kon. Vl. Ac. v.
Taal- en Letterk. VI, no. 48).
BRANDT'S Leven van Vondel is 't laatst uitgegeven door P. LEENDERTZ (Den 
Haag, 1932).
J. F. M. STERCK, Oud en Nieuw over Joost van den Vondel (Amsterdam-Meche-
len, 1932).
A. M. F. B. GEERTS, Vondel als classicus bij de humanisten in de leer (Tongerloo,
1932).
L. SIMONS, Naar aanleiding van Vondel's Tasso-vertaling (Album Vercoullie,
2e deel, blz. 253).
HEINZ HAERTEN, Vondel and der deutsche Barock (Bonn, 1934).
In het XVIde, XVIIde en XVIIIde jaarverslag (1934-'35 vgg.) van het Vondel 
Museum een fragment van Vondels Tasso-vertaling: ,Godefroy of Hierusalem 
verlost", uitg. d. ALEIDA NYLAND.
J. F. M. STERCK, Vondel-brieven uit de .XVIIde ecuw aan en over den diciater
(Amsterdam, 1935).
G. BROM, Vondels geloof (Amsterdam 1935).
De Vondelherdenking 1937. Gedenkboek van de viering van den 350sten ge-
boortedag van JOOST VAN DEN VONDEL op 17 November 1937, uitgegeven in op-
dracht van bet Amsterdamsche Vondelcomite (Amsterdam, 1938).
TH. WEEVERS, Vondel's influence on german literature (,,The Modern Language 
Review", Jan. 1937).
Joost van den Vondel (in ,Schriften des Deutsch-Niederlandischen Instituts 
Ko1n) (Jena, 1937) (O.a. nieuwe gegevens over de familie Vondel to Keulen).
BEN ALBACH, Drie eeuzc'en ,Gijsbrecht van Aemstel" (Amsterdam, 1937).
ERNA SANDER-RINDTORFF, Joost van den Vondel. Die Lozvendaler (Duitsche 
vertaling in alexandrijnen) (Bonn, 1938) (met Vondel lovend ,Nachwort.")
VONDEL'S Faeton, uitg. d. A. A. VERDENIUS en A. ZIJDERVELD (Zutphen-
Klass. Lett. Pantheon - 1938).
Jos. V.D. VELDEN, Staat en recht bij Vondel (Haarleui 1939).
W. J. 81. AsSELBERGS, Pascha-problemen (Hilversum, 1940).
L. C. MICHELS, Bijdrage tot het onderzoek van Vondel's werken (Nijmeegseh
proefschrift) (Nijmegen-Utrecht, 1941).
ALE. VERWEY, De bronnon van Vondel's Maria Stuart (Ts. v. Ned. T.- en Let-
terk. XLVI, b1z. 302).
A. KLUYVER, De wraak der Gibeonieten (en het treurspel ,Gebroeders") (Ts. v.
Ned. T.- en Letterk. XLVII, b1z. 33).
N. VAN WIJK, Vondel's Lucifer klankanalytisch onderzocht (Ts. v. Ned. T.- en
Letterk. XLVII, blz. 81).
P. M. HEYER, De engelnamen Ozias, Azarias ell Maceda in 't vijfde bedrijf van
Vondel's Lucifer (Ts. Taal en Letteren XVI, biz. 128).
In 1929 verschenen ter gelegenheid van de herdenking van Vondels sterfdag 
- voor 250 jaar - tal van gelegenheidsartikelen. We noemen er hiervan maar 
enkele
C. C. V.D. GRAFT, Eenige Vondelvarianten (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XLVIII, 
blz. 241). (Vg. C. BAKE, Vondel's Vertroostinge aan Geeraard Vossius, ibid. IL,
biz. 160).
B. MARCO, Vondelianum: Iondel's ,Huigh de Groot's verlossing" en Horatius'
Ode 16 (lib. III) (Ts. Taal en Letteren XVII, b1z. 186).
8I. DE JONG HeN, Het beeld des hekeldichters (R. C. BAKHUIZEN VAN DEN BRINK,
410	LITTERATUUR
G. KALFF en J. TE WINKEL over Vondel als hekeldichter) (Ts. v. Ned. T.- en Let-
terk. XLVIII, blz. 276).
J. PRINSEN, Hooft en Vondel tegenover de idee der volkssouvereiniteit (Versi. en 
Meded. Zion. VI. Acad. 1929, blz. 477, en Gr. Ned. 1930, I, biz. 301 en 401).
JUL. PERSYN, Vondel's Deensche reizen (Versl. en Med. Kon. VI. Acad. 1929, 
b1z. 539).
L. BENDIKSON, Hoe ,Broeder Coppen nit de Kempen" met zijn rommelpot in 
California verzeilde (Een onbekende bijdrage tot de Vondel-literatuur in Califor-
nia ontdekt); met facs. (Hat Boek 1929, b1z. 353).
J. W. IIULLFR, Hooft en Vondel (Nieuwe Taalgids 1930, blz. 113, 161, ibid. 1931, 
blz. 1, 127).
Id., Over navolging in de 17e eeuw, inzonderheid near of door Hooft en Vondel (Ts. 
v. Ned. T.- en Letterk. IL, blz. 168).
P. LEENDERTZ Jr., Een bruiloftsdicht van Vondel (Het Boek 1930, blz. 229). 
L. HERMANS, Vondeliana (Ts. Taal en Letteren XIX, b1z. 63). 
G. BROM, Vondel en Pers (Nieuwe Taalgids 1931, blz. 156).
A. C. BouMAN, De dateering van Vondel's Geuse Vesper (Ts. v. Ned. T.- en Let-
terk. L, biz. 33).
J. W. MULLER, Wanneer zijn Vondel's Palamedes, Geusevesper en Transformatie 
geschreven? (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. L, blz. 285).
P. MAXIMILIANUS, Bij Vondels gedichten voor Anna Bruining (Ts. Taal en Let-
teren XXI, b1z. 149).
G. J. VAN DER KEUKEN, De beruchte voorrede (tot Vondel's Poesy, tweede deel) 
van 1647, geschreven door Geeraardt Brandt (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. LII, blz. 
155).
G. BROM, Vondel en de Jezuieten (Studien CXXI, b1z. 386).
Id., Vondel's toneelstrijd (Ts. Taal en Letteren XXII, blz. 149).
B. H. MOLKENBOER, Vondel's vrouw (1635 - Februari - 1935) (Vondelkro-
niek VI, blz. 1).
W. M. FRIJNS, Vondel en Grotius als geestverwant (Studien CXXIII, blz. 202 
en 285).
B. H. MOLKENBOER, Vondel en Bredero (Vondelkroniek VI, blz. 49).
B. V.D. EERENBEEMT, Vondel en Engeland (Ibid. VI, blz. 56, 113 en 156). 
W. A. P. SrI1T, Vondel en zijn bekering (Nieuwe Taalgids XXIX, b1z. 254). 
\V . M. FRI J N s, Vondel's Lyckklaght aan bet vrouwekoor (Studien C X X IV, b1z. 24). 
B. H. MOLKENBOER, Vondel's Keulsche jaren (Vondelkroniek VI, blz. 102).
J. F. M. STERCE, Herstel van een dichterlijken brief van Vondel aan Hooft (Von-
delkroniek VI, blz. 28).
K. HEEROMA, Dc spot boning bij Vondel (Nieuwe Taalgids XXX, b1z. 10).
A. A. VERDENIUS, Vondels Lucifer en Vergilius (Vondelkroniek VII, blz. 1). 
H. A. MULDER, De eerste periode van Vondels norm (Vondelkroniek VII, blz. 8). 
A. POMPEN, 1lleester Peter nit Vondel's ,Tooneelschilt voor het tooneelrecht" (Von-
delkroniek VII, blz. 15).
P. H. GREINER, Harpoen en Iverkeerde" Harpoen. Twee dichterlijke petities in 
de norm van een theologisch debat (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. LV, b1z. 97).
G. KAZEMIER, Vondels Lucifer en de leer van de praedestinatie (Nieuwe Taalgids 
XXX, b1z. 185).
G. A. NAUTA, Vondel-Rebolledo (uit „De Bestendigheyt der Kerke) (Ts, v. Ned. 
T.- en Letterk. LV, biz. 165).
G. KAZEMIER, Vondel's Lucifer en Luther (Vondelkroniek VII, b1z. 49).
L. C. MICHELS, Vondel in de 18e eeuw (Vondelkroniek VII, blz. 103). 
J. J. GIELEN, Vondel en Bogaert in 1629 (Ibid. VII, b1z. 108).
A. ZIJDERVELD, Heeft Vondel Spinoza bestreden? (Ts. v. Ned. T.- en Letterk.
LVI, blz. 37).
B. H. MOLKENBOER, Heeft Vondel Spinoza niet bestreden? (Vondelkroniek VIII, 
blz. 26; Zie ook Vondelkroniek Mei 1937, blz. 13 en Juli 1937, blz. 30).
J. F. M. STERCK, Twee vertalingen van Sophompaneas (door Vondel en door 
Pieter de Groot) (Vondelkroniek VIII, blz. 11).
LITTERATUUR
411
L. C. MICHELS, Het gedicht ,,Aan _-1 pollonia van I'een", met facs. (Ts. Taal en
Letteren XXV, biz. 3).
W. H. STAVERMAN, Humor bij Vondel (Nieuwe Taalgids XXXI, biz. 271). 
Diverse artikelen over ontstaan en opvoering van de „Gysbrecht" in Vondelkro-
nick October 1937. In dit jaar verschenen in diverse tijdschriften een aantal ar-
tikelen over Vondel. Men zie NIIHOFF's Index XXVIII, inzonderheid biz. 156 
(no. 2742-2756) en biz. 174 (no. 3077).
E. A. SERRARENS, Gysbrecht en _lfae,ghden in 't licht der Contra-Reformatie (Ts.
Taal en Letteren XXV, biz. 225).
E. A. LEEMANS, Vondel en Spinoza (Versl. Kon. VI. Acad. 1937, biz. 701).
R. VERDEVEN, Vondcls tooneeltechniek met bijl. (Versl. Kon. VI. Acad. 1938, 
biz. 911).
G. S. OVERDIEP, 1'ondels dichtkunst (Ibid. biz. 925).
G. KAZEM<<ER, Over de psychologie van Vondels Jefta (Nieuwe Taalgids XXXIII,
biz. 18).
A. ZIIDERVELD, Faeton (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. LVIII, biz. 185).
W. KRAMER, Een stilistische interpretatie van Lucifer (Nieuwe Taalgids XXXIV
b1z. 145 en 203).
B. VERHAGEN, Vondels dra,natischc problemen (Vondelkroniek XI, biz. 85).
(Met naschrift van de redactie).
JOS. VANDERVELDEN, Eusebia (Vondelkroniek XI, biz. 182).
W. KRAMER, De sententies in Vondel's drama's (Vondelkroniek XI, biz. 224). 
P. VAN VALKENHOFE, Vondels eerste dichterjaren (1605-1610) (Vondelkroniek
XII, biz. 1).
W. KRAMER, Dc ,inventio" in Vondels dratnatische kunst (Nieuwe Taalgids
XXXV, biz. 289).
H. VERSTEGEN, Vondel en Maurits (Vondelkroniek XI, biz. 189).
VERDERE BAROK IN DE XVIIDE EEUW

Als men de genese zou willen begrijpelijk maken van de Neder-
landsche XVIIde eeuwsche barok, is er geen schrijver aan wien 
dit beter to demonstreeren is dan Johan van Heemskerk; geen 
werk dat duidelijker de elementen - elk apart - der barok ver-
tegenwoordigt dan diens „Batavische Arcadia". Er zijn weinig 
barok-gevallen die leelijker en dwazer aandoen, maar het scherpst 
ziet men het verschijnsel in wording in 't genoemde book. Het is 
in zijn tijd een beroemd bock geweest ; van 1637 tot 1708 versche-
nen er zes drukken van - wie twijfelt of dat voor dien tijd veel 
genoemd mag worden, ga het aantal drukken van Vondels wer-
ken na; wat Ungers Bibliografie ons gemakkelijk heeft gemaakt. 
Tegenwoordig leest men de „Batavische Arcadia" niet meer ; wat 
beroemd is bij tijdgenooten, is nog niet onsterfelijk; wel is die 
roem een bijdrage tot de kennis van de geestesgesteldheid van een 
bepaalden tijd.
Toen Mr. Johan van Heemskerk (1597-1656) nog student to 
Leiden was, was hij al een van de jongere comparanten in den 
Muiderkring, dien we als een centrum van renaissancistische cul-
tuur schetsten; waarschijnlijk door Huygens en wellicht Anna 
Visscher werd hij daar geintroduceerd, met George Rataller Dou-
blet, Jacob van der Burgh en Johan van Brosterhuizen, vier,,ver-
grijsde jongelingen" noemt Anna ze 1). Ze namen tegenover de 
,,grooten" van het gezelschap een ietwat aparte plaats in. Metter-
tijd verkreeg Van Heemskerk echter een positie, die hem maat-
schappelijk tot hun gelijke maakte; na zijn promotie, to Bourges, 
werd hij advocaat in Den Haag, daarna vestigde hij zich to Am-
sterdam, in 1645 kreeg hij zitting in den Hoogen Raad, wat hij 
waarschijnlijk voor een goed deel aan zijn vriend Doublet to dan-
ken had, die daar sedert 1640 lid van was. Hij heeft in zijn jeugd 
Ovidius' ,Ars Amatoria" vertaald - later ook zijn ,Remedium 
Amoris" - en heel wat oorspronkelijke minnedichten geschreven.
1) Zie N. Beets, Alle de gedichten van Anna Roemers Visscher (Utrecht, 1881, 11, 
blz. 89-93.
ARCADIA'S	413
Maar spoedig nadat de eerste druk van zijn verzen verschenen 
was (1622), is hij zich meer met het proza gaan bezighouden. Dat 
gold alsnog als een ietwat minder litteratuurgenre, maar kwam 
juist in dien tijd, door den opgang van buitenlandsche romans, 
meer in eere. Het genre dat toen bloeide, was de herdersroman. 
We hebben bij de bespreking van Hoofts ,Granida" reeds een en-
kel woord aan de voorgeschiedenis der arcadische litteratuur ge-
wijd. Ze was een echt renaissance-verschijnsel. De bucolische 
poezie van Vergilius was het stralend voorbeeld ; de eerste herders-
roman was Jacopo Sannazaro's ,Libro arcadico" (1504), zangen 
- grootendeels beurtzangen - door stukken proza verbonden, 
samen een soort verhaal vormend, zonder veel handeling, maar 
met veel bespiegeling en beschrijving. Dit type handhaaft zich, 
maar het proza-element breidt zich uit, zoodat de gedichten al-
lengs het karakter van invoegsels krijgen. De groote opgang van 
het genre begint met het Spaansche verhaal „Diana enamorada" 
van Jorge de Montemayor (1542) en de navolging hiervan door 
den beroemden Cervantes: ,Galatea" (1584). In den tijd tusschen 
het verschijnen van deze laatste twee werken nu ontdekte 
men, dat de Oudheid ook al den pastoralen roman had ge-
kend : de idylle ,Daphnis en Chloe" van Longus, die in 1559 
door Amyot naar een weinig bekend handschrift nit het Grieksch 
in het Fransch werd vertaald. Men begrijpt hoe in de periods 
van het classicisme deze kunstsoort plotseling gereleveerd 
werd, toen ze ook al vertegenwoordigd bleek to zijn in de 
classieke litteratuur, die als norm en voorbeeld voor alle tijden 
gold!
Onze eind-XVIde- en begin XVIIde-eeuwsche geletterden ken-
den die werken, maar vertaald waren ze in dien tijd nog niet. Dat 
was echter wel het geval met Philip Sidney's roman ,The coun-
tesse of Pembrokes Arcadia" (1580; voltooid door anderen) ; hier-
van gaf Felix van Sambix, een Delftsche boekverkooper, een Ne-
derlandsche vertaling (1639-'40). Zoo wordt de herdersroman dus 
een to onzent algemeen bekend genre. Nog meer populair echter 
werd het meesterstuk der Fransche pastorale romans, Honor6 
d'Urf6's ,Astr6e" (1610-1625), een uitgebreid werk in vijf dee-
len; successievelijk (1644-1671) in onze taal overgebracht. Maar 
voordat Sidney's en d'Urf6's werken bij ons volledig vertaald ver-
schenen, waren er fragmenten van verdietscht, waarbij we nu niet
414	BATAVISCHE ARCADIA
stilstaan dan alleen om to vermelden, dat Johan van Heemskerk 
de bewerker was.
En Johan van Heemskerk onderneemt dan ook een oorspronke-
lijk werk in dit genre. In 1637 verschijnt zijn ,Inleydinghe tot het 
ontwerp - (dat is zeker aarzelend en bescheiden genoeg gezegd) 
- van eene Batavische Arcadia". De tweede druk (1647) heet, 
positiever en bondiger, eenvoudig „Batavische Arcadia",maar 
de inhoud is daarentegen op een bepaald schrikwekkende wijze 
toegenomen, vooral door een vracht van aanteekeningen, groo-
tendeels niet van den schrijver, maar van den geleerden Barlaeus, 
die ze, wat meer met zijn waardigheid en gewoonte overeenkwam, 
in 't Latijn opstelde. In de volgende uitgaven zijn ze in 't Neder-
landsch vertaald.
,,Batavische Arcadia", heet het op het titelblad, ,waarin onder 
't Loof-werck van Liefkooserijtjes, ghehandelt werdt, van den oor-
spronck van 't oudt Batavien, Vryheydt der Bataviers, Vrye Zee, 
Zee-vonden, Vinders van verburghen Schatten, verbeurt-maken 
van Goederen, uytperssen der waerheydt door pijnigen, onheyl 
van de lanckwijligheydt der Rechtsplegingen, en andere dierge-
lijcke ernstige saken meer". Dat wil zeggen: ,Degelijke Holland-
sche lezer, wend u niet of van deze ijdele minnekoozerij, want er 
is ook nog iets, neen, veel bij voor uw soliden smaak". En door 
dat vele rechtvaardigt de schrijver zich dan meteen als een door-
en-door serieus man.
Intusschen heeft hij ook door deze allerzonderlingste combina-
tie zijn werk een wel zeer hybridisch, zelfs een belachelijk-hybri-
disch aanzien gegeven. Want dat loof-werck van liefkooserijtjes 
is niet een ook Hollandsch-degelijke, of maar Hollandsch-guitige, 
althans echt Hollandsche vrijpartij, neen, bet is het arcadia-genre 
in al zijn volkomen onhollandsche opgeschroefdheid, zijn gema-
niereerde sentimentaliteit 	
,,Noch naeuwelycks en had de Roosenverwighe Morghenstondt, 
in 't midden van de Somer, to voorschijn ghebracht het eerste 
kriecken van den nieuwgheboren dagh; als de hopeloose Reyn-
hert (die be-angst met bedrieghelijcke droomen, en bedolven in 
onvruchtbare ghepeynsen, sijn meeste onrust vondt in 't midden 
van de alghemeene rust) steegh van de logghe veeren, en komen-
de met een verhaeste tret onder de groene Linden van 't over-
schaduwde Voorhout, wierp een erbermelijck oogh na de gheslote
BATAVISCHE ARCADIA	415
vensters van de noyt-genoegh-gepresene Rosemond. Het oog 
wierdt stracks gevolght van een sucht, en die sucht van dese 
woorden : Helaes ! minnelijcke, doch minneloose schoonheydt, in-
then 't waer is dat meest alles aert na de plaetse daer het is ghe-
teelt, hoe komt dan dat de soetigheydt van dit oversoete Voor-
hout, u onverbiddelijck ghemoedt to mywaerts noyt heeft konnen 
versoeten? Hoe kon 't wesen dat de vriendelijcke oogjes (mach-
tigh om door de stralen van een gunstig lonckje de vervrosenste 
ziel to doen branden) souden sijn de qualijckvoegende baeckens 
van een onbeweghelijck hert ?"
Zoo begint het boek en de „herder" Reynhert is nog Lang en 
lang niet aan 't einde van zijn elegant-gewende alleenspraak, vol 
marinistische tegenstellingen....
Dit is dan iets van dat loof-werck; dat, telkens als het weer 
tusschen de geleerde betoogen zichtbaar wordt, even zoetaardig 
is. Het boek vertelt eenvoudig een eendaagsch uitstapje naar 
Katwijk en Wassenaar, waar men o.a. een even irreeele en sier-
lijke herderin van 't land zelve tegenkomt; - een inderdaad 
zeer fijn pastelletje. Dat uitstapje wordt dan gemaakt door 
den „herder" Reynhert, Rosemond (de herderin van 't Haag-
sche Voorhout) en nog een paar dergelijke salonherders en -her-
derinnen, en 't eindigt met een souper bij den ouden Eerrijck. Ik 
haal nog even iets aan nit dat slot-gedeelte, ten bewijze dat de 
elegante sentimentaliteit zich in onbezweken onnatuur handhaaft. 
Deze niet onvermakelijke periode.
,,Hy (Reinhert) was een wijltijds opghetoghen in het besinnen 
van dit onverwacht geluck (n.l. Rosemond tot tafeldame to heb-
ben), als Rosemond hem met een heel vriendelyck opsicht het 
hooft van een ghesoden Snoeck voordiende, die blaeu van vel, en 
blanck van visch, met een dick-gewelde boter en azijnsoppe over-
goten zijnde, een leckerder tongh soude hebben konnen verlocken 
dan de sijne. En niettemin, ver-aest door het meer aenlockelijck 
voedtsel van een soo nabij-gesetene schoonheydt (dat is Rose-
mond!) en soude by daer niet een mondt aen ghesteken hebben, 
hadde hij 't geen onvergevelijcke misdaedt geacht, yet onghe-
proeft to laten, dat hem van de handt van sijn soete Rosemondtje 
quam	
"
Onder dat „loofwerck" hebben we dan gesprekken van etymo-
logischen, folkloristischen, juridischen en vooral historischen
416	BATAVISCHE ARCADIA
aard. Als de „herders" en ,herderinnen" het hebben over den 
ouderdom van het gebruik elkaar to kussen, of over den oor-
sprong van den roep ,heul" - dat is het sein, dat er gekust mag 
worden, omdat men over een brug rijdt -, dan is dat een vulling, 
die nog zoo kwalijk niet past bij het ,loofwerk" der lijst. Maar als 
het gaat over het juist en het onjuist gebruik van de pijnbank, 
over heksenprocessen, over de strandvonderij, enz. enz., wordt de 
afwisseling van liefdesbezwijmingen - want de ,sensibilit6" is 
er mateloos - en uiterst nuchtere leergierige gesprekken wel zon-
derling. Doch 't ergste is het onbehoorlijk lange brok vaderland-
sche geschiedenis, een schrikkelij k uitvoerig verhaal over de Hoek-
sche en Kabeljauwsche twisten vooral, waarmee de deugdrijke 
Eerrijck het gezelschap den tijd kort(?), in afwachting van het nog 
to bereiden avondmaal; zulks naar aanleiding van eenige por-
tretten van graven en gravinnen van Holland, die bij hem den 
wand versieren. Daarvoor hebben we ook al groote stukken stads-
recht genoten. En dat alles is nog alleen maar de text ; de aan-
teekeningen en citaten in allerlei talen - Latijn, Fransch, Ita-
liaansch, Spaansch, enz. - beslaan, in kleinen druk, in de derde 
uitgave reeds meer dan viermaal zooveel ruimte. Het is een uit-
stalling van geleerdheid - soms met de haren erbij gesleept - 
die een walgelijk pedanten indruk maakt; van Effen zal die dot-
tore-achtige commentaren-manie op geestige wijze belachelijk 
maken.
Zoo maakte een - naar uit de rechtsgeleerde gedeelten van dit 
boek blijkt, scherpzinnig -- jurist een boek, dat ons vervelend en 
belachelijk voorkomt; maar waarbij we stilstaan, omdat het, 
blijkens den grooten opgang en vele navolgingen, in then tijd, 
juist zoo, veler smaak bevredigde. De buitenlandsche renaissan-
cistische ,litterae" - kunst en wetenschap -, waaruit Hooft be-
zieling putte en waarin hij een wijzing vond naar artistieke, ver-
fijnde mogelijkheden, zijn voor den jongeren Heemskerk, die met 
minder smaak en even groote belangstelling de buitenlandsche mo-
delitteratuur volgt, aanleiding tot deze rariteit. Het is jammer, 
bij iemand die toch wel talent had; zelfs speciaal voor het realis-
tische: zijn schets van bijvoorbeeld de ongure waardin aan den 
Deyl bewijst dat.
We begonnen met to zeggen, dat we intusschen in zijn werk 
zoo duidelijk de vaderlandsche barok-in-wording zien. Inderdaad
ARCADIA' S
417
hier krijgen we, naast elkaar gezet, de elementen, nit welker sa-
mensmelting Hoofts artistieke en litterair-wetenschappelijke 
werk ontstonden. Nicolaas Beets heeft eons gezegd - spottend 
met zijn ,betuttelaars", die verklaard hadden to weinig en on-
juist aangebrachte leesteekens in zijn werk to hebben gevonden 
- dat hij erover had gedacht, een bladzijde vol komma's aan een 
nieuwe uitgave van zijn „Camera" toe to voegen, welke de heeren 
dan naar welbehagen over zijn boek konden uitstrooien. Had hij 
dit gedaan, en de leesteekens in den text zelf weggelaten, dan had 
men daar evenzoo de ,elementen" van zijn werk naast elkaar ge-
had, als bij Heemskerk de import- en de typisch Nederlandsche 
bestanddeelen.
Intusschen, het werk had, naar we zeiden succes ; mede blij-
kend uit de navolgingen : een „Dordrechtsche Arcadia", een 
Heemskerks werk zeer na staande ,Zuydt-Hollandtsche Thessa-
lia", een,,Zaanlantsche Arkadia", en dan volgen er in de XVIIIde 
eeuw nog een aantal, die zich echter vrijwel tot plaatsbeschrijving 
bepalen. De „Dordrechtsche Arcadia" is verreweg het best lees-
baar; ze is het werk van den onderhoudenden Dordtschen rector 
Lambert van den Bos, die ook de „Don Quijote" vertaalde, en die 
het zwak had, wel heel veel van een glas wijn to houden, waarom 
hij ten slotte door Cornelis de With is oritslagen. Lambert van den 
Bos doet niet zoo geleerd als de andere Arcadianen, maar vertelt 
en vertaalt in den vorm van een Rahmen-Erzahlung een aantal 
liefdes- en andere histories.
L i t t e r a t u u r
JAN TEN BRINK, Romans in Proza (Leiden, 1900).
Id. Sidney en de Arcadia's (Lett. Opstellen II).
F. ADAMA VAN SCHELTEMA, Inleiding tot FREDERIK MULLER'S catalogus: Po-
pulaire Prozaschrijvers der XVIIde en XVIIIde eeuw (Amsterdam 1893). 
JOHAN VAN HEEMSKERK, Batavische Arcadia, uitg. door W. P. WOLTERS en
H. C. ROGGE (Amsterdam, z.j.).
E. SOER, Lets over enkele Arcadia's (Nederland 1885, II, blz. 3).
D. H. SMIT, Johan van Heemskerck, 1597-1656 (Utreehtsche dissertatie; Am-
sterdam, 1933).
*	*

*
WALCH
27
418
VOLLENHOVE
Als we van barok spreken, dienen nog, op het gebied van de 
poezie, nu, twee bewonderaars en navolgers van Vondel to worden 
genoemd, en een navolger van Hooft, die trouwens ook zijn ver-
eering voor Vondel heeft betoond. Die navolgers van Vondel wa-
ren Johannes Vollenhove (1631-1708) en Joannes Antonides van 
der Goes (1647-1684). De eerste, wiens galmende spreektoon zijn 
vriend Huygens plagend parodieerde 1), was een deftige Zwolsche, 
later (1665-1708) Haagsche domine, getrouwd met een Zwolsche 
burgemeestersdochter;-de deftigheid, ,bastaard van den ernst", 
neemt in de tweede helft der XVIIde eeuw in ons land sterk toe. 
Vollenhove houdt, welbewust, van de „Parnastaal" ; -- het 
woord, dat fortuin zou maken, is van hem.

Leert Vondels taal, Parnastaal, spreken,
raadt hij den dichters in zijn ,Lykzang over den groten poeet 
Joost van den Vondel"; maar het is een ongelukkige liefde, want 
hij is een voor alles verstandelijke geest, en de verheffing die hij 
betracht, maakt niet zelden een komischen indruk; hij is to statig 
om zich daarvan bewust to worden, en schrijft bijvoorbeeld, met 
-onbekommerde plechtstatigheid, in een lijkdicht op den drost 
van Ysselmuiden, die R. H. Schele heette
..........................
Dan ryst zyn lof in top, dan zal de werelt weten,
Wat Twenthe voor een licht heeft uitgelevert ; dan 
Zien wy ons afgebeelt het schoonste voorbeelt van 
Een edelman, volleert, volmaakt in alien dele;
En berg en bosch en beek weergalmen : Schele ! Schele !
Zooals hij zich ook niet bewust wordt van het dwaze dat ons 
nit zoo menigen statigen zang van hem over huiselijkheden tege-
moet komt. Men kan wel enkele goede regels uit zijn werk pellen, 
maar wat, volgens Brandt, de weinig critische Vondel van hem 
zei: ,Daar is een groot licht in then man", kunnen we, als we zijn
1)
Mijn Vriendt-e Vollenhove-e,
't Is niet-e to gelooven-e, 
Dat ghij niet-e verstaet-e, 
Hoe vreemt-e dat het staet-e, 
Daer ghij so wel-e preeckt-e
Gods woordt-e, dat ghij spreeckt-e 
Met staerten-e veel woorden-e
Die Hollandt-e noyt hoorden-e Enz.
ANTONIDES	419
gedichten lezen, niet ontwaren. Toch, ook nog de sentimenteele 
XVIIIde eeuw had veel met hem op.
Joannes Antonides van der Goes, als Vollenhove naar zijn ge-
boorteplaats genoemd, had een nog veel grooter naam ; in de 
XVIIIde eeuw geldt hij -- o.a. bij Poot - als een van de groot-
sten, en Vondel, die toen hij tachtig jaar was, een ongemeen 
vleiend oordeel uitsprak, is weer met zijn in critisch oogpunt niet 
zeer gefundeerd gezag in deze bewondering voorgegaan 1). Den 
grootsten indruk maakte zijn ,IJ-stroom", een gevoelde, maar in 
to zeer na-gevondelde ,Parnastaal" geschreven verheerlijking 
van Amsterdam; zoo trad hij, ook wat het onderwerp van zijn 
poezie betreft, in het voetspoor des vereerden meesters, die immers 
ook, en dat zijn heele leven door, Amsterdam had verheerlijkt, en 
die ook een vermaard „stroom"-gedicht had geschreven, „De 
Rynstroom". Het gedicht werd verlucht met prenten van Ro-
meyn de Hooge, die in het plastische dezelfde overladenheid ver-
toonen als Antonides' taal.
Nu is Antonides ineens een uitermate beroemd man; tal van 
aanzienlijke ,beminners der Dichtkunst" zoeken hem,,daeglijks" 
op ; ook de 84-jarige Vondel, die hem - hij was ziekelijk -,,door 
eenige genuchelijke vertellingen" trachtte op to vroolijken. Een 
aandoenlijk tafereeltje : de stokoude groote kunstenaar, die zijn 
jongen discipel, van wien hij zooveel goeds verwacht, nieuwen 
levenslust bijbrengt !
Werk van langen adem heeft Antonides na zijn IJ-stroom niet 
gewrocht. Hij is in de medicijnen gaan studeeren, is getrouwd met 
een dochter van zijn Maecenas, Dirk Buisero; heeftt in het ramp-
jaar 1672 in een gedicht ,Oorspronk van 's Lands ongevallen" 
die ongevallen toegeschreven aan den invloed van de Fransche, 
dat is dan, naar zijn idee, lichtvaardige zeden - waartegen hij 
ook al in de „I J-stroom" had gewaarschuwd - en heeft, be-
halve vele gelegenheidsgedichtjes, nog wel aardige ,Mengeldich-
ten" gemaakt. Hij had nog wel groote plannen, maar zijn vroege
1) De vader van den dichter, Antoni Jansen, die reeds in 1651 met zijn gezin to Am-
sterdam was komen wonen, had in 1667 twee gedichten van zijn zoon, geschreven naar 
aanleiding van het hoofdfeit in den tweeden Engelschen oorlog, den tocht naar Chat-
ham, (De „Teems in brant"), en van den vrede van dat jaar (,,Bellone aen bant"), 
aan vondel toegezonden, die als zijn oordeel to kennen gaf, dat hij „van verwonde-
ringe als voor het hoofd geslagen" stond, en dat hij zelf nooit iets beters geschreven 
had!
420	GERAERDT BRANDT
dood - op zijn acht-en-dertigste jaar - heeft de uitvoering daar-
van verhinderd.
Na deze jongeren van Vondel verdient als een navolger van 
Hooft-als-geschiedschrijver Geraerdt Brandt (1626-1685) ver-
melding. Zijn vader was horlogemaker, maar had eenigen tijd als 
schouwburgregent ook aanraking met de kunst. De zoon werd 
ook voor horlogemaker opgeleid, en zijn aanrakingen met de 
kunst waren veelvuldiger en van meer actieven aard dan die van 
zijn vader: reeds op zijn zeventiende jaar schreef hij een hoog-
dravend en spektakelig stuk, „De veinzende Torquatus", een na-
volging van Jan Vos en van Seneca, waarvan het meest dichter-
lijke dat men ervan zeggen kan, hierin bestaat, dat hij dezelfde 
bron gebruikt en hetzelfde onderwerp bewerkte als Shakespeare 
in zijn „Hamlet". En: Prof. van Baerle was er opgetogen over. 
Brandt schreef ook gelegenheidsgedichten, waarbij hij de ,nieu-
wigheit" van rijmlooze verzen toepaste. Intusschen had hij Van 
Baerle's dochter Suzanna liefgekregen, en dra, zooals Jan Vos 
rijmde, ,maakte van een tooneelpoeet de liefde een predikant"; 
en toen ,raakte Zuzann', hoe kuisch en koud van harte, aan 
Brandt". Zuzann' namelijk, die in een geleerde en geletterde om-
geving had geleefd, ook zelf eenige letterkundige begaafdheid be-
zat, wilde den jongeman alleen aanvaarden, als hij een studievak 
koos - (en als zoodanig kwam toen in de eerste plaats de theo-
logie in aanmerking). Zoo geleidde Amor den horlogemaker via 
het Remonstrantsch seminarie naar de vrouw zijner keuze; hij 
volbrengt de studie in drie jaar, en wordt dan achtereenvolgens 
dominee to Nieuwkoop, to Hoorn en (sedert 1667) to Amsterdam. 
Hij begint reeds to Nieuwkoop aan zijn ,Historie der Reforma-
tie", waarvan bij zijn leven slechts twee deelen zijn uitgegeven; 
de twee volgende deelen zijn door een van zijn zoons herzien en 
voltooid. Het is een standaardwerk, dat nog veel geraadpleegd 
wordt. Maar de Calvinisten hebben er nooit iets van willen weten ; 
het is, uiteraard, Arminiaansch. Dezen arbeid wisselt hij of met 
- grootendeels stichtelijk - dichtwerk, zijn epigrammen zijn 
daarvan 't beste deel.
Van zijn verdere historiewerken zijn vooral de in de laatste 
acht jaar van zijn leven to boek gestelde biografieen van Hooft, 
Vondel en De Ruyter van belang, met veel nauwkeurigheid be-
werkt, zeer aangenaam leesbaar en heel wat ,makkelijker" lees-
NIL VOLENTIBUS ARDUUM	421
baar dan het ,geharnast Duytsch" van Hoofts Historian. Aardige 
bijzonderheden en anecdoten versmaadt hij niet, wanneer ze zijn 
helden nauwkeurig karakterizeeren. Vooral zijn levensbeschrij-
ving van Vondel is een kostbaar bezit. Ze heeft eenigszins het 
karakter van een ,acte van berouw" : in zijn jeugd, toen hij een-
en-twintig jaar was, had hij een niet bepaald mooie rol tegenover 
den grooten dichter gespeeld. In 1644 had Vondel namelijk onder 
den titel ,Verscheide Gedichten" een aantal van zijn vroeger ver-
schenen kleinere gedichten opnieuw uitgegeven ; opzettelij k had hij 
daarbij zijn hekeldichten en ook anti-Roomsche verzen weggela-
ten ; die had hij „den nacht der vergetenisse toegedoemd". Echter, 
in 1647 verscheen in naam to Schiedam - eigenlijk to Rotterdam 
- een soort aanvullende bundel: „J. V. Vondel's Poesy, tweede 
deel", waarin speciaal al wat deze had willen doen vergeten, verza-
meld was. De voorrede tot dit boekje, waarin Vondels overgang tot 
het Katholicisme scherp gehekeld werd, en die onderteekend was 
met een P. (Protestant) was Brandts werk. Het was een gemeene 
streek, nog niet zoozeer de daad op zichzelf, maar Brandt genoot 
reeds in die dagen veel vriendschap van den veel ouderen, toen 58-
jarigen dichter! Dat Westerbaen hem tot deze daad heeft opge-
stookt, is natuurlijk geen verontschuldiging. Wel wordt ons oor-
deel over Brandt verzacht door het feit, dat hij in Vondels laatste le-
vensj aren zich inderdaad een goed en hartelij k vriend voor hem be-
toond heeft, en na zijn dood de genoemde voortreflijke levensbe-
schrijving van hem heeft gegeven, die van begrip en liefde getuigt.
Van de drie genoemde epigonen is Antonides ook bekend door 
zijn twisten met het genootschap „Nil Volentibus Arduum". Deze 
instelling, die dateert van 1669, en waarvan de leden in de eerste 
jaren bijeenkwamen in den boekwinkel van hun uitgever Adriaan 
van Gaasbeek op den Voorburgwal bij 't Stadhuis of in „den Burg 
op de Cingel, to dier tijd Stil Malta genaamt", later tweemaal per 
week ten huize van den schilder De Lairesse, is een typisch monu-
ment van een nieuwe letterkundige periode. Men kan zeggen, dat 
we in dit genootschap,,de XVIIIde eeuw" reeds zien getypeerd. 
De geest die hier spreekt, is precieuzer dan die der oude rederijk-
kamers; „genootschap" heeft dra ook een geleerder klank 1) ; - en
1) Oorspronkelijk is dat geleerde accent met in den naam aanwezig, die waarschijn-
lijk gekozen is in navolging van de reeds in 1643 opgerichte ,Deutschgesinnte Genos-
senschaft" door Philipp von Zesen gesticht, en waarvan in 1670 ook Vondel lid werd. 
Lodewijk Meyer, de voornaamste oprichter van „Nil", was met Von Zesen bevriend.
422	HET FRANSCHE CLASSICISME
hier geldt niet meer de kunst der klassieke Oudheid, maar die van 
het Fransche classicisme als de voorbeeldige ; het ,keurige" dat 
deze hofkunst kenmerkt, wordt, in Nederlandsche nuance, een 
groote,,netheid", zooals Pels 't zal noemen, maar ook een zorg-
vuldige verstandelijkheid. Bij voorbeeld: als men Plautus' Me-
naechmi vervaderlandscht, wil men de ,onwaarschijnlijkheden" 
vermijden, die men in het oorspronkelijke stuk als bezwaarlijk 
beschouwt. Bijvoorbeeld: de na lange jaren weergekeerde twee-
lingbroeder zal, oordeelt men, allicht anders gekleed zijn dan zijn 
broeder 1). Men voegt daarom in, dat die weergekeerde broeder op 
de markt een tweedehandscostuum koopt, en dat de andere broe-
der de gewoonte had, daar zijn afleggertjes van de hand to doen. 
Dat deze combinatie ook wel rijk aan toevalligheid is, ziet men in 
zijn slimheid voorbij. We noemen dit geval, omdat het den geest 
der nieuwe litteratuurperiode kenmerkt. Men verliest zich in nauw-
keurigheid, en begrijpt niet meer een mentaliteit, die in haar ko-
mische wereldvizie realiteitjes welke ze onbelangrijk acht, ver-
waarloost. En zoo doet men ook in het tragische.
De medicus Lodewijk Meyer, wat zijn levensopvatting betreft 
Lutheraan en Cartesiaan, is de voornaamste stichter van „Nil" 2). 
Toen hij twee-en-twintig jaar was, in 1652, ontwierp hij reeds een 
zeer romantisch spel ,Verloofde Koninksbruidt", dat hij na der-
tien jaar voltooide; intusschen had hij ook blijk gegeven van be-
langstelling voor de Franschen; hij had Corneille's blijspel ,Le 
Menteur" vertaald (1658) en diens kijkstuk ,Toison d'Or" nage-
volgd ; -- al volgde hij de Franschen na, zoo kon men hem dus 
voorloopig nog niet als een classicist beschouwen. Maar dat ver-
andert, door persoonlijke oneenigheden, waarop we hier niet na-
der zullen ingaan ; het is echter wel de moeite waard to noteeren, 
hoe zulke quaesties, rivaliteiten, tot het overgaan naar, en het 
vurig propageeren van een bepaalde richting in de kunst kunnen 
leiden. ,Overgaan naar" - het Fransche classicisme had hier 
reeds lang bewonderaars : Johan van Heemskerk had reeds in 
1641 Corneille's ,Cid", Jan de Witt in 1647 zijn ,Horace" ver-
taald. De mede-oprichters van „Nil" waren vooral vakgenooten 
van Dr. Lodewijk Meyer; medici. Het genootschap had trouwens,
1) Er is meer reden voor deze onderstelling, waar het stuk in de XVIIde eeuw to 
Amsterdam speelt.
2) Zie noot b1z. 421.
DE THEORIEEN VAN „NIL"	423
evenals indertijd Costers Academie, aanvankelijk een breeder 
doelstelling dan de beoefening van tooneel en letterkunde; men 
houdt er ook wetenschappelijke en wijsgeerige voordrachten; 
Meyer ontwerpt een ,grammatica generalis" en stelt een ,Woor-
denschat" samen. Maar ook bier gaat men zich, als bij de Duyt-
sche Academie, zij het na langer tijd, tot kunst en letteren be-
palen. En dan geeft men een paar theoretische geschriften uit, 
die den geest van het genootschap fixeeren, namelijk een verta-
ling door Andries Pels van Horatius' ,Ars Poetica" (Epistola ad 
Pisones), onder den titel ,Horatius' Dichtkunst op onze tijden en 
zeden gepast" (1677), waarvan vijf drukken verschenen, en van 
denzelfden bewerker een vervolg hierop ,Gebruik en Misbruik 
des Tooneels" (1681), tweemaal herdrukt. Zoetvloeiendheid, naar 
Fransch voorbeeld, wordt hierin als het ideaal geprezen.
.... Laat de Fransche ons tot een voorbeeld zijn. 
Hoe net zijn die van taal? hoe zedenryk? hoe fijn
In Kunst van schikking, in hartstogten en gedachten.
De ,onachtzaamheid", die men ook bij de voortreflijkste dich-
ters opmerkt, wordt veroordeeld ; „de groote vryigheid van ruu-
were eeuwen" moet men leeren vermijden. Men bedoelt daarmee 
dan vooral, dat het rhythme zich voegen moet naar bet metrum ; 
Balthasar Huydecoper, een nabloeier uit deze broeikas, zou op 
dezen grond 1) verzen van Vondel als
 	alwat op 's herten gront leit,
dat welt mij naer de keel. Ik word to fel geparst,
en 't werckt als jonghe wijn, die tot de sponn' wtbarst,
verwerpen ; waarom schreef Vondel niet ,, .... die uit de sponne 
barst" ? Hadden in de Gouden Eeuw classicisten en romantici, 
Hooft en Breeroo bijvoorbeeld, rustig naast elkaar bestaan, zon-
der noemenswaard litterair gekrakeel, in deze ternauwernood zil-
veren eeuw is het duidelijk voelbaar, dat de persoonlijke jalou-
zieen - die we trouwens als de aanleiding tot de stichting van 
,,Nil" zagen - het wezen der tegen-elkaar-in gaande stroo-
mingen waren. Inderdaad, dat men meer bezield was door haten-
1) In zijn ,Taal- en dichtkundige aanteekeningen op Vondels Herscheppingen van 
Ovidius".
424	BETUTTELAARS
den vitlust dan door vrome vereering voor de schoonheid, blij kt.wel 
op 't treffendst hieruit, dat, wanneer de schouwburg - uit welks 
bestuur de Nilisten lang buitengesloten bleven - een bewerking 
van een Latijnsch, of, meestal, Fransch, stuk gaf, Nil, en speciaal 
Meyer, dadelijk gereed stonden met een eigen vertaling met ,cri-
tique ofte naauwkeurige aanwijzinge der gebreken" van het werk 
der andere partij. Het ,betuttelende" ofwel schoolmeesterachtige 
element, in ons yolk steeds zeer machtig, vierde zich hier heerlijk 
uit ! En dit was nog niet genoeg ; er ontstaat een nooit luwende 
pamflettenoorlog, waarbij - kon 't anders ? - ook godsdienstige 
antithesen leuzen verschaften. We volstaan met de constateering 
van deze verschijnselen; ze uitvoerig to beschrijven zou ons to ver 
afvoeren van ons doel, de geschiedenis van een der ,schoone" 
kunsten to boek to stellen.
,,Nil volentibus arduum" bestaat tot in het tweede decennium 
van de XVIIIde eeuw, maar zijn strijdbaarheid, die zijn voor-
naamste beteekenis was, en die zich ook op het gebied van spel-
ling en interpunctie liet gelden, blijkt later nog maar intermit-
teerend; die neemt of of toe naarmate de leden al of niet aandeel 
in 't schouwburgbestuur hebben. Overigens plant zich in de ge-
heele volgende eeuw de liefhebberij voor genootschappen en un-
derling litterair gekibbel over het geheele land voort ; de acht-
tiende eeuw gelijkt in dat opzicht - en in dit opzicht niet alleen 
- veel op die andere eeuw van gisting en voorbereiding, de zes-
tiende. Het is ook niet noodig de - weinige - schrijvers van be-
teekenis die we deels reeds vermeld hebben, deels in het vervolg 
hebben to vermelden, in to deelen naar hun lidmaatschap van het 
eene, het andere, of heelemaal geen genootschap. Daartoe schijnt 
ons nog minder reden to bestaan, dan in den bloeitijd.
Litteratuur


J. VOLLENHOVE, Poezy (Amsterdam, 1686).
E. J. POSTHUMUSMEYES, Joannes Vollenhove (Jaarboek „Die Haghe", 1921). 
Alle gedichten van J. ANTONIDES VAN DER GOES, Hierbij komt het Leven des 
Dichters (Amsterdam, 1748).
G. BRANDT, Leven van Vondel, uitg. door P. LEENDERTZ (Den Haag, 1932). 
G. BRANDT, Het leven van P. C. Hooft en de Lijkreeden, uitg. d. P. LEENDERTZ 
(Den Haag, 1932).
G. BRANDT, Uit het leven en bedrijf van den heere Michiel de Ruyter. Bloem-
lezingmet inleiding door G. Kalff (Amsterdam, 1907; 2de druk 1914). 
JOAN DE HAES, Het leven van Geeraert Brandt (Amsterdam, 1740).
LITTERATUUR	425


W. J. A. JONCKBLOET, Het Brandt-Vondel-vraagstuk (Ts. v. Ned. Taal- en Let-
terk. I, b1z. 47).
G. PENON, Brie/wisseling van G. Brandt (Penon's Bijdragen II, b1z. 73 en III, 
blz. 37).
S. J. DU TOIT, Nog 'n keer die 1$ ran dt-Vondel-vraagstuk (Ts. v. Ned. T.- en Let-
terk. XLV, b1z. 308).
A. J. KRONENBERG, Nil Volentibus Arduum (Deventer, 1875).
J. F. M. STERCK, Uit het Asssterdamsche tooneelleven op het einde der XVIIde
eeuw (Handelingen Mij. Ned. Letterkunde, 1912-'13, biz. 97).
J. BAUWENS, La tragddie francaise et le thedtre hollandais au dix-septiPme 
sUcle (Amsterdam 1921).
I L'influence de Corneille en Hollande.
G.. J. VAN DER KEUKEN, De beruchte voorrede (tat Vondels Poesy, tweede deel) van 
1647, geschreven door Geeraardt Brandt (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. LII, b1z. 155).
EIGENVOLKSCHE LETTEREN

Voor we aan de XVIIIde eeuw beginnen, hebben we opnieuw 
ons bezig to houden met het nog wezenlijker autochthone deel 
onzer letteren, dat als het ware als onderstroom voortspoedde, 
terwijl wij ons met den barokken bovenstroom bezighielden. We 
zullen dan, althans bij de behandeling van enkele genres, in den 
tijd wat moeten teruggaan. Een zuiver chronologische beschrij-
ving der letterkundige geschiedenis is mogelijk en aantrekkelijk, 
maar wanneer men de beknoptheid van een Handboek betracht, 
een slecht middel om den lezer een beeld to geven van het werk 
en de personen der afzonderlijke schrijvers. Als men bijvoorbeeld 
het verhaal van Vondels werkzaamheid, van 1605 tot 1677, tel-
kens, op ieder jaar, zou onderbreken om andere litteraire feiten 
to vermelden, dan zou de lezer wel-is-waar geregeld den gang der 
gebeurtenissen kunnen volgen, maar het ware to vreezen, dat hij 
noch van Vondel, noch van de andere auteurs een heldere 
voorstelling zou krijgen. Er ware nog een methode denkbaar 
die de zoo noodige, want den tijd karakteriseerende, verdeeling 
in barok en autochthoon duidelijk liet blijken, en toch een niet Al 
to onchronologische beschrijving toeliet; men kon namelijk iedere 
bladzijde in een boven- en een onderhelft verdeelen en daar respec-
tievelijk den gang van den boven- en then van den onderstroom 
op aangeven, maar, afgezien nog van de plaatsingsmoeilijkheden 
inzake de vele tusschenfiguren, een aangenaam to lezen boek 
zou men zoo zeker niet tot stand brengen ! Hoogstens een 
leerboek.
We knoopen dus nu weer aan bij b1z. 355 van ons overzicht en 
gaan over tot de bespreking van nog eenige XVIIde eeuwsche 
schrijvers hij wie de renaissancistische invloed niet groot of al-
thans niet overwegend is. We hebben dan in de eerste plaats to 
handelen over eenige stichtelijke dichters; vooraan Johannes 
Stalpaert van der Wielen en Jacobus Revius.
Stalpaert van der Wielen (1579-1630) moet om vele redenen 
als eerste genoemd worden. Hij is de oudste van die wij nog to be-
STALPAERT VAN DER WIELEN	427
spreken hebben en vertegenwoordigt het ,oude" geloof. Zeker, 
men qualificeert hem veelal als een van de „Tegenreformatie", 
d.w.z. als een dergenen die een nieuwe gezuiverde opleving van 
het Katholicisme vertegenwoordigen, een nieuw offensief ook van 
de in de XVIlde eeuw wel zeer militante kerk, met geestelijke 
wapenen, tegen de schismatici, die van hun kant zich de Hervor-
mers hebben genoemd. Onze litteratuur, en in 't algemeen onze 
beschavingsgeschiedenis, is vooral in de laatste halve eeuw van 
katholieke zijde to dezen belangrijk bijgewerkt; men heeft de be-
teekenis van het katholieke element recht gedaan, zijn waardige 
volharding in 't geloof ondanks de belemmeringen, hun bij de ver-
vulling hunner godsdienstplichten in den 'weg gelegd, erkend ; 
men heeft ook recht gedaan aan belangrijke praestaties op het 
gebied der beschaving van deze zijde. Maar de geschriften van 
Johannes Stalpaert van der Wielen behooren naar hun wezen 
toch wel meer tot een oudere faze ; we zien hem zich op typisch-
Middeleeuwsch-onbekommerde wijze in bijzonderheden van 
gewijde verhalen verdiepen, en die verhalen populariseeren.
Hij was een Hagenaar van adellijken huize, jurist, gepromo-
veerd to Orleans, advocaat in zijn geboortestad. Maar dan voelt 
hij zich geroepen tot de studie van de theologie, gaat naar Leuven, 
wordt tot priester gewijd en to Rome tot doctor bevorderd. In 
1612 wordt hij pastoor to Delft, in 1615 rector van het Bagijnhof 
en het Sint-Aagtenklooster aldaar. Dat blijft hij tot zijn dood.
In het stille Delft dan verdiept hij zich in stichtelijke verhalen, 
op een wijze die op ons den indruk maakt, dat de hevige beroerin-
gen der Kerk, haar zelf-bezinning en zelfherziening (Concilie van 
Trente ; 1545-1563) voor hem niet de groote beteekenis hadden, 
die wij haar in onze volksgeschiedenis toekennen. We hebben uit-
voerig gesproken over den Katholiek Vondel, die, van zijn prille 
jeugd of levend in een algemeen-Christelijk levensgevoel, na veel 
leed en overdenking de katholieke gestaltenis van dat geloof als de 
waarachtigste verkiest, maar die tevens de beteekenis van de Re-
naissance alleszins ervaart en gevoelt ; die een,,modern" mensch is, 
en bijvoorbeeld de,,munniksche fabelen" van een mindercritischen 
tij d als al to populaire ouderwetschheden verwerpt. Maar Stalpaert 
van der Wielen, slechts acht jaar ouder dan Vondel, traditioneel-
katholiek en geheel opgaande in dat geloof, geniet niet alleen 
eerbiedig de mystiek van Ruysbroeck en de Broeders des Ge-
428	REVIUS
meenen levens, wien hij een lofdicht wijdt, maar ziet met kinderlij-
ke vreugde het hemelsche Jeruzalem als een ,vergulde" stad met 
gouden straten, een ook voor de zinnen allerbehaaglijkst lustoord, 
met zachte bedden en zachte (,,gepluymde") stoelen ; zooals pater 
Brugman het zijn volkspubliek voorgeschilderd had. Ja, hij heeft 
ook het geloof - in litterair niet belangrijke geschriften - verde-
digd; en hij bespot ook wel, zooals Marnix en de dichters der Geu-
zenliederen het de Roomsche priesters gedaan hadden, de Her-
vormden; - de predikant Vader Koen bijvoorbeeld, zegt hij, 
maakt op zijn manier een kruis, zijn kuif op, zijn baard neer, en 
zijn knevels links en rechts strijkende; - Stalpaert negeert dus 
niet de anders-geloovenden, maar hij doet ze wel heel gemakke-
lijk af. Doch niet aan deze hekeldichten ontleent hij zijn naam in 
de litteratuurgeschiedenis, van meer waarde dan deze - ,,Room-
sche Reys", ,Extractum Catholicum tegen alle gebreken van ver-
warde hersenen", enz. - zijn zijn heiligenliederen, in drie bundels, 
waarvan ,Vrouwelick Cieraet van Sint Agnes versmaedt" het be-
kendste en het mooiste is, en dan zijn gelegenheidsgedichten 
die de hooge feesten en de heiligen van elken dag verheerlijken, 
na zijn dood gebundeld uitgegeven als „Den Schat der geeste-
lycke Lofsangen", waarin menig melodieus lied voorkomt, in den 
trant der Middeleeuwsche volksliedjes.
Behalve dezen laten uitlooper van Middeleeuwsche katholici-
teit hebben we op het gebied van de geestelijke liederen-poezie 
gesproken over Camphuysen. In hetzelfde jaar waarin deze zacht-
moedige, innig menschelijke Christen geboren werd, begon to 
Deventer Jakob Reefsen zijn aardsche bestaan, die mede een 
groot dichter zou worden, ook een groot geestelijk dichter, maar 
veelszins zijn antipode ; Camphuysen : een spoedig door de synode 
afgezet predikant, die, zwak van gezondheid, een moeilijk be-
staan van gestadige vervolging gaat leiden, en in een afgelegen 
oord vroeg sterft, Reefsen....
Na studie to Leiden, voor rekening van zijn geboortestad De-
venter, en een refs van twee jaar door Frankrijk, waar hij ver-
schillende Hugenootsche academies bezoekt, wordt hij predikant, 
achtereenvolgens in een drietal plaatsen in den Achterhoek, dan, 
in 1614, in zijn geboortestad. Hij trouwt met een jonge dame nit 
een regentenfamilie aldaar, en betoont zich een streng orthodox 
man ; door zijn toedoen wordt een Remonstrantsch collega niet
REVIUS	429
alleen ontslagen, maar uit de stad verbannen. Dat hij echter niet vol
inquisitoriale zelfgenoegzaamheid op een dergelijke wijze handelde, 
mag men wel opmaken uit zijn verzen. ,Volgt, lieve, volget raet",
zegt hij in zijn gedicht ,Kercken-tucht" tot de afgedwaalden". 
en voegt met onse tranen
De uwe, nemet aen ons smeken en vermanen, 
Ons wenschen is, tot God to brengen uwe boet,
T' is nodich clan, 't is tijt dat ghyse eenmaal doet, 
En u niet stellet met Gods knechten onversoenlijck, 
Of, met den Heer u to versoenen is niet doenlijck.
Echter, wel zelfverzekerdheid spreekt uit dergelijke uitlatin-
gen; in zijn vervolgingen weet hij zich Gods knecht.
Zulke mannen nu wist de Kerk als haar steunpilaren to waar-
deeren. Men geeft hem, in 1642, de positie van regent van het 
Staten-College, dat to Leiden met de opleiding der aanstaande 
predikanten belast was. Daar leeft hij in voortdurend verkeer 
met zijn vereerden vriend en geestverwant Heinsius - hij had 
waarschijnlijk reeds als student nauwe betrekkingen met hem - 
tot diens dood (1655). Hijzelf sterft drie jaar later.
Zijn meeste arbeid was van wetenschappelijken aard; hij 
schreef verschillende historische, meest kerkhistorische, werken 
en werkte mee aan de Staten-vertaling van den bijbel. Ook pole-
miseerde hij krachtdadig tegen Jezuieten en Cartesianen.
Maar hij is ook een ,musisch" man; medestichter van het Mu-
ziek-College dat in 1623 to Deventer werd opgericht; ook in zijn 
gedichten vinden we vergelijkingen op 't gebied van de muziek;
bijvoorbeeld in dit sonnet
God heeft de werelt door onsichtbare clavieren 
Betrocken als een luyt met al sijn toebehoor. 
Den hemel is de bocht vol reyen door en door,
Het roosken, son en maen die om ons hene swieren.
Twee grove bassen die staech bulderen en tieren
Sijn d'aerd' en d'oceaen: de quinte die het oor 
Verheuget, is de locht : de reste die den choor
Volmaket, is t' geboomt en allerhande dieren.
Dees luyte sloech de Heer met syn geleerde vingers,
De engels stemden in als treffelicke singers,
De bergen hoorden toe, de vloeden stonden stil:
Den mensch alleen en hoort noch sangeren noch snaren,
430	REVIUS
Behalven die 't de Heer belieft to openbaren 
Na sijn bescheyden raet en Goddelijcken wil.


Dit sonnet met zijn vele mooie regels, dat niet de muziek maar 
tot onderwerp heeft, doch typisch muzikaal is, kenschetst ook 
den dichter, die in alle gehoors- - en ook gezichts- en gevoels- - 
waarnemingen openbaringen Gods ontwaart, voor diens schaar-
sche getrouwen als zoodanig kenbaar. Met de schilder- en de beeld-
houwkunst heeft hij niet op, maar wel meer nog dan de muziek 
heeft hij de dichtkunst lief. Uiteraard weer vooral als een middel 
ter verheerlijking Gods; het verreweg grootste deel van zijn dicht-
bundel ,Overysselsche Sangen en Dichten" vormt een doorloo-
pende ,Godsgeschiedenis", een bezinning over de geopenbaarde 
leer, die hem nu eens tot lofzang, dan tot strijdzang, bemoediging, 
ook wel tot spot met Gods vijanden aanspoort; - Gods vijanden, 
dat zijn natuurlijk de andersgeloovigen. Ook de vijanden des 
lands, de Spanjaarden; maar voor de Nederlanders van Revius' 
stijl beteekenen Spanje en Rome hetzelfde. Zoo geeft hij wet 
scherpe gelegenheidsgedichten ; soms niet ongrappige volksdeu-
nen. Een vijand, dat was ook het paganisme, dat een zoo scherp-
ziend ketterjager niet achter de bloemrijke renaissance misken-
nen kon. Mijn,,Phoebus" zegt hij, weerstandig-belijdend, tot wie 
zich staag Apollo's priesters noemden,
Mijn Phoebus is de Son die 't edel hooft ging decken, 
Met dorenen getackt in plaets van lauwerier.
Wel levert ook het classieke bruikbare gegevens voor den Chris-
ten.... mits hij die kerstent ; Revius volgt de manier van Pin-
darus' oden in een Triumph-Liedt over de inneming van 's-Her-
togenbosch, en verwerkt - met groot talent en groote oorspron-
kelijkheid - verzen van andere klassieke dichters, ze verchriste-
lijkend (niet altijd). Echter heeft niet alleen de Oudheid Revius 
beinvloed, maar ook het verblijf in Frankrijk en de kennismaking 
met de Fransche poezie. Die hebben hem dat fijnere gevoel voor 
poetische waarden bijgebracht, dat bijvoorbeeld zijn vereerde 
vriend Heinsius mist. Het sonnet 1) wordt allengs, onder den toe-
') Over zijn Pleiade-sonnetten en de wel eens door ondeskundige beoordeelaars 
„onvolkomen sonnetten" genoemde gedichten - die inderdaad, al tellen ze veertien 
regels, heel niet als sonnetten zijn bedoeld, - zie men Dr. Smits' in de litteratuurlijst 
genoemde dissertatie, „De Dichter Revius", blz. 116 vgg.
REVIUS
431
nemenden invloed van Ronsard, zijn voornaamste versvorm; hij 
heeft in deze dichtsoort verzen geschreven die tot de beste van 
dezen vorm in onze letteren behooren en niet onderdoen voor die 
van Hooft. Een sonnet als zijn bekende ,Zonde-Schuld" is wel de 
eigenaardigste - en prachtigste - vereeniging van renaissancis-
tischen vorm en orthodox-protestantschen inhoud. Zoo ziet men, 
hoe ook hier de ,bovenstroom" der importcultuur zich nog wel 
voelbaar weet to maken !
We begonnen met een vergelijking tusschen Camphuysen, den 
volkomen zachtmoedige, en vervolgde, en Revius, den man van 
de Staatskerk, die hard kan zijn, en meent hard to moeten zijn. 
Beiden waren groote dichters. Het merkwaardige is, dat niet de 
gedichten van die ook naar de wereld groot en algemeen geeerd was, 
den meesten ingang hebben gevonden, al mag men in die dagen 
toch wel het grootste deel van ons yolk tot zijn geestverwanten 
rekenen. Neen, de ,Overysselsche Sangen" beleefden tot onzen 
tijd 1) slechts een herdruk (in 1634), Camphuysens,,Stichtelyke 
Rijmen" werden in de XVIIde eeuw twintig maal opnieuw uitge-
geven. De titel nu van dezen laatsten bundel was zeker bij een 
groot deel van ons yolk, en zeker bij wie lazen, een beter introduc-
tie van de aankondiging van zangen als ,Overijsselsch" ; - men 
beschouwde dat gewest in de kernlanden onzer XVIIde eeuwsche 
beschaving als weinig interessant, en zeker niet als een oord, van-
waar men de poezie moest halen. Maar uit het verschil in aantrek-
kelijkheid der titels alleen is toch kwalijk het zoo groote verschil 
in populariteit to verklaren. Neen, we mogen aannemen, dat de 
zachte, menschelijke vroomheid van Camphuyzen ook onzen voor-
ouders in 't algemeen directer tot het hart heeft gesproken en hun 
gevoel heeft gaande gemaakt dan de straffe en verheven vizies 
van 't goddelijke zooals Revius ze voordroeg. Een verschijnsel dat 
ons kan helpen, die periode juister to begrijpen, en dat ons een 
waarschuwing kan zijn tegen een overschatten van de wezenlijke 
waarde van numerieke meerderheden. Men bedenke daarbij ook, 
dat de vrouwen wel lazen en zongen, maar niet in het openbare 
leven optraden.
') Dr. W. A. P. Smit gaf voor kort een voortreflijken herdruk. Voordien kwamen 
de gedichten na den tweeden druk slechts in bloemlezingen voor.
432	DE DECKER, ANSLO EN DULLAERT
We zijn over de stichtelijke dichters nog niet uitgepraat.
Stichtelijke gedichten toch schreef ook de Amsterdamsche 
kruidenier Jeremias de Decker (1609-1666); een daarvan, de 
,,Goede Vrijdagh", is zelfs algemeen bekend gebleven: een meer 
exoterisch-realistische en uitvoeriger beschrijvende weergave 
van Christus' liden dan Revius' beroemde meditatie ,Hy droech 
onse smerten". Ook in 't huiselijke heeft deze dichter van 't twee-
de plan gevoelige verzen to boek gesteld. Dat Rembrandt hem 
conterfeitte, is wellicht een element van zijn blijvende bekend-
heid. Reyer Anslo (1626-1669) is ook al door Rembrandt geschil-
derd ; hij is een navolger van Vondel, wiens klank en compositie 
men telkens in zijn verzen voelt, zelfs heeft hij enkele verzen ge-
dicht, die voor 's meesters werk konden doorgaan, speciaal in 
zijn ,Afscheid van Amsterdam", dat hij in 1650 schreef, op weg 
naar de viering van 't jubeljaar to Rome. Want ook hierin heeft 
hij Vondel nagevolgd, dat hij, oorspronkelijk doopsgezind predi-
kant, katholiek geworden is; hij is toen in Italie gebleven, mees-
tendeels to Rome; to Perugia. is hij gestorven. Hij heeft o.a. Ko-
ningin Christina van Zweden verheerlijkt, die het hem rijkelijk 
vergolden heeft.
Van Heiman Dullaert (1636-1684) moet iets meer gezegd wor-
den. Hij is een zeer byzondere, en byzonder begaafde figuur ge-
weest. Rembrandts leerling in de schilderkunst; - zijn biograaf, 
David van Hoogstraten, deelt mee dat hij den meester zoo prach-
tig kon copieeren, dat zoo'n copie eens voor Rembrandts werk 
werd verkocht. Natuurlijk zijn het inzicht en de techniek welke 
noodig zijn om een groot kunstenaar to copieeren, niet to onder-
schatten, maar dat eens iemand - wie ? - een werk voor dat van 
den meester heeft aangezien, bewijst nog niet, dat Dullaert in deze 
kunst uitmuntte. Doch gelooven we van Hoogstraten, - dan kun-
nen wij nog zeggen, dat Dullaert belangrijker qualiteiten had. Hij 
was - behalve ook een musicus en een goed zanger -- bovenal 
een voortreflijk dichter. Een vroom dichter, en in geloof en leven 
een volkomen vroom mensch. Joachim Oudaen was zijn vriend en 
hij had in 't algemeen veel omgang met ,predikanten en andere 
luiden van ernst", naar zijn levensbeschrijver zegt. Hij heeft in 
de eerste plaats, als Vondel, ,harpzangen Davids", psalmen, ver-
taald : ze kunnen de herinnering aan Vondels psalmen verdragen, 
en lichter van rhythme zijn ze, met fijne vizueele detail-uitbrei-
HEIMAN DULLAERT	433
dingen. Maar de waarachtig vrome kan ook volkomen het aard-
sche schoon genieten, dat zelfs voor hem nog een dieper en diep-
blijmakende beteekenis heeft. Zoo heeft hij - kon men het ook 
van een schilder anders verwachten? - mooie natuurbeschrij-
vingen gegeven, zelfs van een natuur die hij alleen uit beschrij-
vingen kende: de ,Vooreilanden van Amerika". Ook enkele poe-
tische ,Minnezuchten" heeft hij geslaakt, en lieve, kiesche brui-
loftsgedichten geschreven, een genre, dat in 't algemeen in zijn tijd 
met uitermate weinig kieschheid beoefend werd ... Ook heeft hij 
nogal wat uit het Fransch vertaald ; o.a. van den in then tijd - 
de tweede heeft der XVIIde eeuw-vrijwelopden achtergrond 
geraakten Du Bartas ; diens ,Vanneur de ble," heeft hij bijvoor-
beeld heel mooi en fijn in 't volgende gedicht weergegeven
Een Korenwanner aan de Winden
Ik offer vermillioene rozen,
En lelyen, en vyolette,
En bloemen versch geplukt, die blozen, 
Waar op de daauw haar' paarlen zette, 
En strooyze met gewasschen handen 
Op uw altaar, o lichte veugels ! 
Gebroederen, die alle landen 
Der werelt met uw' snelle vleugels 
Doorreist, en met een duislig ruisschen 
Het schaduwrycke loof beweegt,
Waar door gy zachjes heen komt bruisschen, 
Wanneer gy al de vlakten veegt. 
Ei, azem met uw' droogen aassem 
In 't winterkoren dat ik wan, 
Op dat de lucht met vochten waassem 
Myn' dorschvloer niet beschaden kan !

Hij is op de middaghoogte des levens, na een lichamelijk moei-
lijk bestaan - jaren lang leed hij aan onduldbare hoofdpijnen - 
overleden. In welken geest hij zich voelde sterven, wordt geduid 
door zijn eenvoudig gedicht, vol berusting en hope,
Aan myne uitbrandende kaerse
O haast gebluschte vlam van myne kaers ! nu dat
Gy mynen voortgang stut 1) in 't naerstig onderzoeken 
Van nutte wetenschap, in wysheidvolle boeken, 
Voor een leergierig oog zoo rykelyk bevat 2),
2) stuit	2) voorzien
WALCU	28
434	THEOLOGISCHE RUBRICEERING
Verstrekt gy my 1) een boek, waar uit to leeren staat 
Het haast verloopen uur van myn verganklijk leven;
Een grondles, die een wys en deuchtzaam hart kan geven 
Aan een aandachtig 2) man, wien zy ter harte gaat.
Maar, levend zinnebeeld van 't leven dat verdwynt, 
Gy smoort in duisternis nu gy uw licht gaat missen ;
En ik ga door de dood uit myne duisternissen
Naar 't onuitbluschlyk licht, dat in den Hemel schynt.
In hoeverre waren de stichtelijke dichters die we hebben ge-
noemd, zuiver in de Calvinistische leer? Het kan ons als kunst-
beschouwers niet zoo erg veel schelen, maar als we trachten de 
kunstuitingen ook voortdurend to zien als onderdeel van de 
geestes- en beschavingsgeschiedenis van ons eeuwenlang, ja, 
ook de vroomheid vereerend, maar daarbij - want dat is geens-
zins hetzelfde - zich in theologie en theologasterij verdiepend 
yolk, wanneer we hebben leeren begrijpen, dat rubriceering naar 
het geloof voor een belangrijk deel van ons yolk de gewichtigste 
indeeling was, dan zullen we toch ook aan deze quaestie eenige 
aandacht moeten schenken.
En dan behoort bij den standaarddichter van het Calvinisme 
Revius, de Decker wel zoowat in 't zelfde hokje, Reyer Anslo 
- we toonden dat voldoende duidelijk aan - geenszins. Heiman 
Dullaert schijnt ons een weinig leerstellig man, en van de „luiden 
van ernst" met wie hij verkeerde, was zijn beste vriend en leids-
man de acht jaar oudere joachim Oudaen, die hem ook in een 
schoon lijkdicht herdacht; en Oudaen behoorde wel wezenlijk tot 
een andere richting dan die der domineerende - en hoezeer mili-
tante ! - kerk. Met hem zijn we in de sfeer van de Collegianten, 
die eenerzijds ook wel zeer spitsvondige Schriftverklaarders wa-
ren, maar tevens behoorden tot, althans nauw verwant waren 
aan die pietistische ,reformateurs", die de Staatskerk met een 
voortdurende critische aandacht beschouwden, en, haar prak-
tijken van immers nogal eens ,wereldgelijkvorniige" politiek 
volkomen afkeurend, meer in onderlinge ,oefeningen" hun heil 
zagen en zochten.
1) dient gij mij tot 
2) vroom.
REFORMATEURS E\ COLLEGIANTEN	435
Ja, er is, vooral in de tweede helft van de XVIIde eeuw, mach-
tig veel getheologiseerd, ook wel gefilozofeerd, in onze Lage 
Landen ! Hoe kon het anders. Het protestantisme had het inter-
mediair der priesterschap verworpen; de geestelijken waren 
slechts leiders, ,voorgangers", geworden; in ons land, het land 
bij uitnemendheid der individualisten, moest dit beginsel wel 
voeren tot versplintering. Hadden de Nederlanden, Noord en 
Zuid, niet reeds in de Middeleeuwen een voor een zoo klein gebied 
buiten verhouding groot aantal mystici van beteekenis voort-
gebracht? En de mystiek was immers ook een bovenal persoon-
lijke Godsbeleving.
We kunnen al die geestelijke stroomingen hier niet behandelen; 
de filozofische stelsels - Cartesianisme, Spinozisme - welke hier 
ook veel volgers vinden, kunnen we geheel buiten beschouwing 
laten, want voelden ook wel vole schrijvers voor deze systemen, 
uiteraard zal men den neerslag daarvan weinig in zuiver letter-
kuridige werken aantreffen. Maar wat de „reformateurs" en hun 
geestelijke verwanten betreft, zij zijn kenbaar aan een eigen-
aardige nuance van vroomheid die niet zelden in hun uitingen 
voelbaar is.
De reformateurs en collegianten zijn in een opzicht verwant 
met de pietisten, waarvan we reeds, toen we over Cats handelden, 
gesproken hebben 1). De pietisten hielden wel de leer in eere, 
maar zochten toch niet in leerstelligheid, doch in het innerlijk 
godsdienstig leven hun kracht ; den bekenden Willem Teellinck 
noemde men wel den tweeden en gereformeerden Thomas a 
Kempis. Pietistische predikanten en gemeenteleden betoonden 
hun speciale godsdienstige neigingen vooral in de strenge Zon-
dagsviering, de worming van het godsdienstig familieleven en het 
houden van speciale samenkomsten. Een typisch vertegenwoor-
diger van het pietisme in de later-XVIIde eeuwsche letteren is 
de dichter Lodensteyn.
De ,Reformateurs" en ,Collegianten" vinden we in de eerste 
plaats onder de predikantloos geworden Remonstranten, dan 
ook onder andere dissenters, speciaal de Doopsgezinden. Het zijn 
vrome gemeenteleden die onderlinge bijeenkomsten houden, 
waar ieder die zich daartoe gedrongen voelt, met een toespraak, 
een gezang, een gebed, of Schriftlezing mag voorgaan. Daar op
1) BIz.274.
436	REFORMATEURS EN COLLEGIANTEN
dergelijke bijeenkomsten van kerkelijke gebondenheid of be-
lijdenis geen sprake is, gaat de splitsing steeds door en wordt ook 
het verband met eenige kerk steeds losser. De samenkomsten 
noemt men „colleges", in verband daarmee heet zoo'n losse ge-
meente ook college, de deelnemers collegianten. Een standaard-
type van die colleges is dat to Rijnsburg geweest; onder leiding der 
gebroeders van der Kodde tot stand gekomen. Aanvankelijk on-
derhielden deze ,Rijnsburger collegianten" betrekkingen met den 
hiervoor 1) genoemden, begaafden predikant Paschier de Fyne, 
maar later - de gewone loop van zaken - scheidt men zich 
geheel van de Remonstranten af.
Bij de Doopsgezinden zien we een ietwat andere figuur van 
reformatisme optreden. Daar is een predikant, Galenus Abra-
hamsz (1622-1708) die een grooten naam, bijna van heiligheid, 
heeft onder geestverwanten in wijden kring, en die het middel-
punt blijft van een reformateursbeweging. Van de Lutheranen, 
van-huis- - of althans van-kerk- - nit minder verstandelijk ge-
fundeerd dan de Calvinisten, gevoelen er een aantal voor een 
reformatisme met meer mystischen inhoud, en blijken ontvanke-
lijk voor de leeringen van den mysticus Jacob Boehme .... Alles 
bij elkaar geven de reformateurs -- aan wie Dr. Hylkema een 
belangrijk boek wijdde - een merkwaardig beeld van wat er 
gistte op het gebied van „vrije" gedachte in de XVIlde eeuw. 
Chiliasme is een veel voorkomend geloof bij velen van deze 
dissenters; dat geeft althans eenige ,vastigheid". Nu en dan 
staat er - het is een verschijnsel dat men bij de mystieke secten 
van alle tijden kan opmerken 2) - een fel boetprediker op, die 
de verwoesting der zondige wereld aankondigt; als in 1672 ons 
land van vier kanten wordt aangevallen, neemt het aantal der 
volgelingen van zoo'n profeet toe, om weer danig to slinken, 
zoodra het gevaar geweken is .... De reformateurs staan dichter 
bij bet yolk en het volksgeloof dan de sceptische klassiek-filozo-
fische geesten als Montaigne en to onzent Hooft .... Ze zijn 
weinig dialectisch geschoold, daarin de minderen zoowel van 
filosofen als Calvinisten, maar ze hebben een fel en vaag geloof 
in de eigen innerlijke beleving. Ze vertoonen nuancen tusschen
1) B1z.333.
2) Zie b.v. Gebhart's ,L'Italie mystique" (Paris, 5e edition 1906), speciaal het 
hoofdstuk over Joachim de Flore.
JODOCUS VAN LODENSTEYN	437
elken text esoterisch duidend mysticisme en alles aandurvenden 
twijfel ... .
We noemden van Lodensteyn (1620-1677) als een dichter uit de 
kringen der Collegianten. In zijn houding tegenover de andere 
„reformateurs", de reformateurs in den technisch-theologischen 
zin, zien we het verschil tusschen dezen en de Collegianten toe-
gespitst. We zetten hier even een voorzichtig voetje op het vul-
canisch terrein der godsdienstige twisten van then tijd; de lezer 
kan zoo een idee krijgen van de tallooze bewogenheden daar. 
Een typisch reformateur was de ex-Jezuiet Jean de Labadie, 
die, in 1650 tot het Protestantisme overgegaan, in 1666 als 
Waalsch predikant to Middelburg was beroepen; de vermaarde 
zeer ,precyse" theoloog Gijsbert Voet (Gishertus Voetius), die 
op zichzelf een lijvig - en belangwekkend -- hoofdstuk in de 
vaderlandsche geestesgeschiedenis vormt, Anna Maria Schuur-
man, de wonderbaar geleerde „Peerel van den douck", zooals 
Cats haar noemde, en Jodocus van Lodensteyn hadden dit door-
gedreven. Maar dan komt er onder de volgelingen van den 
vurigen dweper al spoedig tweedracht, en splitsing. De Labadie 
wil een kerk, die zich geheel van de wereld afscheidt ; Anna Maria 
gaat to dezen met hem mee, maar de beide andere van zijn ge-
noemde promotoren breken met hem; een van de wereld terug-
getrokken kerk, aldus was hun overtuiging, kon niet voldoende 
haar heiligende werking op de wereld uitoefenen.
Jodocus - hij was Joost gedoopt, maar als hij dominee is 
(na to Zoetermeer en to Sluis to hebben gestaan, wordt hij in 1653 
to Utrecht beroepen) - schijnt „Jodocus" statiger; die concessie 
aan 's wereld ijdelheden moge hem vergeven worden, die overi-
gens in het strengste ascetisme leefde. Inderdaad leefde hij geheel 
als een monnik ; hij voelde trouwens veel sympathie voor het 
kloosterleven, en betreurde het, dat de Hervorming die katho-
lieke instelling - evenals den vroeg-ochtend-dienst en de vespers, 
de godsdienstige opening en sluiting van den dag -- niet had 
overgenomen. Hij is wel zeer een voorganger in 't sober leven, 
en predikt dit ook met overtuiging als den weg ter heiliging. 
Hij at geen vleesch, dronk geen bier of wijn, was ongehuwd, 
stond het geheele jaar door om vier uur op, en verlangde van 
de kudde, dat ze minstens matiging in 't wereldsche be-
trachtte.
438	JODOCUS VAN LODENSTEYN
Dichten mocht men ; maar slechts met stichting tot doe]. Hij 
berijmt het Lucas-evangelic, een onderneming a la Maerlant, en
zeker Diet beter dan diens didactisch dichtwerk; maar hij schreef 
ook liederen, „Uytspanningen", van meer artistieke beteekenis. 
Daar zijn ook gelegenheidsgedichten onder, maar iedere ,gelegen-
heid" is voor hem een gelegenheid om to stichten. Evenals Revius 
kerstent ook hij Dorilea's liedje in 't begin van Hoofts Granida.
Zijn „Uytspanningen" beleefden vele drukken, en enkele 
liederen uit then bundel zijn in kerkelijke gezangenbundels over-
gegaan. Wij beoordeelen die gedichten naar de kunstwaarde ; wat 
Diet een zoo goddeloos bedrijf is, als 't Lodensteyn zou hebben 
geschenen, want wat beduidt zulk een wijze van beoordeelen 
anders dan een navoelen van de zuiverheid en de kracht van het 
geuite gevoel ? En dan vinden we hier en daar, Diet zoo heel 
dikwijls, regels die van de waarachtige bereiking van die zuiver-
heid getuigen. Onder andere in zijn gedicht ,Eensaamheyd met
God", waarvan we enkele strofen - de 2de en de 6de - afschrij-
ven:
Al mijn trachten,
Mijn verwachten
Is na U mijn Godt alleen ; 
Want de klare 
Segen-a'ren
Scheyden sig uyt u van een 1). 
0 heylig eensaam 2) ; 
Met Godt gemeensaam 3) ! 
Was ick maar met u gemeen ! 
............................ 
Al het heerlijck' 
Is verkeerlijck 4) 
En der princen gunsten wind ; 
Niet dan duyster 
Al den luyster
Die men in de wereld vindt. 
0 salig eensaam 
Met Godt gemeensaam
Daar ick ben des Hemels vrind. 
............................
1) Want de zuivere beken van zegen ontspirngen nit U. 
2) eenzaamheid
3) in geineenschap
4) aan verandering onderhevig.
DANIEL JONCTIJS	439
Cartesiaan was de twintig jaar oudere medicus Daniel Jonctijs; 
we noemen even zijn naam, omdat hij in de geestelijke beweging 
van zijn tijd nogal een rol speelt; hij bestrijdt het geloof aan
spoken en toovenarij, schrijft een satirisch gedicht over de theo-
logen - waarom de predikanten hem in Dordrecht 't leven on-
mogelijk maken -, strijdt met 't gesproken en 't geschreven
woord tegen de pijnbank. Maar als dichter beteekent hij niet 
veel. Zijn bekendste werk is ,Roselijns Oochies", een bewer-
king van Lernutius" ,Ocelli", die weer een navolging waren 
van de ,Basia" van Janus Secundus. Deze ,oochies" schijnen 
zeer zoetelijk to zijn geweest, indien we althans het bezongene 
naar den zang mogen afmeten. Maar datt is wellicht onrecht-
vaardig:
Myn Roselyn ging op een dag
Haer door het groen verlusten 1), 
Waer sy juyst Venus soontje sag 
Ten minne-strijd sich rusten. 
„Koom", seyse, ,dwingelantje, vry; 
Leg of u boog, en kampt met my".

Cupido, die wel eer 't geweld 2) 
Gesmaeckt 3) had van haer oogen, 
Sprack: „'k Koom met tegens u to veld, 
Dan met mijn pijll en boge; 
Een naeckt ontwapend kind vermag 
Niet 4) tegens sulcken blixem-slag.

Dan 5) soo je lust in 't kampen hebt, 
Ick sal mijn pijllen breken, 
Indien g'u tonge niet verrept 6), 
Want sy ontzielt met spreken ; 
Indien gy bey uw' oogen sluyt,
Want scherpe schichjes schietjer uyt".

Mijn Roselijn, die lustig waer 7)
Te worst'len met then jongen,
Sprack welgemoed: ,Sie daer, sie daer, 
Ick boey een wijll mijn tonge, 
En sluytte bey mijn oogen dicht ;
Noch tart ick 't lichte 8) Minne-wicht".
1) haer verlusten = zich verlustigen	^-) de macht	3) ondervonden	4) niets
5) maar	6) beweegt	7) lust had	8) dartele
440	JOACHIM OUDAEN
De Minn verwacht den aenval niet, 
Maer tijdt 1) geswind aen 't vluchten, 
Terwijll by 2) kans tot vluchten siet;
En roept haer toe, met suchten 
,,Al stelje tongh noch oog to werck,
U schoonheyd is my noch to sterck".
Dit is niet zonder charme, zeker, maar 't is die van een plaatje 
op een bonbondoos; -,,mijn soet suyckerdoosje" is trouwens in 
een liefdesliedje van diell tijd een uithalig to zingen aanspraak 
aan een meisje! En men leest het gedicht niet dan met een voort-
durende monkeling van spot. Neen, poezie is iets anders !
Die vinden we wel bij een weer stichtelijk dichter, Joachim 
Oudaen, een Rotterdamschen collegiant. In die stad vond men 
speciaal zeer ontwikkelde, zelfs geleerde collegianten ; ook aan-
zienlijke; onder andere Coenraad van Beuningen, die later een 
zeer bekend Amsterdamsch burgemeester zou worden. Joachim 
was van geboorte een Rijnsburger, zijn vader was daar bakker, 
zijn moeder een dochter van een van de van der Kodde's, geleerde 
boeren en oprichters van 't vermaarde Rijnsburger college. Hij 
heeft als ,loop-student" de Latijnsche school to Leiden gevolgd. 
Dan komt hij een tijd in huis bij den geleerden Petrus Scriverius 
(Piet Schrijver), een vriend van de Remonstranten, die to Leiden 
ambteloos leeft voor boeken en studie. Na een pons zijn vader 
to hebben geholpen bij diens werk - en tegelijkertijd zich to 
hebben verdiept in de klassieken en in de theologie - trouwt 
Joachim en wordt dan bedrijfsleider van zijn schoonvaders 
tegelbakkerij to Rotterdam. Daar komt hij in een kring van 
collegianten en reformateurs; voor hem, wien het innerlijk gods-
dienstig leven alles is, en die alle onverdraagzaamheid veraf-
schuwt, zijn de verschillen tusschen die twee richtingen van geen 
belang. Hij gelooft aan het Duizendjarig Rijk. Ja, hij vindt de 
Kerk veelszins verdorven, maar met het optimisme, den chilias-
ten eigen, acht hij ook daar verbetering mogelijk; hij is zelfs een 
tijdlang diaken bij de Doopsgezinden geweest. Hij is alleszins 
menschelijk, hooggestemd menschelijk. Stelden de collegianten 
over 't algemeen den „don des larmes" hoog 3), hij doet daar niet
1) tijgt	2) nu hij nog
3) Zooals de Kwakers -- die in ons land, vooral in Friesland, ook wel vrij wat aan-
hangers hadden - hechtten aan 't beven. Maar beven zonder tranen, dat is volgens 
Kuyper - ook een collegiant uit dezen Rotterdamschen kring - een,,zeer walgelijke 
en aanstootelijke zaak".
JOACHIM OUDAEN	441
aan mee ; hij is - het teekent den man - een vurig bewonderaar 
van Camphuysen; als men hem in zijn ,sterfziekte" om zijn lijden 
beklaagt, citeert hij diens vers „Met Christus erft geen mensch 
dan die eerst met hem lydt". Maar Camphuysen, die als bekeer-
ling al het wereldsche verworpen had, is wel weer een meer in 't 
goddelijke verzonken geest dan de midden in 't leven staande 
Rotterdamsche tegelbakker, die van jongsaf de vroomheid wel 
als het kostbaarst element van het leven heeft beschouwd, maar 
toch: slechts als een element.
Hij heeft behalve de lyriek, die het eigenlijkste van zijn werk 
is, ook tooneelstukken geschreven, maar daarin, als ook in een 
aantal van zijn dichtstukken, is de Tendenz - antipapisme 
meestal - belangrijker dan de kunstwaarde. De filozofen Spinoza 
en Hobbes heeft hij in rijm betuigd to verfoeien; in zijn treurspel 
,,Haagsche Broedermoord" uit hij zijn afschuw over den moord 
der De Witten. Dat hij zelf zich niet aan bekrompen onverdraag-
zaamheid to buiten ging - wat nog wel eens voorkomt bij lieden 
die voor verdraagzaamheid pleiten -, blijkt wel hieruit, dat hij 
boven allen toch Vondel als dichter vereert ; de klank van 
Oudaens verzen doet die vereering ook wel gevoelen ; het is, als 
bij meer dichters van then tijd, niet zelden een naklank. Ook ver-
kwikt hij ons nu en dan, en komt ons nader, waar hij 't niet 
beneden zich acht, - bijvoorbeeld als weerslag van een schilderij 
of een teekening - een aardige genreschilderij-met-de-pen to 
ontwerpen 1), die vreugde aan vaderlandsche grappen en vrijerij 
verraadt. Maar den waren Oudaen, den dichter die bijvoorbeeld 
Lodensteyn aanmerkelijk to boven gaat, vinden we toch in ge-
dichten als ,Aandachtige 2) Gedachten over de eenzaamheid 
en afgescheidenheid" ; waarvan de beide eerste strofen hier vol-
gen:
0 eenzaamheid, die 't rein gemoed 
Met kracht van godlijk voedsel voed, 
Wanneer een invloed en een zegen,
Van d'Allerhoogsten neergedaalt, 
Een nederige ziel bestraalt,
Ontlast van 't woelende bewegen ;


1) Ik denk aan zijn „Op een mooi-we'ertje", naar aanleiding van een schilderij van 
W, van Diest, die hij ten huize van Joffrouw van der Burgh zag. 
2) stichtelijke
442
JAN LUYKEN
\-Vie vat dien kostelijken schat 
Der zegening, die gy bevat?
Gy zijt dat zacht en lieff'lijk suizen, 
Daar God in woont, wien geen getier
Van stormwind, noch geweld van vier 
Behagen kan om in to huizen 1).
Er zijn meer schrijvers to noemen, belangrijk voor het geestelijk 
leven dier dagen ; - de Cartesiaan Balthasar Bekker bijvoorbeeld, 
de schrijver van „De Betoverde Weereld" (1691), een uitvoerig 
betoog tegen het geloof aan spoken, heksen, enz. met interessante 
staaltjes van suggestie en autosuggestie, een beroemd-en-berucht 
werk, dat in het Fransch, Duitsch en Engelsch werd vertaald en 
honderdenzeventig tegenschriften uitlokte, naar zij die goed 
tellen kunnen, beweren. Cogito, ergo petar, kon hij zeggen.
Er zijn nog vele belangwekkende figuren op geestelijk gebied in 
die bewogen dagen, die reeds een voorspel geven van wat 
omstreeks 1770 zich breeder baan zou breken ; maar die alien 
hebben weinig recht op een plaats in onze kunst-geschiedenis. 
Wel heeft recht op zulk een plaats, en op een eereplaats, de groote 
dichter die bij ons het bloeitijdvak der protestante kunst - dat 
langer heeft geduurd dan dat der barok - besluit : Jan Luyken 
(1649-1712).
Zijn vader, Caspar, behoorde tot de geestdriftige volgelingen 
van Galenus (d.i. De Haan), hij heeft zelfs eenige hooggestemde 
brochures geschreven. Een zeer gewoon verschijnsel : dat kinderen 
aanvankelijk een reactie vertoonen op den geest waarin ze zijn 
opgevoed - later komt dat dan dikwijls wel weer terecht -, 
vertoont zich ook hier; Jan leidt oorspronkelijk een vroolijk 
leventje. Hij is schilder en etser, en komt zoo in kringen, die voor 
de zinnelijke bekoringen der wereld zeer ontvankelijk zijn. Er 
was trouwens een middenweg to dezen, dien Jan Luyken 
wellicht heeft ingeslagen : hij heeft zich misschien 2) gevoegd 
bij een merkwaardig gezelschap, waarvan Jan Zoet (+ 1614-
1674), de houder van de herberg „De Zoete Rust" het tappend 
middelpunt was, een bron niet alleen van geestrijke dranken, 
maar ook van geestelijke bespiegelingen. Jan Zoet was het 
type van den doorslaanden kastelein; zijn jeugd had hij op
1) Zie I Koningen 19 : 11-12.
2) Zie echter J. C. van der Does' artikel in De Nieuwe Taalgids XXIV, b1z. 285.
DUYTSE LIER
443
zeer losse wijze doorgebracht, toen is hij tot ,moderne" gods-
dienstige ideeen bekeerd; in de politick was hij revolutionnair, 
dat was toen, in de jaren na '50: Orangist. Reeds in zijn jeugd 
had hij verzen geschreven, en men heeft hem in Den Haag zelfs 
wel als een soort hofdichter aanvaard: bij eenige verjaardagen 
van het Kind van Staat draagt hij in den hofkring huldedichten 
voor, en Amalia van Solms, die niet kieskeurig is waar het aan-
hangers geldt, noodigt hem uit, de Oranjezaal in het Huis ten 
Bosch to bezingen. Hij rijmt niet onfleurig, schrijft ook een paar 
treurspelen, maar zijn beteekenis ligt niet in zijn kunst, maar in 
het feit, dat hij de leider is van een ,Dightschool", die verlichting, 
deugd en poezie bij elkaar betrachtte ; de deelnemers hebben 
samen een bundeltje, ,Parnassus aan 't IJ", uitgegeven.
In dat milieu althans schijnt ook de jonge Jan Luyken to hebben 
verkeerd. In elk geval heeft hij een jeugd gehad, die voor wereld-
sche indrukken vatbaar bleek. Toen toch dichtte hij de verzen, 
die hij in „Duytse Lier", d.i. Nederlandsch Draaiorgel, heeft 
verzameld, gedichten in luchtigen trant, vol liefde tot de natuur 
en tot de meisjes, vol Hooftsch-heidensche fleur en zinnelijke 
verheuging. Hij ging dus wel zijn eigen weg, vooral toen hij zijn 
eigen gezin gesticht had; - reeds op zijn drie-en-twintigste jaar 
trouwde hij. Zijn verzen zijn geenszins losbandig; het huwelijk 
stelt hij steeds als de veilige haven voor. Opmerkelijk is de zuiver-
heid en de kracht waarmee hij zijn liefde tot de natuur uitbeeldt; 
daarin overtreft hij al onze andere XVIIde eeuwsche dichters, 
en dat is niet weinig gezegd. Men denke aan dat prachtige gedicht 
over het Buitenleven : ,Gelukkig mensch, wien 't is gegeven". 
En Hooft, wiens ,velddeuntjes" en melodieuze minnezangen hij 
zeer blijkbaar navolgt, streeft hij ook in die dichtsoorten op zij. 
Een enkel liedje voorts vinden we in de „Duytse Lier", dat een 
geestelijke strekking heeft, een neiging toont om die toch als zoo 
schoon ervaren wereld om meerders wil to verwerpen
Droom is 't leven, anders niet ; 
't Glijt voorby gelijk een vliet,
Die langs steyle boorden schiet, 
Zonder ooyt to keeren.
d'Arme mensch vergaapt sijn tijt, 
Aan het schoon der ydelheyd 1),
1) d.i. der warren
444	JAN LUYKEN ALS „VERANDERD MENSCH"
Maar 1) een schaduw die hem vleyt 2) ; 
Droevig! wie kan 't weeren?
d'Oude grijse blijft een kint, 
Altijd slaap'rig, altijd blind;
Dag en uure, 
Waart en duure 3)
Word verguygelt 4) in de wind. 
Daar mee glijt het leven heen;
't Huys van vel, en vlees, en been, 
Slaat aan 't kraaken ;
d'Oogen waaken
Met de dood in duysterheen 5).
Ziedaar een voorduiding van zijn later levensgevoel. ,In 't 
26. Jaar zijns Ouderdoms", meldt zijn levensverhaal, „is hem de 
Heere op een krachtdadige wijs aan zyn herte verscheenen.... 
waarop hij, vuurig door de Liefde Gods ontsteeken zynde, resol-
veerde om een geheel andere manier van leven to leiden; zijn 
oude en slecht gezelschap verlaatende, voegde hij zich bij de 
vroomen van dien tijd, als Abraham Galenus, Petrus Serarius 
en anderen meer". Het verdoolde schaap is dus al op nog jongen 
leeftijd in de kooi teruggekeerd.
En zijn bekeering was er geene ten halve. Zooveel het hem mo-
gelijk was, stierf hij der wereld of ; leefde als een ascetische mon-
nik. Wat hij verdiende -- dat waren voornamelijk inkomsten 
van zijn etsen; in die kunst verwierf hij zich een wereldnaam -, 
gaf hij weg aan den eersten den besten arme, dien hij ontmoette 
of die hem kwam bezoeken.
Levende als een dier pietisten, die zoo ver gingen, dat ze „de 
uiterlijke kerk" - in tegenstelling met de verbondenheid der 
geloovigen, de wezen-lijke kerk - schuwden als een Babel, en 
die door den krachtigen invloed van Jacob Bohme in 't geloof, 
en in aantal, werden gesterkt, bracht hij een groot deel van zijn 
tijd in bespiegeling door. Er waren er velen, we zagen het reeds, 
die door de ,reformatorische" stroomingen werden gegrepen 
en in meerdere of mindere mate hun leven daarnaar inrichtten, 
maar bij weinigen was in zoo groote mate heel hun bestaan zoo-
zeer geloofsgetuigenis als bij Jan Luyken. Dit getuigenis spreekt 
dan ook uit vele verdere dichtwerken. De eerste bundel na zijn
1) slechts	2) aangenaam aandoet	3) waardevol en kostbaar	4) verspild 
5) de oogen zien bij den dood niets dan duisternis
STIC HTELI J KE GEDICHTEN	445
bekeering verschenen, „Jezus en de Ziel", heeft in de sterkste 
mate een mystisch karakter; d.w.z. getuigt het meest van ver-
smelting van eigen zielekern in God. Echter, deze bundel bestaat 
grootendeels uit vertalingen en bewerkingen ; als getuigenis van
Luykens zieleleven in then tijd althans heeft hij daardoor niet 
minder waarde. We halen er een der allerschoonste gedichten uit 
aan ; dit zacht en zuiver vloeiende
De Ziele betrachtl) de nabijheid Gods

Ik meende ook 2), de Godheid woonde verre,
In eenen troon 3), hoog boven maan en sterre, 
En heften 4) menigmaal myn oog, 
Met diep verzuchten naar om hoog. 
Maar toen gy u belief den to openbaaren, 
Toen zag ik niets van boven nedervaaren ; 
Maar in den grond van myn gemoed, 
Daar wierd het liefelyk en zoet.
Daar kwaamt gy uit der diepten uitwaarts dringen, 
En als een bron mijn dorstig hert bespringen 5), 
Zo dat ik u, o' God! beyond 
Te zyn den grond van mynen grond 6). 
Dies ben ik bly dat gy, myn hoog beminden 7), 
My nader zyt dan al myn naaste vrinden. 
Was nu alle ongelykheid 8) voort, 
En 't herte rein gelyk het hoord, 
Geen hoogte, noch geen diepte zouw ons scheiden. 
Ik smolt in God, myn Lief; wy wierden beide 
Een geest, een hemels vlees en bloed, 
De wezentheid van Gods gemoed. 
Dat meet 9) geschien, Och! help, getrouwe Heere, 
Dat wy ons gants in uwen wille keeren.
Na dezen bundel zwijgt de dichter acht jaar. Daarna ver-
schijnen nog een aantal bundels, als deze met etsen geillustreerd; 
we mogen ook wel zeggen: met etsen en dichterlijke bijschriften; 
,,Voncken der Liefde Jesu", ,Spiegel van het Menselijk bedrijf",
,,Beschouwing der Wereld", ,Byekorf des Gemoeds", en eenige 
andere.
't Gaafst van schoonheid is en blij ft van al die bundels, die hij in
1) overpeinst	2) als de meeste menschen	3) hemel	4) hief
5) besprenkelen	6) het diepste van mijn diepste wezen	7) beminde 
8) verschil	9) moge
446	JAN LUYKEN'S KUNST
zijn staat van een ,veranderd mensche" schreef, die eerste, 
„Jezus en de Ziel". Hier is een diepe geestelijke liefdemuziek, 
als misschien eenig is in onze taal. Zijn latere bundels bevatten 
verzen van zeer ongelijke waarde; de stichtelijkheid brengt daar 
de poezie nogal eens in gedrang, en er worden nogal eens aardsche 
voorwerpen beschouwd, die, naar ons gevoelen, niet in de eerste 
plaats geschikt zijn om den geest als springplank naar het 
eeuwige to dienen. Of liever - want ten slotte is de macht der 
waarachtige dichterlijke bezieling groot genoeg ,to make us (all) 
familiar things as if they were not familiar", zooals Leigh Hunt 
zegt -: bij vele der latere gedichten schijnt het ons nogal eens, 
of een vergelijking-met-'t-geestelijke door hem gezocht is. Wat 
niet weg neemt, dat ook daar vaak de zangrijke bewogenheid 
van den dichter tot ons komt ; terwijl we evenals in de etsen ook 
in de taal een rake plastiek waarnenlen. Die etsen zijn 't 
voorts vooral, waardoor deze bundels zoo gezocht zijn. Land-
schappen en voorwerpen zijn hier gewoonlijk fijn en scherp aan-
gegeven, de menschen minder. Dat ook is karakteristiek voor 
den geestelijken dichter, die in den mensch alleen het innerlijk 
van wezenlijk belang achtte. Met dat al, waar een dichter alleen 
rechtvaardig beoordeeld wordt naar het schoonste dat hij voort-
bracht - en hoe veel volkomen schoons hebben we van Luyken-
- behoort hij, deze late XVIIde eeuwer, die die eeuw van heer! 
lijken bloei afsluit, tot onze grootste, want zuiverste en gevoelig-
ste dichters.
L i t t e r a t u u r
J. STALPAERT VAN DER WIELEN, Den schat der geestelijcke Lofsangen (Antwer-
pen, 1634).
G. J. HOOGEWERFF, De dichter Stalpaert van der Wielen (Bussum, 1920).
H. H. KNIPPENBERG, Joannes Stalpaert van der Wielen, Keuze uit zijn werk 
(Blaricum, z.j.).
ANTON VAN DuINKERKEN, Dichters der elnancipatie (deel II van Katholieke 
Poezie) (Bilthoven, 1939).
P. POLMAN, Stalpart en zijn ,Roo;nsche Reys" (Tilburg, 1938).
E. J. W. POSTHUMUS MEYJES, Jacobus Revius, zijn leven en werken (Amster-
dam, 1895).
JACOBUS REVIUS' Geestelijke Poezie, uitg. door C. STAPELKAMP (Blaricum, z.j.). 
W. A. P. SMIT, De Dichter Revius (Amsterdam, 1928). 
JAc. REVius, Over-IJsselsche sangen en dichten. Uitg., met ongedrukte gedich-
ten vermeerderd, enz. door W. A. P. SMIT. Twee deelen (Amsterdam, 1930-1935).
I. Het epos der Godsgeschiedenis; II. Overige gedichten.
GERARD BROM, Aantekeningen bij Jacobus Revius (Ts. Taal en letteren XX, blz.
65).
LITTERATUUR
447
W. A. P. SHIT, Jacobus Rcvius, tie dichter van bet epos der Godsgeschiedenis 
(Werkplaats 1936, b1z. 503).
M. NIJHOFF, Revius, 1586-1936 (De Gids 1936, IV, b1z. 180).
P. VAN VALKENHOFF, Jacobus Revius (D. Warande 1936, b1z. 805).
H. J. V. WIELINK, Jacobus Revius (Sec. Gids 1937, blz. 375).
J. DE DECKER, Rijm-oeffeningen (Amsterdam, 1659).
K. H. DE RAAF, Jeremias de Decker (Nieuwe Gids 1912, I, b1z. 68).
Id. Rembrandt's portret van Jeremias de Decker (Oud-Holland XXX, b1z. 1).
R. ANSLO, Poezy, uitg. door J. DE HAAS (Rotterdam, 1713).
K. Vos, Reyer An.slo's overgang (De Gids 1906, II, blz. 317).
H. H. KNIPPENBERG, Reyer .4nslo, zijn leven en letterkundig werk (Amsterdam, 
1913).
H. F. WIJNMAN, Reyer.4nslo als lakenkooper (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. LIII, 
b1z. 303).
H. DULLAERT's Gedichten (Amsterdam, 1719).
A. VERWEY, Heirnan Dullaert (,,Stille toernooien", Amsterdam, 1901). 
H. J. A. Ruts, Heiman Dullaert (Oud-Holland XXXI, b1z. 170). 
J. WILLE, Heirnan Dullaart (Zeist, 1926).
C. B. HYLKEMA, Reformateurs (Haarlem, 1900).
ANTON VAN DUINKERKEN, Bij het derde eeuwfeest van Heiman Dullaert (De 
Gids 1936. I, b1z. 247).
P. VAN VALKENHOFF,'id. (Boekenschouw XXIX, blz. 462).
J. LODENSTEYN, Uytspanningen (Utrecht, 1676).
S. GORTER, Lodensteyn's Liederen (Letterk. Studien I, b1z. 131). 
P. PROOST, Jodocus van Lodenstein (Amsterdam, 1882). 
G. B., Perk en Lodenstcin (Nicuwe Taalgids, 1929, blz. 147).
D. TH. ENKLAAR, Het voorbeeld van Lodenstein's Medicijnmeester (Ts. v. Ned.
T.- en Letterk. LVI, hlz. 84).
D. JoNGTIJs, Roseliins Oochies, uitg. LABBERT> (Sneek, 1877).
R. KRUL, D. Jongtys Ewoutszn. (Tijdspiegel 1883, III, b1z. 76).
J. OUDAEN, Poezie, 3 dln. (Amsterdam, 1712). Daarin zijn Leven door DAVID
VAN HOOGSTRATEN.
ANTON VAN DLINKERKEN, Joachim Oudaen in de Vasten (De Gemeenschap VI, 
b1z. 131 en 191).
W. P. C. KNTTTEL, Balthasar Bekker, de bestrijder van het bijgeloof (Den Haag, 
1906).
S. T. JANSMA, Balthasar Bekker (1634-1698), kampioen in den strijd tegen het 
bijgeloof (Vragen v.d. Dag 1934, blz. 721).
JAN LUYKEN, Duytse Lier, uitg. door M. SABBE (Zutphen, 1899).
De meeste van de overige bundels zijn herdrukt in Sijthoff's 50-cent editie. 
C. B. HYLKEMA, Stichtelijke verzen van Jan Luyken (Zaandam, 1904).
H. ITALUE, Joan Luvken's jon,gelingsjaren en zijnc Duytse Lier (Oud-Holland
VI, blz. 1 en 161).
P. VAN EEGHEN en T. PH. VAN DER KELLEN, Het werk (d.i. de etsen) van Jan 
en Casper I) Luyken (Amsterdam, 1905).
C. B. HYLKEMA, De nieuwlichter Jan Luyken (De Gids 1904, IV, blz. 28).
J. KOOPMANS, Jan Luyken en zijn nieuwlichterschap herdacht (De Beweging 
1905, II, b1z. 252).
J. VAN DER VALK, Jan Luyken een mystiek Christen (ODs Tijdschrift XII, b1z. 
587 en 665).
J. P. VAN MMELLE, De,,oude" Jan Luyken (Rotterdam, 1912).
R. VAN DER VEEN, Jan Luyken en Frederik van Ecden (De Gids 1906,11, blz. 490). 
F. REITSMA, De oorsprong van Luyken's ,Jezus en de Ziel" (Ts. v. Ned. T.- en
Letterk. XXXV, biz. 202).
J. C. VAN DER DOES, Joaones Luiken in zijn brieven en in zijn afhankelijkheid 
van Jacob Bohme (Stemmen des Tijds XVI, I, b1z. 137).
1) zijn zoon
448	LITTERATIJUR
Id,, Jan Luyken en de middeleeuwsche mystieken (Ibid., II, blz. 264).
Id., Jan Luyken, in zijn afhankelijkheid van Johannes Tauler (Stemmen des 
Tijds XVIII, I, b1z. 508).
Id., Het conflict tusschen Barend Joosten Stol en Jan Luyken (Nieuwe Taalgids 
XXIII, b1z. 197).
Id., Is Jan Luyken lid geweest van den kring van Jan Zoet? (Nieuwe Taalgids 
XXIV, blz. 258).
L. KocH, Joan Luyken's Duytse Lier en haar vermoedelijk Duitsch voorbeeld 
(Ibid. blz. 245).
J. C. VAN DER DOES, Jan Luyken en de vrienden van zijn jeugd (Stemmen des 
Tijds XX, II, blz. 621).
THEUN DE VRIES, Joannes Luyken (De Stem XIII, blz. 941).
JAN ZOET, D'uitsteekenste Digt-kunstige werken (Amsterdam, 1675). 
J. KOOPMANS, Jan Zoet (Nieuwe Taalgids XI, b1z. 231).
In Het Nederlandsche Lied (Liederen van Groot-Nederland, verzameld door
F. R. COERS FR.ZN) no. 237-242 vindt men liederen met zangwijzen van KRUL,
LODENSTEYN, VALERIUS, CAMPHUYSEN, STARTER, BREDERO, HOOFT, MARIA 
TESSELSCHADE en JAN LUYKEN.
K 2597
POPULAIRE TOONEELDICHTERS EN VERTELLERS

Over de als waardevol erkend gebleven en over eenige andere 
tooneelschrijvers uit de eerste helft der XVIIde eeuw hebben we 
al gesproken. Er volge een enkel woord over een van hen die in 
het tweede deel van die eeuw grooten opgang maakten ; die 
opgang was een belangrijk teeken des tijds.
Jan Vos (+ 1615-1667) bedoelen we; we hebben hem reeds 
genoemd als iemand die door Barlaeus in den Muiderkring was 
geintroduceerd. Barlaeus zag in Jan Vos een genie, en dat deden 
er velen; toen zijn „Aran en Titus" was opgevoerd, scheen het 
aan een groot deel van kunstlievend Amsterdam, dat er nu een 
tooneeldichter was opgestaan, die Vondel in de schaduw stelde. 
Hij stelde hem inderdaad min of meer in de schaduw, maar zijn 
kunst doet dat, naar 't oordeel van het nageslacht, Vondels kunst 
geenszins.
Jan Vos was van oorsprong een eenvoudig handwerksman, 
maar als glazenmaker (,,glaslooder") had hij ruime verdiensten; 
hij was later ook een van de twee stadsglazenmakers, en ver-
diende er als wijnroeier nog wat bij. „Aran en Titus, of Wraak en 
Weerwraak" dan werd 30 September 1641 voor 't eerst opge-
voerd; 't is dikwijls gespeeld en een twintigtal malen herdrukt (de 
20ste druk is van 1726). Het is door leerlingen van de Latijnsche 
school to Tiel in 't Latijn vertaald (in 1658), in 1661 verscheen 
een Duitsche omwerking.... Maar reeds in het begin van de 
XVIIIde eeuw kentert de bewondering; in 1716 verschijnen twee 
parodieen, ook Rotgans en Langendijk drijven den spot met Vos' 
meesterstuk. Wat het gegeven betreft, heeft dit werk groote over-
eenkomst met Shakespeare's ,Titus Andronicus"; deze samen-
hang is op verschillende wijzen min-of-meer verklaard. In 't 
vijfde bedrijf komt vrij wat voor, dat blijkbaar uit Seneca's 
,,Thyestes" vertaald is, wellicht met hulp van Barlaeus. De 
inhoud is aldus: De Romeinsche veldheer Titus Andronicus voert 
Thamera, koningin der Gotten, en haar geliefde, den Moor Aran,
WALCH	29
450	JAN VOS
als gevangenen naar Rome. De keizer, Saturnius, wordt op 
Thamera verliefd. Zij toont zich niet ongevoelig, in de hoop aldus 
haar geliefden Aran to redden, dien Titus aan Mars wilde offeren. 
Aran besluit nu, Titus' geslacht uit to roeien. Hij brengt Quiro 
en Demetrius, zonen van Thamera, ertoe, Bassanius, den broeder 
des keizers, to dooden en zijn verloofde, Rozelyna, Titus' dochter, 
to verkrachten, haar de tong uit to rukken en de handen of to 
kappen. Hij zelf verdrinkt twee zonen van Titus in een put, maar 
zorgt dat dens twee andere zonen van dezen moord, en ook van 
dien op Bassanius, worden verdacht. Die worden dan door den 
keizer ter dood veroordeeld. Titus maakt hij vervolgens wijs, dat 
die zonen nog to redden zijn, als hij zijn hand afkapt en die als 
zoenoffer aan den keizer zendt. Het blijkt Titus echter, dat dit 
offer vergeefsch is geweest : de hoof den der beide kinderen worden 
hem toegezonden. De oudste zoon van Titus, Lucius, neemt dan 
Aran gevangen en voert hem naar zijn vaders huis, terwijl intus-
schen Rozelyna een middel heeft gevonden om haar schenders 
bekend to maken; zij schrijft namelijk met een stok, dien ze in 
haar mond houdt hun namen in het zand. Thamera, als godin der 
wraak vermomd, komt nu met haar beide zoons, om Aran to 
redden, Titus vertellen, dat Lucius de bewerker der rampen is. 
Maar Titus, die haar herkend heeft, zendt haar weg om den 
keizer to halen. Voor deze echter aanwezig is, doodt hij Thame-
ra's zonen, mengt hun blood in wijn, kookt hun vleesch en zet 
deze spijs en drank den keizer en Thamera voor. Als die daarvan 
gegeten hebben, worden de hoofden der jongelieden ter tafel 
gebracht. Titus doorsteekt nu nog zijn dochter Rozelyna om een 
einde aan haar lijden to maken, laat Aran in een kolk van vuur 
verdwijnen en doodt Thamera. Waarop de keizer weer Titus, den 
moordenaar van zijn beminde, doorsteekt; ten slotte doet Lucius 
hetzelfde met den keizer, wiens opvolger hij wordt. Behalve al 
deze gruwelen krijgen we diverse zenuwschokkende verschij-
ningen to zien. De rol van Titus werd door Van Zjermez vervuld, 
die alle gelegenheid had - en gebruikte - om to melodramati-
zeeren; bijvoorbeeld in het tooneel waarin Titus zijn hand afkapt 
om die aan den keizer to zenden:
Hier is de goude handt, die handt, die met den deegen 
Ten dienst van 't algemeen, Granaden met een reegen
ZIJN „ARAN EN TITUS"	451
Van menschenbloedt begoot ; die handt, die 't Duitsche yolk 
In d'Alpes heeft verheert ; die handt, die Pontus kolk 
Met lijken heeft bevloert; die handt, die d'Epirotten
Deedt sneuvlen in 't gebergt ; die handt die 't heir der Gotten 
Tot tweemaal heeft verdelgt ; die handt die Argos muur 
Ten puinhoop heeft gebeukt ; die handt, die 't oorlogsvuur 
Zeeghaftig heeft geblust ; die handt, die goude wetten
Voor Roomlus burgers schreef, moet die mijn zoons ontzetten? 
Daar Aran, daar 's de handt ! Ga, geeft ze nu den Vorst, 
En eischt zijn gramschap meer? zoo zal ik deeze borst 
Ontsluiten met de kling en 't kiemend bloedt aftappen. 
Of wil hij Titus hart? zoo kom weer herwaarts stappen, 
En scheur het middenrif ten bangen boezem ult. 
Dan zult gij, 't hof ten dienst, mijn overtaije huidt, 
Ten spieren afgestroopt, op 't bekkeneel gaan spannen; 
Want zulk een keteltrom zal 't hoofdt der aardstyrannen 
Noch kittlen, als hij zich, van brein en bloedt bespat, 
Op zijne zeegenkoets laat rijen door de stadt.
Men hoort, en, als men bij de lectuur gewend is een bepaald 
tooneel gespeeld voor zich to zien, ziet men ook, hoe hier op 
Seneca's, Rodenburghs en Costers voetspoor het treurspel een 
gruwelspel is geworden. Het geeft ons Been hoog denkbeeld 
van Barlaeus' classicisme, dat hij een dergelijk werk voor een
meesterstuk hield. En ook Hooft vond het mooi; en ook 
Vondel!
Jan Vos is in 1647 regent van den schouwburg geworden, en 
heeft in die hoedanigheid een belangrijken invloed op de ver-
tooningen uitgeoefend. In hoeverre hij, direct of indirect, aan die 
van Vondels stukken 't zijne gedaan heeft, kunnen we niet nauw-
keurig nagaan, maar wanneer we zien, hoe de Lucifer werd opge-
voerd, is althans een invloed in de richting van „show" niet to 
miskennen. Deze indicaties vinden we bijvoorbeeld voor de 
slotacte: ,Terwijl Adam en Eva, die zich naakt bevinden, bezich 
zijn met een hut to bouwen, vertoont zich een Engel, die de 
gramschap afgrijselijk ten oogen uit komt blaaken; hij drijft
het verleide paar door het brandende slagzwaardt, dat hij in zijn 
vuist heeft, uit het lusthof. Honger, Armoede, Arbeidt, Ouder-
dom en Doodt voegen zich bij d'eerste ballingen. De Goude eeuw 
wordt door d'yzere verjaagt ; de Tijdt komt vaardig voor den dagh 
springen: hij heeft Staatzucht, Nijdigheidt, Oorlog, Roof en 
Moordt aan zijn zijde; na dat deze gruwelen een poos 't zaamen
452	,OENE" EN OPTOCHTEN
gedanst hebben, verspreiden zij hen 1) over de werreldt. Liefde, 
Onnozelheidt 2), Trouw en Eer worden in een wolk vol starren 
ten hemel gevoerd".
Vos kon ook wel iets anders dan gruwelen vertoonen. De 
,,Klucht van Oene", bewijst het. Ze werd opgevoerd in 1642, 
dus een jaar na „Aran en Titus", maar was wel van een totaal 
ander genre; niet onaardig; het is de historie van een man die 
meent een middel to hebben gekregen om van gedaante to ver-
anderen, en die zich dan wil voordoen als dengene die zijn vrouw 
het hof maakt, om zich zoodoende van haar trouw of ontrouw to 
vergewissen; dus net zoo'n onnoozelaard als de middeleeuwsche 
Buskenblaser. Later heeft Jan Vos het geval nog zeer uitgebreid, 
met vele vernuftige episoden ; maar 't geheel is niet zeer gekuischt. 
Jan Zoet beweerde, dat Vos 't gegeven van hem gestolen had, 
wat vrij wat vinnige polemiek in 't leven riep. Intusschen was 
Jan Vos een bekend man geworden, gast van vele aanzienlijke 
Amsterdammers; hij kreeg ook zijn aandeel in nationale vie-
ringen: in 1648 zet hij, ter gelegenheid van den vrede van Mun-
ster, zes vertooningen op den Dam in elkaar, evenals Samuel 
Coster en Geeraerdt Brandt. Hetzelfde deed hij in 1654 bij den 
vrede van Westminster, en in Augustus 1659 organiseert hij, 
wanneer Amalia van Solms Amsterdam bezoekt, een optocht 
van zestien Staatcywagens; in 1660, als Maria Stuart, de weduwe 
van Willem II, ook de hoofdstad met een bezoek vereert, is hij 
weer de inrichter van zoo'n optocht, waarbij hij echter de onhan-
digheid begaat, in een der tableaux Karel I op het schavot to 
vertoonen, wat de prinses de oogen deed afwenden, en Jan Vos 
weer vrij wat onaangenaamheden bezorgde. Hij was gematigd-
katholiek, en heeft ook Vondels Maria Stuart verdedigd in verzen, 
die misschien zijn beste zijn.
We staan verder bij al zijn faits et gestes niet stil, vermelden 
nog slechts, dat hij een der eerste ,buitenplaatspoeten" is ge-
weest; zoo, met verzen, vergold hij de gastvrijheid die Joan 
Huydecoper van Maersseveen hem herhaaldelijk op zijn buiten 
Goudestein aan de Vecht bewees. De grot daar, de dierenver-
zameling, den zonnewijzer, enz. bezingt hij ; en het leven der 
bewoners van 't buiten. En dan heeft hij lciding gegeven bij de
1) zich
2) onschuld.
ZIEN GAAT VOOR ZEGGEN	453
otale verbouwing van den schouwburg, waar het vaste decor 
door beweegbare coulissen vervangen werd. Hij schrijft ook een 
zinnespel ter gelegenheid van de openstelling van het nieuwe 
gebouw (1665) en in 1667 wordt daar zijn tweede treurspel, 
,,Medea", opgevoerd, een kijkspel, een reeks verrassende ver-
tooningen. ,Zien gaat voor zeggen", was Vos' principe ; zeker 
waar het 't ,schouw"-tooneel aangaat, op zichzelf niet onjuist. 
Dat althans behooren we to erkennen.
Hij vond vele navolgers; we noemden reeds de meeste van hen: 
Brandt met zijn ,Veinzende Torquatus", en dan zijn er de 
treurspelen van Asselijn, en anderen.
We laten nu het tooneel daar -- van de twisten die nu eenmaal 
aan 't begrip tooneel onverbrekelijk vastzitten, gewaagden we 
reeds met een enkel woord - en gaan over tot de populaire ver-
tellers.
Littcratuur

JAN Vos, Alle de Gedichten (Ainsterdamn, 1662, 2 d1n.). 
J. A. WORn, Jan Vos (Groningen, 1879).
E. F. KOSSMA\N, De polemick over de vcrtooningen van Jan Vos in z66o en de. 
t'Zamenspraeck van Jan Tamboer en Jan Vos (Oud-Holland XXX, b1z. 37).
BI. WAGNER, L ersuclz eider psycitolonisclz-a'sthetisclaeiT IViirdigung von Shake-
speare's Titus Andronicus and Jan Vns'.1 ran en Titus (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. 
XXNII, blz. 1).
J. Kooehznss, Jan Vos en. het Amsterdamsche maecenaat (De Beweging 1915, 
IV, b1z. 42).
ANTON VAN DuiNKERNEN, Jan Vos (Roeping IN, b1z. 347 en 529).
*	*

Wanneer we van vertellers spreken, is daar in de eerste plaats 
kunst verwant aan het arcadische genre. In den vorm waarin 
Joan van Heemskerk het beoefende, voelt men nog een element 
van de renaissance ; soort-gelijkheid is er ongetwijfeld tusschen zijn 
„Batavische Arcadia" en de ,Granida." van Hooft. Maar er zijn 
op dit gebied ook verhalen geleverd, waarin uitsluitend navol-
gingen to zien zijn van Fransche romans, die uiterst omvangrijke 
precieuze romans, welke ook nog wel een zeker klassiek vernis 
dragen, maar dat zit alleen in de namen - Cassandre, Cleopatre, 
Le grand Cyrus -; de helden en heldinnen, die door tal van 
wederwaardigheden hun liefde gedwarsboomd zien (want dat is 
gewoorllijk de inhoud van die tien- of meerdeelige boeken) heb-
ben in hun precieusheid en teederheid niets van klassieke hel-
454	GALANTE ROMANS
den, maar zijn wezenlijk romantisch-minnende salon-figuren.
Onze XVIIde eeuw nu begint met een geslacht van stoere 
parvenu's-in-den-besten-zin-van-het-woord ; die allengs ook in hun 
levensstijl naar eenigen zwier trachten. Als de rijkdom in de Ge-
unieerde Provincien vermeerdert, en alleszins de innerlijke kracht 
verslapt, terwijl tevens de behoefte aan schijn-van-zwierigheid, 
althans in de vrije uren, breedere lagen van de bevolking bevangt, 
neemt de behoefte aan, en daarmee de productie van een lectuur 
die aan deze behoefte voldoet, toe. Enkele van 'de Fransche 
romans van de bovenaangeduide soort worden vertaald, maar 
men gaat ze ook navolgen. Naar 's lants ghelegenheydt. Dat wil 
zeggen, dat de Fransche onnatuur van deze werken, die althans 
een weerklank was van de ,preciosite" van het XVIIde eeuwsche 
Frankrijk, hier gekaatst wordt in geesten, die de wezenlijke 
verfijning, het sierlijke dat de Fransche levensallure eigen is, 
missen. Het resultaat is van denzelfden aard als we bijvoorbeeld 
ten aanzien van de verdietsching van sommige Middeleeuwsche 
ridderromans, speciaal van de Ferguut, waarnamen: we krijgen 
een vermenging van plompheid en sentimentaliteit.
Daar is dan als schrijver van een Nederlandschen hoofsch-
galanten roman de Amsterda msche boekverkooper Baltes Boek-
holt, die verhaalt van „De wonderlijke Vryagien en ramp-
zaalige, doch bly-eyndige Trouw-gevallen van deze tijdt tusschen 
Arantus en Rosemondt, Granadus en Cielinde, Coridon en 
Leliana, Fierandus en Leonara, Herkeles en Narsisa, voorgevallen 
in het roemruchtigh Hollandt, herwaerts in weynigh Jaeren". 
In zijn opdracht „aan de Amsterdamse juffertjes" deelt Boekholt 
mee, dat hij onder verdichte namen hier de avonturen vertelt 
van werkelijk levende personen, „hoe ze haar van de Min hebben 
laten sollen.... hoe de stantvastige Minnaren om de boven-
aardtsche schoonheden (der j uffers) treurden ; .... wat hun ver-
langen, nektarkusjes, omhelzen, zuchten, tranen en gevechten 
al voor bitter soet was brouwende en haar gestaag met soete 
plaagjes quam plagen, doortintelende hunne ingewanden met 
geduurige Minne-vuuren, .... " enzoovoort, ,Het roem-ruchtigh 
Hollandt".... Daarvan, van de roemruchtigheid van Holland, 
is men zich in then tijd (1668) wel bewust, maar weinig beseft 
men, hoe Holland alleen door de ontplooiing van eigen wezen 
roemruchtig kon blijven. Het is een roman vol sentimentaliteit
SIERLIJKE SENTIMENTALITEIT	455
en een zeker fantastisch heroisme. Wat het ten-tooneele-voeren 
van werkelijk bestaande personen betreft, - althans in zake 
Herkeles en Narsisa weten we, dat onder deze namen werkelijk 
bestaande personen optreden : Herkeles is niemand anders dan 
Cornelis Tromp, en Narsisa is de baronesse van Raaphorst, 
weduwe van Jan van Helmont. Ze woonden, na Tromps ontslag 
uit den dienst (1666), naast elkaar, elk op een buiten to 's-Grave-
land en zijn in 1667 getrouwd. Of echter Tromp zich zoo sentimen-
teel heeft uitgedrukt.als deze Herkeles, mag men betwijfelen.
Boekholts roman heeft intusschen blijkbaar succes gehad, de 
auteur heeft er tenminste nog twee vervolgen aangebreid, en 
die drie romans zijn dan samen nog eenige malen onder ver-
schillende titels herdrukt, terwijl een collega-boekhandelaar, 
Timotheus ten Hoorn, dan weer voor een nieuw vervolg zorgt, 
waarin de personnages zich evenwel heel wat minder kuisch ge-
dragen dan die van Boekholt. Ten Hoorn heeft meer van die 
pornografische lectuur op de markt gebracht ; het bekendste 
hiervan is,,Het Leven en Bedrijf van de hedendaegsche Haegsche 
en Amsterdamsche Zalet-j uffers" (1696). Zoo zien we sentimen-
taliteit en zwoele zwier allengs in de plaats komen van natuur-
lijken schoonheidszin en gezonde zinnelijkheid.
We zullen het, wat dit genre betreft, bij de vermelding van 
deze enkele werken laten ; men wete echter wel, dat ze een zeer 
groot aantal dergelij ke verhalen vertegenwoordigen. Een wel 
fleuriger - en ,volksti'mlicher ' - genre is de picareske roman. 
We vermeldden reeds eenige navolgingen van direct of indirect 
uit Spanje hier bekend geworden verhalen van deze soort. Het 
duurde echter tot het einde der XVIIde eeuw, voor men to 
onzent - min of meer - oorspronkelijke boeken op dit gebied 
schreef. Deze soort werken geven als 't ware een pendant en 
een aanvulling van de pathetische litteratuur, een noodzakelijke 
aanvulling voor wie de letteren als kenbron van het leven ge-
bruiken. Zooals er altijd een neiging heeft bestaan om van be-
roemde mannen - Napoleon bijvoorbeeld - de ,histoire intime" 
to schrijven, d.w.z. de lagere of althans alledaagsche mensche-
lijkheid haar woord in de biografie to laten meespreken, aldus een 
correctief aanbrengend (niet altijd uit verheven motieven) op 
al to hoera-achtig idealisme, zoo neemt in den schelmen-roman 
het lagere ook een soort wraak op wat zich als het hoogere aan-
456	SCHELMENROMANS
client ; - men erkenne daarbij, dat er in wat hier met eon mis-
schien to onedele qualificatie als ,wraak" wordt aangeduid, al-
thans een element kan aanwezig zijn van begeerte naar waarheid 
en eenvoud, van afkeer tegen opgeschroefdheid en valsch pathos. 
Dat element, dat de „lagere natuur", de aardschheid, de zinne-
lijkheid, den duivel zijn deel geeft in de wereldverbeelding, ziet 
men in de chimeres aan de kerken, in de ,duvelryen" op 't Mid-
deleeuwsche tooneel, op schilderijen van Velasquez, Murillo, 
den Boeren-Brueghel, Adriaan Brouwer, de Teniersen, Ostade 
en op diverse etsen van Rembrandt. Men vindt het in de klucht 
en in het ,comisch intermezzo", in Sancho Panza, die nuchtere 
correctie op het Don-Quijotisme.
We zagen reeds, dat de eerste groote manifestatie van het 
picareske in den proza-roman wordt aangetroffen in „La vida 
de Lazarillo de Tormes y sus fortunas y adversidades", een in 
1554 verschenen werk, dat gewoonlijk aan Diego Hurtado de 
Mendoza wordt toegeschreven ; Breeroo ontleende typen en 
andere gegevens eraan voor zijn ,Spaansche Brabander". En 
dan is er o.a. „La vraye histoire comique de Francion" van Nico-
las de Moulinet, sieur du Pare: (pseudoniem van Charles Sorel, 
sieur de Souvigny) ; hoe populair to onzent de vertaling van dit 
werk (,,'t Kluchtige levee van vrolyke Fransje") word, blijkt 
hieruit, dat „een leven van vroolijken Frans" een spreekwoorde-
lijke uitdrukking bleef. En dan hebben we nog den Franschen 
schelmenroman ,Le roman comique" van Scarron, die tweemaal 
in 't Nederlandsch vertaald is, in 1622 door L. S., d.i. Lambertus 
Silvius, d.w.z. Lambert van den Bos, den dronken rector, then 
we reeds noemden als schrijver van de ,Dordrechtsche Arcadia", 
en in 1678 door Nicolaes Heinsius. Deze laatste heeft ook een 
oorspronkelijk Nederlandschen schelmenroman geschreven, „Den 
vermakelijken avanturier", waaraan we, als aan het voornaamste 
exemplaar van doze soort litteratuur in ons land, een korte be-
schouwing willen wijden.
Eerst echter een enkel woord over den auteur, wiens leven voor 
de wording van zijn verhaal van veel belang is.
Hij was een kleinzoon van den beroemden classicus, den ge-
leerden dichter Daniel Heinsius, en een zoon van den ook met 
room bekenden philoloog Nicolaes Heinsius. Zijn moeder was een 
Zweedsche predikantsdochter, Margareta Wullen, die allang in
NICOLAES HEINSIUS	457
vrije liefde met den philoloog, die eenigen tijd „resident" van 
de Staten to Stockholm is geweest, samenleefde.
In 't jaar van Nicolaes Juniors geboorte (1656) drong zij er op 
aan, dat de vader een wettig huwelijk met haar zou sluiten. De 
heer Heinsius had daar niet veel zin in, want Margareta leidde 
een zeer losbandig leven. Maar zij ging procedeeren en won het 
proces, en daarmee het wettig bezit van de heeren Nicolaes Sr. 
en Jr. Dat was in 1665; de rechtspraak muntte in de republiek 
ook al niet door snelheid nit.
Moeder Margareta zullen we in „De vermakelijke Avanturier" 
als de moeder van den held Mirandor met buitengewoon weinig 
pieteit afgeschilderd vinden. En heel veel meer van des jongen 
Nicolaes' wederwaardigheden vinden we daar in geromantiseerden 
vorm. We deelen daarom lets van die wederwaardigheden mee.
Vader Nicolaes erkende het jongemensch niet voor zijn zoon. 
Maar de zoon was een handig heer en wist zijn weg to banen. Op 
zijn twintigste jaar al was hij doctor in de medicijnen; het ging 
in then tijd met de studie - in alle faculteiten - aanmerkelijk 
vlugger dan tegenwoordig. Maar dan loopt het mis. In 1677 krijgt 
hij, als hij met een paar vrienden dronken op straat wandelt, 
ruzie met twee slagersknechts. Een van deze laatsten schiet er 
het hachje bij in, en Heinsius vlucht; - dergelijke vechtpartijen, 
't aanrukken van de wacht, en de vlucht van den overwinnaar 
zijn schering en inslag in „De vermakelijke Avanturier".
Achttien jaar zwerft hij nu buitenslands rond; als,,avanturier". 
In 1679 komt hij to Rome, wordt Roomsch, en slaagt erin .... 
lijfarts van koningin Christina to worden, een vrouw die niet al 
to angstig was voor ietwat avontuurlijke menschen en die den 
ouden Heinsius, den resident van de Staten to Stockholm, kende. 
Hij blijft haar lijfarts tot 1687 en krijgt dan dezelfde functie bij 
den keurvorst van Brandenburg; woont als zoodanig to Kleef. 
Hij geeft in die jaren, in het Nederlandsch, een paar geschriften 
suit, die erg veel van kwakzalversschrifturen hebben. Hij, een 
vorstelijk lijfarts! Maar de medische wetenschap had in de 
XVIIde eeuw veel priesters van bedenkelijk allooi; Moliere's 
caricaturen waren waarlijk niet al to caricaturaal. Dat Nicolaes 
plezier had in de kwakzalverij, zou hij ook in zijn roman doen 
blijken; men leze het vijfde hoofdstuk van het tweede boek.
Intusschen wilde hij wel graag weer in de Nederlanden komen,
458	DE VERMAKELIJKE AVANTURIER
schrijft eenige requesten, maar krijgt daar ,nul" op. Intusschen 
is hij toch op Nederlandsch gebied gaan wonen, namelijk in de 
vrijplaats Culemborg, waar men, uiteraard, een hoogst eigen-
aardige bevolking had, evenals in die andere vrijplaats, Vianen. 
En in Culemborg geeft hij dan „Den vermakelijken Avanturier" 
nit, ,ofte De Wispelturige, en niet min Wonderlijke Levens-loop 
van Mirandor, Behelsende verscheide Klugtige en Vermakelyke 
Bejegeningen, wonderlyke Toevallen, aangename Amourettes 
ofte Vryeryen, en nuttelyke Aanmerkingen op den hedendaag-
schen werelds-loop, strekkende tot aanwysing en bestraffinge der 
meest in zwang gaende Lasters (d.i. ondeugden), Swakheden en 
Sotternyen van veelderly Stands-personen". Het was de 
eerste oorspronkelijk-Nederlandsche schelmenroman. Hij had 
een geweldig succes, beleefde acht drukken, en werd in den 
loop der XVIIIde eeuw in 't Duitsch, Engelsch en Fransch - 
en nit 't Fransch in 't Italiaansch - vertaald-
Dit succes verwondert ons niet. Het is een inderdaad ,ver-
makelijk" boek. Wel erg uitvoerig, voor ons moderne ,gejaag-
den", maar die rustiger uitvoerigheid is nu eenmaal alle werk 
van de vorige eeuwen eigen. En de stijl is inderdaad geestig, vol 
van fijne zetjes van eigenaardigen Hollandschen volkshumor. 
Mirandor, de held van het verhaal, wordt ons bier voorgesteld 
als zijn eigen levensgeschiedenis vertellende. Zooals we reeds 
zeiden : er is veel van Heinsius' eigen leven in verwerkt, maar dan 
toch met bijvoeging van een en ander dat hij aan andere schel-
menromans ontleende, Spaansche en Fransche.
We geven bier geen overzicht van dit verhaal, propvol avon-
turen. We willen slechts even noteeren, dat deze schelmenroman 
in enkele opzichten verschilt van de andere. Die verschillen 
schijnen mij alle min of meer directe gevolgen van het feit, dat 
Heinsius steeds het eigen leven als grondslag van zijn verhaal 
voelde. Zoo is Mirandor geen ,schelm", integendeel, een brave 
jongen, die alleen in nood wel eens even een ietwat raren sprong 
doet; het amusante en het ,picareske" zit voortdurend meerin 
zijn omgeving en in de omstandigheden, dan in hem. En die 
omgeving en omstandigheden zijn soms uitermate koddig; ik 
denk aan de historie hoe hij, in dienst van een van die typisch-
XVIIde eeuwsche litteratuur-vrekken, van de fooitjes ,bijvoe-
ding" koopt, en een eierstruif met spek bakt, om es eens genoeg
ED VERMAKELIJKE AVANTURIER	459
to eten to hebben, maar dan, door zijn in groote haast thuisko-
menden meester overvallen, zijn maal, nog gloeiend heet, op het 
,,secreet" - „met oorlof to melden" - deponeert. De haast van 
den meester was echter juist toe to schrijven aan zijn behoefte, 
zoo spoedig mogelijk dat „met oorlof to melden" oord to bereiken, 
waar hij zich dan duchtig zijn ,afterste trony" brandt, en waar hij 
diensvolgens hevig schreeuwende vandaan komt rennen ....
Zoodra Mirandor uit de ellende is, gedraagt hij zich steeds vrij-
wel als een heer. En aan het gevoel een „heer" to zijn is ook waar-
schijnlijk wel toe to schrijven, dat er zooveel gevechten met 't 
rapier en zoo serieuze liefdegevoelens in dit boek voorkomen; dat 
zijn tonen van heroischen en sentimenteelen aard, die gewoonlijk 
in den picaresken roman ontbreken. Het is waar, dat de auteur 
soms ineens wat bruusk, zelfs ruw, revanche neemt op zijn eigen 
gevoeligheid, en dan bijvoorbeeld van een kwijnende schoone 
zegt, dat zij zoo veeg was ,als een luis op de kam" ; ook eenmaal 
een liefdesgeschiedenis van een ouden kok met een afschuwelijke 
oude keukenmeid inlascht, die weer typisch het lagere leven, en de 
parodie op 't verhevene, vertegenwoordigt, die, zooals we zagen, 
het typische en oorspronkelijke karakter van den schelmenroman 
vormt. De geschiedenis van then kok zou weldra door J. van 
Hoogstraten gedramatiseerd worden in zijn blijspel „De verliefde 
kok", terwijl dezelfde tooneelschrijver ook een andere episode uit 
Heinsius' boek, die van den gierigaard die druiven wil gaan stelen 
bij zijn buurman en dan beklemd raakt in de sporten van zijn 
eigen ladder, voor 't tooneel bewerkt heeft. (,,De geleerde - d.i. 
66k: geladderde - Advocaat of de bespotte druivedief") .
Wien de heele ,Avanturier" to lang valt, neme een geillustreer-
de uitgaaf en leze wat ,om de plaatjes heen". In den regel illus-
treeren die de aardigste momenten. Ook heeft Jan ten Brink een 
verkorte uitgave bezorgd ; in de Zwolsche Herdrukken.
*
*
Litter a t u u r
J. TEN BRINK, Romans in Proza (Leiden, 1900).
Id., Dr. Nicolaas Heinsius Jr. Eene studie over den Hollandschen schelmen-
roman in de 17e eeuw (Rotterdam, 1885).
DE ACHTTIENDE EEUW

Hot indeelen en rubriceeren van letterkundige stroomingen en 
feiten is altijd een hachelijk werk; ,, ravra pei" geldt namelijk wel 
zeer van de geschiedenis der menschheid en al schijnt ons bij wat 
wij zelf beleven een bepaald oogenblik aangewezen om daarnaar 
een einde en een begin to dateeren, bij het overzien van historisch 
geworden tijdperken boeten dergelijke data, vooral wanneer we 
stroomingen als belangrijker beschouwen dan feiten, veelal veel 
van hun beteekenis in. De verdeeling in „eeuwen" nu, die ons 
over „de XVIIde", „de XIXde eeuw" doet spreken als over tijd-
perken welke een bepaalden geest vertegenwoordigen, is diep in 
het gebruik vastgeraakt, zoozeer, dat wie zich tot het groote 
publiek wendt, mijns inziens noodig heeft, daarmede rekening to 
houden; ik meen dan ook dat we good zullen doen bij een 
overzicht als wij thans samenstellen, deze eeuwen-indeeling zoo 
veel mogelijk als het metrum onzer compositie to behouden; het 
rhythme, de melodie - als een zoo poetische vergelijking voor 
een wetenschappelijk werk geoorloofd is - modificeert dan wel in 
zijn wat vrijer beweging deze indeeling. Zoo is in het voorafgaan-
de reeds aangegeven, dat de geest van wat men „de XVIIde 
eeuw" pleegt to noemen, eer van 1588 tot 1688 dan van 1600 tot 
1701 heerscht ; denken we aan de politieke lotgevallen van ons 
yolk, zijn losworsteling en stijging, dan zullen we die „eeuw" nog 
liever een twintig- of een achttiental jaren vroeger beginnen; 1688 
blijft een goede einddatum (Willem III koning van Engeland), 
terwijl ook omstreeks dozen tijd het einde valt van onze roem-
ruchte schildersschool; maar het einde van de litteraire „XVIIde 
eeuw", die na 1650 al afneemt in kracht en bezieling, kon men 
eerder in 't jaar van Vondels dood, 1679, of in dat van de op-
richting van Nil volentibus Arduum, dat monument van ,keu-
rigen", betuttelenden, typisch XVIIIde eeuwschen genoot-
schapszin stellen. Typisch-XVIIIde eeuwsch? Als we then term 
gebruiken, doen we de XVIIIde eeuw in haar geheel weer on-
recht ! Want tusschen de jarefi 1760 en 1770, ongeveer, is wat men
STOFVERDEELING	461
kan noemen het „gewricht" van de XVIIIde eeuw op to merken 
de classicistische bovenstroom, die dan in kracht en innerlijke 
beteekenis voortdurend is afgenomen, wordt nu overspoeld door 
wat dan de nieuwe tijd mag heeten: een realistisch-romantische 
burgerlijke kunst, die voorloopig nog veel betoog, en veel zacht-
aardige sentimentaliteit, schijnt to behoeven om haar bestaans-
recht to bepleiten. Handhaven we dus als rubriektitel den term 
,,De Achttiende Eeuw", dan geschiede dit onder al het hier aan-
gegeven voorbehoud. Voorts wenschen we die achttiende eeuw, 
op grond van wat we hiervoor over haar „gewricht" zeiden, na-
drukkelijk to verdeelen in twee deelen, het eerste tot + 1760, 
waarin we, terwijl zich daaronder nieuwe krachten vormen, den 
ouden leidenden geest, verzwakkend, zien doorgaan, daarna een 
tijdvak, dat, onder aanstrooming van allerlei bij-elementen, toch 
in hoofdzaak een groote ontwikkeling zal toonen tot ± 1840; 
wanneer, na de onstuimigheden der groote revolutie en de daarop 
gevolgde „lassitude sociale", een romantiek optreedt, die, door 
de voornaamste leiders bedwongen en gezuiverd, een bewust 
zoeken naar herstel der oude volkskracht beduidt. Men begrijpe 
dezen uitleg van de nu toe to passen indeeling niet als een enkel 
rekenschap-geven, maar vooral als een poging om to dezen bij 
den lezer eventueel bestaande noties in haar betrekkelijke waarde 
to doen begrijpen.


DE XVIIIDE EEUW TOT 1760

De ,Pruikentijd", zooals men dit tijdvak noemt, waarin men 
de kunstmatige koestering liever om zijn hoofd voelde dan den 
frisschen zeewind, waarin men in verlangzaamd levensrhythme 
de behaaglijke rust verkoos - en kon verkiezen - boven het 
gretig en stout uitzwermen over de wereldzeeen, - de Pruiken-
tijd begon dan in ongeveer 1670. De klacht die we gedramatizeerd 
vinden in Bernagie's ,Belachelyke Jonker" (1684), de klacht 
namelijk over het zedelijk en karakter-verval in verband met de 
verweekelijkende weelde, wordt in Langendijks stuk ,Spiegel der 
Vaderlandsche Kooplieden", dat men bij 's dichters dood (1756) 
in zijn nalatenschap vond, nog wat sterker - en in meer morali-
zeerenden toon - herhaald; het is een nedergaande lijn die deze
462	PRUIKENTIJD
twee punten verbindt en het verval van onze volkskracht aan-
geeft. We zien trouwens in geheel West-Europa - behalve, voor 
zoover dat tot het Westen to rekenen valt, in Scandinavia, waar 
de bloeitijd begint, wanneer die in Frankrijk en Engeland en to 
onzent afgeloopen is - hetzelfde verschijnsel.
Het leven in dien tijd was geenszins ongenoeglijk. Integendeel, 
het was, zooals we reeds zeiden, behaaglijk .... en zelfbehaaglijk; 
die twee toestanden gaan trouwens veelal samen. Materieel had 
aanvankelijk ons heele yolk, hadden allengs alleen de burgerij en de 
regenten, het goed. Materieel; met de ,verfraaiing" die geestelijke 
genietingen aanbrachten. Men behoeft maar de Amsterdamsche 
grachthuizen, waarvan een groot deel uit dezen tijd dagteekent, 
to bezichtigen en vooral de afbeeldingen van de thans grootendeels 
vervallen, maar gedurende de eerste drie kwart der XIXde eeuw 
nog meest in voile pracht bewaarde lustoorden in het Gooi en 
vooral aan de Vecht 1), om zich van de ,omlijsting" waarin het 
leven onzer XVIIIde eeuwsche regenten rustig voortging, een 
denkbeeld to vormen : hooge, weidsche vertrekken met in kunstige 
hoogsels en diepsels gestucadoorde plafonds, en met gobelins of, 
allengs meer, behang met meestal pastorale tafereeltjes beschil-
derd. De geheele inrichting van die buitens, waarvan we tal van 
beschrijvingen en afbeeldingen over hebben, is als van de parken 
van Versailles in 't klein; met sierlijke vergulde hekken, vijvers 
met zeldzame visschen en door fonteinen versierd en verfrischt; 
voorts ruime orangerieen, berceaux, prieelen en sierlijke koe-
pels. De meubelen in stads- en buitenhuizen volgen steeds meer 
de Fransche Lodewijks-stijlen na. Navolgen is trouwens het 
kenmerk van onze heele beschaving geworden, en dat navolgen 
- dat we speciaal in de letteren nader zullen hebben aan to 
wijzen - heeft een ander karakter dan in onze krachtige XVIIde 
eeuw. Daar ook vinden we, vooral bij de aanzienlijken - die 
meestendeels dan nog „parvenu's" zijn - een enten van vreemde 
loten in den Nederlandschen tuin ; maar toen was de groeibodem 
nog sappig; er steeg een sterke stuwing uit op, die het geente 
groeien en bloeien deed, zoo dan niet in geheel inheemschen 
vorm, dan toch met grootendeels inheemsch wezen. Nu de 
eigen krachten zijn verslapt, wordt de navolging slaafsch.
1) De dichter Frans Bastiaanse heeft in een schoon gedicht een beeld gegeven van 
heden en verleden van dien vergaanden rijkdom.
RIJKDOb1 EN INNERLIJK VERVAL	463
Het verschijnsel is inderdaad meer gecompliceerd. Een jong, 
sterk yolk, is een yolk van daden; in slapper tijden winnen het 
beschouwelijkheid en ,historische zin". In de eerstgenoemde faze 
smeedt de ingeboren aard dat wat het elders vindt, om tot iets 
eigens; in de laatste bekijkt het dat geinteresseerd, als een curiosi-
teit. Zoo wordt de XVIIIde eeuw de eeuw der verzamelingen. Het 
spreekt vanzelf, dat dat verzamelen voor de enkele wetenschap-
pelijk, d.i. synthetisch, aangelegde naturen, bouwstof wordt voor 
wijder begrijpen. Maar in het algemeen zien we hier in de ge-
schiedenis van een yolk, wat we in die van een individu veelvuldig 
kunnen waarnemen: in de jeugd een ,poietes", later een bezadigd 
beschouwer.
Het is opmerkelijk, hoe snel een dergelijk proces kan plaats 
vinden, en hoe het alle sferen des levens doordringt. Men voelt 
zich, na den Spaanschen successie-oorlog, achter de,,Barriere" 
veilig voor Frankrijk, den staat dien men onder de regeering van 
Lodewijk XIV, als de geconsolideerde groote macht in Europa 
had leeren vreezen. Men kan zijn krachten aan onderling geharre-
war en aan eigen verrijking besteden. Die verrijking komt vooral 
den regentenstand ten goede, then we reeds bij het derde geslacht 
der XVIIde eeuw als een afzonderlijke macht, steeds meer afge-
scheiden van ,het yolk" zien. De republiek werd een wezenlijk 
aristocratisch, weldra oligarchisch bestuurde staat. Het is de tijd 
van de beruchte contracten van correspondentie; toen de families 
die „op 't kussen zaten", afspraken elkander onderling de baan-
tjes toe to deelen. Het zijn inderdaad formeele contracten, waar-
bij de betrokkenen zich ertoe verbonden dat „tot meerder rust, 
vreede, liefde en eenigheyd onder de Heren van deze classis 
altoos alle bedenckelycke middelen sullen worden aangewent, ten 
eynde een ygelyck by het vergeeven der ampten, commissien en 
douceurs, soo veel genoegen koomen to erlangen, als eenigszins 
in redelyckheid sal konnen bestaan". „Bedenckelyck" beteekent 
bier ,wat men maar bedenken kan" ; maar het heele contract - 
we citeeren nit een Utrechtsch stuk van 1714 - is ,bedenkelijk" 
genoeg ! Dat gebruik ging zoo ver, dat men soms aan kinderen of 
andere totaal ongeschikte personen een ambt opdroeg, waarvan 
de benoemde de inkomsten inde, terwijl het werk eraan verbon-
den voor een schamele belooning aan een ander werd opgedragen. 
En hadden de contracteerenden heelemaal geen gegadigden voor
464	PooT
een bepaald ambt beschikbaar, dan werd het dikwijls verkocht. 
De corruptie - want zoo mag dit zeker toch wel heeten - nam 
nog ,bedenkelijker" vormen aan: de stadsfinancien kwamen niet 
zelden ten goede aan den kleinen kring der regenten, de rechter-
lijke macht was dikwijls veil, wie zich tegenover de geldende 
praktijken rebelsch toonde, werd ,uitgezet". En de provincies 
profiteeren van het ontbreken van een sterk centraal gezag door 
onderling to twisten, op oorlogvoeren af. Economische oorlog 
was er trouweris steeds; men weert bijvoorbeeld de Friesche boter 
van de Hollandsche markt, enzoovoort. Dit alles kon echter niet 
zoo zijn beloop hebben, zonder dat er een democratische partij 
ontstond, naast die der Prins- en Staatsgezinden. We zullen in 
de tweede helft der eeuw zien, hoe die haar macht doet gelden.

*
Als we nu de letterkundige productie van de hiervoor geschetste 
periode beschouwen, zien we in de eerste plaats een drietal figuren 
uitsteken, die, epigonen, evenwel hun - onderling zeer verschil-
lende - beteekenis hebben. We bedoelen Poot, Langendijk en 
Van Effen. We noemen den laatst-geborene het eerst, omdat we 
in hem den naklank van den grooten tijd nog het sterkst ver-
nemen.
POOT

Poot is niet - als Van Effen - door zijn heele werk represen-
tatief voor zijn tijd; men zou haast kunnen zeggen, dat alleen zijn 
fouten de fouten van zijntijdzijn; zijn waarde ligt in zijn tijdeloos, 
zeer groot en fijn dichttalent. Dat talent heeft hem verzen doen 
schrijven, Vondel, Hooft en Luyken waardig; het maakte hem 
tot den verreweg grootsten dichter van de eerste helft der XVIII-
de eeuw.
Hij is een boerenzoon, geboren to Abtswoud bij Delft, gaat to 
Schipluiden school, komt dan in 't akkerwerk, doet aan muziek 
en dra ook aan teekenen ; tot de liefde voor de poezie al zijn anderen 
artistieken neigingen to boven gaat ; hij heeft daarvan getuigd in 
een berijmde autobiografie, den ,Algemeenen Brief", in 1728 
uitgegeven; in den toon van niet zeer gelukte grappigheid waarop 
hij hier zijn leven vertelt, is opmerkelijk de innigheid waarmee hij
Poor	465
van zijn liefde tot de dichtkunst gewaagt. Hij komt bij de rede-
rijkers van Schipluiden en bij die to Betel terecht - waar een 
der oudste ,kamers" van ons land was -, maar voelt zich door 
de wijze waarop daar de kunst beoefend wordt, niet bevredigd. 
Een kennis raadt hem aan, wat boeken to koopen; Antonides van 
der Goes, de hoogdravende, wordt nu Poots ideaal; hij volgt hem 
na in verzen waaraan de gebreken van zijn meester in no, ergere 
mate eigen zijn. Er waren ook wel eenvoudige boercnliedjes, 
die in die rederijkerskamers opgang maakten, maar die kwamen 
Poot to simpel voor; zoo ging hij juist datgene dat in de richting 
van zijn talent lag, achteloos voorbij. Doch ook Antonides be-
vredigt hem op den duur met; hij komt tot Hooft en Vond°l. En 
intusschen gaat hij bij de dichtgenootschappers - een verdieping 
hooger dan de rederijkers! - om leering; die hem bijbrengen, dat 
men vooral de Oudheid meet kennen, en in elk geval de mytholo-
gie der Ouden door zijn voorstellingswijze moet geven. Zij hebben 
Poets talent schade gedaan; hij is, in zijn eerbiedig geloof aan hen 
,,die 't weten", een zekere jacht op beelden en omschrijvingen 
gaan maken, al was zijn talent sterk genoeg om zich met wezen-
lijk to laten verwoesten. Natuurlijk, zich rekenschap geven van 
het voortreflijke der classieken nit de Oudheid kan niemand 
kwaad doen ; maar het navolgen was, zoowel waar het de Ouden 
als de Franschen betrof, in deze periode van bezadigder leeftempo 
en weinig spontane kunstkracht, meer een angstvallig nadoen 
geworden, met een zwaar accent van pedanterie : er moest vooral 
kcnnis van de godenwereld blijken, en men moest niet alleen 
bloemen liever „Flora's kinderen" noemen, maar ook anderszins 
omschrijven, overal Louis XV-krullen aan maken; een koe is 
cen benaming van to ordinaire directheid; een enkele maal is 
Poot zoo ver gegaan, dat hij daarvoor de beeldrijke(?) omschrij-
ving verkoos van een I levend botervat", terwijl de zee bij hem - 
en anderen - de ,westerpekelbron" heet. Doch zulke barbaar-
sche sierlijkheden zijn toch uitzonderingen; doorgaans bleef er, 
al volgde hij eerbiedig de aanwijzingen van ,ceux qui savent", 
genoeg spontane kracht in hem om in, en soms dwarsdoor, den 
vereischten trant Poezie to schrijven; het bekende gedicht „De 
Maan bij Endymion" is er 't bewijs van; - Potgieter heeft in zijn 
voortreflijke litterairhistorische novelle „De Foliobijbel" door de 
toejuiching en de afkeuringen, respectievelijk van een van 't oude
\ALCH	3 j
466	POOT
en een van 't toen jonge geslacht, een verhelderend licht geworpen 
zoowel op de kunst van Poot als, in 't algemeen, op het wezen 
van diens tijd. Ja, Poot was een wezenlijk dichter, en het is teveel 
gezegd, dat hij was „een dichter, door de natuur gevormd, door 
de kunst bedorven". (Willem de Clercq) ; ook in zijn latere ge-
dichten is een schat van fijn gevoel, in dikwijls zeer origineele, in 
eigen rhythmen gevlijd. Maar toch hebben de ,betuttelaars", toch 
heeft de loome atmosfeer der Nederlandsche letterlievendheid 
hem kwaad gedaan, 't meest misschien nog wel hierdoor, doordat 
de konstminnaren hem met hun schoolmeesterij drukten ; hij 
heeft heel zijn leven gebrek gehad aan die fleurige, franke, geest-
driftige aanmoediging, die een zoo wezenlijk stimuleerend element 
in een kunstenaarsleven kan zijn. Maar toch heeft hij in elk geval 
gedichten geschreven zooals ze, nadat Luyken zijn Duytse Lier 
had bespeeld, niet meer waren gehoord. ,Herdenking", „De 
Lente" zijn - onder andere - meesterstukjes; ook ,Akker-
leven" ; al treffen we daarin ook, als in de landschapkunst der 
Utrechtsche school, italianiseerende elementen aan; in zijn om-
geving zal hij althans wel niet de ,gladde mellekkoeien" in een 
bogtigh dal hebben hooren loeien; terwijl ook de druiventeelt en 
het ,most persen" toen nog in het Westland niet voorkwamen.
Hij heeft eens een poging gedaan om ,hoogerop" to komen, 
meenend dat het vooral zijn landmansleven was, dat hem in den 
weg stond; het was (en best aan dat in de kunst een motief voor 
arcadische verheerlijking was, maar dat men intusschen in 't 
dagelijksch leven van harten minachtte. Poot vestigt zich dan to 
Delft en begint daar een tabakswinkel, maar tegen de verleidingen 
van een zoo groote stad bleek hij niet bestand : hij werd to zeer 
van rederijker ,kannekijker", en verhuisde weer spoedig naar de 
Abtswoudsche dreven ; waar men hem dan weer als een curiositeit 
kon komen bekij ken om hem daarna in pathetische beschrijvingen 
met Romeinsche geschiedenis en mythologie to omhangen.
Hij trouwt eerst in 't laatst van zijn leven; in 1732. Hij was toen 
al zeven jaar ziekelijk; ruim een jaar na zijn huwelijk, in den 
herfst van 1733, begon zijn ,sterfziekte", op Oudejaarsdag van 
dat jaar blies hij den laatsten adem ult. Een kortstondige vreugde 
in 't laatst van zijn leven was zijn dochtertje, dat slechts dertien 
dagen oud werd, en toen ,aen het eind geschreit", weer henen 
ging. Het korte, maar hoe ontroerende gedichtje op haar was
POOT	467
,,de leste snik zyner poezye", zegt zijn levensbeschrijver Spex; - 
die meer blijken geeft, Brandts ,Leeven van Vondel" to hebben 
gelezen.
Poots leven was een bestaan, waarover, ondanks de verruk-
kingen die de dichter ervaart, een waas van triestheid ligt. Het 
is of de goede fee die bij zijn wieg stond en hem de gave der poezie 
schonk, vergezeld was van een booze fee, den Tijdgeest, die hem 
een benauwd ontzag bijbracht voor de deftige geleerdheid. 
Zeventig jaar later dan Poot wordt een andere, wereldberoemde 
landman-dichter geboren, Robert Burns, die het genre der lan-
delijke poezie tot volmaaktheid zal brengen. Poot staat tusschen 
de gemaniereerdheid der renaissancistische arcadische poezie en 
Burns in; hij heeft een groot natuurlijk talent, en de democra-
tische mogelijkheid is er, dat een landman, een zoon van 't veld, 
als dichter erkend kon worden ; - men vergete niet, hoe ver zoo 
iemand in de achting der fraaie vernuften nog achterstond zelfs 
bij een eenvoudigen poorter. Doch het na-classicisme doet zich 
als een druk op hem voelen.
Litteratuur
NICOLAAS BEETS, Foot (in,,Verpoozingen op letterkundig gebied" 3de druk - 
1883- blz. 181).
C. BUSKEN HUET, Hubert Iiorneliszoon Poot (Litt. Fantasieen I, b1z. 68).
E. J. POTGIETER, Dc Folio-Bijbel (in,,Proza", 4de druk - 1877 - blz. 376). 
J. L. WALCH, Achttiende-Ecuuwers. II. Poot (Gr. Ned. 1925, I b1z. 377). 
P. VERMEIREN, Hubert Korneliszoon Poot, een inleiding tot den dichter era zijne
poezie (D. Warande 1933, blz. 748).
P. VAN VALKENHOFF, Hubert Korneliszoon Poot, Aanteekeningen over den
dichter en zijn poezie (Nieuwe Taalgids XXXII, b1z. 20, 73 en 110).
Id., Blocnalezing nit de verzen van Poot (Zutphen, 1939).
J. GIELEN, Vondcl en Foot (Ts. Taal en Letteren XXVI, b1z. 113).
HALBO C. KOOL, Aantekcningen bij Hubert Kornelisz. Poot (Gulden Winckel,
Febr. 1939, b1z. 1).
ANTON IAN DIJINKERKEN, Hubert Ii ornelisz. Poot en de Paus (Gemeensch. 1939, 
b1z. 120).
LANGENDIJK EN ANDERE BLIJSPELDICHTERS

lets triestigs voelen we ook over het lever van Langendijk. Het 
leven van een stadsmensch dit, armoediger en alleszins mieseriger 
dan dat van Poot; uiterlijke omstandigheden die ieder leven 
kunnen drukken en schenden, zijn hier aanwezig. Maar zijn kunst, 
van een mindere allure dan die van Poot, is een gayer en zuiver-
der troost-en-reactie ten opzichte van het vele dat haar schepper 
bezwaart.
Pieter Langendijk (1685-1756) was een arme Haarlemsche 
jongen die teekentalent blijkt to hebben, en aan een damast-
weverij to Amsterdam patronen mag ontwerpen. Er was een 
korte tijd geweest, dat ze het thuis wat beter hadden; toen had 
hij ook nog wat Latijn geleerd, maar dat was voorbij ; toen hij nog 
jong was, was zijn vader al gestorven, en moest hij weldra ook 
voor zijn moeder den kost verdienen. In 1722 vestigt hij zich weer 
met haar to Haarlem, en bedient vandaar uit zijn werkgevers. In 
Amsterdam was hij al met leden van dichtgenootschappen in 
aanraking gekomen, terug in Haarlem maakt hij kennis met de 
aloude Haarlemsche rederijkerskamer ,Trou moet Blycken", 
waaromtrent we al een menigte documentatie vinden in de XVIde 
eeuw, en die nog in onzen tijd, zij het als societeit, voortbestaat. 
Langendijk wordt factor van deze Kamer; hij blijft dat tot zijn 
dood. Intusschen heeft hij het thuis ellendig; zijn moeder heeft 
een ontzettend slecht humeur en raakt ook nog aan den drank ; 
als zij dood is, trouwt hij, maar zijn vrouw is ziekelijk en ver-
kwistend; hij wordt er niet veel beter op! In 1739 sterft zijn 
vrouw, maar onfortuinlijk blijft hij. In geldelijk opzicht wordt 
zijn leven zelfs steeds moeilijker; hij maakt wel veel bruilofts-
dichten op bestelling, maar die brengen uiteraard geen sommen 
op van beteekenis. Die bruiloftsdichten, en de verhouding van den 
dichter tot den,,werkgever", zijn anders dan in de XVIIde eeuw. 
Toen waren die gedichten ook vaak eerbiedig; maar men voelt 
er een hartelijke verbondenheid in tusschen dichter en bezonge-
nen; er kwamen ook toen de noodige mythologische figuren aan
HET BLIJSPEL	469
to pas, maar men voelt, in de kracht waarmee die ornamenten 
zijn gehouwen, dat ze althans iets waarachtigs beteekenden voor 
dengene wiens geest ze opriep; liever: in wiens geest deze beelden 
waren ontstaan. Nu is het alles valer van plastiek en nederiger 
van aanbiedingsgebaar; het is de tijd waarin de heeren er hun 
hongerige lijf- en buitenplaats-poeten op na houden. In 1747 
moet Langendijk zijn boeken en prenten - hij had daarvan een 
mooie verzameling - verkoopen 1). Twee jaar later komt de 
stedelijke regeering hem to hulp: men zal hem kosteloos in het 
Proveniershuis opnemen, hij zal daarvoor ,sig als een Stads 
Historieschryver laten employeeren". Hij begint dus een uit-
voerig werk over de geschiedenis van Haarlem to schrijven, maar 
voleindigt het niet; in 1756 is zijn niet zeer vroolijk leven nit. Hij 
had er eenige fleur in gebracht door zijn kluchten en blijspelen; 
tusschen die twee genres bestaat voor hem het verschil nog voor-
namelijk hierin, dat de 'klucht een bedrijf groot is, het blijspel 
drie of vijf bedrijven, en dat de klucht uitsluitend in volkskringen 
speelt, het blijspel ook in aanzienlijker omgevingen. We kunnen 
hierbij meteen opmerken, dat zijn personnages nit het yolk beter 
gelukt zijn, natuurlijker aandoen dan die nit hoogere standen, 
die met wel wat al to starre deftigheid spreken.
Het blijspel - in wezen dan eigenlijk een klucht - werd in 
Langendijks tijd op niet geheel onverdienstelijke wijze beoefend. 
Het is een van de weinige kunstgenres waar men nog echte, 
autochthone volkskunst in vindt. We noemden terloops Jan van 
Hoogstratens ,Verliefde Kok" en zijn ,Geleerde advocaat 2)"; 
van Hoogstraten heeft ook Fransche blijspelen vertaald. Mr. 
Abraham Alewijn (1664-1721) genoot zelfs de heele XVIIIde 
eeuw door een zekere vermaardheid, niet zoozeer door de zang-
spelen waarmee hij zijn letterkundige carriere begon, als wel 
door zijn blijspelen „De bedrooge Woekeraar", ,Latona, of de 
verandering der boeren in kikvorschen", ,Philippijn, Mr. Koppe-
laar", en vooral door die welke hij in Indie schreef, waar hij van 
1707 of tot zijn dood in 1721 achtereenvolgens advocaat, koop-
man, raad van justitie en advocaat-fiscaal was; namelijk ,,Be-
1) Hij schijnt echter nog wel een en ander hiervan overgehouden to hebben, of later 
\veer een en ander to hebben gekocht. Zie C. H. Ph. Meyer's ,Pieter Langendijk", 
blz. 170.
2) Zie blz. 459. Korte inhoud van dit stuk in de Lijst van Ned. Tooneelstukken 
in mijn ,Studien over Litteratuur en Tooneel" (Maastricht, 1924), blz. 244.
470	ALEWIJN EN VAN DER HOEVEN
slikte Swaantje en drooge Fobert, of de boere rechtbank" en „De 
Puiterveense Helleveeg, of beslikte Swaantje aan den tap"; res-
pectievelijk van 1714 en 1719. Deze twee spelen verschillen veel 
wat bouw en levendigheid van 't gebeuren betreft ; het tweede is in 
dat opzicht belangrijk knapper dan het eerste, maar allebei zijn 
't echte speelstukken; Alewijn blijkt - ook door zijn aanwijzin-
gen omtrent stil spel - wel iemand met tooneelbloed. De inhoud 
van 't eerste stuk is een proces, waardoor een huilerige, onnoozele 
hals wordt verplicht, een meisje - beslikte Swaantje - to 
trouwen, van wier kind hij de vader heet. De waarde van dit werk 
zit in de plezierig-humoristische typeering van enkele figuren, en 
in het vermakelijk ten-tooneele-brengen van de boeren-rechtbank. 
Overigens zijn er wel „longueurs", gebeurt er wel wat weinig. 
Toch is 't geheel wel genoeglijk, en dat geldt ook van het vervolg-
stuk, waarin we Swaantje en Fobert aantreffen als waardin en 
waard van de herberg waar de Swaan-met-de-broek-aan uithangt. 
Fobert krijgt meer slaag dan goede woorden van zijn vrouw; - 
tot een gecompliceerde oplichtershistorie haar dupeert en zij, 
mede door de bedreigingen van den schout, tam wordt. Het ge-
voel van Alewijn voor ,tooneeltjes" komt hier voortdurend tot 
uiting, bijvoorbeeld aan 't begin van het derde bedrijf, waar twee 
pseudo-heeren zitten to pimpelen en Swaantje met het krijt staat 
to werken; bij 't indiceeren van ,raare figuuren", als de heeren 
een combat de generosite houden inzake het betalen; bij 't stille 
spel van den ouden Justus Spaarpot die, achter den schout aan, 
zijn met de duiten weggeloopen stiefzoon komt overvallen; bij 
't voorkomend aanbod van Fobert om de sporen der mishande-
lingen van zijn vrouw to laten zien .... Om alleen een paar voor-
beelden uit de slotacte to geven.
Er waren meer kluchten - en blijspelen - die verdienen niet 
geheel vergeten to worden; zooals Emanuel van der Hoeven's 
,,De drie Hamburgers", een van die tallooze verwikkelde 
huwelijksgevallen, maar dit stuk onderscheidt zich van de vele 
van zijn soort door rappe handeling en vlotte natuurlijke taal. 
De geliefde naar Christina's hart, Constantijn, geeft zich uit voor 
den uit Hamburg to importeeren vrijer Groshart, den geliefde 
naar vaders zin, want naar vaders belang. Als de echte Groshart 
nu juist nog arriveert, wanneer het huwelijk staat gesloten to 
worden, zijn er twee Grosharten, waarvan niet is uit to vinden
LANGEDIJKS BLIJSPELEN	471
wie de echte is, daar ook uit den omgekochten knecht Crispijn 
niet is wijs to worden. (De Crispijn-scenes zijn bijzonder levendig 
en tooneelmatig, zelfs hier en daar geestig, behandeld). Dan ver-
schijnt er nog een derde Groshart, namelijk een geweldig Ham-
burgsch manwijf, als man verkleed, aan wie de echte Groshart, 
uit vrees, een trouwbelofte heeft gedaan. Welke belofte hij nu, 
alweer uit vrees, maar zal houden. De oplossing ligt nu voor de 
hand : de notaris heeft twee huwelijkscontracten op to maken.
Er is meer van then aard; ook stukken die zoo al niet van veel 
waarde als tooneelkunst, dan toch als ,zedenspiegel" van belang 
zijn, zooals „De Hedendaagse Bankroetier achterhaalt", een 
vermakelijk spelletje van een bedrogen bedrieger, „De gehorende 
Schout", dat in een uitermate bedenkelijk milieu speelt, wat voor 
wederopvoering in onzen tijd een bezwaar zou wezen, maar het 
is intusschen een werk, waarin de draad van de handeling goed 
is vastgehouden en toch het bijwerk op zichzelf zeer de aandacht 
verdient. Ook Van der Gon's ,Scheepsleven" (1714) en Mauritius' 
- in de XVIIIde eeuw veel gespeelde - ,Leidsch Studenten-
leven" 1) (1717) zijn - onder andere! - interessant als zeden-
schilderingen.
Maar wij zouden het over Langendijks blijspelen hebben. We 
noemen hier de voornaamste: „Don Quichot op de Bruiloft van 
Kamacho" - dat hij op zijn zestiende jaar schreef - ,Het 
Wederzijds Huwelyks Bedrog", ,Krelis Louwen", „De Wiskun-
stenaars of 't Gevluchte Juffertje" en de ,Spiegel der Vader-
landsche Kooplieden". De stof van zijn stukken is meestal geen 
eigen vinding, maar de wijze waarop hij ze bewerkt, toont aan-
dacj;itige techniek; in dat opzicht is hij zeker Breeroo's meerdere, 
ja, in de zorgvuldigheid waarmee hij zijn intrigue afwerkt, blijkt 
hij zelfs de meerdere van Moliere, wiens leerling hij was, en aan 
wien hij een en ander-speciaal een paar tooneelen in,,Het Weder-
zijds Huwelyks Bedrog"-) ontleende. Maar wat pittigheid en 
natuurlijkheid van taal en natuurlijkheid van rhythme aangaat, 
blijft hij ver bij Breeroo, wat psychologische diepte betreft, on-
eindig ver bij Moliere achter. Wat zijn verzen aangaat, het zijn
1) De auteur was teen veertien jaar.

2) De depit-amoureux-scene tusschen Klaar en Hans en het wegpoeieren van de 
schuldeischers door Charlotte; het laatstgenoemde tooneel is een weerklank van dat 
tusschen Don Juan en Monsieur Dimanche; van het eerste vindt men voorbeelden in 
,,Le depit Amoureux", ,Tartuffe" en ,Le Bourgeois-gentilhomme".
472	DON QUICHOT
bij hem, wat 't aantal lettergrepen betreft, nauwkeurig ,uit-
komende", maar veelal weinig gespierde alexandrijnen. Ja, zijn 
,,verzen" zijn eigenlijk nogal naar, maar wel heeft hij telkens 
vondsten die op een echt komisch talent wijzen, en hij is een van 
onze eerste tooneeldichters die een evenwichtige doseering van 
't spreek- en het handelings-element vertoont. Bovendien is hij 
voor een begin-XVIIIde eeuwsch tooneeldichter bijzonder kiesch. 
Allemaal redenen waarom zijn stukken, meer dan die van eenig 
ander blijspeldichter, tot in het heden op 't repertoire zijn ge-
bleven; die welke hierboven genoemd zijn, werden alle in deze 
eeuw nog herhaaldelijk met succes opgevoerd. Zijn jeugdwerk, 
de Don Quichot, waarvan hij 't gegeven aan het negende boek 
van Cervantes' beroemde werk ontleende, is vol dolle fantaizie; 
het heeft reeds tijdens zijn leven veel succes gehad, eenigszins 
tot ergernis van den schrijver, die zijn latere, meer kunstvaardig-
heid en oorspronkelijke karakterteekening vertoonende stukken 
er ver boven stelde. Trucs genoeg hierin, van de kluchtspelsoort 
een koeterwalende kok die Vetlasoepe heet, Don Quichot vech-
tende tegen een troep met pollepels gewapende koks, een brui-
lofsvoordracht, het spel met Sancho en de deken, een paar bal-
letten.... wat wil men meer! Men zal Langendijk misschien 
euvel kunnen duiden, dat hij het Don Quijote-type, waarvan hij 
de diepere beteekenis toch (blijkens zijn opdracht van 't spel 
aan de heeren Haak en Kraaivanger) zoo goed inzag, hier een 
uitsluitend bespottelijke rol laat spelen, maar dit is wellicht wat 
to zwaar-op-de-hands geredeneerd, en ,Sanche Pance" althans 
vlijt zich in dit geheel uitstekend.
Het ,Wederzijds Huwelijks Bedrog" - de historie van een 
berooiden legerkapitein en een arme adellijke jongedame, die 
,,wederzijds" in elkaar een goede partij wanen to vinden -, is 
aan een roman ontleend (,,De vermakelijke Vrijage van den 
kaalen Utrechtsen Edelman en de niet hebbende Gelderse juffer", 
enz.) ; het geval is met geestige en boeiende levendigheid be-
handeld, eenige individueele psychologie echter moet men er 
niet in zoeken, en het toeval speelt bij de ontknooping een groote 
rol, gelijk meer bij Langendijk het geval is, trouwens ook bij zijn 
grooten leermeester Moliere, maar bij dozen laatsten wordt de 
ontknooping veelal als iets zeer bijkomstigs behandeld (,,L'Ecole 
des Femmes", ,L'Avare") ; Moliere was, althans in zijn latere
HET WVEDERZIJDS HUWELIJKS BEDROG	473
stukken, tevreden, als hij het wezen van zijn hoofdpersoon door 
de aangevoerde situaties volkomen had belicht, en bekommerde 
zich niet om de rest. Hij had dan zooveel van groote waarde ge-
geven, dat „de afloop" ons ook waarlijk onverschillig kan laten, 
- maar dat is bij Langendijk niet het geval, „Het Wederzijds 
Huwelijks Bedrog" dan is een vermakelijk speelstuk. De „hij" 
van 't huwelijksgeval, de fatsoenlijke zwendelaar Lodewijk, de 
prenterige, statige en „kale" moeder van de „zij", en het malle 
mirakel Jan geven tot aardige typeering aanleiding. De verzen 
zijn niet fraai. en er komen enkele al to goedkoope aardigheden 
in 't stukvoor-zooalsde,,KraafvanKabeltouwen"1) endergelijke 
woordverdraaiingen, - en een enkele to gemaniereerde uiting 
van het levenslustige dienstmeisje Klaar, bijvoorbeeld over 
manchetten van haar meesteres die zij, wellicht mede onder in-
vloed van rijmdwang, ,minnenetten" acht, - maar die bezwaren 
vallen weg onder den overvloed van vermakelijke situaties en 
fantaizie anderszins, waarmee dit spel van alzijdsch bedrog en 
alzijdsche ,kaalheid" is opgesierd. De superieure verdwazing in 
de taal van den knecht Jan is opmerkelijk; zoo iets komt in onze 
Noordnederlandsche litteratuur hoogst zelden voor; het doet 
denken aan den strakken ernst van de ,c6r6monie turque" in 
Moliere's „Bourgeois Gentilhomme" en aan de keltische wankel-
heden die men in komische nuance nog bij Shaw vindt. Knap en 
aardig is bijvoorbeeld ook het dialoog-parallelisme in het derde 
tooneel van het vierde bedrijf, en het gesprek van Charlotte met 
de schuldeischers, Moliere nagedaan 2). Er zouden moreele 
bedenkingen to maken zijn	dat is niet zonder beteekenis voor 
den indruk van het stuk! -, namelijk over het ontbreken van 
alle eerlijkheid bij alle dramatis personae, een verschijnsel dat we 
trouwens in de Fransche en Engelsche litteratuur van dit tijdvak 
ook voortdurend kunnen constateeren; men denke aan allerlei 
beroemde en representatieve werken als ,Le Paysan Parvenu" en 
„Marianne" van Marivaux, en vooral aan de, latere, „Liaisons dan-
gereuses" van Choderlos de Laclos en b.v. aan Defoe's ,,Moll Flan-
ders". Wat ,Het Wederzijds Huwelijks Bedrog" aangaat, mogen 
we echter wel zeggen, dat de schrijver zoo onderhoudend is, dat 
we aan dit bezwaar bijna niet toekomen.
1) II, 9.
2) IV, 9; zie noot b1z. 471.
474	KRELIS LOUWEN
,,Krelis Louwen of Alexander op het ,Poeetemaal", een stuk 
dat nog steeds met groot succes - vooral als Jan Musch als 
protagonist optreedt - wordt opgevoerd, is de bewerking van 
een vele malen in de litteratuur gebruikt gegeven, dat van den 
armen man dien men, als hij slaapt, in een rijke omgeving brengt, 
en wien men dan wijsmaakt, dat hij een voornaam heer is; al in 
de ,Duizend-en-66n-nacht" komt een geschiedenis van zoodani-
gen inhoud voor, en in het voorspel van Shakespeare's ,The 
taming of the Shrew"; na Langendijk zal de Deensche blijspel-
dichter Ludvig Holberg - die wellicht tijdens een verblijf in ons 
land met Langendijk's stuk heeft kennis gemaakt - zijn „Jeppe 
paa Bjerget" schrijven, van dergelijken inhoud, ook de opera 
,,Si j'etais roi.... ", zal dit gegeven dramatizeeren. De avonturen 
die Langendijk zijn slachtoffer, den melkboer Krelis Louwen, in 
den ,heerlijken staat" laat ondervinden, zijn uiterst fantastisch. 
Er is een gezelschap tooneelspelers aanwezig, die aan de ver-
tooning meedoen; men maakt hem wijs, dat hij Alexander de 
Groote is, en juist Babel veroverd heeft. Een legertje van ,zwar-
ten" (Voorindiers!) brengt Kees dan danig in 't nauw; hij beseft, 
dat het in de grootheid ook niet alles is, en is maar blij, als men 
de nachtmerrie van het koningschap van hem wegneemt. Meteen 
is hij dan van karakter verbeterd, want Langendijk stuurt graag 
in de richting van zedelijke beterschap.
,,De Wiskunstenaars" is een slecht gecomponeerde maar ,,too-
neeltjes"-rijke schakingshistorie met een parodistische voor-
stelling van pedante ,wikunstenaars" (die meer speciaal sterren-
kundigen zijn) ; Troost heeft ook dit stuk, als Asselyn's „Jan 
Klaaz", vereeuwigd.
Dit zijn bij elkaar dan wel Langendijks voornaamste stukken. 
Ook een paar zedencomedies heeft hij geschreven o.a. ,Quin-
campoix of de Windhandelaars", een levendige charge op de 
voor speculation van dien tijd, doorvlochten met - „une piece de 
theatre c'est une histoire d'amour! - een onbeduidend vrijerijtje. 
Hij noemt het blijspel, niet klucht, waarschijnlijk omdat het meer 
dan een bedrijf telt, misschien ook omdat het een soort zeden-
schildering geeft; al is die schildering meer kleurig en effectvol 
dan diep peilend. Er komt alweer een krom-Hollandsch pratende 
sinjeur in voor, voorts een wel heel weinig gemotiveerde danserij ; 
.enfin, we zijn nu zelfs wel gewend aan opera-balletten! De taal is
SPIEGEL DER VADERLANDSCHE KOOPLIEDEN	475
nu en dan bedenkelijk stijf, speciaal in 't gesprek (I, 8) tusschen 
het trouwens weinig persoonlijk geteekende vrijerspaar Hendrik 
en Hildegond. Een zedencomedie is ook zijn ,Spiegel der vader-
landsche kooplieden", then we reeds terloops noemden, een zeer 
fijn en zuiver weerkaatsende spiegel, een uitstekend-zorgvuldig 
geschreven stuk, dat het leven van den rijken koopmansstand in 
het midden der XVIIIde eeuw weergeeft. We zien het oude en 
het jonge geslacht tegenover elkaar gesteld als degelijkheid en 
verkwisting; de verkwisting voert ten ondergang, maar de 
ouderwetsch-degelijken zijn gelukkig ook goedhartig - en tevens 
buitengewoon fortuinlijk! - en zoo willen, en kunnen, ze de 
kinderen die beterschap beloven, nog redden. De zedenschildering 
beslaat in dit stuk een zeer groote plaats, grooter dan uit drama-
tisch oogpunt wenschelijk is; wel vernemen we daardoor ook 
veel dat ons belang inboezemt. Al is die belangstelling meer van 
cultuurhistorischen 1) dan van artistieken aard. Maar 't stuk 
heeft toch ook redelijk wat actie; de angst van den feest-geven-
den Lichthart, wanneer de dienders op de stoep zitten, ge-
reed om hem to gijzelen, die angst door al de vreugde heen, is 
al een boeiend element.
Ten slotte heeft Langendijk een paar kluchten geschreven op 
gegevens ontleend aan de klassieke wereld, ,Xantippe of het 
booze wijf des filisoofs Socrates beteugeld" en ,Papirius of het 
oproer der vrouwen binnen Romen". De eerste, wellicht to dan-
ken aan het feit dat Langendijk in Socrates een lotgenoot be-
groette, is een weinig bekoorlijke operette-zonder-muziek, hier 
en daar nogal plat, en met veel scheld- en vechtpartijen. ,Papi-
rius" is wel een geschikt nastukje. Wat Langendijk verder schreef, 
laten we daar.
*
Lit terat uur
J. A. WORP, Mr. A. Alewife (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. IV, b1z. 246).
P. LANGENDIJK, Gedichten (4 d1n., Amsterdam, 1721). 
C. H. TH. MEYER, Pieter Langendijk (Den Haag, 1891). 
F. Z. MEHLER, Pieter Langendijk (Culemborg, 1892).
P. LANGENDIJK, De 1Viskunstenaars of 't gevluchte juffertje, uitg. door G. W.
Wolthuis (Amsterdam, 1938) (met belangrijke inleiding).
J. VAN HAM, De Spothoning (over Krelis Louwen en derg.) (Nieuwe Taal-
gids XXIX, blz. 229).
I) In dit opzicht is ook zeer interessant, wat er in de 9e scene van het eerste bedrijf 
over het tooneel, over Hooft en Vondel, over het honoreeren van spelers en dichters, 
over de - dan verouderde -,,schandaleuze" kluchten wordt gezegd.
JUSTUS VAN EFFEN

We komen tot de laatste der Brie representatieve figuren uit 
de eerste helft der XVIIIe eeuw: Justus van Effen (1684-1735). 
Hij brengt ons in deze eeuw, waarin het verhalend proza over 't 
algemeen sterk toeneemt, een to onzent, zoo niet geheel nieuw, 
dan toch nog weinig beoefend genre : het spectatoriale vertoog.
Hij was de zoon van een luitenant bij de cavallerie, werd to 
Utrecht geboren, studeerde daar eenigen tijd, maar moest al 
spoedig den kost verdienen; hij wordt gouverneur, later speciaal 
mentor van to Leiden studeerende aanzienlijke jongelieden. Deze 
gouverneur- en mentorschappen worden afgewisseld met reizen, 
als secretaris, naar Engeland en Zweden. Hij komt in de aan-
zienlijkste omgevingen en hoopt menigmaal door zijn relaties 
eens een behoorlijk ambt to verwerven, maar dat gebeurt nooit. 
In 1727 promoveert hij ten slotte ook zelf tot doctor in de rech-
ten, ongeveer gelijk met zijn laatsten pupil. Aan een vroegeren 
leerling, den graaf van Welderen, heeft hij 't dan to danken, dat 
hij eindelijk, op zijn acht- en veertigste jaar, de betrekking krijgt 
van kommies bij 's Lands magazijnen van oorlog to 's-Hertogen-
bosch. Hij trouwt dan; - tot dien hadden de middelen daartoe 
hem ontbroken -, maar reeds drie jaar later sterft hij. Hij heeft 
van zijn jonge jaren of geschreven, in 't Fransch, waarschijnlijk 
doordat hij in een aristocratisch milieu verkeerde ; de aristocratie 
sprak veel Fransch, hield zich wel met Fransche litteratuur bezig, 
maar wist van de Nederlandsche ternauwernood, dat ze bestond. 
Zoo bleef hij ook buiten de dichtgenootschappen. Er waren ook 
tal van Fransche emigres onder zijn vrienden; na zelfstandig 
eenige andere Fransche blaadjes met litteraire- en zedenkundige 
beschouwingen to hebben uitgegeven, publiceert hij met eenige 
van die vrienden twintig jaar lang het „Journal literaire de la 
Haye", een blad van een sterk internationaal karakter; speciaal 
komt de invloed dien Engeland in dien tijd had op 't gebied der 
letteren er sterk in naar voren. De kennisneming van wat er in 
Engeland omging, had van Effen ook in aanraking gebracht met
SPECTATORIALE GESCHRIFTEN	477
de toen aldaar zeer grooten opgang makende weekbladen ,The 
Tatler" van Richard Steele, waaraan ook Joseph Addison mee-
werkte, ,The Spectator", die de „Tatler" na zijn kortstondig 
bestaan opvolgde, „The Guardian" en andere. In zijn Fransche 
tijdschriften heeft van Effen - die ook cen groot bewonderaar 
was van La Bruyere's ,Caract&res" - een en ander van deze 
soort ,vertoogen", die meestal een geestig en gemoedelijk praatje 
waren over de zeden van den tijd, nagevolgd. Er zijn meer be-
wijzen van zijn belangstelling in de Engelsche letteren, bijvoor-
beeld de - Fransche  vertaling die hij maakte van Swift's ver-
maarde „Tale of a tub", maar de invloed van die Engelsche 
weekblaadjes is wel verreweg de grootste geweest, welken vreem-
de letteren op zijn ondanks alle internationalisme Nederlandsch, 
dus moralizeerend, gebleven geest hebben uitgeoefend. Dat be-
wijst zijn „Hollandsche Spectator", ook een weekblad, dat hij in 
1731 begon en tot zijn dood volhield. Het is 't eenige Nederlandsch 
dat hij, dus aan 't eind van zijn leven, schreef, maar het is zeer 
goed Nederlandsch, al vindt men er, uiteraard, niet alleen `vat de 
woordkeus, maar oak wat de zinswendingen betreft, nogal eens 
een gallicisme in, - zooals men in zijn Fransche geschriften 
menig Hollandisme kan aantreffen. Men is gewoon, de beteekenis 
van deze „Hollandsche Spectator" wat to overschatten. Het is 
begrijpelijk. In den tijd van zijn ontstaan zelf was er met veel 
proza met letterkundige waarde, en wat zedenkundige vertoogen 
betreft, op dat gebied was men allerminst verwend. Erbestond een 
en ander dat er op leek, maar dat waren ineer speciaal chantage-
geschriften, die onder het mom van zedengisping verschenen : de 
,,Haegse l Iercurius" van Mr. Hendrik Doedijns (1699; herdrukt 
in 1736) en diverse weekbladen van den avonturier-met-talent 
Jacob Campo Weyerman : „De Rotterdamsche Hermes" (1720 
-'21), „De Amsterdamsche Hermes" (1724-'25), en nog een aan-
tal van die blaadjes meer; - tot hij in 1737 „De Naakte \V'aar-
heyt" zou uitgeven, waaroni hij op de Gevangenpoort in Den 
Haag gezet werd; daar bleef hij tien jaar lang, tot zijn dood, 
opgesloten. Bij dergelijke litteratuur stak de Hollandsche Spec-
tator wel zeer gunstig af. En wat de overschatting van later ge-
slachten betreft, de lezer van de XIXde en de XXste eeuw is 
den auteur dankbaar voor de belangwekkende kijkjes die deze 
hem, door die schetsen van 't dagelijksch leven, geeft op de
478	DE HOLLANDSCHE SPECTATOR
XVIIIde eeuwsche beschaving, maar het is onjuist, die dank-
baarheid op het artistiek credit van Justus van Effen to boeken. 
Bovendien is er nog een reden, die dezen auteur ,belangrijk" 
maakt: in zijn tijd is de invloed van zijn werk zeer groot geweest; 
het paste dan ook wel zeer in de tot redeneeren geneigde men-
taliteit der eeuw. Die invloed blijkt uit een menigte navolgingen, 
die tot in de XXste eeuw op to merken zijn. Welnu, dat is dan 
althans wel een aanleiding om aan deze geschriften, wanneer 
men de geschiedenis van de letteren te-boek stelt, aandacht to
wijden 1) !
Van Effen was wel de man om van het Nederlandsche leven 
iets to kunnen zeggen, dat de moeite waard was. Hij stond er, 
door zijn verkeer in 't eigenaardig onhollandsch aristocratisch 
milieu en door zijn verschillende verblijven in 't buitenland en 
in de maatschappij-apart van het studentenleven, net genoeg 
buiten om de eigenaardigheden ervan op to merken ; zooals 
iemand die na lang verblijf buitenslands een vaderlandsch land-
schap weerziet, gemeenlijk juister het karakteristieke ervan op-
merkt dan iemand die er zijn heele leven in doorbrengt. Aan den 
anderen kant was van Effen toch Nederlander, wel zoozeer 
Nederlander gebleven, dat zijn wijze van beschouwen zijn land-
genooten moest aanspreken. Die wijze van beschouwen toch was 
wel echt-Nederlandsch: nuchter, nogal verstandelijk, en getint 
door een oprechte, rustig-ruime religiositeit.
Hij merkte de fouten, maar ook wel degelijk de deugden van 
zijn landslieden op. Dit laatste was zeker niet onbevorderlijk aan 
het debiet. De verkoop van het wekelijksche blaadje ging eerst 
vrij traag; maar toen hij in het zesde vertoog de mildheid van 
onzen landaard - terecht - geprezen had, begon het publiek 
wat meer belangstelling to toonen. In het achtste vertoog werd 
de rustige moed van de bewoners dezer landen in den Tachtig-
jarigen oorlog geloofd.... De Hollandsche Spectator begon 
opgang to maken !
') In Groot-Nederland 1925, II, b1z. 196 en 318 wijdde ik in dezen geest een uit-
voerige beschouwing aan van Effen. Dr. Elizabeth J. van Dam-Gras acht mijn oordeel 
onrechtvaardig (Bundel-de Vooys, biz. 147), maar in haar betoog waarin van Effen 
als „een 18e eeuws journalist" wordt gekenschetst, zegt zij over bet algemeen met veel, 
dat tot een gunstiger oordeel noopt. Ja, zij acht hem een ,uitnemend psychoanalyti-
cus", - en rechtvaardigde zij deze qualificatie, dan zouden wij den zoo vroegen voor-
looper eener belangrijke wetenschappelijke methode ongetwijfeld alien eerbied 
schuldig zijn. Maar naar mijn bescheiden meening is de schrijfster hierin allerminst 
geslaagd.
DE HOLLANDSCHE SPECTATOR	479
Hij heeft de Nederlanders ook nadien nog nu en dan geprezen, 
maar een doorloopende lofrede op ons yolk is zijn weekblad toch 
geenszins geworden ! Dat was ook zijn bedoeling niet, zoomin als het 
de bedoeling was geweest van Addison en Steele met hun,,Tatler" 
en „Spectator", - die hij in zijn eerste ,Vertoog" ten hoogste 
prijst, en waarvan hij zich een nederig navolger verklaart. Zoo'n 
doorloopende lofrede zou ook kwalijk mogelijk zijn geweest; de 
tijden waren alles behalve glorieus, en dan, een moralist is van 
aanleg reeds iemand die niet een overdreven neiging tot bewon-
deren heeft.
`Vat hij dan alles prees en laakte, we kunnen daarvan hier 
kwalijk ook maar een overzicht geven. Hij verdedigt de bewoners 
der landprovincien, die men geneigd was als ver bij Holland 
achterstaande to beschouwen; - van Effen was een Utrechtenaar 
van geboorte en woonde to 's-Hertogenbosch ! Hij pleit voor den 
militairen stand; er was in ons land van kooplieden en boeren 
eenige reden toe, en de zoon van een officier was voor een derge-
lijk pleidooi wel de aangewezen persoon. Hij verheft de deugd 
der godsdienstige verdraagzaamheid, kan Roomsch-Katholieke 
geestelijken waardeeren, en ook de Joden, met wie men in then 
tijd zeer weinig opheeft. Schijnvroomheid stelt hij aan de kaak. 
Menigen anderen wenk nog geeft hij, die onze landgenooten ter 
harten mochten nemen - en met alleen in zijn tijd -; bijvoor-
beeld waar hij hun aan 't verstand tracht to brengen, dat een 
„lieflijke en ongebondene vrijheid" niet verward moet worden 
met een ,vlegelachtige boersheid". Hij geeft in navolging hier 
vooral van La Bruyere, eenige tti'pen: Canoculus, den vleierigen 
vriend der aanzienlijken en rijken, Krokinus, die erg op zich zelf 
gesteld is, en andere, maar over 't algemeen zijn die typeeringen 
wat to sterk aangezet om een geoefenden smaak behaaglijk to 
wezen. Zoo ook waar hij bijvoorbeeld de ,malle moedertjes" be-
schrijft, die iedereen vervelen met de voortreffelijkheden van 
haar kroost. Soms nemen zijn zedenschetsen het karakter van 
novellen aan, die dan gewoonlijk in den kleinen burgerstand en 
den werkmansstand spelen, en een enkelen keer over eenige 
nummers van den „Spectator" doorloopen, soms met nummers 
aan geheel andere onderwerpen gewijd daartusschen in; zoo de 
geschiedenis van de vrijage van Kobus en Agnietje, een bloem, 
in vele bloemlezingen overgeplant en die een heel rake schets
480	JAN BAPTISTA \VELLEKENS
geeft van het d66d-fatsoendelijke leven der XVIIIde eeuwsche 
kleine burgerij - in welk een pare benepenheid vermeit zich 
hier de ,heer advocaat" - en het verhaal van Thysbuurs os, 
waaruit men ziet dat er schoenlappers waren, die meer dan enkel 
den schoenlappertjes-Maandag wisten to vieren; ook, dat het 
drankmisbruik bedenkelijke afmetingen had aangenomen.
Van Effen schreef zijn Spectator niet alleen; er waren soms 
inzendingen van anderen, die hij plaatste, maar vaker komt het 
voor, dat hij een ander als schrijver fingeert. Zijn beteekenis is, 
dat hij in een tijd van holle rhetoriek en zelfgenoegzaamheid op 
niet onbeminnelijke wijze tal van misbruiken en zwakheden in 
't licht heeft gesteld, en dat in een voor dien tijd tamelijk losse 
taal, waaraan ook eenige beeldende kracht niet ontbreekt.
We noemden de drie epigonen van onzen grooten tijd repre-
sentatief voor den geest in Nederland in de periode waarin ze 
leefden. Vat dan vertegenwoordigen ze ? Laten we dat even 
nagaan, en meteen een paar mindere goden van dien tijd noemen.
Wat Poot betreft, we hebben zijn beteekenis al aangeduid. We 
zagen, hoe de geest waarin het classicisme in zijn tijdwordt opgevat, 
waarbij meer uitdrukkingsvormen worden nagedaan,dan innerlij ke 
beweging nagevoeld, de fleurige speelschheid van wat in den 
dichter opwelt, belemmert. Poots oudere tijdgenoot Jan Baptista 
Wellekens (1658-1726), Vlaming van geboorte, aanvankelijk 
goudsmidsleerling to Amsterdam, clan elf jaren lang schilder in 
Italie, ten slotte, als bijziendheid hem de beoefening van deze 
kunst bezwaarlijk heeft gemaakt, voor alles dichter, is een wei 
zwakker talent dan Poot, maar geeft in zijn voorkeuren en werk-
trant, die zich to williger voegen naar „de eischen des tijds", een 
nog duidelijker beeld van die eischen. De dan in Italie opnieuw 
oplevende arcadische poezie - er werd in 1690 to Rome zelfs 
een ,Accademia degli Arcadi" voor de beoefening van het her-
dersdicht opgericht - vindt in hem een geestdriftig volger; 
kenschetsend is dat dit arcadisme zich onder andere uit in de 
verheerlijking van eenige buitenplaatsen: „Voortwyk" aan de 
Vecht, en ,Endenhout", aan het „end" van den Haarlemmer-
hout gelegen. Hij heeft ook ,Amintas" van Tasso vertaald. Hij 
had wel een echt artistieke natuur en heeft, ernstig maar ruim-
voelend geloovige (Jansenist) als hij was, behalve landelijke ook 
,,Zedelijke en ernstige Gedichten" geschreven. En dan is nog in
DIRK SBIITS	481
deze rubriek van arcadiseerende natuurdichters Dirk Smits 
(1702-1752) to noemen. Vooral is deze Rotterdammer bekend
door zijn uitvoerigste gedicht „De Rottestroom", een navolging 
van Vondel's Rijnstroom en Antonides' Ystroom, overigens zeer
eigen van inhoud en versmaat ; de verzen „stroomen" ook, vlot 
en, ja, soms ook wel wat flodderig,wat slap, maar over 't algemeen 
geeft het gedicht wel, in den tammeren XVIIIde eeuwschen 
trant, een reeks bevallige beeldjes. Hoezeer men recht heeft hem 
onder de Arcadiers to plaatsen, moge blijken nit het volgende 
„herderlijke schrijven", „Kloris" (herderszang).
Bij eenen inham, daer de Maes, door scheutig riet
Met zachte golfjes in een krongklend beekje schiet 1), 
Dat onder de elzen ruischt, die Landryks hoef omringen, 
Koos Damon de eenzaemheit, om onbeschroomt to zingen, 
Hoe fel hem 't scheiden van zyn lieve Kloris smart, 
Zyn vreugdt, zyn levenszon, den wellust van zyn hart',
Wiens 2) deugdt en schoonheit hem met zachte boeijen prangen; 
En hoe hy, uur op uur, vast reikhalst met verlangen 
Naer heure wederkomst, die by veel heils voorspelt. 
Dus klonk zyn veldzang door het klaverryke veldt: 
0 Frissche beemt ! o bosch ! o ryzige eikeboomen ! 
o Bloemwaranden ! o bekorelyke stroomen ! 
Die flus 3) mijn bly geluidt met vreugd' hebt aengehoort, 
Toen ik voor Kloris zong, die myne ziel' bekoort, 
Hoort nu myn klagten, die zich door de lucht verspreijen, 
Nu ik my van myn vreugd', myn Kloris, zie gescheijen! 
Zwijgt, schelle vogeltjes! hier voegt geen vrolyk liedt. 
Nu Kloris dit gewest en myn gezicht ontvlied, 
Heeft ook de vreugdt dit veldt en myne ziel begeven. 
Nu kwynen beek en beemdt, nu zuchten bosch en dreven, 
Want roep ik: „Kloris, keer! ei sla mijn klagten gae!" 
Dan baeuwt my de Echo fluks den naem van Kloris na; 
En roep ik: ,Keer, myn Bruid! myn Bruid! waer moogt gy
/dwalen !"
Dan hoor ik haer terstont: ,Myn Bruid! myn Bruid!" herhalen. 
Mijn schaepjes treuren mee, zij laeten 't voedsel staen, 
Als waren zij in 't hart met Damons leet bclaen ; ....
1) Dit beekje is hetzelfde als de eerstgenoemde inham. Het is er alleen de wat 
arcadisch-gestileerde uitdrukking voor! Ook de namen Damon en Kloris zijn typisch 
voor het herdersgenre.
2) wier.
3) voor korten tijd.
WALCII	31
482	DIRK SMITS
En, iets verderop
„Kom, Kloris ! kom u weer in dit gewest verlusten !
Wij zullen zachtjes op een bedt van bloemen rusten, 
Of onder 't somber groen van dezen beukeboom,
Daer ik U meenigmael een napje schaepenroom, 
Die versch gemolken was, beleeft heb aengeboden, 
.....................
Dit is wel de ,rusticit6 parfumee", zooals we ze ook in zoo vele 
fijne, en dan ook nog wel liefst een beetje zwoele pastels van de 
XVIIIde eeuw zien afgebeeld. Dirk Smits heeft meer zoo in de 
rose suiker gewerkt, .... die, zeker, wel ,zoet" smaakt. Op ver-
schillend gebied heeft hij zijn kunst getoond, er is b.v. een keurig 
gevlochten ,Lijkkrans voor mijn Dochtertje" waarin met haar 
naam (Margareetje = pareltje) gespeeld wordt. Het geeft 
alles de behaaglijkheid van de XVIIIde eeuw aan, met haar tot 
bevallig deinen verlangzaamd levensrhythme. Soms is hij wel 
wat erg huiselijk; in ,Verjaerzang voor mijne Kornelia" vin-
den we bijvoorbeeld deze onbedoeld-vermakelijke strofe:
De blijdschap maelt op Lysjes koontjes
Nu kussenswaerde rozekroontjes;
Ons Keesje slaekt verheugde toontjes, 
't Piepjong Michieltje schijnt verrukt 
Met blozende en gezwollen wangen 
Aan uwe voile borst to hangen.
Smits was stoerder begonnen; met een bijbelsch epos : „Israels 
Baalfegorsdienst of Gestrafte Wellust", waarna hij ook een aantal
kortere bijbeldichten schreef (opgenomen in zijn,,Gedichten" van 
1740). Hij was lid van het Rotterdamsche dichtgenootschap 
,,Natura et Arte", waar, naar zijn levensbeschrijver Versteeg
meedeelt, elke fout, die de leden in het werk van een medelid 
aanwezen, met boete werd bestraft. In 1746 maakt hij - tot
then was hij belastingambtenaar to Rotterdam geweest - een 
kleine promotie; wordt ,contrarolleur van de equipage" to Helle-
voetsluis. ,Als een andere Orfeus", vertelt Versteeg, wist hij „de 
woestheid der bewoonderen van dat Fort door zijn verrukkende 
gezangen to breidelen ..... en ten deugdespoor op to leiden".
Maar helaas, terwijl hij de equipage van een vaartuig contrarol-
leerde, beet de scheepshond hem in zijn been, en hij stierf aan de
VAN EFFENS CULTUURHISTORISCHE BETEEKENIS	483
gevolgen. Versteeg heeft nog menigmaal ,niet zonder veel aen-
doeninghe" dien hond aan boord van dat schip gezien, naar hij 
vermeldt.
Wat Langendijk aangaat, in hem is ongetwijfeld veel - meer 
dan in het werk van de beide andere representanten -, dat we 
volkomen kunnen waardeeren, en wat in hem karakteristiek is 
voor zijn tijd, is ook volstrekt niet alles gering to schatten. Toch, 
de weinig gespannen kracht in de taal zijner blijspelen - men 
vergelijke daarmee eens de blijspeltaal van Bredero ! - is ook wel 
symptomatisch. Eenige hem soortverwante tooneeldichters noem-
den we reeds. Over van Effen zou meer to zeggen zijn. Is hij naar 
onze meening al geen belangrijk kunstenaar, hij is wel een merk-
waardige figuur als doorgever van cultuurwaarden. We zagen, 
hoe internationaal hij georienteerd was. Internationaal, dat was 
in dien tijd, vooral wat de litteratuur betreft, Fransch; maar als 
hij als gezantschapssecretaris naar Engeland gaat, maakt hij daar 
ook kennis met de toen zeer belangrijke Engelsche letteren en 
wetenschap, hij leert zelfs persoonlijk Newton, Pope en Swift 
kennen. Als hij, enkele jaren later, in 1719, met den prins van 
Hessen-Philipsthal een refs naar Zweden heeft gemaakt, geeft 
hij daarvan een beschrijving, weer in 't Fransch; Goldsmith heeft 
daar later een en ander aan ontleend. Wij vermeldden reeds, dat 
hij - lang voordien, in 1711-' 12 - een Fransch weekblad had 
uitgegeven (,,Le Misanthrope) ; later werkt hij mee aan het reeds 
genoemde „Journal literaire de la Haye", dat tot na zijn dood 
heeft voortbestaan, geeft, voor hij aan 't Nederlandsch schrijven 
toe is, nog twee Fransche tijdschriften uit „La Bagatelle" en ,Le 
nouveau Spectateur francais". In al die geschriften brengt hij, 
een middelmatig, verstandelijk Nederlander, die - het zal ook 
in zijn „Hollandsche Spectator" blijken - meer van Boileau 
houdt dan van Corneille, Racine en Moliere, meer van Cats dan 
van Vondel, denkbeelden naar voren,die toen in het internationale 
rationalistische denkleven waren opgekomen. Die beschouwings-
wijze is bestemd fortuin to maken. We teekenden reeds aan, dat 
zijn „Hollandsche Spectator" de stamvader werd van een door 
vele generaties bloeiende familie; wanneer we later in de XVIIIde 
eeuw de verlichting, het burgerlijk rationalisme veld zien winnen 
tot het ten slotte de kern van het nieuwe leven wordt, mogen we 
nog eens aan de eigenaardige, cultuurhistorisch dus wel belang-
484	LITTERATUUR
rijke figuur van van Effen terugdenken. Dan ook zullen we ge-
reedelijker begrijpen, dat hij meer waardeerbaar toescheen aan 
wie tot hem kwamen nit de XIXde eeuw, dan aan wie hem zien 
komen na die periode vol levensgloed die onze XVIIde eeuw was.
L i t t e r a t u u r
P. VERWER, Leven van Justus van Ellen (voorin de 2de uitg. van den Holland-
schen Spectator, 1756).
W. Blsscnop, Justus van Ellen geschetst in zijn leven en werken (Utrecht, 1859). 
E. J. POTGIETER schrijft over van Effen en zijn modellen in Het leven van Bak-
huizen van den Brink (dl. II van zijn Studien en Schetsen, 2e stuk, blz. XXXIV). 
A. H. GARRER, Een medewerker van Justus van Ellen (Onze Eeuw 1910, IV,
blz. 267).
A. J. BARNOUW, Olivier Goldsmith en Justus van Ellen (Meded. v. d. Mij der 
Ned. Lett. 1912-13, b1z. 81).
J. E. BROWN, Goldsmith indebtedness to Voltaire and Justus van Ellen (Modern 
Philology 1926, Feb.).
J. KOOPMANS, Wat J. van Ellen zijn Spectator deed sclirijven (Nieuwe Taalgids 
I, b1z. 61).
R. OOMKENS, Les ouvrages francais de J. van Ellen (Revue de Hollande 1916-
'17, b1z. 339).
P. VALKHOFF, Justus van Ellen en de Franse letterkunde (De Gids 1917, IV, b1z. 
323).
W. ZUYDAM, Justus van Effen (Gouda, 1922).
L. BRUMMEL, Van E f fens spectatoriale geschriften in hun verband met de Duitsche
(Nieuwe Taalgids XXII, blz. 242).
CHR. J. H. MAATJE, JR., Justus van Ellen, 1684-1735, een Nederl. rationalistisch
essayist, moralist en paedagoog (Vragen v. d. Dag, 1928, b1z. 928).
E. HORNSTROM, Justus van Ellen en Zweden. (De Gids 1935, III, blz. 202).
M. BOLDINGH, Justus van Ellett en de Hollandsche Spectator (Op de Hoogte
1935, blz. 87).
M. BEKKERS-ZURCHER, Justus van Ellen en zijn , 31alle 3foedertjes" (Eigen 
Haard 1940, blz. 98).
C. J. WIJNAENDTS FRANCKEN, Justus van Ellen (Morks 1940, b1z. 273).
A. J. JANSEN, De Verhouding tussen Regenten en Volk in de eerste helft 
der z8de eeuw. (De Gids 1942, II, blz. 131).
J. B. WELLEKENS, Amintas, herderspel van Torquatus Tasso (Amsterdam, 1715) 
Hierin ook een Verhandeling van het Herdersdicht.
PIETER VLAMING, Arcadia van Sannazarius (Amsterdam, 1730), met een Leven 
van Sannazaer.
J. B. WELLEKENS, Zedelijke en ernstige gedichten uitg. met een Leven van J. B. 
Wellekens door Pieter Vlaming (Utrecht, 1737).
Zie over Wellekens ook J. WAGENAAR, Amsterdam III, blz. 255.
NIKOLAAS VERSTEEG, Leven van Dirk Smits in bet derde deel van Smits' Nage-
laten Gedichten (Rotterdam, 1764).
A. DE JAGER, Dirk Smits eene eeuw na zijn verscheiden in zijne geboortestad her-
dacht (Rotterdam, 1852).
A. SCHILLINGS, Dirk Smits (Rotterd. Jaarboekje voor 1920, blz. 27).
W. KLOos, Een daad van eenvoudige rechtvaardigheid (Amsterdam, 1909).
GELOOF EN POLITIEK


Het eerste kwart van de XVIIIde eeuw kenmerkt zich door 
een zondvloed van strijdschriften tusschen de ,dichters"; - het 
is, bij de schaarschte van groot werk, een oordeel over then tijd 
en dat geslacht. De twisten die wij achter dezen strijd, in zijn 
latere faze de „Poetenoorlog" genoemd, voelen, zijn ongetwijfeld 
in aanleg meest van kleinzielig- persoonlijken aard, maar, zooals 
door alle eeuwen het geval is, men trekt ten strijde met een 
vaandel van ideeele bedoelingen, met leuzen van de edelste soort. 
En er is, natuurlijk, ook hier en daar wel een goede bedoeling, 
een wezenlijke overtuiging in de strijders. Van Effen zelf en zijn 
„Journal literaire" hadden er hun aandeel in; deze bijdragen 
strekken zeker weinig om ons oordeel over zijn letterkundigen 
smaak to verhoogen. Wij achten ons niet geroepen, hier als ge-
schiedschrijver dezer oorlogen op to treden 1), en bepalen ons tot 
zeer enkele werken, die om haar letterkundige waarde althans een 
vermelding, zij het niet geheel een ,eervolle" verdienen.
De lezing waard is in elk geval een gedicht van Jacob Zeeus 
(1686-1718),,,De Wolf in 't Schaepsvel" (1711) 2). Zeeus was een 
zoon van den burgemeester van 't kleine Zevenbergen. Eerst heeft 
hij, als leerling van Houbraken, zich in de graveerkunst willen 
bekwamen, maar later, mede onder den invloed van Ysbrand Vin-
cent, een van de stichters van „Nil volentibus arduum", gaat hij 
meer voor de poezie voelen en zich op dit gebied duchtig 
weren. Hij was na zijn leertijd als landmeter to Zevenbergen 
teruggekeerd, waar hij zijn leven - dat trouwens niet lang zou 
duren - bleef, eerst werkende op een procureurskantoor, later 
zelf procureur, notaris en landmeter; hij noemt dat afgelegen oord 
zijn Tomos, bedoelende Tomi, het ballingsoord van Ovidius. Hij 
heeft meer fouten in de klassieke talen gemaakt, en is erom be-
1) Men vindt daarover heel wat in het vijfde deel van Te Winkels ,Ontwikkelings-
g ang"; waar ook over de latere faze, den „Poetenoorlog" in engeren zin, op blz. 91 
litteratuur wordt vermeld.
2) In 1715 uitgebrcid en gewijzigd.
486	ZEEUS EN SCHERMER
spot ook, namelijk toen hij ,mures" met ,muren" vertaald had, 
maar hij kende toch wel behoorlijk wat Latijn, heeft b.v. in 
navolging van zijn ouderen vriend Pieter Nuyts een gedicht van 
Juvenalis vertaald. In dat genre der ,berispdichten" voelt hij 
zich thuis; hij heeft voor en na deze vertaling het noodige van 
deze soort tot stand gebracht, waaronder dan „De Wolf in 't 
Schaepsvel" zeker het meest belangrijke is. Het is zeer ,,anti-
clericaal", geeft een opsomming van al 't kwaad dat de priesters 
al in den loop der eeuwen hebben gedaan, waarbij men ook vele 
hervormde predikanten ziet beschuldigen. Hij noemt verschil-
lende voorbeelden, wat men hem geducht kwalijk genomen heeft, 
al zegt hij ook, dat 't in 't heden beter is. In dit gedicht is hij ook 
Balthazar Bekker bijgevallen in diens strijd tegen het bijgeloof. 
Goede verzen schrijft hij hier; gelijk er ook wel hier en daar 
in zijn - vele ! - andere werken voorkomen.
De zeer jong gestorven Lucas Schermer (1688-1711), een zoo 
niet beroemde, dan toch wel zeer gunstig bekende naam uit het 
begin van de XVIIIde eeuw, is een van de XVIIIde eeuwers aan 
wie Kloos zijn ,Daad van eenvoudige rechtvaardigheid" heeft 
gedaan; de tijdgenooten deden meer dan rechtvaardigheid aan 
hem, ze hebben hem uitbundig verheven, waarschijnlijk ook wel 
doordat zij getroffen waren door het feit, dat een zoo geduldig en 
begaafd lijder zoo jong - in zijn 23ste jaar - heenging. Hij had 
wegens een uiterst pijnlijk graveellijden de studie der theologie 
moeten opgeven, en hield zich nadien met die der rechten, maar 
vooral met de dichtkunst bezig; begon met herderszangen, maar 
ging daarna den lof der krijgshelden trompetten, namelijk van die 
van den Spaanschen Successie-oorlog. Antonides was voor hem, 
als voor meer dichters zijner generatie, het stralende voorbeeld; 
dat bedenkende begrijpen we beter de mythologische overlading 
in zijn werk, en begrijpen ook dat die zijn tijdgenooten ter-
nauwernood berispelijk voorkwam; het was de dichterlijke, im-
mers de ,Parnas"-taal! Wat zou deze jonge man, die wezenlijk 
begaafd blijkt en bovenal Vergilius vereerde, bij langer leven 
hebben kunnen worden? Maar laten we niet in den stijl 
zijner talrijke 1) lijk- dichters vervallen!
Een langer roem nog was Arnold Hoogvliet (1687-1735) be-
1) In Viamings uitgave zijner ,Po6zie" staan negen-en-twintig, Latijnsche en 
Nederlandsche lijkdichten op hem.
ARNOLD HOOGVLIET
487
schoren, die zelfs een school heeft gesticht. Hij was achtereen-
volgens notarisklerk en boekhouder in verschillende zaken en 
instellingen, het laatst in de Bank van Leening (te Vlaardingen). 
In zekeren zin dus een collega van Vondel. Hij wilde ook in de 
dichtkunst zijn genoot worden, en, mocht men de XVIIIde-
eeuwers gelooven, dan zou hij het in dit opzicht een heel eind 
hebben gebracht, en wel speciaal door zijn bijbelsch epos ,,Abra-
ham de Aartsvader", dat het meest vermaarde werk van deze 
soort is geworden, na Vondels „Johannes de Boetgezant".
Het eerste bijbelsch epos na dat van Vondel was het geenszins ; 
er waren twee ,Levens" van den apostel Paulus verschenen, een 
,,Leven van den honing en propheet David", ,Het leven van 
den Heiland Jesus Christus", een „Judas de Verrader", een 
„Jonas de Boetgezant" en een dichtwerk „De Kruisgezant of het 
Leeven van den Apostel Petrus" .... Hoogvliets „Abraham" 
overtrof die alle; - ce n'est pas jurer gros. Het boek verscheen 
in 1727, de vierde druk, van 1744, was verlucht met twaalf door 
den kopersnijder	en acteur -- Jan Punt gegraveerde platen; 
in 1780 verscheen nog een tiende druk.
Hoogvliet heeft het heldendicht niet geheel uit eigen aandrift 
geschreven. Zijn vader, die overleed terwijl Arnolds eerste 
werk,,,P.Ovidius Nasoos Feestdagen inHollandsch dicht vertaelt", 
werd gedrukt, had gezegd, dat hij zijn zoon liever een gewijd 
onderwerp had zien kiezen dan een van heidenschen oorsprong 
.... Twaalf boeken heeft hij toen over den aartsvader weten vol to 
rijmen, soms gestadig doorwerkende, soms slechts na een lange 
tusschenpoos, zooals na het tiende boek; vermoedelijk wilde hij 
met alle geweld twaalf boeken schrijven 1) en geen elf, en zag niet, 
hoe zijn gegevens hem dat mogelijk zouden maken; het elfde 
boek is dan ook zeer onbeduidend geworden. Aan het slot echter 
kon hij na veel moeizamen arbeid verklaren:
Nu is mijn taak volwrocht, mijn dichtwebbe afgeweven: 
Ik heb twalef boekjes van Helt Abraham geschreven.
Moeizame arbeid; gelijk uit menigen twijfel, uit menige ver-
zuchting, in het gedicht zelf uitgedrukt, blijkt. Hij is begonnen 
met de schaarsche gegevens geweldig uit to breiden - eerste en 
tweede boek -, maar zag waarschijnlijk in, dat hij zoo niet kon
1) Gelijk Ovidius van plan was, twaalf boeken,,Fasti" to sehrijven.
488
ARNOLD HOOGVLIET
voortgaan, en heeft dan ook de geschiedenis van Helt Abraham 
zeer ongelijkmatig bewerkt. Het epos is ongetwijfeld in zijn ge-
heel niet geslaagd, maar men vindt wel - als in Hoogvliets 
„Mengeldichten" - bewijzen van rhythmisch gevoel en enkele 
mooie beschrijvingen, zooals van verschillende landschappen, en 
de karakterizeering van Abraham levensmoeheid. Vermoedelijk 
hebben des dichters vrienden en zijn verdere lezers, die gelegen-
heid hadden inderdaad naklanken van Vondels breeden zwier op 
to vangen - terwijl overigens de then tijd zoo dierbare gladheid 
der verzen niets to wenschen overliet, en de inhoud ook zoo 
,,gewijd" was als men maar wenschen kon - dit alles samen vol-
doende geacht om het werk als een uitermate,,fraay digtstuk" to 
beschouwen. Als wij, XXste eeuwers, er nog eens een paar avon-
den aan besteden, zal waarschijnlijk bij alle lezers de indruk zijn, 
dat de XVIIIde eeuw zich wel op zeer rustige wijze wist to ver-
maken en to stichten.
L i t t e r a t u u r
Het levee van J. Zecus voor zijn Overgeblevene gediehten (Rotterdam, 1726). Zie 
ook over Zceus C. BusKEN HUET in Hubert Iiornelistoon Poot (Litt. Fantasieen I 
b1z. 88).
P. VAN VALKENHOFF, Jacob Zeeus (Ts. Taal en Letteren XXVI, blz. 227).
P. VLAMING, Het levee van Schersner, voor de uitgave van zijn werk van 1712. 
Het Leven van _Arnold Hoogvliet is beschreven door JAN DE XRUYFF in ,Levens 
der Nederl. dichteren en dichteressen", uitg. door ,Kunst wordt door arbeid 
verkreegen", Leyden 1782.
W. KLOos, Ecu daad van cenvoudige rechtvaardigheid (Amsterdam, 1909).
HET FRANSCH CLASSICISME

We hebben reeds gezien dat de mannen van „Nil", en vooral 
Pels als hun woordvoerder, de navolging van de Franschen als 
het middel om echte kunst to scheppen aanprezen; Fransch-
classiek had in de periode 1660-1760 als maatstaf Grieksch-
classiek vervangen, wat wil zeggen, dat de eigenaardige om-
kleeding van de gegevens der Oudheid met de vormen der pre-
cieuse Fransche hofkunst, die na Corneille in Racine haar eigen-
lijk wel zeer zonderlinge gedaante krijgt, nu onzen vaderlandschen 
burgerlijken kunstenaars als voorbeeld gaat dienen. Men wil dus 
nu die zonderling verwrongen navolgingen navolgen ; navolgen 
dus in 't kwadraat.
Zonderling verwrongen ; - men kan het zeggen met den groot-
sten eerbied voor de kunst van Racine, die door het projecteeren 
van de helden en verhoudingen der Oudheid in de Fransche 
hofsfeer juist blijk heeft gegeven van de kracht van een tot zoo-
danige transpositie in staat zijnden geest, een geest die het ver-
stond - (we denken speciaal aan zijn,,Phedre", dat, zoo misschien 
niet zijn schoonste, althans zijn meest representatieve meester-
stuk is) - een ongedwongen in een dag zich voltooiende tragedie 
to schrijven, een stuk dat zuiver, naar Goethe's woord, een „crisis" 
vertoont, dat wil zeggen, dat het geen samengeperste voorge-
schiedenissen geeft, maar een handeling, die de ontknooping nabij 
is, als ze begint en waarin uiterlijk zeer weinig verrassends ge-
beurt, een dus in wezen klassieke handeling, die van het dadelijk 
nice to voelen begin natuurlijk voortgaat, zonder krampige haast 
en zonder vervelende „longueurs", onverbiddelijk bestuurd door 
liet onbewogen noodlot. We behoeven over de grootheid van 
Racine niet verder uit to weiden ; we herhalen met alien eerbied 
daarvoor, dat zijn helden een zonderling verwrongen beeld geven 
van de helden der Oudheid. Als ,courtisans francais" heeft 
Voltaire ze gequalificeerd; een beetje gemeen-geestig. Maar ja, 
in hun omgangsvormen, in hun omgangstaal met hun vele 
,,madame's", in de wijze ook waarop ze hun fijn-getourneerde
490	FRANSCHE VOORBEELDEN
complimenten en liefdesbetuigingen afsteken - ze speelden dan 
toch ook in toilette de ville of toilette de cour - zijn ze wel zeer 
,,Louis XIV", en al zijn ze vol van oer-passies, die blaken het 
vernis van de keurige omgangsvormen niet kapot, dat vernis, 
dat allen met een uiterlijk-gelijktonigen glans overdekt. Een 
tragedie is een conversatie onder een lampkroon, een conversatie 
in een salon, kon een andere, een laat-XVIIIde eeuwer zeggen ... 
Zeker uiterlijk. Maar dat uiterlijke dringt toch nog wel eens in 
wat dieper lagen door. Een figuur als Achilles, - zooals we hem 
uit de Ilias kennen, is hij een ontembare, een geweldige vol wrok, 
een trouw vriend-en-wapenbroeder, een geducht, woest 
aansneller - podas ookus - op den vijand. Bij Racine blijft hij 
,,bouillant", maar welk een teeder, troubadourlijk minnaar is 
hij voor Iphigenie, en als hij tegenover den koning staat, wel, hij 
gaat niet verder met zijn bedreigingen, dan voor het hofpubliek 
aanvaardbaar was: hij blijft een „prince" tegenover een ,roy".
Genoeg reeds om voelbaar to maken door welk intermediair - 
als men het nog zoo noemen mag? - de eind XVIIde en begin 
XVIIIde eeuwsche Nederlandsche classicisten tot de oudheid 
komen ; of liever door welke tusschen-komst ze daaromtrent het 
pad bijster raken. Racine nu - die veel zuiverder het Fransch-
classicisme vertegenwoordigt dan Corneille, van wien de veelszins 
romantische, want epische en lyrische, ,Cid" het representatieve 
werk was 1) - is in de XVIIde eeuw veel in het Nederlandsch 
vertaald; Mej. S. Geleerd gaf van die vertalingen een, zij het m.i. 
to ongunstige, waardeering. Maar Corneille was to onzent toch 
ook wel bijzonder in eere, mede omdat hij zooveel over de clas-
sieke tragedie heeft getheoretiseerd; - en hij heeft er zooveel 
over getheoretizeerd omdat hij, althans aanvankelijk, WO moeite 
heeft gehad om zijn tooneelschrijverspraktijk in overeenstem-
ming to brengen met de eischen welke, naar hij dat inzag, de 
Oudheid voor de tragedie stelde. En die moeiten werden in ons 
land ongetwijfeld ook wel zeer meegevoeld.


1) Er zijn uiteraard dieper verschillen tusschen de kunst, want tusschen het wezen, 
van Corneille en Racine. Een zeer belangrijk verschil was dit, dat Corneille den men-
schelijken wil verheerlijkt, terwijl Racine, in geen van zijn stukken, de wilskracht 
verheft, integendeel, medelijden wekt met de zwakheid der menschen, met wie daemo-
nen hun harde spel spelen; een daemonisch biljartspel van welgemikt conflict en 
poovere afdeinzing. Een spel dat 001 hoed leert; een christelijke nuance van hot geloof-
aan-het-noodlot der Ouden.
CORNEILLE, R ACINE, VOLTAIRE	491
Men volgt dus Corneille en Racine na, en de mindere goden, die 
door hen, wel to zeer, in de schaduw zijn gesteld; to meer naar-
mate de staag dalende zon van het classicisme de schaduwen 
grooter maakte. Maar dat navolgen was in de vaderlandsche 
wereld, al bootste die ook, naar krachten, in 't dagelijksch leven 
de Fransche wereld na, heel moeilijk. Hier ontwikkelden de 
dichters zich niet in een geconsolideerd, stevig centraal beheerscht 
rijk, als daarginds; hier heerschte niet die almacht van het 
Staatsgeheel, die iedere burger daar voelde - en voelt -, en nog 
minder was die staatsmacht to onzent geconcentreerd in de 
stralende majesteit van een Roy Soleil, door de glorieuze glansen 
van zijn hofedelen omringd, die onaanvechtbare macht van 
boven af, die orde eischte, zoodat men in alles het evenwicht 
zocht ; een gevoel voor proportie en gradatie, dat ook in de dich-
ters zich voortplantte en in hen, en in hun uitingen, hun kunst, 
een element was. We zagen reeds hoe 't bij ons geschapen stond; 
en men begrijpt licht, dat in die omstandigheden het navolgen in 
de praktijk nadoen werd.
Met Voltaire (1694-1778), die tegenover de genoeinde grooten 
eenigszins staat als Euripides tegenover zijn voorgangers, 
Voltaire die zooveel rationalisme en modern wereldburger-
schap in zijn classicisme heeft opgenomen, dat dat oorspronke-
lijke element er aanmerkelijk door wordt vervalscht, staat het 
anders. Hem kon men volkomen begrijpen en zijn classicisme 
kon men navolgen op een manier die wat leek. Maar de groote 
invloed van Voltaire is eerst waarlijk mogelijk op den geestes-
toestand zooals die in het tweede gedeelte van de XVIIIde eeuw, 
na 1760, bij ons bestond. Dan is men zich bewust, dat de be-
langstelling wezenlijk van ,filosoofschen" aard is en dat men die 
litteratuur het best kan genieten, die in kunstvorm de ,nieuwe" 
of nieuw schijnende denkbeelden propageert. Dan ervaren we 
tevens de nit Engeland afkomstige burgerlijke verlichting, die, 
door de Fransche encyclopaedisten bezegeld, Europa, voor zoover 
het er vatbaar voor is, verovert. Van Effen is in zake Engelschen 
invloed een alsnog eenzame voorlooper geweest.
Als we dan vertegenwoordigers van het classicisme in de eerste 
heeft van de XVIIIde eeuw moeten noemen - het ,grimmelt" 
dan van mindere goden op dit gebied - meenen we met twee 
namen to kunnen volstaan: Balthazar Huydecoper (1695-1778)
492	BALTHAZAR HUYDECOPER
en Sybrand Feitama (1694-1758). Ze waren ook door hun maat-
schappelijke omstandigheden representatieve XVIIIde eeuwsche 
kunstbeoefenaars; ze waren rijk - Huydecoper behoorde zelfs 
tot een aanzienlijke Amsterdamsche regentenfamilie -, de kunst 
was hun een tijdverdrijf en een levensvulling. Wat nog niet be-
duidt, dat ze zonder toewijding den tijd verdreven en hun leven 
vulden.
Geenszins. Balthazar Huydecoper is een ijverig en geleerd 
taal- en historievorscher geweest, die ook nog zeer goed Horatius 
heeft vertaald. Hij heeft een uitstekende uitgave van Melis Stoke 
bezorgd (1772), uitstekend zoowel in historisch als in taalkundig 
opzicht; de uitgave geldt zelfs als de grondslag voor de beoefening 
van het Middelnederlandsch. Deze uitgave was de vrucht van de 
studie van een groot deel van zijn leven; maar reeds in 1730 had 
hij in een ,Proeve van Taal- en Dichtkunde" uitvoerige aan-
teekeningen en critiek op Vondels Metamorphosen-vertaling 
geleverd, een werk dat, uitgaande van door Huydecoper als 
vaststaand beschouwde normen van taal en dichtkunst, bij de 
tegenwoordige taal- en litteratuurhistorici weinig genade vindt, 
ja, een naar ons inzien funesten invloed heeft gehad, doch voor 
zijn tijd als superieur-critisch kan gelden.
Verder vertaalde hij dan - zeer goed - Horatius, schreef 
Latijnsche gedichten, en een viertal treurspelen, waarvan drie 
min of meer bewerkingen zijn, en een oorspronkelijk van vinding. 
De ,bewerkte" stukken waren „De triompheerende standvastig-
heid of verijdelde wraakzucht", naar den roman ,Cl6opatra" 
van Gauthier de la Calprenede, in zijn soort wezenlijk verdien-
stelijk, maar overtroffen door zijn tweede proeve, „Achilles", 
dat de Ilias volgt ; alleen geeft hij hier ook Brizeis een rol, zij het een 
bijrol, daar hij van oordeel was, dat een tooneelstuk zonder vrouw 
,,eveneens zoude zijn als een schoon aangezigt zonder oogen of 
een paleis zonder vensters". Hij moest nu ook Brizeis in Achilles' 
tent laten komen, maar op die wijze werd eenheid van tijd en 
plaats mogelijk, en daar moet men wat voor over hebben. Dit 
Achilles-stuk, waarbij beleedigde hoogmoed de inzet is, die den 
held alles liever laat offeren dan „de eer", was, blijkbaar mede 
door dit gegeven, een werk dat als afwisseling van de tallooze 
liefdes-tragedies zeer in den smaak viel; men heeft het tot in het 
midden van de XIXde eeuw veel gespeeld, en de vijf „stances
SYBRAND FEITAMA	493
lyriques" in het begin van het vierde bedrijf - een navolging 
van die in Corneille's ,Cid" die ook, zij het niet geheel terecht, 
als een tragedie der eer werd beschouwd 1) - werden een geliefd 
rederijkers-reciet. De held betuigt hier dat hij alles kan missen, 
maar, luidt de viermaal herhaalde refereinregel:
Maar zonder eer leeft Held Achilles niet.
Men kan zich indenken, hoe de ruiten der vaderlandsche 
rederijkers-lokalen onder deze pathetische uitroepen hebben 
gedaverd. Voorts heeft Huydecoper dan nog een treurspel van 
eigen vinding uitgegeven; een groote zeldzaamheid in then tijd. 
Dat was ,Azales of edelmoedig verraad". Die drie spelen zijn 
dan alle nog, min of meer, oorspronkelijk to noemen; hij heeft 
verder Corneille's ,Oedipe" vertaald, een stuk dat door Vol-
taire's aanval - den aanval van een concurrent - toen een 
object van litterairen twist was, en dat hij in zijn lange voorrede 
tot de vertaling verdedigt.
Sybrand Feitama, uit een rijmende familie, was, wegens li-
chamelijke zwakte voor het predikambt ongeschikt geacht, han-
delsman geworden, maar de neiging tot de letteren won het bij 
hem en daar hij rijk was, kon hij zich geheel aan het werk zijner 
voorkeur wijden. Hij had den genialen germanist Lambert ten 
Kate als leermeester, een zeer veelzijdig geleerde, die - o.a. 
- ook over de poetica heeft nagedacht en geschreven. Ten 
Kate had daar zeer juiste denkbeelden over, die Feitama 
deelde. Echter, voor een dichter is nog wat anders noodig 
dan denkbeelden, namelijk ,feu sacre". En aan vuur en gloed 
was Feitama niet rijk. Smaak bezat hij wel, en smaak had-
den velen in zijn kring, smaak en ,kieschheid", d.w.z. keu-
righeid. Zoo heeft hij voortreffelijk juiste en zeer glad vloeien-
de vertalingen gemaakt; hij heeft daar dan ook j aren en j aren aan 
besteed, negentien jaar likte en vijlde hij aan een bewerking in 
verzen van Fenelons roman Telemaque; ook zijn vertaling van 
de Henriade - een van de drie die in het Nederlandsch zijn ver-
schenen - is zeer goed. Verder heeft hij o.a. een twaalftal Fran-
sche tragedies vertaald, terwijl we van zijn twee oorspronkelijke 
treurspelen er een over hebben : ,Fabricius" ; en drie zinnespelen.
1) Zie hierover Dr. C. Serrurier's artikel in De Gids 1941 (III, b1z. 73).
494	DE VAN HARENS
Laten we ons to dezen bepalen tot de opmerking, dat hij die 
laatste werken liever achterwege had moeten laten.Hij was beter als 
vertaler, kunstbeschouwer en criticus dan als scheppendkunste-
naar. Maar in die eerste functies heeft hij voortreffelijke dingen ge-
daan ; zijn eerste werk in deze richting, dat ook uberhaupt het eerste 
dichtwerk is, dat we van hem kennen, was al als critiek van 
waarde. Het was een zeer goede vertaling van Boileau's tweede, 
aan Moliere opgedragen satire. De namen der Fransche dichters 
die door Boileau verpletterend waren veroordeeld, heeft hij door 
Nederlandsche namen vervangen, en toont een goed inzicht door 
bijvoorbeeld Cats en Jan Vos als rijmelaars to kenschetsen, terwijl 
hij ook verschillenden van zijn tijdgenooten met juist bestuurden 
degen rake prikken toedient, o.a. den koning der XVIIIde 
eeuwsche bombast Willem van Swaanenburg 1), dien hij zelfs, 
wat minder smaakvol mag heeten, dadelijk na zijn overlijden nog 
een hoonend gedicht nazond. Ook over tooneelspel had Feitama 
o.a. blijkens opmerkingen van den grooten XVIIIde-eeuwschen 
tooneelhervormer Marten Corver, een zeer goed oordeel. Maar 
over het tooneel komen we to spreken, wanneer we de XVIIIde 
eeuw na 1760 behandelen. We hebben nu eerst nog stil to staan 
bij een paar merkwaardige apart staande, als overgangsfiguren 
to qualificeeren dichters: de gebroeders Willem en Onno Zwier 
van Haren.
Men heeft veel aandacht aan deze beide schrijvers gewijd, naar 
het mij voorkomt meer dan althans de letterkundige waarde van 
hun werk verdient. Figuren die onze belangstelling trekken, zijn 
ze echter zeker. Door hun afkomst : ze stammen of van Daem 
van Haren, die meestreed als Watergeus. Dan : Friesche edelen, 
die in het Nederlandsch schrijven; van Friezen zou men eer ver-
wachten dat ze het Friesch, dat in dien tijd reeds een vrij be-
langrijke litteratuur had, als voertuig zouden hebben gebruikt; 
en waar ze edelen waren -- een tijdlang zelfs tot den hofkring 
van stadhouder Willem IV behoorden - lag het anderszins voor 
de hand dat ze in 't Fransch hadden geschreven ; de schaarsche 
adel in onze gewesten wist toen ternauwernood dat men in het 
Nederlandsch litteraire werken schrijven kon. Maar de gebroeders
1) Zij bet dat zijn bombast - wel eens - satirisch en parodistisch bedoeld mag zijn 
geweest. Zie het artikel van Ed. A. Serrarens ,Willem van Swaanenburg, een zonder-
ling uit het begin der 18de eeuw" in De Gids 1936, IV, blz. 201.
WILLEM VAN HAREN	495
van Haren, die zeer weinig aan conventie deden, die nog veel 
,,Geusch" in zich hadden, waren juist wel heeren om daar tegenin 
to gaan; er ligt een soort demonstratie in dat Nederlandsch 
schrijven van hen, want het kostte hun, dat is zeer blijkbaar, 
moeite! Voorts is hun levee een bron van studie geweest; men 
kon zich daarin verdiepen eenigszins zooals men zich met de 
chronique scandaleuse bezighoudt. Verder hebben ze vooral hun 
beteekenis tot in de XIXde eeuw - Bilderdijk brengt Onno 
Zwiers ,Geuzen" naar voren - als strijdvaardige Oranjeklanten, 
terwijl ze ook anderszins een aantal attakeerende leuzen to berde 
hebben gebracht .... Men voelt wel: dat is al bijna genoeg om 
to vergeten, dat hun werk in litterair opzicht toch niet zoo heel 
belangrijk is! Door hun denkbeelden luiden zij in vele opzichten 
den nieuwen tijd in.
Willem (1710-1768) was al op zijn achttiende jaar grietman 
en zetelde als zoodanig op het kasteel to Sint-Anna-Parochie. Op 
27-jarigen leeftijd trouwde hij met Marianne Charles, een staatsie-
joffer van de Friesche prinses Anna; deze vrouw was elf jaar 
ouder dan hij. Hij vertegenwoordigt Friesland in de Staten-
Generaal, en woont als zoodanig in Den Haag. In 1741 publiceert 
hij zijn epos ,Gevallen van Friso, Koning der Gangariden en 
Prasiaten". Hij ergert zich geducht aan de trouweloosheid van 
Holland ten opzichte van Maria Theresia, en dicht in verband 
daarmede zijn lierzang ,Leonidas". Als gedeputeerde to velde 
en in andere functies vertoeft hij na 1740 nu eens to Brussel, dan 
op zijn buiten to Sint-Oedenrode, dan weer in Friesland. Hij is 
over 't algemeen zeer onfortuinlijk; wordt door zijn bedienden 
bestolen, heeft van chantage to lijden, wordt van oneerlijkheid 
beschuldigd in zijn functie van ontvanger-generaal van Fries-
land. Door een tweede huwelijk, met een Luiksche dame van 
slechte reputatie, verbeurt hij de gunst van het hof geheel, hij 
raakt door allerlei schuldeischers erg in de benauwenis; in 1768 
pleegt hij zelfmoord. In zijn epos verheerlijkt hij Friso, 
die als een van afkomst Indische prins wordt voorgesteld; 
een „heroos eponymos" van de Friezen, zooals Baeto van de 
Bataven. Dit werk is een soort vorstenschool; Friso, die op zijn 
omzwervingen veel ervaren en zich veel vrijheid eigen gemaakt 
heeft, is vooral tot de conclusie gekomen dat men niet aan kop-
pige dwepers, ook niet aan luiaards
496	WILLEM EN ONNO ZWIER
die met plompe en woeste zeden
Hun tijd in Jagt-vermaak of Visserij besteden,
de macht moet geven, vooral dus niet aan priesters en aan weinig 
beschaafde edelen, maar
Aan mannen, die 't geluk der menschen regt bevatten.
Kortom, deze prins uit oerouden tijd is een nieuwlichter! 
Kreeg hij daarom dan ook niet van den dichter denzelfden naam 
als die welken de Oranjevorst Johan Willem als bij-naam voerde, 
de dappere en alleszins veelbelovende vorst die, dertig jaar voor 
't verschijnen van dit gedicht, aan den Moerdijk verdronken was?
Willem van Haren, die dweepte met Voltaire, volgde hem - 
en zijn tijdgenooten en landslieden - ook na wat het vijlen aan 
een eenmaal voltooid werk aangaat; hij heeft ontzaglijk gewerkt 
aan den tweeden druk, die in 1758, met platen van Houbraken, 
verscheen, en in een exemplaar van dien tweeden druk heeft hij 
ook nog tal van veranderingen aangeteekend. Dat heeft het werk 
voor ons gevoel niet minder vervelend gemaakt. We laten nog 
daar al de aanmerkingen op de taal - niet zoetvloeiend genoeg 
- die zijn tijdgenooten maakten.
Wat zijn „Leonidas" betreft, het verhaal van den Spartaan-
schen held, die, trouw aan zijn gelofte, den heldendood verkoos 
boven de schande, dit maakte een geweldigen indruk; vooral, in 
het tweede deel, een redevoering van Leonidas voor den Spar-
taanschen raad, die inderdaad een stuk meesleepende oratorie is, 
en waarbij de lezers ongetwijfeld hebben gedacht aan de vertoo-
gen van den dichter in de Staten-Generaal.
Van zijn vele verdere gedichten is vooral zijn pessimistische 
ode ,Het menschelijk leven", die hij, volkomen gedesillusionneerd, 
op zijn vijftigste jaar schreef, bekend gebleven.
Zijn broeder, Onno Zwier (1715-1779), evenals Willem griet-
man, hij in Weststellingwerf, is eerst na zijn vijftigste jaar gaan 
schrijven. Hij ook was een vurig aanhanger van het huffs van 
Oranje, en wilde vooral - al was dit heel wat bezwaarlijker in 
dezen tijd dan in dien van Prins Willem I, Maurits en Frederik 
Hendrik - dat Holland zich krachtig in de wereldpolitiek zou 
handhaven. Zijn politieke carriere is echter gebroken doordat 
een hem afgedwongen schriftelijke verklaring, dat hij oneer-
bare handelingen met twee van zijn dochters had gepleegd,
AGON	497
bekend was geworden. Later heeft hij die bekentenis weer terug-
genomen, maar dat baatte hem uiteraard niet veel. Hij trok 
zich terug; verbleef 's-zomers op zijn buiten to Wolvega, 's-win-
ters to Leeuwarden. En daar wijdt hij zich aan de letteren. Zijn 
geschriften hebben evenzeer een polemischen Tendenz als die 
van Willem. Kan men de ,Friso" - eenigszins! - met Multa-
tuli's ,Vorstenschool" vergelijken, Onno Zwiers eerste werk, het 
treurspel „Agon, Sultan van Bantam", bevat aanklachten van 
hetzelfde karakter als de ,Max Havelaar".
Het was niet voor den eersten keer, dat onze Oost in de letter-
kunde verscheen. Over de zeventiende-eeuwsche reisverhalen 
handelden we reeds; voorts had Jacob Steendam, een van de 
bezoekers van Jan Zoets herberg „De zoete Rust" - en een heel 
goede klant moet hij er zijn geweest - die naar West en Oost 
gezworven heeft, in 1670 een lofdicht „Op de stad Batavia" ge-
schreven ; -van zeer weinig waarde. Jan de Marre, een koopvaar-
dijkapitein, publiceerde voorts in 1740 een uitvoerig poeem over 
ons Oost-Indie onder den titel ,Batavia" ; hij was een bewon-
deraar van Hoogvliet en Feitama. Maar dit alles ademt een 
gansch anderen geest dan van Harens „Agon", dat een van de 
bedenkelijke praktijken dramatizeert, door de Nederlanders bij 
hun vestiging in Indie toegepast ; Onno Zwier had de geschiedenis 
van onzen overzeeschen handel grondig bestudeerd. Hij geeft 
dan hier weer, hoe de sultan van Bantam - hij heette eigenlijk 
Ageng - die zijn rijk dertig jaar onafhankelijk van de Compagnie 
had weten to houden, ten slotte, doordat zijn oudste zoon zich 
met deze verbond, het moest afleggen. In het stuk wordt hij door 
then zoon gedood; inderdaad heeft deze dit wel geprobeerd, maar 
deze poging is mislukt, Ageng is in gevangenschap gestorven. De 
haat van de inlandsche bevolking tegenover de ,vreemde heer-
schers" is belichaamd in de Macassaarsche prinses Fathema, die 
aan Agons hof is opgevoed, en den slechten broeder die haar uit 
eigenbaat het hof maakt, versmaadt, terwijl zij den braven 
jongeren broeder liefheeft. Een van de personen die de Compagnie 
vertegenwoordigen, de schobbejak Lucas van Steenwijk, poogt 
haar ook nog geweld aan to doen, maar wordt door haar gekrist.
Onno Zwier heeft in dit stuk veel leed dat hij van zijn kinderen 
had ervaren, gedramatizeerd, heeft zich ook anderszins een Agon 
gevoeld; in zijn „Deduction" spreekt hij ook meermalen over
WALCH	32
498	DE GEL'ZEN
zijn dertig jaren dienst, -- en misschien heeft hij bij de vreemde 
heerschers die Agon bedreigden, ook wel aan zijn politieken 
vijand, den hertog van Brunswijk (den dikken hertog) gedacht. 
Dit alles is tot op zekere hoogte interessant ; wie zich daarin 
verdiepen, gaan echter een zijweg in die zich van de kunstge-
schiedenis verwij Bert ! De beteekenis nu van dit stuk uit een kunst-
oogpunt is gering; al heeft de dichter belangrijke Fransch-clas-
sieke voorbeelden voor oogen gehad, hij heeft ze geenszins even-
aard, schijnt zelfs hun waarde kwalijk to hebben begrepen 1). 
En ook uit dramaturgisch oogpunt is het stuk allesbehalve ge-
lukt, Daar het Fransch hem als litteratuurtaal gemeenzamer was 
dan het Nederlandsch, was zijn verstechniek zeer matig; zijn 
tijdgenooten die ook nog de kracht welke er ongetwijfeld hier 
en daar in voelbaar is, kwalijk waardeerden, hadden er bitter 
weinig mee op. Ook de beoefening der letteren verschafte hem 
dus maar matige voldoening; de stuwing die hem tot die beoefe-
ning had gedreven, 't verlangen zichzelf en meteen verschillende 
geestesstroomingen to verdedigen, bleek daartoe niet sterk ge-
noeg! Zoo is hij ook, naar der tijdgenooten oordeel en naar dat 
van onzen tijd, maar matig geslaagd met een volgend groot werk, 
dat in 1769 verscheen onder den titel: ,Aan het Vaderland", 
maar meer bekend is onder den naam, dien het bij de latere 
drukken droeg, „De Geuzen". Met de Geuzen voelde hij zich 
verwant; hun hopman Daem was een voorvader van hem, en het 
stout erop afgaan van dezen was een trek, dien hij ook in eigen 
gemoed voelde, of dien hij althans vereerde. Hij overpeinst het 
gedicht op eenzame wandelingen in de buurt van Wolvega, en 
stelt een twintigtal zangen to boek; dan wordt er een aanslag op 
zijn leven gedaan - zijn vijanden hebben hem, ook in zijn af-
zondering, verschillende lagen gelegd - en hij staakt zijn wan-
delingen en dan ook dit werk, dat speciaal op die wandelingen in 
hem groeide. Het voltooide gedeelte wordt dan uitgegeven. Hij 
heeft „De Geuzen" daarna viermaal gewijzigd en uitgebreid; in 
1776 had het gedicht den definitieven vorm. Het is meer lyrisch 
dan episch van toon, lyrisch ook in zooverre, dat de dichter ver-
schillende momenten van zijn eigen orngeving en eigen tijd erin 
aanroert: zijn vrouw, zijn zoon, die zeeman is, den aanslag op
1) Zoo komt het ons althans wel voor, waar hij Crebillon als gelijke van Corneille en 
Racine schijnt to beschouwen.
PIETJE EN AGNIETJE	499
zijn leven; - het Zeeuwsch Genootschap, dat hem altijd vrien-
delijk gezind is geweest, wordt er ook in verheerlijkt. In elk geval, 
hij heeft met dit werk - gelijk zijn broeder 't bedoelde met 
,,Friso" - in een tijd die arm aan kracht was, zij 't dan heel rijk 
aan zelfgenoegzame ,keurigheid", den Nederlanders hun groot 
verleden voorgehouden en getracht de verbondenheid met Oranje, 
die eenmaal ons behoud was geweest, nauwer aan to halen. Zij 
,,hadden iets to zeggen" en bezaten ook ongetwijfeld dichterlijken 
aanleg, Willem meer in 't verhevene, Onno, of wel Oene, meer 
in 't boertige, maar een rijke fantaizie was hun zoomin eigen als 
een fijn taalgevoel; dit laatste dan waarschijnlijk door den invloed 
van het Fransch, de hun het meest gemeenzame litteraire taal.
Hun werken zijn talrijk; we noemden er hier maar het meest 
markante deel van, het deel bovendien, dat in de volgende halve 
eeuw in den politieken strijd de meeste beteekenis zou krijgen.
Wat den comischen zin van Onno Zwier betreft, - hij heeft 
hiervan o.a. blijk gegeven in een gelegenheidsstukje bij de her-
denking van het feit, dat de Unie van Utrecht 't twee eeuwen 
had uitgehouden: ,Pietje en Agnietje of de Doos van Pandora", 
een bewerking - en wel zeer een uitbreiding - van een Fransche 
arlequinade, die ons matig aardig voorkomt ; de voornaamste 
bekoring schijnt ons - wat Been artistieke verdienste is - het 
typisch XVIIIde-eeuwsch gepastelleerde van de reeks landelijke 
tafereeltjes, die toch niet onnatuurlijk herderachtig zijn. Overi-
gens meenen we niet, dat het stukje de moeite van een nadere 
critiek verdient 0-
L itteratuur

Voor Huydecoper - die nog steeds wacht op een moderne biografie, welke 
alleszins zijn beteekenis moge wcergeven - zie men N. G. VAN KAMPEN, Geschie-
denis der letteren en wetenschappen 11 's-Gravenhage 1822) b1z. 161 en 196 en
G. D. J. SCHOTEL, Commentatio de meritis B. Huydecoperi in linguam literasque 
Belgicas (Lugdunum Bat. 1833-'34).
Voor Feitama:
Jan de Kruyff's lcvensbeschr jving in ,Leven der Nederl. dichteren en
dichteressen", uitg. d. , Nunst wordt door Arbeid verkregen" I, Leyden, 1782. 
M. J. MINDEiHOOD, La Heuriade dans la litterature hollandaise (Paris, 1927). 
J. VAN \LOTEN, Leven en werken van w. en O. Z. van Haren (Deventer, 1874).

1) 'Mar nog minder den lof, dat dit ,verreweg het allerbeste is, dat hier voor het 
tooneel in heel de l8e eeuw geschreven is", zools Prinsen oordeelt (,,Het Drama in de 
18e ecuw in west-Europa" - Zutphen, 1931 -, b1z. 424).
500
LITTERATUUR
J. H. HALBERTSMA, Het geslacht der Van Harens (Deventer, 1829). 
Id., Letterkundige Naoogst, II (Deventer, 1840). 
C. BUSKEN HURT, De Van Harens (Lett. Fant. VI, blz. 1). 
H. E. MOLTZER, Hareniana (Groningen, 1876).
N. BEETS, IVillem van Haren's Friso (in ,Verpoozingen op Letterk. gebied" -
Arnhem, 3de druk 1883-b1z. 41.),
H. J. POLAx, De gebroeders Van Haren (Studien, -Zutphen, 1888 -biz. 1). 
J. A. F. L. VAN HEECKEREN, Een voorganger van Multatuli (Taal en Letteren 
IV, blz. 329).
Id., De Geuzen van 0. Z. van Haren (ibid. b1z. 347).
J. KoopMANS, Willem van Haren's Friso (De Beweging III, III blz. 166 en 
304).
D. C. NgxoFF, De staatsman-dichter Willem van Haren (Nederland 1901, III,
b1z. 183).
H. J. L. VAN HASELEN, Willem van Harens Gevallen van Friso (Alphen, 1922). 
W. H. F. MANSFELDT, Agon Sultan van Bantam; geen voorlooper van 3fultatuli
(De Gids 1920, IV, blz. 307).
W. VAN RiESEN, Een opzienbarend huwelijk in de 18e eeuwv (W. van Haren en
Marianne Charles) (Haagsch Maandblad 1937, Ii, b1z. 77).
E. DU PERSON, Schandaal in Holland. (Onno Zwier van Haren) ('s-Gravenhage, 
1939).
HET,,GEWRICHT" IN DE XVIIIDE EEUW

Het sociale feit, dat in West-Europa den aanvang van een 
nieuw tijdvak beduidt, is de emancipatie der burgerij. We kun-
nen zeggen dat die zich daar voor het heerschend bewustzijn 
ongeveer in de zestiger jaren van de XVIIIde eeuw voltrekt.
Van „nieuwe denkbeelden" pleegt men to spreken, wanneer 
een nieuwe periode van de beschavingsgeschiedenis aanbreekt. 
Er zijn geen nieuwe denkbeelden, en ze zijn er, naar de historie 
zich heugt, nooit geweest; hoogstens zijn er, in uitgebreiden zin, 
nieuwe technieken. Maar er zijn denkbeelden die, zoo oud als 
alle andere, zoo oud als „de wereld", op een bepaald oogenblik 
de overhand kunnen krijgen over andere waarbij in de laatste 
periode de meerderheid der menschen zich neerlegde.
Toen we over de plaats van Justus van Effen in onze bescha-
ving spraken, gewaagden we reeds van Engelschen invloed. Ter-
wijl hij - en Poot, en Langendijk - gebukt blijven gaan onder 
de zware atmosfeer der ideeen welke de ,pruiken" van den 
pruikentijd handhaafden, heeft zijn wezen, niet sterk genoeg om 
zich bewust to ontworstelen, toch aanvlagingen moeten ervaren 
uit een klimaat waarvan hij telkens even moet hebben vermoed, 
dat hij daar beter had kunnen gedijen. Uit Engeland. Engeland 
toch was, al voor de XVIIde eeuw, het land waar de democra-
tische idee het meest algemeen werd begrepen en in de praktijk 
aanvaard; - er is daar dan ook geen revolutie noodig geweest 
om de burgerij aandeel aan de macht to geven, zoo min als 
in de XXste eeuw „labour" gewelddadigheden behoefde om zich 
to doen gelden.
De kunst is de stem van yolk en tijd; de massakunst, het 
tooneel, doet die stem het helderst hooren. Zeker, men verneemt 
op die wijze geen diepdoordachte inzichten, zooals bijvoorbeeld 
wanneer men luistert naar een fijnen geest,als i.c. Locke, of Montes-
quieu, die de formules vinden voor de als nieuw ervaren levens-
beschouwingen. Maar men verneemt iets dat voor ons in dit 
verband belangrijker is: in hoeverre de groote massa vatbaar was
502	HET BURGERLIJK DRAMA IN ENGELAND
voor, instemmend stond tegenover bepaalde opvattingen. Want 
een tooneelstuk, dat dit gevoelen niet opwekt, ,gaat" niet, of 
althans heeft geen succes. De indruk van „massakunst" is een 
veel duidelijker symptoom van de geestesgesteldheid van een 
tijd dan kunst van meer individueel karakter 1). Bovendien is 
het tooneel in de XVIIIde eeuw nog steeds, zij het in mindere 
mate dan in de XVIIde, de voornaamste vorm van artistieke 
ideeen-uiting.
In Engeland nu dateert het stuk, dat men als het eerste bur-
gerlijke drama beschouwt, „George Barnwell, or The Merchant 
of London" door George Lillo (die zelf ook een merchant of 
London was, namelijk een juwelier) van 1731. Het had een 
ontzaglijk succes. Daarmee krijgen we dan een soort tooneel-
stukken, die een ernstige handeling vertoonen, waarin lieden 
uit den burgerstand als hoofdpersonen optreden, en die een na-
drukkelijk moralizeerende strekking hebben. Lieden van den 
burgerstand waren tot then zeer zelden de hoofdpersonen in een 
ernstig stuk geweest 2) ; men vond die alleen geschikt als lach-
wekkende elementen. Nu eischt de burgerij eerbied voor haar 
eigen denkwijs, haar moraal. Lillo's stuk en eenige andere in 
hetzelfde genre werden in het Duitsch en in het Fransch vertaald; 
via het Fransch, krijgen we een - op den langen weg danig ver-
hanselde - Nederlandsche versie, maar eerst in 1767 3). Wat dat 
verhanselen betreft, het is uit cultuurhistorisch oogpunt zeer 
leerrijk to zien, welke veranderingen het stuk in verschillende 
landen onderging en hoe het daar werd opgenomen 4).
Intusschen komt Frankrijk, voornamelijk langs eigen weg, ook 
tot het burgerlijk drama, dat zich daar, via de ,com6die lar-
moyante", uit het blijspel ontwikkelt; - in Engeland ontwikkel-
de het zich uit het treurspel; daar heeten dan ook de eerste stuk-
1) Over tooneel als massakunst meen ik to mogen verwijzen, naar mijn opstel 
„Massasuggestie en Tooneeltechniek" in den bundel ,Studien over Litteratuur en 
Tooneel" (Maastricht, 1924), b1z. 379.
2) Over de enkele elementen die in de Oudheid en in de XVIIde eeuw aan het bur-
gerlijk drama doen denken, zie G. Lanson, ,Nivelle de la Chaussee et la Comedie 
larmoyante" (Paris, Hachette, 1887) b1z. 82-87 en 106 vgg. Als een zeer curieus 
specimen van een vroeg burgerlijk drama in onze vaderlandsche tooneellitteratuur 
wezen we op Colyn van Ryssele's,,Spyegel der Minnen". Zie hiervoor b1z. 185.
3) ,Adelaert, of de zegepralende deugd".
4) Zie Alex von Weilen, Der ,Kaufmann von London" auf deutschen and fran-
zSsischen Buhnen; in „Beitrage zur neueren Philologie Jacob Schipper dargebracht" 
(Wien and Leipzig, 1902, b1z. 220).
EN IN FRANKRIJK	503
ken van dit genre die wij nu burgerlijke drama's noemen, in den 
tijd van hun ontstaan „tragedies".
Door een speciale ontwikkeling dan van het Fransche blijspel 
na Moliere - Destouches, Piron, Nivelle de la Chaussee - waar-
bij we in dit verband niet kunnen stilstaan, ontstaat dus in dat 
land het burgerlijk drama, het drama in dienst van de verstande-
lijke ,verlichting". Diderot publiceert in 1757 zijn ,Fils naturel", 
met de drie „Entretiens sur le Fils naturel" ; dat is het eerste stuk 
in Frankrijk, waarin de schrijver met vol bewustzijn iets geheel 
nieuws wil geven; met de theorie van dat nieuwe.
De voornaamste Tendenz van dat burgerlijk drama is ,terug-
keer tot de natuur", hetzelfde beginsel, dat Rousseau als richt-
snoer van het heele leven in de maatschappij voorstond. De 
natuurmensch wordt - niet zelden op ons nu komisch-naief 
aandoende wijze - verheerlijkt, en wie althans dicht bij de 
natuur staat : de landman, in tegenstelling met den stedeling, en 
vooral: de arme, in tegenstelling met den rijkaard. De armen zijn 
heiligen, de landbouwers verrukkelijk teedere en naieve zielen, 
die met tranen in de oogen de zon zien opkomen en dan een 
hymne aan God aanheffen. Weet deze dramaturgie dus zeer wei-
nig maat to houden in haar gevoelens voor haar troetelkinderen, 
men moet erkennen dat ze opkomt voor iedere groep menschen 
die ze in de verdrukking ziet, en pleit tegen al de maatschappe-
lijke vooroordeelen, die bij het burgerlijk rationalisme geen ge-
nade kunnen vinden. Zoo wordt er voor de vrouwen gepleit ; die 
blootstaan aan bedrog en verleiding 1) ; de groote burgerlijk-
rationalistische waarheid: de gelijkwaardigheid van den mensch 
in alle beroepen wordt verkondigd, het duel als een dwaasheid 
gesignaleerd, de onrechtvaardigheid betoogd van het feit, dat de 
familie van veroordeelden deelt in hun schande; er wordt ge-
wezen op de feilbaarheid van de rechtspraak, - alles nog heden 
geliefde motieven van burgerlijk protestbetoog in trein en tram! 
Uiteraard laten de moralisten van het drama zich ook niet on-
betuigd in zake godsdienst en politiek; de meesten zijn deisten, 
zeer vrijzinnig, en komen ook voor de protestanten op; b.v. 
Fenouillot de Falbaire in zijn ,Honn6te Criminel" (1767), reeds 
het jaar na zijn verschijnen tweemaal in het Nederlandsch ver-
1) O.a. door Beaumarchais, in zijn ,,Eugenie" (1767).
504	HET BURGERLIJK DRAMA IN FRANKRIJK
taald; het komt voor op het repertoire van den Rotterdamschen 
Schouwburg, onder de directie van Corver. Over het algemeen 
heeft het Fransche burgerlijke drama een pacifistische, inter-
nationalistische, antimilitaristische strekking.
We spreken nu, waar ze ons de toonaangevende geestesrichting 
duiden, over deze verschillende Tendenzen van het drama; over 
welks geschiedenis we voor 't oogenblik niet verder to handelen 
hebben. De geestesrichting dan verburgerlijkt; het statig, vorm-
vast, maar hol geworden, niet meer door innerlijke stuwing ge-
sterkt classicisme bezwijkt. Er zijn, uiteraard, protesten; er is 
strijd. Een hevig protest komt er bijvoorbeeld van de conservatief 
classicistische kringen naar aanleiding van Beaumarchais' ,Les 
deux amis, ou le Negociant de Lyon", een stuk dat speelt in de 
zakenwereld, en waarbij de intrigue uitgaat van het gegeven, dat 
er een wissel zal worden aangeboden, dien de debiteur niet kan 
betalen. Tegenwoordig zijn dergelijke gegevens schering en 
inslag; niemand die nu de beteekenis van ,het geld" niet meer 
erkent! In dien tijd vond men dit echter nog van een ongehoorde 
platheid! Hemel! Het ernstige tooneelspel, dat de strijd van 
heroen en koningen tot onderwerp placht to hebben, waarin men 
de onschendbare majesteit van goddelijke wetten met huiverend 
ontzag leerde schouwen, - in dat ernstige tooneelspel bestond 
de ,tragiek" nu hierin, dat er een man met een rekening zou 
komen en dat men hem niet kon betalen ! ! Het was ver gekomen ! 
Ja, - in zekeren zin wel. In elk geval was het hiertoe gekomen, 
dat de classieke idee, die anderhalve eeuw was vereerd, werd 
onttroond....


We stonden bij deze troonwisseling der ideeen stil, die we het 
duidelijkst waarnemen in de verkondigingen van het tooneel of 
en de toejuichingen door het - breeder geworden - tooneel-
publiek, omdat we hier het duidelijkst „den nieuwen tijd" zien; 
en we spraken speciaal over wat er to dezen in Frankrijk ge-
beurde, omdat Frankrijk op tooneel- en letterkundig gebied den 
toon aangaf; omdat men te onzent met geestdrift de daar ver-
kondigde denkbeelden overnam. Ongetwijfeld zijn er to onzent 
ook Engelsche invloeden; o.a. de Spectator-beweging, die, 
naar we zeiden, tot in de XXste eeuw voortduurt. En dan
HET POLEMISCH ELEMENT	505
Richardson. Er zijn ook moderne Duitsche invloeden, maar die 
zijn dan gemeenlijk van Franschen oorsprong; de groote man in 
Duitschland to dezen, Lessing, is een volgeling van Diderot ; dat 
zijn werk anders getint is dan dat van zijn voorganger, en dat 
het, vooral, geheel anders door zijn publiek wordt opgeno-
men en tot eigenaardige anders-gerichte navolgingen leidt, is 
een gevolg van de zoozeer anders georienteerden Duitschen 
geest 1) en van den ,anderen" maatschappelijken toestand in 
Duitschland.
We komen op al deze invloeden en motieven terug bij de be-
spreking van de kunst in ons land in de bewogen laatste vier 
decennien der XVIIIde eeuw; willen echter nog een opmerking 
aan de meer gedetailleerde behandeling van dit tijdvak laten 
voorafgaan. Deze : dat, waar men het eigen en onmiddellijk nabije 
leven nu wel als zoo belangrijk durft en kan beschouwen, dat 
men dit tot onderwerp maakt van zijn kunst, terwijl men dat 
leven dan ook gaat weergeven in den vorm dien men als den bij 
dezen inhoud meest directen en juisten beschouwt, die weer-
geving in den aanvang - dat is in de periode waartoe wij nu met 
onze geschiedschrijving zijn genaderd - uiteraard moest lijden 
tot een polemischen nadruk op deze belangrijkheid en beschrij-
venswaardigheid. We krijgen - en dat alweer vooral op het 
tooneel, maar ook in de „leeslitteratuur" - een zekere pathetiek 
in de uiting van het ,burgerlijke" levensgevoel en van de burger-
lijke denkbeelden; een neiging ook om, waar de gelegenheid tot 
dergelijke uitingen ook maar eenigszins mogelijk schijnt, daarvan 
gebruik to maken. Men wil getuigen, en laat ook zijn personnages 
zooveel mogelijk getuigen, dikwijls in strijd met de waarschijn-
1) Er zijn weinig voorbeelden denkbaar, die zoo duidelijke aanwijzingen geven in 
zake de ,kleuring" van een bepaalde strooming door de gebieden waardoor zij haar 
loop neemt, als de wijze waarop Lessings „Miss Sara Sampson", zijn „Minna von 
Barnhelm" en vooral zijn „Emilia Galotti" de Duitsche tooneelschrijfkunst inspiree-
ren. De „Minna" bijvoorbeeld leidt tot de genres ,Patriotenstilek", dat het verlichte 
despotisme huldigt, en „Soldatenstuck", het stuk met sold aten-tafereelen; het Pa-
triotenstuck baseert zich op het succes van de rechtvaardigheid des konings tegenover 
den majoor von Tellheim, het Soldatenstuck op de scenes met Werner. Met de ,na-
volgingen" van „Emilia Galotti" is het nog merkwaardiger gesteld. Dit stuk, dat in 
allegorischen vorm, spelend in Italie, Duitsche toestanden hekelt, het eerste sociale 
drama, het, door het uitblijven der ontlading, strafste en stroefste drama van dien tijd, 
wordt - vanwege de italianita! - het uitgangspunt van de uitbundige Sturm- und-
Drang-beweging. Men leze hierover het belangwekkende boekje van Arthur Eloesser, 
„Das burgerliche Drama, Seine Geschichte im XVIII. and XIX. Jahrhundert. (Berlin 
1898).
506 HET SENTIMENTEELE EN HET THEATRALE ELEMENT
lijkheid en zonder zich erom to bekommeren dat die personnages 
aldus een bedenkelijk eigenwijs figuur zullen maken; - wat 
allerminst bedoeld is, want men wil de lieden, die aldus des 
schrijvers denkbeelden verkonden, in de eerste plaats als sympa-
thiek poneeren. Ook leidt het zich verdiepen in - en als zeer be-
langrijk zien van - het eigen gevoel tot sentimentaliteit; een 
zoodanige zelfs, als, in haar excessen, niet als natuurlijk, integen-
deel, als zeer onnatuurlijk en dwaas aandoet; .... ons meer, 
(uiteraard), dan de in denzelfden gevoelsstroom bevangen tijd-
genooten. Het is een gewoon verschijnsel bij een reactie. Deze 
symptomen hebben trouwens verschillende aspecten ; men houde, 
bijvoorbeeld, in 't oog, dat nu de ,vorm", de oneigen inkleeding 
zooals die waartoe wij bijvoorbeeld Poot zich genoopt zagen, geen 
krachten meer vraagt, die krachten als 't ware vrij komen en zich 
uiten in een overdreven,,opblazen" van den inhoud.
De eind-XVIIIde-eeuwsche kunst is in al haar varieteiten 
natuurlijk hiermee nog niet ,verklaard" ; er zijn tal van elemen-
ten, die onderling door en op elkaar werken; het onnatuurlijke 
in de zeden is wellicht een even groote aanleiding geweest om 
naar „de natuur" terug to keeren, en in het pathos waarmee van 
dien terugkeer wordt getuigd, is ongetwijfeld niet alleen een 
reactie tegen, maar ook een voortzetting van de classicistische 
rhetoriek to zien .... Zooals bijvoorbeeld ook, wanneer men op 
het tooneel het dagelijksch leven beweerde weer to geven, dit 
aanvankelijk nog, waar 't ernstige situaties gold, valschelijk 
geschiedde in den toon en in de houdingen der tragedie; vandaar 
- naar ik meen - dat in dien tijd het woord ,theatraal" de 
eigenaardige beteekenis kreeg, die men er thans aan hecht 1).
We gaan nu over tot de kunst die aan al die gevoelens to 
onzent ontsprong.

BETJE WOLFF EN AAGJE DEKEN

Betje Wolff, op zichzelf om haar talent de aandacht waardig, 
is tevens een geschikt voorbeeld waaraan zich de verschillende 
stroomingen welke in dezen tijd over de geesten in ons land ko-
men, laten demonstreeren. Haar aangeboren vrijzinnigheid stelt
1) Dit nader uiteengezet in mijn artikel ,Theatraal" in Ts. v. Ned. T.- en Letterk. 
XL, b1z. 30.
BETJE BEKKER	507
haar open voor wat de Spectatoren aan beschouwelijkheid bren-
gen, en doet haar Rousseau's leeringen met geestdrift opnemen; 
zij vereert Richardson en volgt hem na in de techniek van zijn 
romans en dat op een wijze die ons een verbetering toeschijnt, wat 
den inhoud van de boeken betreft.
Zij, Elizabeth Bekker, word in 1738 to Vlissingen geboren. Zij 
voelde zich in haar omgeving weinig thuis; misschien kan dat 
eenigszins hierdoor verklaard worden, dat haar ouders geen echte 
Zeeuwen waren : haar vader was van Noordhollandsche afkomst, 
haar moeder een Vlaamsche. Ze was een kittig, vroolijk ding, 
dat nogal rap zei wat haar voor den mond kwam - ze is dat haar 
heele leven blijven doen --- en verwekte zoo nogal wat opspraak; 
ook dat is haar heele leven door het geval geweest. Ze is ook al 
vroeg aan 't lezen; voor haar tiende jaar leest ze al - en dweept 
met - de toen vermaarde dichteres Lucretia Wilhelmina van 
Merken. Doze leeft voornamelijk in de herinnering van het tegen-
woordige geslacht door de vermelding van haar leerdicht ,Het 
Nut der Tegenspoeden" op het avondje van de familie Stastok; 
de lof die haar aldaar word toegezwaaid en waarvan het effect 
op wel zeer droge en weinig komieke wijze door den droogko-
mieken heer Dorbeen word bedorven, kon weinig bijdragen tot 
haar waardeering. Kloos heeft dit ,eenvoudig rechtvaardig" 
trachten to verhelpen, maar het valt to betwijfelen of dit veel 
zoden aan den dijk heeft gezet. Heeft Lucretia Wilhelmina beter 
verdiend ? We vreezen. De philoloog Ruhnkenius kende haar op 
grond van haar heldendicht Germanicus ,deselve onsterfelijk-
heid" als Homerus en Vergilius toe, maar al heeft zij cenige ver-
zen met stemming erin geschreven, het valt to betwijfelen of zij 
zelfs een mindere soort onsterfelijkheid verwerven zal. Ze was 
een achterkleindochter van Gerard Brandt, een afstammeling 
dus ook van van Baerle, en wat er in haar werk to waardeeren 
valt, is een laatste nagalm van het geluid der groote eeuw, maar 
over het algemeen kan men zoowel haar ,Germanicus" als haar 
„David" en haar „Tegenspoeden" berijmd proza noemen; - 
dat, ongetwijfeld, vrome en verstandige beschouwingen bevat. 
Zij schreef voorts, evenals haar echtgenoot, N. S. van Winter, 
eenige tooneelstukken; de hare behandelen vaderlandsche onder-
werpen: „Maria van Bourgondie", „Jacob Simonsz. de Ryk", 
,,Hot Beleg der Stad Leyden". We komen op het tooneel van
508	BETJE WOLFF
dezen tijd nog terug; dat we hier even ingingen op het karakter 
van het werk van Lucretia van Merken, vindt zijn oorzaak hierin, 
dat we daarmee meteen een schetslijn trekken ter karakterizee-
ring van Betje Bekker, die, in overeenstemming met vele andere 
tijdgenooten, deze vereerde figuur prijst als „de grootste Dichte-
resse onzes Lands". Nobele denkbeelden gingen Betje boven 
nobele poezie, of liever: zij beoordeelde de waarde der poezie naar 
de denkbeelden daarin uitgedrukt.
Het levendige, licht ontvlambare meisje heeft toen een harden 
schok to doorstaan gekregen. Een jonge vaandrig van het Staat-
sche leger maakte haar 't hof en wist haar to bewegen met hem 
to vluchten. Al heel gauw ontnuchtert en kwetst zijn optreden 
haar; ze keert terug, maar de gebeurtenis heeft haar een word 
geslagen; die man blijft - het zal twintig jaar later nog in haar 
brieven blijken - haar eenige wezenlijke liefde, maar haar 
hartelijk optimisme is geknakt. Dat avontuur met den vaandrig 
zal ze later ook, onder andere, in haar roman „Sara Burgerhart" 
herdenken. Ze gaat om de stormen der Vlissingsche babbelzucht, 
waarin haar schijnvrome broer ijverig meedoet, to ontwijken, een 
pons in Amsterdam logeeren, komt dan weer thuis terug, maar 
't valt haar dan nog moeilijker daar to leven. Als zij een-en-twintig 
jaar is, trouwt zij met den vijftigjarigen Ds Wolff, predikant 
in de Beemster, then ze ternauwernood kende. Verlangen om 
uit haar omgeving weg to komen mag wel het hoofdmotief tot 
dit huwelijk zijn geweest.
Dus gaat Betje naar de Beemster, maar het huwelijk geeft 
haar weinig rust, wellicht doordat haar man haar al to rustig 
was. De eerste tien huwelijksjaren waren vrij moeilijk, maar dan 
schijnt zij zich geschikt to hebben; ze leert haar echtgenoot als 
een vader en leermeester beschouwen, in haar studie en letter-
kundige bezigheid mag hij nu deelen, in 1772 schrijft hij een ver-
dediging van zijn vrouw, die over de denkbeelden, in haar werken 
neergelegd, nogal eens was aangevallen.
Want ze had al heel wat geschreven. Gedichten, vertalingen, 
ook, reeds in deze periode, proza. Het proza zal later het artistiek 
belangrijkste deel van haar werk worden; eigenlijk het eenige 
artistiek belangrijke. In deze eerste periode van haar huwelijk 
schrijft zij onder andere in „De Grijsaard", een van de tijdschrif-
ten die in navolging van Van Effens ,Hollandsche Spectator"
SPECTATORIALE GESCHRIFTEN	509
waren opgericht. We hebben reeds, over Van Effen sprekend, 
deze geschriften aangeduid, en wijden daarover niet nit; ze zijn 
ongetwijfeld belangrijk als documenten voor onze beschavings-
geschiedenis, maar men vindt in deze bergen be- en vertoogen, 
pro en contra alle mogelijke vraagstukken-van-den-dag, slechts 
bij uitzondering iets dat letterkundige waarde bezit. Ds. Hartog 
heeft in het einde van de vorige ecuw een, ook door de vele met 
smack en typeerend gekozen citaten, aardig boek over deze 
periodieken,voor zoover ze in de NVII Ide eeuw vallen, geschreven. 
Interessant zijn ze ook als het begin van het tijdschrift-wezen, dat 
in de volgende eeuw zulk cen omvang en beteekenis voor heel 
het maatschappelijk en inzonderheid voor het letterkundig 
leven krijgen zal. Om een paar van deze bladen to noemen, daar 
is eerst de ,Algemeene Spectator", dan de ,Nederlandsche 
Spectator", dan een tijdschrift waarin voor 't cerst de bijdragen 
geregeld onderteekend worden : „De Philantrope". Dit blad ver-
scheen van 1756 tot 1762; de tijd wordt bewogener, de strijd der 
meeningen wordt feller, deze Philantrope - de naam is een 
vaandel! - is voor den historicus belangrijker dan wat vooraf-
ging. De fakkel - ze zij dan wel eens wat rookerig - wordt 
doorgegeven : de volgende drager noemt zich „De Denker" 
(1763-1775). Hier vinden we onder de schrijvers - in dien tij d 
althans - zeer bekende namen : Van Engelen, Van der Meersch, 
Nomsz, P. Loosjes.... Simon de Vries ook, een merkwaardig 
Deventenaar, oorspronkelijk werkzaam in zijn vaders bier-
brouwerij, maar al spoedig - op zijn zestiende jaar - student 
en tooneelschrijver, die zich tot een bekend geleerde ontwikkelde, 
belangstellende zoowel in Egyptische en Chineesche geschiedenis 
als in wis- en natuurkunde, cen karakteristieke figuur in dezen 
tijd van onderzoek en ,verzamelende" geleerdheid. Dan komt 
„De Grijsaard" (1767-1769) waarvan Betje Wolff tot de belang-
rijkste medewerkers behoorde ; ze gaf daarin o.a. de vertaling 
van een beschouwing van lady Montague over het huwelijk, die 
een bijdrage beduidt tot onze kennis van het innerlijk leven der 
vertaalster; voorts, minder persoonlijk, meer in den spectator-
trant, een en antler over ware. en valsche vroomheid en over het 
noodzakelijke van een degelijke opvoeding ook voor meisjes, 
ook artikelen van letterkundigen , ook van belletistrischen aard. 
In later jaren, na den dood van haar man, geeft zij „De Borger"
510	BETJE WOLFF BESPIEGELT
nit. Er zijn meer van die spectatoriale geschriften; een ervan, 
een vooral aan de letterkundige critiek gewijd naaandschrift, ver-
dient hier nog vermelding: de „Vaderlandsche Letteroefeningen", 
in 1761 door Cornelis Loosjes opgericht; weldra, sedert 1764, 
maakte ook Petrus Loosjes Az. deel nit van de redactie; de 
laatste redigeerde vooral het mengelwerk, de eerste zorgde voor 
de critiek. Beide redacteurs waren doopsgezind predikant ; hun 
tijdschrift ademde een vrijzinnigen geest, waardoor het felle 
aanvallen van de ,precysen" to lijden had. We zien dus de 
,,Vaderlandsche Letteroefeningen" - de volledige titel luidde 
„Vaderlandsche Letteroefeningen, behelzende oordeelkundige 
berigten van de werken der beste Schrijveren, Nauwkeurige 
Gedagten over verschillende Onderwerpen, benevens Vrijmoe-
dige Aanmerkingen over Nederlandsche Werken en Schriften, 
die dagelijks in ons Vaderland uitkomen" - we zien, hoe dit 
tijdschrift typisch-onderwetsch van allure, dat men tegenwoordig 
(het is waar: meestal zonder het ooit ingezien to hebben) als het 
toonbeeld van iets oudbakkens pleegt to beschouwen, in zijn 
jeugd van een ergernis-wekkende vooruitstrevendheid werd 
geacht. Wat van meer letterkundige, maatschappelijke en poli-
tieke bewegingen geldt.
We komen op dit tijdschrift en zijn denkbeelden terug; voor 
't oogenblik is het onze taak de geestelijke atmosfeer aan to 
geven, waarin Betje Wolff leefde, den geestelijken strijd aan to 
duiden waarin zij zulk een belangrijk aandeel zou nemen. Waarin 
zij trouwens reeds in de eerste tien jaren, de ongelukkige periode 
van haar huwelijk, een groot aandeel nam. Ze schrijft en vertaalt 
allerlei ,Bespiegelingen", levert haar aandeel tot de Arcadia-
litteratuur met een geestdriftige beschrijving in verzen - of 
althans in rijmen - van het heden en verleden van haar geboorte-
eiland Walcheren, en vertaalt Craig's ,Leeven van Jezus Chris-
tus"; - daar vond ze dat ,redelijke geloof" welks veldwinnen 
een van de kenmerkende symptomen van den toen nieuwen tijd 
was, en dat zij van harten wi1 propageeren. Met de liefde heeft 
zij afgedaan, ze wil althans ermee afgedaan hebben, en het is 
niet aan to nemen, dat ze anders dan om haar man to plagen - 
haar man, dien ze wel cens vergeleken moet hebben met den 
jongen, lichtzinnigen, heerlijken schobbejak, dien ze niet ver-
geten kon - dat ze om hem jaloersch to maken wel eens heeft
HAAR VRIENDSCHAPPEN	511
gecoquetteerd met een iets jongeren, maar toch ook bijna vijftig-
jarigen weduwnaar-en-domine nit de buurt. Vriendschap, ja, 
die kan ze gevoelen, ook de ,vervoerende" nuance van vriend-
schap, die dan een internationale mode is, in Duitschland wel 
zeer, maar ook in Frankrijk; - een vriendschap die soms ,amiti6 
amoureuse" kan worden en vandaar nog verder kan moduleeren. 
Rousseau met wien ze dweept, niet het minst om zijn dweperijen, 
had haar in leven (Madame de Warens) en werk (,,Julie") een 
gevaarlijk voorbeeld gegeven. „Vriendschap is mijn idole, maar 
mijn vriendschap is zo teder", heeft zij eens in een brief geschreven, 
,,dat zij met behoeft to wijken voor de liefde van een Duitscher". 
- Ja, maar zij beseft wel bet surrogaat-karakter van die vriend-
schap;.... en ook van haar dichtwerk. ,Een ding is jammer, 
dat ik mijn wensch niet heb". Dan zou zij de wergild niet met 
haar „poetische fratsen" hebben lastig gevallen	Ik zou 
niets Gods ter waereld gedaan hebben dan mijne lieve jongen 
beminnen en nagt en dag mijn harsens hebben gebroken om tog 
zijn heele hart to houden, want ik zou er geen klein stipje van 
hebben kunnen missen".
Dat zit diep in die luchtige, zoo brutaal-vooruitstrevend 
doende Betje, die met zoo'n hoonende pret „de fijnen" uitdaagt. 
En wat die vriendschap betreft, ze heeft die blijkbaar wel in 
vurige en gevaarlijke nuance gevoeld voor den reeds genoemden 
domine Cornelis Loosjes, den oprichter en redacteur van de 
,,Vaderlandsche Letteroefeningen", dien ze ook wel zeer als haar 
leermeester beschouwde ; „den verstandigsten man, dien wij 
thans hebben", zooals ze hem betitelt. Later noemt ze zichzelf 
,,Loosjes Idole, 't werk zijner eige handen"; zij heeft in gerijmde 
brieven van de jaren '70 en '71 hem betuigd, dat hij voor haar 
„noodzaaklijk" was, maar in den laatsten brief betuigt zij tevens 
dat, als zij ooit iets meer van hem mocht begeeren, dan hoopt zij, 
zij 't met angst en beven, dat bun band, die thans al 't genoegen 
van haar leven is, ontbonden moge worden.
Als, na 1771 ongeveer, de verhouding tot haar man, die ook 
in de poezie liefhebberde - hij had in dichtmaat de bedijking 
van de Beemster beschreven ! -, beter is geworden, zien we een 
tweede periode van haar werkzaamheid beginnen. Haar vrijzinnig-
heid is intusschen dezelfde gebleven, daarvan getuigt onder andere 
haar ,Zedenzang aan de Menschenliefde bij het verbranden des
512	SANTHORST
Amsterdamschen Schouwburgs" (1772), een fel-verontwaardigd 
strijdschrift, gericht tegen hen, die in dien brand, waarbij ver-
scheiden menschen omkwamen (ook sommigen ten gevolge van 
een poging anderen to redden) een straffe Gods zagen; - er 
zijn stapels pamfletten over en weer over de beteekenis en de 
,,bedoeling" van dien brand verschenen 1), en men heeft het, niet 
alleen van steil-orthodoxe zijde, Betje kwalijk genomen dat zij, 
een predikantsvrouw, zoozeer partij trok voor bezoekers van een 
schouwburg ! Van hetzelfde j aar 1772 dateeren nog twee andere stee-
nen des aanstoots, haarrijmwerk,,De onveranderlijke Santhorst-
sche Geloofsbelijdenis" en,,De Menuet en de Dominees-pruik". Ze 
verschenen anoniem, maar ieder wilt, wie de schrijfster was. Sant-
horst was cen ridderhofstede bij NA'assenaar, toen in het bezit van 
Petrus Burmannus, die zich Secundus noemde, ter onderscheiding 
van zijn oom en vaderlijken vriend, die evenals zijn broer, Petri 
secundi vader, Franciscus Burmannus, hoogleeraar to Utrecht 
was geweest. Die Burmannen hadden al een bedenkelijk vrijzin-
nige reputatie; Petrus I had al door zijn ,Oratio pro comedia", 
die hij in 1711 gehouden had bij de opening van zijn colleges over 
Terentius en waarin hij speciaal ook een pleidooi van Moliere 
had uitgesproken, de vijandigheid van zes Utrechtsche predi-
kanten opgewekt, wat tot een pamflettenoorlog geleid had. 
Petrus II nu, hoogleeraar to Amsterdam en een vermaard La-
tijnsch dichter, was bekend als staatsgezind; hij was in alle geval 
een vurige verdediger van de vrijheid, had in 1769 den tegen 
Frankrijk opgestanen Corsicaanschen aanvoerder Paoli op 
Santhorst ontvangen en gehuldigd, en een Latijnsch gedicht 
aan hem gewijd; - Betje Wolff maakte er twee op hem in het 
Nederlandsch. Men dweepte op Santhorst, waar de professor 
een aantal gelijkgestemde aanzienlijke vrienden placht to ont-
vangen, met,,de vijf V's" (Vaderland, Vryheyd, Vreede, Vriend-
schap, Verdraagzaamheid)"; de orthoxe predikanten beschouw-
den Santhorst als cen broeinest van alle kwaad, beweerden ook 
- ten onrechte - dat men daar haat tegen den stadhouder 
predikte. Betje WVolff nu had ook wel eens een bezoek op Sant-
horst gebracht, zij behoorde echter niet tot dien kring, maar 
overtuigd dat het geestverwanten waren die daar samenkwamen,
1) In de hibliotheken to 's-Gravenhage, Amsterdam en Leiden (Bib. v.d. Nlaatsch. 
der Nederl. Letterkunde 1087 D6) vormen ze dikke dossiers.
DE MIENUIET EN DE DO\IINEESPRUIK	513
mcende zij cen goed werk to doen met van haar instemming to 
doen blijken door als ,eene zuster der Santhorstsche Gemeente" 
haar ,Onveranderlijke Santhorstsche Geloofsbelijdenis in rijm 
gebragt" in 't licht to geven; - waarbij zij een der vijf ,geloofs-
punten", ,Vreede", echter door ,het beste" verving; wellicht 
omdat zij den indruk had gekregen dat Petrus Secundus aller-
minst den strijd schuwde. Hij was echter over deze verandering, 
noch over dat ,zusterschap" noch over de ongevraagde publicatie 
van wat zij onderstelde dat daar in intiemen kring besproken 
was, gesticht; men zou ook meenen, vreesde hij, dat hij haar tot 
een dergelijke publicatie had bewogen. En Betje's man heeft 
toen - in een anonieme ,Apologie" - haar verdedigd, en Betje 
heeft openlijk verklaard, dat zij die ,belijdenis" op eigen gezag 
had opgesteld.
Ondeugender was zij nog wel in „De Menuet en de Dominees-
pruik", toegevoegd aan de ,Geloofsbelijdenis", een hekeldicht 
naar aanleiding van het geval dat een Groningsche ouderling 
bij het huwelijk van zijn dochter dansmuziek had laten spelen 
en zelf in een menuet had meegedanst, waarom hem door den 
kerkeraad het avondmaal was ontzegd. Betje maakte dit geval 
in haar gedicht belachelijk en liet den ouderling zich verdedigen 
o.a. met het betoog, dat de predikanten zelf al evenzeer aan de 
wereldsche ijdelheden meededen, daar zij pruiken droegen, ter-
wijl zij volgens de oude kerkelijke verordeningen alleen kalotjes 
mochten opzetten.
Er verschenen nog vele andere rijmwerken van haar in den-
zelfden geest ; ze zijn aardig genoeg om er kennis van to nemen, 
en als men nagaat wat er al naar aanleiding daarvan gaande 
werd in den lande, krijgt men een goed beeld van het geestelijk 
leven van lien tijd, waarin de dominees met vele middelen 
trachtten to blijven domineeren; een beeld vooral van den strijd 
voor meer ,redelijkheid", waarin Betje cen zoo geestig, maar 
daardoor to meer gehaat voorvechtster was. Wij kunnen er hier 
echter niet langer bij blijven stilstaan, to minder waar er bij al 
die vrijzinnigc rijmvaardigheid maar weinig poezie was. Had 
Betje alleen dat kunstgenre beoefend, dan zou haar naam zeker 
met zijn blijven leven. Met dat al, zij werd er langzamerhand een 
algemeen bekend persoon door, verguisd en hemelhoog verheven.
Uit deze jaren dateert haar kennismaking met Aagjc Deken.
"'ALCH	33
514	AAGJE DEKEN
Dat was een boerenmeisje, opgevoed in bet bekende Amster-
damsche weeshuis der Collegianten ,d'Oranjeappel". Ze was 
juffrouw van gezelschap geworden bij een weduwe en verpleeg-
ster van de zieke dochter van deze. Met dit meisje, Maria Bosch, 
had zij vriendschap gesloten; beiden schreven ze gedichten; na 
Maria's dood gaf Aagje in 1775 haar beider werk uit onder den titel 
,,Stichtelijke Gedichten". Een ware, ietwat weeke vroomheid en 
een groote vereering voor vriendschap - ,zielsvriendschap" - 
spreken eruit. Tegen een gemeenschappelijken vriend van Aagje 
en van Betje Wolff nu, den Amsterdamschen letterlievenden sui-
kerraffinadeur Jan Everhard Grave, sprak Aagje, op grond van de 
vele lasterpraatjes die er omtrent de Beemster predikantsvrouw 
in omloop waren, zeer smadelijk over haar. Dit werd Betje overge-
bracht, die zich daarover beklaagde, waarop Aagje haar een nogal 
eigengerechtigden, zij bet goed bedoelden brief schreef, waarin de 
brave collegiante betuigt, dat zij, ,waarlijk Betje",,,alles wat haar 
dierbaar is" er voor over wilde hebben, „konde ik uw gedrag naar 
uw hart vormen, konde ik u behouden, behouden voor eeuwig". 
En nu toont Betje zich op haar best. Zij schrijft niet, zooals we 
misschien van haar satirischen geest konden verwachten, een 
hoonenden, zelfs niet een ,hoogen" brief terug, maar een in zoo 
volkomen nobelen, waardigen, beminnelijken toon, dat Aagje 
diep beschaamd was en haar onder tranen vergiffenis vroeg. 
Het eind was een innige vriendschap, die tot haar dood - Aagje 
stierf negen dagen na Betje - voortduurde, Een vriendschap, 
die ook van bet grootste belang voor onze litteratuur zal blijken.
In 1777 sterft Ds. Wolff; zeventien jaar had Betje eerst meer 
„leeds" dan meer „liefs" met hem gedeeld. Zij vraagt nu haar 
vriendin Aagje met haar to gaan samenwonen. Dat was al, af-
gezien van de latere letterkundige gevolgen, een goed besluit. 
Die twee vrouwen - Betje was negenendertig jaar, Aagje zesen-
dertig- vulden elkaar aan en voedden elkaar op. Aagje had iets 
stemmigs, was gelijkmatiger van humeur, maar dan ook minder 
snel in hartstocht en ontroering gebracht dan Betje; beider 
beeltenissen spreken to dezen een duidelijke taal. Zij moet Betje 
iets van haar meerdere innerlijke rust hebben meegedeeld, Betje 
haar met haar kwiekheid hebben opgevroolijkt. Want daarvoor 
was Aagje per slot van rekening zeer ontvankelijk; de stemmig-
heid was haar meer door de omstandigheden bijgebracht, dan
SARA BURGERHART	515
dat het de uiterlijke vorm was van haar innerlijk. Toen haar 
uiterlijke ernst wat was ontdooid, bleek ze vol grappen to zitten. 
In menschen- en kunstkennis was Betje de meerdere, maar we 
hebben toch geen recht haar het grootste aandeel toe to kennen 
in de boeken die ze nu, samen, gaan schrijven.
Als Betje op den gestelden tijd na domine's overlijden de pasto-
rie meet verlaten, gaan de vriendinnen in De Rijp wonen. Van-
daar verhuizen ze in 1781 naar het buitentje Lommerlust to 
Beverwijk; Aagje had dit van een erfenis gekocht. Ze kwamen 
geestelijk alleszins dichter tot elkaar; Betje was een jaar na den 
dood van haar echtgenoot tot de doopsgezinde gemeente over-
gegaan, en bezoekt in 1779 met Aagje, die daar geregeld heen-
ging, Rijnsburg, het Collegianten-centrum. Haar breuk met het 
rechtzinnig Calvinisme was nu volkomen.
We zullen niet, zoo min als hiervoor, alles nagaan wat de 
vriendinnen to boek stelden ; het waren onder andere opvoed-
kundige werkjes, min en meer oorspronkelijk, vertaalde kinder-
tooneelstukjes.... Het belangrijkste boek dat ze flu to Bever-
wijk, in 't ,,rieten huisje" in den tuin van hun buitentje, schrijven 
en dat ook het belangrijkste letterkundige werk van hun geheele 
leven zou zijn, is de in 1782 verschenen „Historie van Mejuf-
frouw Sara Burgerhart (niet vertaald)", een boek dat, terecht, 
nog in onzen tijd veel gelezen wordt. We mogen het 't standaard-
werk van de Nederlandsche litteratuur uit de tweede helft der 
XVIIIde eeuw noemen en het is als zoodanig, wanneer we het 
vergelijken met bijvoorbeeld het work van Poot of Wellekens, 
cen merkwaardig symptoom van de verandering die zich in een 
halve eeuw had voltrokken.
De „Historie van Mejuffrouw Sara Burgerhart" was een roman 
in brieven. Had de beeltenis van Rousseau reeds de lees- en studeer-
kamer van Betje en haar man in De Beemster gesierd, aldus getui-
gende van Betje's ongemeene vereering voor dezen apostel van na-
tuur en natuurlijken godsdienst, hij was niet de eenige ,moderne" 
die door haar met geestdrift werd bewonderd. Richardson was 
ook een van haar helden. Terwijl de brief alslitteratuurreedseen 
belangrijk renaissance-verschijnsel was - we wezen hierop naar 
aanleiding van Hoofts werkzaamheid op dit gebied 1) - en terwijl
') Zie blz. 372.
516	RICHARDSON
ook in de Amadis-romans de helden en heldinnen elkaar lange 
brieven schreven, evenzoo in de Astree van Honore d'Urfe en 
in de heroisch-galante romans van Mademoiselle de Scudery, 
was de roman-in-brieven vrijwel een novum. Vrijwel, niet geheel. 
In de spectatoriale geschriften komen veel uiteenzettingen, 
en novellen, in den vorm van brieven aan den redacteur voor, 
en in dezen trant had Betje Wolff in 1776 ook al „Brieven" 
geschreven, de „Brieven van Constantia Paulina Dortsma, 
oudste dochter van Wijlen den Heere Paulus Dortsma, Licen-
tiaat in het Kerkelijke en Waereldlyke Regt, geschreven aan 
haare Nigt Scriblera van Utrecht" ; - de historie van een vroom 
zusje, dat op een erfenis aast, een van de vele werken waarmee 
ze ergernis bij de vromen wekte. Bij het schrijven van dezen roman 
nu had zij reeds illustere voorbeelden van romans-in-brieven in 
haar gedachten, n.l. de werken van Samuel Richardson (1689-
1761). De boeken van Richardson hebben een eeuw lang alge-
meene verwondering gewekt ; Prevost heeft „Pamela" en ,Cla-
rissa" in 't Fransch vertaald, met verzachtingen; Letourneur 
heeft dat later nog eens onverzacht overgedaan ; Goldoni heeft 
,,Pamela" voor 't tooneel bewerkt, maar vooral in Duitschland, 
en ook in ons land, was de invloed enorm; Klopstok dweept 
met Richardson, het werk van Wieland vertoont in zijn eerste 
periode zeer sterk zijn invloed, Lessing gebruikt bij zijn „Miss 
Sara Sampson" motieven nit Clarissa, Tieck, Achim van Arnim, 
Goethe bewonderen hem. Bij ons worden zijn romans vertaald 
door Johannes Stinstra. in de periode dat hij wegens zijn vrijzin-
nigheid als doopsgezind predikant to Harlingen was geschorst. 
Zoo was dan zijn werk hier zeer bekend. Het moest wel bijzonder 
in den smaak van Betje en Aagje vallen. Richardson was een 
aarts-moralist, en een man die zijn moraliseerende verhalen 
liet spelen in eigen tijd en omgeving. De titel van „Pamela", 
zijn eerste werk, is al een program: „Pamela or Virtue Rewarded. 
In a Series of Familiar Letters from a beautiful young damsel, 
to her parents. Now first published in order to cultivate the 
principles of Virtue and Religion in the minds of the youth of 
both sexes. A narrative which has its foundation in Truth and 
Nature; and at the same time that it agreably entertains, by a 
variety of curious and affecting incidents, is entirely divested by 
al those images, which, in too many pieces calculated for amu-
SARA 13URGERHART	517
sement only, tend tot inflame the minds they should instruct". 
Ziedaar reeds op het titelblad van zijn eerste werk - dat hij 
trouwens pas op zijn vijftigste jaar schreef - den heelen Ri-
chardson. En het is karakteristiek voor de nieuwe litteratuur, 
dat deze narrative which has its foundation in Truth and Nature, 
inderdaad berust op een ware geschiedenis. Maar de titel geeft 
ook in zooverre een beeld van de historic zelf, dat beide wel erg 
„fang" aandoen, zij het dat er veel spanning - cn stemming - 
in 't verhaal zit. Betje en Aagje, die den bricfvorm van Richard-
son navolgen, en wien ook moraliseerende en opvoedende be-
doelingen geenszins vree and zijn -- dat blijkt wel nit de opdracht 
aan de ,Nederlandsche juffers" - vermijden echter, we mogen 
wel zeggen : volkomen, het bezwaar van al to groote uitvoerig-
heid. Ook weten ze den moeilijken vorm knap vol to houden; 
de meeste brieven zijn als brieven niet onwaarschijnlijk, al vinden 
we, als we ze critisch lezen, nogal eens gevallen, dat een mede-
deeling wel zeer en uitsluitend voor het publiek dat den roman 
leest, is ingevoegd, terwijl ze als mededeeling in de correspondentie 
nogal opzettelijk aandoet.
Het bock geeft ons een beeld van een levendig, oolijk en gees-
tig, maar braaf meisje - ook Aagje had door de persoonlijke 
kennismaking met Betje geleerd, dat geestigheid en innerlijke 
ernst kunnen samengaan --, een meisje dat na vele wederwaardig-
heden haar geluk vindt ; „de fijnen' worden er voorts danig 
in aan de kaak gesteld; Betje had nog steeds niet afgerekend 
met de lieden van het soort van haar gluiperigen broer Laurens, 
die haar jeugd door zijn kwaadsprekerij had helpen verbitteren. 
Verschillende typen, in wie r namen reeds hun aard wordt aan-
geduid - een ietwat goedkoop, maar in alle Spectators en tot 
in de Camera Obscura gebruikelijk middel om een karakter to 
suggereeren! - geven ons samen een beeld van den tijd en de 
denkbeelden der schrijfsters, maar deze toevallige is waarlijk 
nict de eenige verdienste van bet boek: de oude vrijer Abraham 
Blankaart bijvoorbeeld is met cen fijn realisme, dat allerminst 
geestigheid uitsluit, gezien en gebeeld. In de ontwikkeling van 
het ,verhaal" zijn de schrijfsters wat onbeholpen; tweemaal 
moot bijvoorbeeld een onverwachte erfenis opduiken om de 
noodige oplossing en verrassing to geven, maar in het heele 
hock leeft zooveel gezonde, s.chalksche vreugde, zooveel menschen-
518	WILLEM LEEVENI)
liefde, er is een zoo fijn dooreenspelen van het licht der scherts 
en de schaduw van den ernst, dat we dit werk begroeten als 
een van de eerste en van de beste aankondigers van den nieuwen 
tijd, den tijd van een blijgeestig en ernstig realisme.
Het boek had een groot succes; er volgden heel gauw een 
tweede en een derde druk. Geen wonder, dat de schrijfsters zich 
aanstonds opgewekt voelden tot het schrijven van nog zoo'n 
roman. Dat was de ,Historie van den Heer Willem Leevend", 
een zeer uitvoerig werk, dat - blijkens de voorrede - ook ge-
richt was tegen, althans iets anders wilde geven dan de senti-
menteele romans die in deze periode - we komen hierop terug - 
hoogtij vierden. Intusschen, al hebben de schrijfsters in Lotje 
Roulin een exempel willen stellen wat de gevaren der sentimen-
taliteit betreft, ze zijn to zeer kinderen van hun tijd om niet ook 
nu en dan, met hun helden, tot diezelfde gevoelsfout to vervallen. 
Algemeen stelt men, ook reeds in den tijd der schrijfsters, dit 
werk beneden ,Saartje". Het moraal prediken en de leerzaam-
heid die we ook in het vorige werk nogal eens aantreffen, hebben 
hier een bedenkelijken omvang aangenomen, tot schade van 
vele personnages, die daardoor to vaak de weinig individualiteit 
vertoonende rol van porte-parole vervullen. Toch komen er in 
dit werk enkele prachtfiguren voor; de oude zeekapitein De 
Harde, en vooral tante Martha De Harde zijn onovertroffen, 
misschien fijner en geestiger gepenseeld dan eenige personnage 
in „Sara Burgerhart". Maar het verhaal is ook nog erg gerekt ; 
reeds na deel III - er verschenen er acht - begint de handeling 
to slepen, en dat blijft zoo. Er is dan ook van dit werk, waarvan 
de eerste deelen met groote gretigheid door het publiek werden 
gekocht en gelezen, nooit een tweede druk verschenen. Die af-
nemende belangstelling is nu eenmaal het gevaar van met tus-
schenpoozen verschijnende vervolgwerken; men had hetzelfde 
verschijnsel, nog belangrijk sterker geaccentueerd, kort voordien 
in Duitschland kunnen opmerken, waar de eerste zangen van 
Klopstocks ,Messias" verslonden werden en een matelooze 
geestdrift verwekten, maar lang voor de dichter - vijf-en-
twintig jaar later - aan het slot toe was, kon zijn voormalige 
vurige bewonderaar Lessing als inlciding in zijn geestig liederen-
boek zetten
NAAR BOURGONDIE	519
Wer wird nicht einen Klopstock loben 
Doch wird ihn jeder lesen? Nein.
Wir wollen weiniger erhoben, 
Und fleisziger gelesen sein -
Intusschen hebben Betje Wolff en Aagje Deken 't publiek 
geducht kwalijk genomen, dat zijn belangstelling niet duurzamer 
was, en hebben er zich vinnig over beklaagd, - natuurlijk 
geenszins de schuld bij zichzelven zoekend. Beide werken hebben 
weer den tijdgenooten aanleiding gegeven tot veel lof en ook tot 
veel bestrijding; men heeft nu eenmaal nooit straffeloos de 
schijnvroomheid ten toon kunnen stellen. Vooral Aagje heeft 
zich die critiek, waarbij het dan wordt voorgesteld of de beide 
schrijfsters met alien godsdienst den spot drijven, zeer aange-
trokken en is er melancholiek van geworden.
De politieke bewogenheden van die dagen zouden den dames 
weldra niet veel gelegenheid meer laten om zich in verdrietelijk-
heden om litteraire miskenning to verdiepen. Betje had zich in 
de laatste jaren steeds nauwer bij de Patriotten aangesloten, 
althans in allerlei uitingen den vooraanstaanden van deze 
richting sympathie betuigd; er is eenige reden om to gelooven, 
dat Aagje in deze gevoelens met haar vriendin meeging. Toen 
dan het Pruisische leger binnentrok ter versteviging van de 
positie van Willem V en Wilhelmina, besloten ze nit to wijken. 
Ze trokken naar Trevoux, een schilderachtig, aan de Saone ge-
legen Bourgondisch stadje, waar ze zich heerlijk gelukkig voel-
den, ,als God in Frankrijk". Aagje leert Fransch, ze schrijven 
,,Wandelingen door Bourgogne" en twee ietwat romanachtig 
opgezette opvoedkundige werken, ,Brieven van Abraham 
Blankaart" en ,Historie van Mejuffrouw Cornelia Wildschut", 
het laatste werk zeer onder den invloed van Richardsons ,Cla-
rissa Harlowe". Ze waren gaarne in Bourgondie gebleven, maar 
't was anders beschikt. Betje had in 1795 tot de Representanten 
van het yolk van Holland een request gericht, waarin.zij verzocht 
in 't genot to worden gesteld van het haar als predikantsweduwe 
toekomend pensioen. Het verzoek werd ingewilligd onder voor-
waarde, dat adressante dat pensioen in de Bataafsche Republiek 
zou verteren. In 1797 gaan de dames dan naar Holland terug. 
Ze vestigen zich in Den Haag. Hun zaakwaarnemer was bankroet 
gegaan, ze zijn plotseling arm, en moeten eerst op een paar
520	LITTERATUUR
kamertjes, later in een betere woning met tuin in de Herderinne-
straat, van hun pen leven. Oude en nieuwe vrienden brengen 
wat vreugde en licht in bet leven der begaafde vriendinnen. 
Ja, ze krijgen ook vrijwat uitnoodigingen, ze zijn nu eenmaal 
beroemde schrijfsters, en nog wel van de bovendrijvende partij, 
maar intusschen moot Betje vertalen, dat ze ,kikhalst", zooals 
ze dat in een van haar kostelijke brieven uitdrukt. Er komen 
aanvallen van ziekte en van melancholia; 't is voor beiden de 
oude dag. Vooral Betje heeft zware ziekteaanvallen to door-
staan; zij houdt zich flink en blijft arbeiden tot 't laatst. In 
1804 sterven zij, Betje 't eerst, Aagje negen dagen later. Zelfs 
hun graf getuigt nog van hun liefde voor den vooruitgang: ze 
liggen begraven op bet Scheveningsche kerkhof ,Ter Navol-
ging", een van de eerste begraafplaatsen - vandaar ook de 
naam - buiten de kerk.
Litteratuur
J. V1'. A. NABER, Elizabeth Wolff-Bekker en Agatha Deken (Haarlenm, 1912)
Hierin ook een opgaaf der werken van de dames).
H. FRIJLINK, Elizabeth Wolff-Bekker en Agatha Deken (Amsterdam, 1862). 
J. VAN VLOTEN, Elizabeth Wolff-Bekker (Haarlem, 1880). 
TH. JORISSEN, Over Aagjc Dekeu en Betje IVolff en Betje Wolff (In Hist. en
Literar. Studien, uitg. d. J. C. Matthes; Haarlem 1891, b1z. 389 en 463).
C. BUSKEN HUET, Sara Burgerhart en IVillem Lecvend (in Oude Romans 1,
blz. 89).
C. BUSKEN HUET, E. IVolff, .4. Deken en Jacoba Busken (Litt. Fant. 4de rks, 
VII, b1z. 1).
C. BUSKEN HUET, Daags ua bet feest (Litt. Fant. V, b1z. 167).
JAN TEN BRINK, De roman in brievcn (Amsterdam, 1889).
J. DYSERINCK, Brieven van Betje Wolff en .4agtje Deken (Den Haag, 1904). 
J. DYSERINCK, Van en over Betje Wolff (De Gids 1884, III, blz. 1). 
J. DYSERINCK, IVolff cn Deken (De Gids 1892, IV, b1z. 253). 
J. DYSERINCK, In de Beemster pastorie (De Gids 1903, 1, blz. 289). 
H. C. H. MOQUETTE, Over de ron:ans van Wolff en Deken (Rotterdam, 1898). 
L. KNAPPERT, Over Betje Wolff (De Tijdspiegel 1904 II, biz. 1 en 1905 I,
blz. 191).
J. KoOrsIANs, De Tendens in de Willenn Lcevend (De Beweging 1910, III, 
b1z. 113 en 229).
J. PRINSEN J. Lz., Het sentimenteele bij Feith, Wolff-Dekcn en Post (De Gids 
1915, 1, b1z. 45, 236 en 512).
A. DE VLETTER, Dc opvoedkundige dcnkbeclden van Belle Wolff en .4agjc 
Dekcn (Groningen, 1915).
M. H. VAN CArerEN, De historic van mejuffroulu Sara Burgerhart (Over Lite-
tatuur, b1z. 251).
H. C. M. GnIJ5EN, Betje IVolff in verband suet het geestelijk lcven van hear tijd 
(Rotterdam, 1919).
SENTIMEN I ALITEIT
521
H. C. 9I. GnilsEN., .4aejc Dcken in I:aar .4msterdanmchen tijd (1771-1777) 
(De Gids 1920, III, blz. 341).
H. C. M. GnrlsEN, Sanzeuucrkineran Wolf f en Dekcn (De Gids 1922, III, b1z.96). 
H. C. M. GnilssN, IVolff en Dekens rnnzans uit haar bloeitijd (De Gids 1923, 
II, blz. 114).
D. F. SCIEI-RLFER, Het eral ran E. Wolff en _4. Dekcn (Ned. Spectator 11,010, 
b1z. 66).
H. M. OF HAAN, De inrlocd ran Richardson op Jane Austen en op Aederlandsche 
autcurs (Nieuwe Taalgids XXIX, b1z. 274).
DIRK COSTER, De tijd, de goede tijd (Ool: naar aaiileiding van Willeum Leevend) 
(De Stein SIII, II, blz. 1201).
ANDRh SCIIILLINGS, E. W0111-Bekker cn .4. Dcken cn ,Sara Burgerhart" 
(Nederland 15 April 1938, blz. 16).
H. J. VAN \\IELINK, Letjc Wolff cit „Dc historic ran .11cj. Sara Bur,erhart" 
(Soc. Gids 1938, blz. 400).
A. ROyLEIN-VERSCtrooR, Era's tzl-cede appel (De Stem XIX, blz. 332).
J. H. KRLIZINGA, I'it hct leren ran .aeje Dekcn (Het Kind 1941, blz. 347). 
W ILLEM ELOOS, Een daad inn cenvoudi,gge rechtz'aardigheid (.- rnstcrdam, 1909). 
J. DE V RTES, Len ronrjaarsbloem der roniantick (Het gedicht „Leife aan zijnen
vader Erik, eersten bevolker van Groenland", 1760, van Lucr. v. Merken)
(Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XLIX, blz. 161).
C. G. N. DE V'OOYs, hranse zcoorden in de brieren ran Wolff en Dekcn (Me-
langes de Philologie nfferto 3 J. J. Salverda de Grave - Groningen, 1933 -
hlz. 365)
*
SENTIMENTALITEIT

We merkten op, dat Betje WVolff en Aagje Deken typische 
v~ rtegenwoordigsters zijn van ,het nieuwe". Dat openbaart zich 
in hun denkbeelden en in hun stijl; het een houdt trouwens met 
het andere nauw verband ; de voorgedragen meeningen - ze. 
bt slaan in hun werk een groote plaats --, meeningen van ,ver-
lichten", d.w.z. min of meer rationalistisch-democratischen, 
burgerlijken aard, worden voorgedragen in den stijl van een-
voudige burgerlieden, de taal van den ,dagelijkschen omgang" ; 
terwijl deze burgerlijke kunst niet meer, als in de XVIIde en 
het begin van de XVIIlde eeuw, de ondergeschikte plaats 
inneemt die aan klucht en schelmenroman in die vroegere 
periodc was toegewezen. Het is in wezen hetzelfde vcrschijnsel 
als dat hetwelk we reeds in zake de tooneellitteratuur noteerden, 
waar voorhcen tragisch en comisch hun verscheiden stijl hadden, 
en ook hun afzonderlijken stand wat de personnages betreft, 
tc rwijl het ,troisieme genre", dat men allengs ,burgerlijk drama" 
gaat noemcn, ook den maatschappelijk lager levenden ernst toe-
kcnt en aanspraak om ernstig, ,an serieux", to worden genom(n. 
Die vernieuwingen worden gebracht door een internationale 
strooming; die zich in verschillende landen naar volksaard en 
maatschappelijke toestanden verschillend kleurt, terwijl to onzent
522	BURGERLI J KHEID
van de litteratuur dier verschil lende landen, zij het voornamelijk 
van Frankrijken Duitschland, de invloed wordt ondervonden; ons 
land is nu eenmaal ook op geestelijk gebied het land waar de 
,,stroomen" uit West- en Midden-Europa hun vruchtbaar slib af-
zetten; - de vergelijking gaat in zooverre niet geheel op, dat 
Frankrijk den meesten afiet levert, .... en er ook heel wat Engelsch 
,,residu" is. We noemden Voltaire en Rousseau - en Richardson 
-; Betje Wolff heeft ook al in haar jeugd Pope gelezen, den typi-
schen vertegenwoordiger van de generatie van „prose and sense" ; 
al was hij een - trouwens zeer verstandelijk - dichter; we weten 
speciaal dat zij zijn „Essay on Man" heeft gekend; daarmee in de 
hand is zij al op haar zestiende jaar geportretteerd en zooiets be-
duidde vooral in then tijd een getuigenis. Ze heeft meer Engelsch 
gelezen, Fielding bijvoorbeeld, maar die is haar wat cru; Swift be-
wondert ze, maar hij is haar toch to bitter, en als Alida Leevend 
,,de naargeestige allegorieen van den donkeren Young" ver-
oordeelt, is Betje het blijkbaar volkomen met haar eens. Lessing 
heeft zij blijkbaar maar ten halve in zijn beteekenis begrepen. 
We noemen hier Betje Wolff als een karakteristieke woord-
voerder van de vaderlandsche ,verlichting" ; zij geeft, fleurige 
flapuit die ze is, zoo duidelijk weer, wat in de duizenden harten 
van de zich baan brekende generatie leeft; die meer het Fransche 
romanesque genoot dan de harder Engelsche romantiek. Ze is 
het in dezen eens met de ,Vaderlandsche Letteroefeningen", 
zeer vooruitstrevend, naar wij zagen, maar die ook bijvoorbeeld 
en over Lessing, en vooral over Shakespeare uitspraken gaven 
van een verbijsterend wanbegrip, uitspraken intusschen die 
voor ons de positieve waarde hebben van een - onbedoelde - 
inlichting omtrent de gesteldheid der geesten, bijvoorbeeld 
waar men „Hamlet" gekenschetst acht met de qualificatie „een 
treurspel zo vol haatlijke charakters, kwaardaardige raadslagen 
en wreede bedrijven, zonder eene weezenlijke nutte leering to 
behelzen, dat het in geenen deele geschikt zij om aanschouwers 
of leezers een aandoenlijk vermaak to leveren". Het is mogelijk 
zegt deze criticus van 1777, dat het in Shakespeare's tijd kon 
voldoen, maar het wijkt to ver of „van de tegenwoordige zagtere 
gesteldheid der Hollandsche natie".
Die zagtere gesteldheid nu - die zagtere gesteldheid, die 
Shakespeare inderdaad, gelukkig, niet eigen was - zien we in
SENTIMENTALITEIT	523
bedenkelijke mate naar voren komen in een groote massa sen-
timenteele litteratuur.
De sentimentaliteit was in de XVIIIde eeuw ook een inter-
nationale strooming. ,Sensibilit6" noemt men ze in Frankrijk; - 
waar ze vandaan komt, hoe onwaarschijnlijk dit ons tegenwoordig 
ook mag voorkomen. We behoeven ons in den oorsprong van dit 
verschijnsel hier niet to verdiepen; hij schijnt mij trouwens nog 
kwalijk aan to wijzen 1). De sentimentaliteit vertoont zich trou-
wens ook al wel in vroegere tijden; de „don des larmes" geldt 
al in 't Middeleeuwsche geloofsleven als een verheven genade, 
waarvan in de heiligenlevens tal van voorbeelden worden ge-
geven. Wat de nieuwere Fransche sensibilite betreft, we vinden 
daarvan vooral in brieven reeds in het eind van de XVIIde 
ceuw typische voorbeelden; op het tooneel hebben we dan in de 
XVIIIde eeuw in het werk van Destouches en Piron al veel-
vuldige scenes van weenende verteedering; de knechts, in de 
vorige perioden steeds min of meer smakelijke schobbejakken, 
doen daaraan mee ; ze zijn doodfatsoenlijk geworden en dus ver-
gieten ze veel tranen, want van de peilschaal der tranen kan 
men de mate van deugdzaamheid aflezen. Het is dat type van 
knechts dat ook op het Duitsche tooneel krachtig zou voort-
telen; Just in ,Minna von Barnhelm" is een van de eerste 
emigranten. Maar just heeft een zeer nobelen meester, wat bij 
de knechts van Destouches niet altijd het geval is. Toch zijn ook 
die trouw en gevoelig vol ,vertu" - een technische term dan 
in het jargon der moralisaties 2) - en zilt water. En dan komt 
Nivelle de la Chaussee, de man van de „comedie larmoyante", 
bij wien de pathetische gevoeligheid, die bij Destouches en Piron 
nog bijzaak was, hoofdzaak wordt; die „comedies" - d.w.z. 
stukken die niet in hoogere sferen spelen - schrijft, waarin 
ieder comisch of ook inaar vroolijk moment ontbreekt. Hij heeft 
ook in ons land veel belangstelling gevonden. De verandering 
die we zich hier in 't comedie-procede zien voltrekken, namelijk
') G. Lanson heeft cell onivangrijkc poging gewaagd in zijn these de doctorat 
„Nivelle de la Chaussee et la Comedie larmoyante" (Paris, Hachette, 1887), waarin 
hij als componenten noemt ,I.... le christianisme, le cartesianisme, la vieille galan-
terie frangaise, la philosophic sensualiste, 1'esprit d'analyse scientifique, le scepti-
cisme religieux et la corruption des moeurs (o.c.p. 233).
2) Zie over de eigenaardige beteekenis van dit woord in de XVIIIde eeuw Louis 
Bertrand „La fin du classicisme et le retour a l'antique dans la seconde moitie du 
18e sciecle et les premieres annees du 19e en France" (Paris, Hachette, 1897), b1z. 29.
524	WELLUST DER TRANEN
dat niet meer een lach ten koste van de ondeugd, maar ver-
teedering ten opzichte van de deugd wordt gewekt, typeert de 
richting die 's menschen „behagen" neemt. 
In de litteratuur is Rousseau degene die het gevoel - en wel 
zeer de gevoeligheid - als opperste waarde naar voren brengt. 
Als we deze neiging combineeren met het toegenomen zelf-
gevoel van de burgerij die haar aandoeningen, en meeningen, 
ietwat demonstratief, als alle aandacht en alien eerbied waardig, 
wenscht to poneeren, begrijpt men dat het vooral in sentimen-
teelen toon was, dat de schrijvers zoowel het medelijden voor de 
misdeelden als de waardeering voor de de natuur nastaanden 
trachtten op to wekken; de waardeering echter ook bijvoorbeeld 
voor den zachtaardigen ernst waarmee de brave huisvader met 
zijn kinderen omgaat : onderwijzend en ze plechtstatigliefkoozend. 
De tooneellitteratuur, en de illustraties die van de uitgegeven 
stukken in dit genre de meest touchante tooneelen weergeven, 
toonen dit duidelijk aan. De sentimentaliteit, zoo nauw met zelf-
behagen verbonden, wordt een spciale teedere vermeiing, ja een 
wellust. In „Julie" vinden we daar de zoetst - en rijkst-sappige 
staaltjes van; Sterne, Gellert doen daaraan mee; Gellert ver-
klaart ons, dat hij bij zijn lectuur - Richardson's ,Clarissa Har-
lowe" en ,Grandison" -- met een soort van zoete weemoedigheid 
eenige van de merkwaardigste uren voor zijn hart verweend 
heeft....
We zijn nu in de sfeer gekomen waarin we den Nederlandschen 
schrijver bij uitstek in het sentimenteele genre kunnen waar-
deeren

RHIJNVIS FEITH
(1753-1824)

Hij is een van de - betrekkelijk weinige - auteurs uit de 
oostelijke provincien, werd namelijk to Zwolle geboren; uit een 
regentenfamilie. Reeds op zijn zeventiende jaar promoveert hij 
to Leiden in de rechten, op zijn negentiende trouwt hij ; het was 
een gelukkig huwelijk, dat veertig jaren zou duren. Op zijn 
vijf-en-twintigste jaar wordt hij burgemeester van Zwolle, 
daarna ook ontvanger der convooien en licenten. Toen hij vicr-
en-twintig was, droeg hij in Zwolle een gedicht voor over „De
RHI f NVIS FEITH	525
Vergankelijkheid van het Heelal en de Voortreffelijkheid van 
het Verstand" ; de titel doet zeer rationalistisch aan, maar de 
inhoud beantwoordt geenszins aan deze verwachting; dat ver-
stand wordt verheerlijkt, dat zich door de deugd laat leiden tot 
heil der maatschappij. Twee jaar later, in 1779, verwerft Feith 
plotseling meer bekendheid : het Leidsche dichtgenootschap 
,,Kunst wordt door arbeid verkregen" bekroont zijn gedicht 
„Het Heil van den Vrede"; dat jaar wetten zich vele pennen 
ter viering van het tweede eeuwfeest van de Unie van Utrecht; 
we noemden reeds van Haren in dit verband 1). Feith deed ook 
het zijne, en van Alphen .... Wat die dichtgenootschappen 
betreft, ze hebben Feith vele malen bekroond, en hij heeft daar 
kennis gemaakt met bekende letterkundigen ; met de dichteres 
Juliana Cornelia de Lannoy bijvoorbeeld, die o.a. een drietal 
historische treurspelen geschreven heeft - „Leo de Groote", 
,,De belegering van Haerlem" en ,Cleopatra" - en een paar 
min-of-meer grappige gedichten, ,Het Gastmaal", „De On-
bestendigheid", e.a. -; zij had een grooten naam bij haar tijd-
genooten; ons kost het eenige moeite, dat to begrijpen. Ook 
hebben de dichtgenootschappen Feith persoonlijk met Bilderdijk 
in aanraking doen komen en met Jan de Kruyff Jr., die levens-
lang zijn vriend zou blijven. Hoewel Feith een vernieuwing van 
de poezie zal voorstaan, is hij dan ook nooit, als zijn mede-
standers, de dichtgenootschappen aangevallen, maar heeft nog 
in 1791, dus in een alleszins revolutionnaire periode, het vijf-en-
twintig-jarig bestaan van het Leidsche genootschap dat hens 
den eersten roem had gebracht, met een gedicht meegevierd.
Als student heeft Feith al kennis gemaakt met de Duitsche 
litteratuur. Het is zeer blijkbaar dat hij b.v. Wieland navolgt in 
zijn eerste gedichten o.a. in „Aan Cefise", een ontboezeming 
met een eigenaardige wending; hij roemt haar blozende wangen 
en purperen lipjes, maar is niet zoo onder den indruk daarvan, 
of hij kan er nog wel toe komen, de schoone een doodshoofd 
voor to leggen: zie, hoe vergankelijk de schoonheid des lichaams 
is, maar de deugd, de schoonheid der ziel, is onvergankelijk, en 
die alleen kan van een schoone vrouw een engel maken. Ook 
„Aan ongelnkkige gelieven" is in den toon van Wielands eerste
1) Zie b1z. 499.
526	INVLOED VAN DE BACULARD D'ARNAUD
periode. Hier vinden we reeds die voorliefde voor door de maan 
beschenen kerkhoven, die Feith zijn eigenaardige reputatie zal 
bezorgen. Zijn ,Werther aan Ismeene" (1779) is blijkbaar onder 
den indruk van Goethe's ,Leiden des jungen Werthers" geschre-
ven, maar deze Werther is door Feith's gesteltenis nog aanmer-
kelijk braver en in gelijke mate minder hartsochtelijk geworden; 
al vergiet hij tranen genoeg. Ongetwijfeld heeft Feith dus Duitsche 
sentimenteele invloeden ondergaan, maar niet minder heeft 
Baculard d'Arnaud, naar Dr. Inklaar aantoont, hem onder den 
indruk gebracht. Deze medestander van Rousseau, die behalve 
sentimenteele romans ook griezeldrama's schreef, en zelf weer 
onder den invloed stond van Engelsche dichters (Young en 
,,Ossian"), heeft een groote beteekenis gehad zoowel voor 
Duitschland als voor ons; in Duitschland heeft het door hem 
uitgestrooide zaad blijkbaar een zeer vruchtbaren groeibodem 
gevonden: Lessing in zijn Sara-Sampson-tijd, en zijn navolgers 
Herder, Klopstock, en vooral Miller. Deze Miller heeft ook wel 
in ons land invloed uitgeoefend, maar men heeft zijn invloed 
over -, then van Baculard d'Arnaud onderschat. Wat bijvoor-
beeld de nauwe verwantschap Miller-Feith betreft, waarop men 
heeft gewezen 1) - die verwantschap bestaat inderdaad, maar 
dit beduidt niet, dat Feith Miller heeft nagevolgd, maar ze zijn 
beiden volgelingen van d'Arnaud 2). Er zijn echter invloeden 
van meer auteurs van het sentimenteele genre die zich to onzent, 
ook op Feith, doen gelden, de romances van Moncrif en Schotsche 
balladen bijvoorbeeld, waarop Feith door Herders brieven 
was gewezen, inspireerden hem tot zijn beide eerste romances 
,,Alrik en Aspasia" en ,Colma" 3) ; beide in 1782 gedicht en in 
1784 uitgegeven, weldra ook op muziek gezet. Kort voor ze 
uitgegeven werden, had S. F. J. Rau zijn ,Ewald en Elize" 
geschreven, terwijl we ook in een jongere, den later, en tot op 
heden, zoo terecht beroemden dichter A. C. W. Staring aanvan-
kelijk een leerling en volgeling van Feith mogen zien; hij gaf
') Karl Menne in zijn ,Goethe's Werther in der Niederlandischen Literatur" 
(Leipzig, 1905).
2) Breedvoerig aangetoond in Dr. D. Inklaar's proefschrift ,Francois-Thomas de 
Baculard d'Arnaud, Ses imitateurs en Hollande et dans d'autres pays" ('s-Graven-
hage, Paris, 1925) Hierin vindt men ook aangegeven, hoeveel Feith eenvoudig van 
d'Arnaud vertaald heeft. Na 1788 taant echter deze invloed.
3) Zie A. Zijderveld, „De Romance-poezie in Noord-Nederland van 1780 tot 1830" 
(Amsterdam 1915).
FEITHS „JULIA"	527
in 1786 cen bundeltje „ Dlijne eerste Proeven in de Poezij" uit, 
waarin ook drie romances voorkwamen. Feith schrijft dan ook 
een viertal verhalen in poetisch proza, dien weeken hybridischen 
vorm, waarvan Gessner de propagandist was; ze doen vooral 
met minder sentimenteel aan dan zijn poezie.
We hebben in ons overzicht Diet nauwkeurig alle werk van 
Feith naar oorsprong en wezen na to gaan, doch staan een oogen-
blik stil bij zijn twee bekende romans, die bet meest karakteristiek 
zijn voor zijn letterkundigen trant. Dat zijn de lotgevallen van 
„Julia"en die van ,Ferdinand en Constantia". Tranen en kerk-
hoven, die reeds in Feiths eerste gedichten veel voorkomende 
elementen zijn, komen ook bier veelvuldig voor.
„Julia" is van 1783; bier is de invloed van de Baculard 
d'Arnaud zeer voelbaar ; in den naam der titelheldin mogen we mis-
schien dien van Rousseau constateeren. De „ware" liefde in haar 
beteekenis to doen gevoelen, is Feith's doel met dezen roman; - 
zijn doel is blijkbaar niet, cen beeld van het leven zooals het was, 
of zooals hij het zag, to scheppen ; mocht hij dat nu en dan wel 
hebben bedoeld, dan is hij zeer in de verwezenlijking van 
dat plan to kort geschoten. Eduard ontmoet in een boschJulia, 
die bidt om een vriend voor haar hart ; hij blijkt die ingeroepen ge-
nade to vertegenwoordigen. Julia's ,wreede" vader wil evenwel 
niet van dit huwelijk voor zijn dochter weten, en zij mag „den 
oorsprong van haar leven" niet ongehoorzaam zijn. Toch komen 
de gelieven nog samen, eerst in een grafkelder, waar ze op dood-
kisten zittend over de onsterfelijkheid spreken, daarna weer in 
het bosch, waar hun vervoering echter zoodanigen keer neemt, 
dat als Julia niet nog juist bijtijds het woord ,onsterfelijkheid" 
had uitgesproken, het tot een verhouding van de errste onge-
hoorzaamheid zou zijn gekomen. Dan schrijft Julia aan Eduard, 
dat ze een herhaling van dit gevaar moeten vermijden, en dat 
hij daarom moet heengaan. Een zeer larmoyant afscheid kan 
Feith echter zijn lezers niet onthouden, en als ze elkaar inderdaad 
verlaten hebben, schrijven ze elkaar veel fatale brieven, al 
getuigen ze daarin ook telkens van het geluk dat hun reine liefde, 
ook nu nog, voor hen beteekent. Eduard doolt intusschen in 
woestenijen rond en ontmoet daar een anderen ,ellendeling", 
die weer den beduidenisvollen naam van Werther draagt en die 
ook al „zijn pad met tranen doorweekt", en als Eduard hem
528	FE11'HS ,,JULIA"
aantreft, bezig is zijn smart in versregels op een rots ncer to 
schrijven; deze ellendeling bezze'ijkt dan weldra van minne-
smart. Eduard wordt door al de verheven gevoelens waarmee hij 
persoonlijk en door anderer gedrag in aanraking komt, opgevoerd 
tot een liefde die enkel van ziel tot ziel gaat, maar dan verneemt hij , 
dat Julia's vader ten slotte zijn toestemming voor hun huwelijk 
heeft gegeven,.... en dan wil hij toch in elk geval daarvan wel 
heel graag gebruik maken. Doch een akelig voorgevoel bekruipt 
hem; -- voorgevoelens spelen een belangrijke rol in deze senti-
menteele litteratuur, zooals ze het later ook in de, trouwens 
ook, onder andere, sentimenteele romantiek zullen doen. En 
zijn voorgevoel wordt op de meest treffende en tevens meest 
naargeestige wijze bevestigd; het eerste wat hij bij zijn aankomst 
in Julia's woonplaats ziet, is Julia's begrafenis. ,Beurtelings 
loeiende van weedom en stom van smart" verlangt hij dan ook 
to mogen sterven, maar hij komt tot berusting. In de buurt van 
Julia's graf koopt hij „een Gothisch gebouw" - men voelt de 
beteekenis van dit stuk decor! - en daar brengt hij zijn verder 
leven in eenzaamheid door, terwijl hij een den die het graf der 
geliefde overschaduwt, uitholt; in die doodkist daalt hij elken 
avond af. Het droefgeestig verhaal eindigt met een ode in proza 
aan de maan, op het kerkhof gedicht, waarin de reine liefdes-
stemming waarin hij nu verkeert, door Eduard wordt verheerlijkt.
Feith was geenszins zelf gerust op den indruk then zijn boek zou 
maken; hij vreesde, dat men zou lachen over deze zoo weinig 
XVIIIde-eeuwsche, zoo bijzonder deugdzame liefde. Hij had zich 
in zijn yolk, althans in het critiseerende deel daarvan, vergist. 
Men vond zijn verhaal meer speciaal.... gevaarlijk. De onihel-
zing in het boek was met zooveel gevoel geschilderd, dat men van 
den indruk daarvan op jonge gemoederen het ergste vreesde. 
Maar ook, men vond het boek to ,sentimenteel" ; dit woord had 
echter nog niet de ongunstige nuance van beteekenis die er zich 
later aan zou hechten, men bedoelde dat het to lyrisch was voor 
een verhaal. Die beide bezwaren wilde Feith in zijn volgenden 
roman, ,Ferdinand en Constantia", vermijden, al was dit werk 
nog - evenals „Julia" -- in den lyrischen briefvorm. Hier is de 
inhoud van het verhaal inderdaad iets meer verwikkeld: het is de 
geschiedenis van een jonknian die door laster overtuigd wordt, 
dat zijn verloofde hem bedrogen heeft; dan door een ander
FEITHS TREURSPELEN	529
mcisje wordt getroost, dat hem liefkrijgt en aan die liefde be-
zwijkt, waarop hij zelfmoord op haar graf wil plegen, en juist op 
't laatste oogenblik weerhouden wordt door de belasterde ge-
liefcle. Een huwelijk, ingezegend door den vader van de wegge-
kwijnde gcliefde, is het gelukkige einde. In dezen roman heeft 
inderdaad de romantiek wat weld gewonnen op de verheerlijking 
der deugd, cr is ook wat meer psychologie, vooral in de wijze 
`vaarop de ontwakende liefde van de predikantsdochter wordt 
gcschilderd, die liefde waarvan zij zich eerst langzamerhand be-
wust wordt; - al zijn alleszins de ,sensiblerie" en de pathetiek 
nog in aanmerkelijke mate hinderlijk.
We zullen bij al de werken van Feith niet zoolang stilstaan als 
bij deze rowans, die als merkwaardige teekenen des tijds tot een 
nadere aanduiding aanleiding gaven, en die niet alleen in Neder-
land zeer de aandacht trokken, maar beide in hot Fransch zijn 
vertaald; „Julia" ook in 't Duitsch. We noemen clan nog even de 
vier treurspelen, waarin Feith, op niet zcer boeiende wijze, van 
zijn vrijheidszin getuigde. Hij was namelijk, tot de Bataafsche 
Republiek en de Fransche overheersching hem ontnuchterden, 
cen vurig patriot, een gezindheid die een breuk met den orangist 
Bilderdijk zou veroorzaken. Die treurspelen waren: 1° ,Thirsa of 
de zege van den godsdienst" ; op (lit stuk is Baculard d'Arnaud's 
,,Euphemie on le triomphe de la religion" weer van althans ceni-
gen invloed geweest ; dat Fransche stuk was co:k al eens - op 
weinig gelukkige wijze - vertaald door den dichter-domino 
Johannes van Dijk. Den triomf van den godsdienst heeft hij ook 
in een tweede stuk gevierd, „Lady Johanna Gray", dat eeii 
bewerking was van Wieland's „Lady Johanna Gray oder der 
Triumph der Religion". Doze beide stukken zijn met cen eenvou-
dige vermelding voldoende herdacht. Een enkel woord van lof 
verdient zijn „Ines de Castro" (1793), dat levendiger is (Ian de 
andere ; het is gebouwd op niotieven van Camoens' ,Lusiadc", 
maar er is ook een en ander door Feith zelf bijgebouwd. Hier is 
niet van een triomf van godsdienst of deugd sprake, de ondeugd 
wordt hier vertoond ,over alle hinderpalen zegevierende", maar 
Feith verklaart zich overtuigd, dat ieder toch de ellende van de 
deugd verkiezen zal. Zijn vierde spel „C. Mucius Cordus of de 
Verlossing van Rome", dat, in 1794 geschreven, in 1795 uit-
kwam, heeft hij aan zijn „vrije mcdeburgeren" opgedragen; hij
\ALCH	3
530	LITTERATUUR
drukt zich in die opdracht hevig revolutionnair uit : „al wat zede-
lijk en braaf is, twijfelt niet meer, en kan na de groote gebeurtenis 
in Frankrijk niet meer twijfelen, of de heele macht der Koningen 
rust enkel op de verblinding en lafheid der volkeren".
De revolutionnaire gevoelens waarvan Feith getuigt, lagen 
even weinig diep als de gevoeligheid die hij in zijn twee beruchte 
romans ten toon spreidde. Later is hij in alle opzichten minder 
dwepend; zijn gedichten,,Het Graf" en,,De Ouderdonl" doen, al 
is de gevoelsinhoud van denzelfden aard, door de eenvoudige en 
waardige taal beter den kern van al Feiths veelzijdige belijde-
nissen kennen. Hij vertoont een merkwaardige combinatie van 
Christendom en patriotisme, heeft ook Christelijke liederen ge-
schreven; het bekende Oudejaarsavondlied -- oorspronkelijk een 
Nieuwjaarslied - „IIren, dagen maanden, jaren" is van hem. Ook 
nog o.a. een - bekroonde -- verhandeling over het heldendicht, 
en zes deeltjes,,Brieven over verscheidene onderwerpen", die zeer 
belangwekkende documenten zijn voor de kennis van zijn tijd.
Litteratuur
R. FEITH, Dicht en Prozaische Werken (Rotterdam, 1824). In deel I hiervan: 
N. G. v. KAMPEN, Levensberigt van Mr. Rhijnvis Feith.
C. BUSKEN HUET, Feith en Kinker (Litt. Fant. XXIV, blz. 202).
J. A. F. L. VAN HEECKEREN, lets over Feith (Taal en Letteren IV, b1z. 145, 193 
en 249).
J. KOOPMANs, Rhijnvis Feith (De Beweging 1908, IV, b1z. I en 129).
Id., Feith's Natuurgevoel en h unst (Nieuwe Taalgids 111, blz. 1).
WILLEM KLOOS, Rhijnvis Feith. Bloemlezing met inleiding (Amsterdam, z. j. -
1913 -).
H. G. TEN BRUGGENCATE, Mr. Rhijnvis Feith (Wageningen, 1911).
J. VAN DER VALK, Faith's gevoel-pantheisme (Ons Tijdschrift XIX, b1z. 761).
J. PRINSEN J. L. z., Het sentimenteele bij Feith, enz. (De Gids 1915, 1, blz. 236). 
W. G. NOORDEGRAAF, Over euige jeugdverzen van Rhijnvis Feith (Nieuwe
Taalgids XXIX, blz. 289).
H. A. C. SPOELSTRA, De invloed van de Duitsche letterkunde op de Nederlandsche 
in de tweede heft van de 18de eeuw (Amsterdam, 1931).
D. INKLAAR, Franfois- Thomas de Baculard d'Arnaud, ses imitateurs en Hol-
lande et dans d'autres pays, 's-Gravenhage, (Paris 1925).
F. L. W. M. BUISMAN-DE SAVORNIN LoHMAN, Laurens Sterne en de Nederlandse 
schrijvers van c. 1780-c. 1840 (Wageningen, 1939).
M. LANGEROEx, Liebe and Freundschaft bei Klopstock end inn niederldndischen 
emp/indsamen Roman (Purmerend, 1933).
E. DE LA FONTAINE VERWEY, De illustratie van letterkundige werken in de 
XVIIIde eeuw (Leidsche dissertatie, 1934).
MI. PRINSEN, De idylle in de achttiende eeuw (Amsterdam, 1934).
WILLEM KLOOS, Een daad van eenvoudige rechtvaardigheid (Amsterdam, 1909). 
H. H. KNIPPENBERG, Leven en werken van Juliana Cornelia, Barones.se de
Lannoy (Ts. Taal en Letteren XX, b1z. 233 en XXI, b1z. 42).
A. HALLrMA, Juliana Corn. barones de Lannoy en haar dichterlijk klaverblad to
Geertruidenberg (Nieuwe Gids 1936, 1 blz. 324).
VERNIEUWING EN BEZINNING

We spraken over den ,nieuwen tijd", zooals die zich openbaar-
de in meer eenvoud en natuurlijkheid, als bij Wolff en Deken, en 
in overdrijving van het ,gevoel", zooals bij Feith. Beide rich-
tingen zijn hiermee in hun meest representatieve verschijning 
gekenschetst; het spreekt intusschen vanzelf, dat deze figuren 
niet alleen stonden; daar is bijvoorbeeld de vaandrig Jacob 
Eduard de Witte (1763-1853), een fantast, die zich na de revolutie 
van 1795 Witte van Haemstede noemde en onder dien naam nog 
veel zou schrijven dat vrijwel terecht der vergetelheid ten prooi 
gevallen is. Voor dien tijd zat hij op de Gevangenpoort in Den 
Haag, waar hij in 1784 voor zes jaar gevangen gezet was, omdat 
hij in 1782 beloofd had mee to zullen helpen, Schouwen in de 
Engelsche macht to brengen; ongelukkig voor hem had hij dat 
beloofd aan een van de vele lieden die er in die bewogen dagen 
werk van maakten, den prijs gesteld op het aanbrengen van 
„landverraders" to verdienen ; Bellamy heeft op dat geval een 
gedicht, ,Het ontdekt verraad", gemaakt. Deze De Witte was 
overigens iemand zonder bepaalde politieke overtuiging, een 
avonturier. Het merkwaardige nu is, dat hij in de Gevangenpoort 
een soort van niet alleen gezellig, maar letterkundig en wel 
speciaal sentimenteel-letterkundig verkeer wist tot stand to 
brengen; er zaten daar meer schrijvers en schrijfsters, en ze 
brachten vrienden en vriendinnen mee. Er zat bijvoorbeeld een 
jonge jurist Jean Henri des Villattes, die ook aan de letterkunde 
deed; hij was gevangen genomen, omdat hij had deelgenomen 
aan een samenzwering met de uitgeweken patriotten; terwijl de 
vaandrig van Zuylekom er zijn zuster Maria bracht en haar 
vriendin Cornelia Lubbertina van de Weyde. Men schreef daar 
clan diverse sentimenteele werken ; De Witte in 1787 den roman 
,,Cephalide", Maria van Zuylekom had al in 1783 ,Mengelingen 
in proza en poezy" gepubliceerd, en zou later nog allerlei in dicht 
en proza, ook een treurspel, uitgeven; Cornelia Lubbertina 
„Italie, het land der liefde", en „Henry en Louise", beide romans
532
VAN GOENS
in brieven. Het gevoel werd in dezen kring echter niet volkomen 
in de litteratuur afgereageerd. Maria van Zuylekom leefde er in 
vrije liefde met De Witte, Cornelia van der Weyde met Des Vil-
lattes; een huwelijk met gevangenen was onmogelijk, maar toen 
de mannen, respectievelijk in 1790 en 1795 nit de Gevangenpoort 
ontslagen waren, zijn ze dadelijk netjes getrouwd.
Die Haagsche kring, die ons als een eigenaardig XVIIIde-
eeuwsche parodie op den Muyderkring kan voorkomen - ook op 
een „slot", met een „torentie" -beduidt niet de heele „school" 
van Feith -, „Henry en Louize" herinnert trouwens ook w el aan 
,,Sara Burgerhart" wat den opzet betreft ; - maar we kunnen het 
hierbij laten, althans wat de mindere sentimenteele goden aan-
gaat. Staring, dien we als aanvankelijk cen volgeling van Feitll 
noemden, zullen we, als hij tot de jaren des onderscheids gekomen 
is, een beteren weg zien inslaan. Maar er zijn er ook in dien tijd 
van groote geestelijke verwarring, die tot meer klaarheid en 
bezinning komen. Daar is Rijklof Michael van Goens, daar is 
Hemsterhuis, en Hieronynlus van Alphen. Van Goens is voor 
alles een groot geleerde; op achttienjarigen leeftijd (in 1766) werd 
hij reeds hoogleeraar to Utrecht, en deed zijn intree met een 
redo over de beteekenis van de Grieksche letteren voor de moder-
ne litteratuur. Maar hij heeft zich niet tot het acadenlisch onder-
wijs bepaald, en zich ook niet ermee vergenoegd, gestadig zijn 
veelzijdige en onlvangrijke, inderdaad encyclopaedische kennis 
to vermeerderen. Zijn beteekenis voor de beschavingsgeschiedenis 
ligt vooral hierin, dat hij de zelfgenoegzaamheid die in deze 
„kiesche ceuwe" to onzent heerschte, den waan dat men na den 
bloei van de XVIIde eeuw steeds hooger in de kunst gestegen was, 
heeft willen verstoren door begrip to wekken voor wat er in 
verder Europa op het gebied van denken en dicliten geboren en 
zich ontwikkelende was. „De hervorming der klassieke philologie, 
de vernieuwing der historische wetenschap, de vestiging der 
litteraire critiek der literatuurgeschiedenis, der aesthetica 1), de 
beoefening van de novelle, den roman, de romance, aan alles wil 
hij, dat zijn landgenooten met de oniringende volken zullen deel-
nemen. Fransche, Italiaansche, Spaansche, Portugeesche, Engel-
1) Hij kende her work van Winekelmann, wiens ,Geschichte der Kunst des,Alter-
tums" (1764) voor het cerst de kunst had lecren beschouwen als een reeks veischijn-
selen die cen underling verband hebben en een verband met het verdere cultureele 
leven.
VAN GOENS	533
sche, Duitsche letteren, van Dante tot Goethe, moeten bun de 
kleinheid van ons yolk toonen, om het tot grootheid to prikkelen. 
Van ,sinaak" naar gevoel, van „esprit" naar humor, van gezond 
verstand naar genie, van nuttigheid naar schoonheid, van ,,wet-
ten" naar omstandigheden, van waarschijnlijk naar wonderbaar, 
van Ouden naar Modernen, van Franschen naar Grieken, van 
geleerden- naar volks-taal, van Rome naar Israel, van Euro-
peesch naar exotisch, van ,beschaafd" naar „wild", van cultuur 
naar natuur - omtrent al de gangen van het internationale 
litteraire leven weerspiegelen zich ten onzent in Van Goens". Zoo 
duidt de kenner van zijn levee en onigeving bij uitnemendheid, 
Professor \Ville 1), zijn beteckenis. Is deze kenschetsing van zijn 
werkzaamheid niet de definitie van de loswording, de vernieu-
wing, de verwijding der eind-ZVIIIde eeuwsche faze van onze 
beschaving ?
Van Goens dan is - althans in de eerstee periode van zijn werk-
zaamheid - wel zeer c cii man van de verlichting, al werd hij to 
dezen beperkt door de traditie waarin hij was opgevoed. Hij is cen 
aanhanger van natuurrecht en natuurreligie ; -- hij was dan ook 
een van de eerste vrijmetselaars onder de Nederlandsche letter-
kundigen ; de Vrijmetselarij beleeft dan in 't algemeen haar bloei-
tijd onder de intellectueelen en kunstenaars: Lessing, Goethe, 
Mozart.... Maar op lateren leeftijd, na cen ernstige ziekte, is hij 
in het godsdienstige geheel van richting veranderd; in het poli-
tieke is hij steeds Orangist geweest en gebleven. Zijn politieke 
belangstelling en bezigheden hebben hem, helaas, van de weten-
schappelijke en letterkundige carriere waarin hij schitterende 
dingen presteerde, afgeleid. In 1764, op 16 jarigen leeftijd, 
student to Leiden -- hij had het vorige jaar reeds een geleerde 
verhandeling over het begraven bij de Ouden uitgegeven - heeft 
hij, daartoe opgewekt door zijn acht jaar ouderen vriend, den 
Leidschen koopman Frans van Lelyveld, ijverig meegewerkt aan 
de voorbereiding en oprichting van de Maatschappij der Neder-
landsche Letterkunde, die in 1766 tot stand kwam. Als „le Philo-
sophe sans fard" schrijft hij geestige artikelen in de ,Nieuwe Bij-
dragen tot Opbouw der Letterkunde", waarin hij zijn zelfgenoeg-
zamenletterkundigenlandgenootcnonaangenamewaarhedenzegt.
1) J. Wille, „De Literator R. M. van Goens en zijn kring". Studien over de acht-
tiende eeuw. Eerste Deel (Zutphen, 1937) b1z. XI en XII.
534
HEMSTERHUIS
Franciscus Hemsterhuis (1721-1790) is een van de „beaux 
esprits" van dien tijd, in aanzienlijke Haagsche omgeving nage-
noeg ambteloos levende, eigenaar onder andere van een beroemde 
verzameling antieke gesneden steenen 1). Over de veertig begon 
hij zijn publicaties met een paar werkjes op het gebied der 
aesthetica: ,(Lettre sur une pierre antique" en, zeven jaar later, 
,,Lettre sur la sculpture"). Langzamerhand gaat hij werken 
schrijven. met een meer psychologischen en philosofischen inhoud ; 
het is kenmerkend, dat ze alle ongemeen mooi zijn uitgegeven in, 
nu zeer zeldzame, beperkte oplagen; later zijn ze in gemakkelijker 
bereikbare edities herdrukt. Zijn wijsbegeerte is allerminst een 
sluitend, ook Been nieuw systeem ; de beteekenis ervan ligt 
vooral hierin, dat ze 't nieuwe levensgevoel, dat een reactie 
beteekent tegen rationalisme en verlichting, in philosophicis ver-
tolkt ; hij komt, als Rousseau, op voor de rechten van het indi-
vidu, die hun grondslag vinden in de zelfverzekerdheid van het 
gevoel. Die menschelijkheid ,interpreteert" hij dan ,hinein" 
in de door hem geidealiseerde Grieken uit de eeuw van Perikles. 
Het is to begrijpen dat werken met dezen gedachten- en gevoels-
inhoud een grooten invloed moesten hebben in Duitschland; 
in 1782 reeds heeft men zijn werk in het Duitsch vertaald, Jacobi, 
Herder, Goethe, de Schlegels, Novalis - o.a. - hebben er veel 
mee op. Zoo heeft dan ook ons land zijn belangrijk aandeel aan 
het nieuwe, meer universeele humanisme van dien tijd, een huma-
nisme, dat bijvoorbeeld den ,natuurlijken" godsdienst verdedi-
gend, als mogelijk aannam, dat ook heidenen deugdzaam konden 
zijn en felle tegenkanting vond bij de orthodoxe predikanten.
We noemden nog Mr. Hieronymus van Alphen (1746-1803), 
tegenwoordig het meest bekend door zijn „Kleine Gedigten voor 
Kinderen", sedert De Genestet meestal - begrijpelijkerwijze - 
bespot, maar voor hun tij d bijzonder ,,kinderlijk" ; een vergelijking 
met de andere kinderlectuur van die dagen toont dat voldoende 
aan. Van Alphen heeft echter meer geschreven dan die gedichten ; 
veel dat en voor hemzelf, en voor zijn tijdgenooten en ook voor 
ons, als we de geschiedenis van de XVIIIde eeuw bestudeeren, 
ongelijk meer beteekenis heeft. De „Kleine Gedigten voor 
Kinderen" dateeren van 1778-'81 - men merke op, op welk een
1) Tegenwoordig zijn die in het Koninklijk Penningkabinet te's-Gravenhage onder-
gebracht.
VAN ALPHEN	535
laten leeftijd ook hij met publiceeren begon; alleen zijn juridische 
dissertatie en eenige stichtelijke gedichten toch waren aan die kin-
derpoezie voorafgegaan. Het is kenmerkend ; Mr. Hieronymus van 
Alphen was iemand die een zeer belangrijke ambtelijke carriere 
heeft gehad, een man van karakter ook.... en van geld: hij 
wilde in 1795, bij de komst der Franschen, niet langer thesaurier-
generaal van de Unie blijven, en hij kon zich veroorloven, van 
toen of ambteloos het leven door to gaan. Het is kenmerkend, 
zeiden we, voor de kunstopvattingen van lien tijd namelijk, ten 
eerste dat hier de kunst als een voorname liefhebberij wordt ge-
zien, waarmee men zich in vrije uren bezig houdt, en dan ten 
tweede, dat deze kunst vergezeld gaat van, ja, gewikkeld is in een 
overstevige verpakking van theorie; wat en zeer Nederlandsch is, 
want bedachtzaam, en kenmerkend voor speciaal dit tijdvak, dat 
vol is van bezinning, ,philosofie" en nieuwe wereld- en maat-
schappij-beschouwing. Van Alphen heeft opgemerkt, dat in 
Duitschland de opbloei van de jonge letterkunde samenging met 
then der aesthetica; hij heeft hieruit de uiteraard onjuiste, maar 
hem kenschetsende conclusie getrokken, dat de eerste een gevolg 
was van den laatsten. Zoo is hij (1778-1780) gekomen tot een 
bewerking van F. J. Riedel's ,Theorie der schoone kunsten en 
wetenschappen", waarop hij ,Digtkundige Verhandelingen" 
(1782) liet volgen. Hij heeft nadien nog, behalve vele zuiver stich-
telijke geschriften, ,Mengelingen in proza en poezy" to boek ge-
steld; de poezy is voor een groot deel minne- - pardon! - lief-
des-poezy; gewijd aan zijn tweede vrouw; hij legt er den nadruk 
op, dat hij slechts ,cen vuur van reine drift" in zich voelt bran-
den, liefde „door de godsdienst veredeld en gezuiverd". En hij 
heeft nog een aantal „zangstukjes" geschreven, waarvan er 
eenige dichterlijke waarde hebben; ook een drietal in zijn tijd be-
roemde cantaten; hiervan is „De Sterrenhemel" bekend ge-
bleven. Die cantaten, door buitenlandsche, voornamelijk Duit-
sche gedichten van denzelfden aard geinspireerd, zijn de eerste 
in onze litteratuur. Maar als w e in het verband van dit boek 
bij Hieronymus van Alphen stilstaan, is dit toch vooral om zijn 
bewerking van Riedel's werk ; - waarbij hij een inleiding schreef, 
die van inzicht en onafhankelijkheid getuigt. Ook hij spreekt het 
openlijk uit, als van Goens, dat men de vaderlandsche poezie 
overschat, terwiji die meestal gezwollen of langdradig is. Dat
5"1,6	ZIJN KUNSTTHEORIELN
men zich niet moet verbeelden, dat we sedert Hooft en Vondel 
zijn vooruitgegaan, en dat een vergelijking van onze kunstpro-
ducten met die van het buitenland ons bescheidenheid kan leeren. 
Maar van Alphen doet in zekeren zin meer dan van Goens : hij 
wijst den weg ter verbetering. Die weg echter, we duidden het 
reeds aan, kan ons niet de juiste schijnen; hij wil dat we tot de 
ware poezie komen door „een wijsgeerige beoefening der schoone 
kunsten en wetenschappen", en zoo steil is hij in doze leer, 
dat hij ook Hooft en Vondel niet de ware meesters acht, want 
„hun theorie was gebrekkig en hun smaak niet fijn en kiesch 
genoeg". En : wij hebben ook nu nog geen ,kunstregters" van 
dezelfde beteekenis als die Duitschland bezit.
Hij vertaalt dan niet alleen Riedel, hij bewerkt hem ; zoo, dat 
hij veel van zijn eigen inzicht invoegt. Een gevoelige ziel, dat is 
het, waar het voor hem op aankomt, en heel scherp beseft hij, 
dat de zinnelijke waarneming niet voor den kunstenaar het 
eigenlijke is: de waargenomen wereld heeft voor den artiest 
slechts deze beteekenis, dat ze het gevoel dat in hem is, in w erking 
stelt. Zoo wordt een kunstwerk iets dat boven de natuur staat, 
namelijk de uitbeelding van een gevoelige ziel, door het inter-
mediair der waargenomen werkelijkheid. Dat is in elk geval 
een fijn begrip. Van Alphen is inderdaad van de letterkundi-
gen de voornaamste formuleerder van het nieuwe humanisme, 
dat in zoo velen van dien tijd leefde, en waarvan de uitingen 
talrijk zijn. Een andere blik op de Oudheid, die niet meer als 
standaard en norm geldt, is een van die symptomen ; men is over-
tuigd, dat de waarden van dien ouden tijd met nieuwe to ver-
meerderen zijn. Dit is een van de positieve waardevolle begrippen, 
die, na de kentering van het renaissancistisch begrip van, en van 
de renaissancistische geestdrift voor de Grieksche kunst, in de 
eind-XVIIIde eeuwsche ziel opkomen. Na het navolgen en ver-
volgens het nadOen der klassieke voorbeelden.
Intusscherl, wat van Alphens aesthetische theorieen betreft 
ontbreekt het niet aan bestrijders; Feith is er een van, en dan zijn 
daar uiteraard de classici, die, hoe ze overigens ook door den 
geest der eeuw zijn beroerd, al die sensaties herleiden tot klassieke 
gevoelens 1). Overigens kunnen we niet to lang bij deze groep
1) Laurens van Santen en Theodorus van Kooten, van wie de eerste Klopstock en 
Lessing persoonlijk kende, schrijven Latijnsche verzen over den Arnerikaanschen vrij-
heidsoorlog.
DE VAN LENNEPS EN VAN WOENSEL	537
stilstaan; hun werkzaamheid valt meer op het gebied der weten-
schap dan op dat der letteren, althans der Nederlandsche letteren. 
We noemen nog het geslacht der van Lenneps, die we in dezen 
tijd als litteratoren zien opkomen: Cornelis (1751--1813), nog een 
typischen YVIIlde-eeuwschen patricier, die op zijn buitenplaats 
bij Bennebroek talrijke verzanielingen o.a. van vogels en kapellen 
met zorg bewaarde en veelal in 't Fransch correspondeerde en 
dichtte; - maar hij bezong in 't Nederlandsch o.a. den slag bij 
Doggersbank en vertaalde een Latijnschen lierzang van Jeronimo 
de Bosch op Napoleon in onze taal. In 1796 werd hij zijns ondanks 
lid van de Nationale Vergadering ; hij was een gematigde ,Kees", 
die, geenszins ingenomen met de toenemende macht der Fran-
schen in ons land, slechts noodgedwongen in zijn ambten bleef. 
Zijn zoon, David Jacob (1774-1853) geldt als een der wegberei-
ders van de romantiek to onzent ; hij zal bij de behandeling van 
de volgende eeuw ter sprake komen. Diens zoon Jacob is de be-
rocmde romanticus.
Pieter van Woensel (1747-1808) moge ook even worden vermeld. 
Hij behoort allerminst tot de classicisten; de natuurlijke spreek-
taal van zijn geschriften doet hem ons zien als een geestverwant 
van Betje Wolff, en dat is hij niet alleen door zijn stijl. Zijn ruim-
heid van blik mag misschien toegeschreven worden aan het feit, 
dat hij als jong medicus met admiraal van Kinsbergen naar 
Rusland is getrokken ; waar hij to St. Petersburg dokter bij het 
hospitaal en het cadettencorps werd, later dokter der marine in 
de Zwarte Zee. Na in zijn vaderland to zijn teruggekeerd, heeft hij 
in 1784 een nieuwe groote rein ondernomen, door Turkije, Ana-
tolie, de Krim en weer door Rusland. Hij had dus meer van de 
wereld gezien dan de meeste litteratoren. Hij sloot zich ook 
rriet aan bij - en dus ook niet op in - een bepaalde politieke 
partij, maar stelde wel veel belang in staatkundige aangelegen-
heden. Hij was anti-Fransch en anti-clericaal, een man van groote 
kennis, al was die kennis fragmentarisch. Hij was geestig, maar 
ruw. Behalve medische geschriften schreef hij in zijn jonge jaren 
een,,Vertoog over de Opvoedinge van een Nederlandsch Regent" 
(1771) en nog een zuiver politieke brochure, maar zijn bekendste, 
in zijn tijd beroerndste en beruchtste work was het geillustreerde 
tijdschrift „De Lantaarn", waarvan hij vier jaargangen uitgaf 
(1792, 1796, 1798 en 1800) onder het pseudoniern Amurath-
538	VAN WOENSEL EN SIMIONSZ
Effendi Hekim Bachi; toen de Amsterdamsche politic den jaar-
gang 1800 had verboden, maakte hij zich bekend in „De Bij-
lichter". „De Lantaarn" kan men zien als een ,spectatoriaal" 
geschrift ; de titel duidt de verwantschap al aan, als men dan maar 
weet, dat hier de vertoog-stijl alle deftigheid heeft laten varen. De 
uitdrukkingswijze is vlot en pikant. Over het academisch on-
derwijs is Van Woensel niet goed to spreken; dat het vooral be-
staat uit dictaten, qualificeert hij als ,geleerde dagdieverij", een 
onderwijsmethode die alleen veroorloofd kan worden, waar in 
zulk een dictaat de kern van nieuwe persoonlijke inzichten ge-
geven wordt. Dat hij ongeschikt was om in een partijkudde mee 
to loopen, blijkt wel hieruit, dat hij naar zeer verschillende kanten 
slagen uitdeelt. Geloofsdwang van priesters verfoeit hij, soms in 
een genoeglijk taaltje met de meest dagelijksche beelden ver-
sierd, maar van de consequenties der democratic, die tot ,diabo-
locratie" voert, moet hij ook niets hebben. ,Houding, teekening, 
fatzoenelijkheid in uwe democratic to brengen, is iets, waar na 
u 't hoofd niet staat. Alzo zal binnen een half douzijn jaaren uwe 
Vrijheid en Gelijkheid u brengen tot eene regeering, zamenge-
steld niet uit de bloem, maar uit het kaf der natie". Dat schrijft 
hij in 1798. En drie jaar later, als de Vrijheid en Gelijkheid inder-
daad een half dozijn jaren heeft geduurd, uit hij het gevoelen, 
dat de terugkeer van den Stadhouder waarschijnlijk ook niet het 
ideaal zal brengen : men zal niets, ook niets van het goede, dat 
de nieuwe tijden hebben gebracht, willen behouden; de over-
winnende partij zal in haar eenzijdigheid enkel, afgezien van wat 
de prins zelf zal willen, zich optooien met ,oranje-cocardes als 
tafelborden", en Zijne Hoogheid smeeken om nu de onderliggende 
partij to mogen vertrappen ....
Arend Fokke Simonsz (1755-1812) was een zeer belezen boek-
handelaar, later ook redacteur van een door het gemeentebestuur 
van Amsterdam uitgegeven dagblad. Hij heeft zijn uitgebreide 
kennis-van-allerlei „populair" willen maken, een woord dat we 
bij hem voor het eerst aantreffen; een goed paedagogisch doel, 
maar dat hij vooral door komisch to zijn heeft willen bereiken, 
populair-komisch.... Het is een bedenkelijke neiging, en de ver-
werkelijking ervan bracht hem tot een veelal platte boertigheid; 
het feit, dat hij zich daarmee in zijn tijd een grooten naam ver-
wierf, heeft althans de beteekenis van een bijdrage tot de kennis
PAULUS VAN HEMERT	539
van dien tijd. Terwijl hij, wanneer hij niet naar den populairen 
trant tracht, tot een ander uiterste, een zekere gemaakte en 
overdreven plechtstatigheid, vervalt. Hij heeft intusschen, gelijk 
Potgieter opmerkt - die hem overigens, naar men begrijpt, aller-
minst bewondert -- de verdienste, in een tijd van vernedering 
voor ons Volk eenige verkwikking to hebben gebracht.
Er worden in de litteratuur-historie nog vele namen genoemd 
van auteurs die evenwel kwalijk verdienen als letterkundige 
kunstenaars genoemd to worden. Het ,filosofeeren" en het 
schrijven over de quaesties welke in dien tijd de gemoederen ver-
vullen, houdt de meesten van hen bezig; ze hebben voor de be-
schavingsgeschiedenis waarde en verdienen daarin een plaats; 
zoo ze op zuiver letterkundig gebied werkzaam zijn, dan zijn hun 
praestaties gemeenlijk van zoodanigen aard, dat bij een overzicht 
over hen heen gezien mag worden. In dien anderen overgangstijd, 
de XVIde eeuw, merkten we het zelfde verschijnsel op; het komt 
mij voor, dat de meerdere nabijheid van het tijdvak dat thans 
aan de orde is, geen aanleiding moet zijn, over de semi-letterkun-
dige verschijnselen van het einde der XVIIIde eeuw uitvoeriger 
to handelen.
Paulus van Hemcrt (1756-1825), om een enkelen van hen to 
noemen, Kantiaan en predikant, later hoogleeraar aan het Re-
monstrantsche seminarium, was ongetwijfeld een man van be-
teekenis in de geestesstroomingen van zijn tijd; van 1804-1810 
gaf hij zijn tien deeltjes ,Lektuur bij het Ontbijt en de Thetafel" 
uit, waarmee hij het publiek dat niet geleerd en niet zeer wijs-
geerig was, „maar' egter eenigzins leeslustig", „op eene niet on-
aangename wijze" wilde onderhouden, terwijl hij hen tevens 
,,eenige aanleiding tot nadenken over belangrijke onderwerpen" 
wilde verschaffen. Het zijn nogal wijdloopige verhandelingen, ook 
wel verhalen-met-een-Tendenz, die den vrijzinnigen denkbeelden 
ingang moeten doen vinden. Hij kiest bij voorkeur het Oosten 
als het terrein voor zijn vertellingen; de bedoeling is, als die van 
Lessing in zijn „Nathan", to doen gevoelen dat niet een geloofs-
vorm, zelfs niet het Christendom, de waarheid heeft geformu-
leerd, maar dat het op het waarachtig geloof-in-'t-algemeen, een 
geloof boven de verdeeldheid, aankomt. Hij zou een bewonderaar 
en navolger vinden in Petrus de Wacker van Zen; over wien 
later.
540	KINKER
We hebben nog in 't boven aangegeven verband Johannes 
Kinker (1764-1845) to noemen, een jonger Kantiaan, advocaat 
in Den Haag, dan to Amsterdam, waar hij een belangrijk man 
werd in de club der Patriotten; hij had to Utrecht gestudeerd, 
dat toen een patriottisch centrum was, en waar hij al de aandacht 
getrokken had door zijn spotgrage, agressieve scherpzinnigheid 
en door zijn geleerdheid. Hij was daar in Utrecht ook in aanraking 
gekomen met den zoo aanstonds nader to bespreken Bellamy en 
zijn kring. Kinker was aanvankelijk, ondanks zijn spotlust, niet 
vrij van sentimentaliteit ; gedichten van hem uit zijn eerste periode 
bewijzen het, al schreef hij ook dra verzen, waaruit blijkt dat het 
woord ,onsterfelijkheid", dat Feith's Julia op een bepaald 
moment terughield, hem niet altijd bijtijds is ingevallen. Patriot-
tisch is hij in die Utrechtsche periode ook al wel geweest, maar 
niet in die mate, of hij kon kort daarna, in Den Haag, bevriend 
raken met den Orangist Bilderdijk. In 1788 richt hij zijn meest 
bekende tijdschrift „De Post van den Helikon" op, eerst een 
weekblad, later veertiendaagsch, waarin hij to velde trekt tegen 
de dichtgenootschappen en de rijmelarij ; de titel was waarschijn-
lijk gekozen met de gedachte aan de „Post van den Neder-
Rhyn", een toen zeer bekend blad. De geest blijkt al voldoende 
uit de kaart van,,den Nederlandschen Helicon naar de jongste ont-
dekkingen", waarop men onder andere den Sentimenteelen Weg, 
de Brievenlaan, het Oratorie-kasteel, het Zwanenburger-eiland 
- waar men den geest van Swaanenburg kon ontmoeten - den 
Translateurs-tuin en de Genootschappelijke Gracht aantreft. 
De critiek in dit tijdschrift is niet malsch, maar niet mal ook; 
diverse rijmelaars krijgen er, ondanks hun roem in die dagen, hun 
portie; er is ook op Nomsz, Elisabeth Post, Nieuwland's ,Orion", 
Bilderdijk's,,Elius" rake critiek geleverd, terwijl de scherpzinnige 
auteur tevens op 't gebied der taal - gallicismen - en in zake het 
verschil tusschen treurig en tragisch opmerkingen maakt, waartoe 
in zijn dagen aanleiding to over was, maar waartoe de overgroote 
meerderheid van zijn tijdgenooten, in mode en tijdsstroom be-
vangen, niet kwam. Als hij in 1793 to Amsterdam is gaan wonen, 
is hij dan aldra een van de hoofdmannen in ,Concordia et Liber-
tate", het Keezen-gezelschap, waar vele vooraanstaande figuren, 
inzonderheid ook wat men tegenwoordig,,intellectueelen" noemt, 
samenkwamen, en waar meer dan voor de rechtbank - aan de
KIN KER
541
advocatie deed pinker niet veel - zijn dialectisch talent bleek. 
Ook in geschrifte gaf hij van zijn richting blijk, schreef o.a. in het 
tijdschrift „Janus Verrezen" waarin het vroegere „Janus" waar-
aan hij ook had meegewerkt, herleefde en dat van 1795 tot 1798 
bestond, en in „De Arke Noachs" dat dit tijdschrift opvolgde, 
terwijl hij in 1800 met Helmers en Loots een nieuwe perodiek 
,,Sem, Chain en Japhet" oprichtte ; waarin hij van de trouwens 
reeds eerder hier en daar gebleken kentering van zijn gevoel voor 
de mannen van „Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap" blijk gaf. 
Zijn kracht lag vooral in doe litteraire parodie; hij had - o.a. --
reeds vroeger Voltaire's „Zaire" hoonend nagebootst in ,Oros-
man de Kleine". Die neiging tot spottende critiek -- er is geen 
critiek, die den aangevallone dieper kwetst - en tot parodie 
blijft hij lang uitviercn ; echter wil hij met alleen afbreken, maar 
ook opbouwen. Zoo schrijft hij bij den aanvang van de nieuwe, 
XTXde, eeuw eon zangspel ,Het Eeuwfe ost" - dat hij trouwens 
later ook al heeft geparodicerd - en waarin, zij het in hier onop-
zettelijk gezwollen toon, de Rede de door hartstochten verdoolde 
menschheid tot besef van haar wezenlijke bestemming brengt: 
kerkelijke leerstellingen blijken vergankelijk, maar de waarach-
tige vroomheid, die in de Deugd wortelt, duurt eeuwig. Hij ver-
taalt ook Schiller's „Maria Stuart" en „Die Jungfrau von Orleans", 
waarmee hij hoopt Iffland en Kotzebue van het vaderlandsche 
tooneel to verdrijven; eon allerminst golukt pogen: Kotzebue 
althans blijft in de ecrste helft der XIXde ecuw do incest g(!-
speelde dramaturg to onzent t). Hij heeft ook zelf nog moor 
ernstige tooneelwerken pogen to schrijven, maar is daarin ook 
allerminst geslaagd; pet word een combinatie van verstandelijk-
hoid en bombast. De wezenlijk(-, bezieling in zijn leven is Kant's 
wijsbegeerte geweest; behalve in „let Eeuwfeest" vinden we die 
als grondslag van eon aantal gedichten, tusschen 1800-1812 ge-
schreven, die evenwel to didactisch zijn om ons als poezie to 
kunnen behagen. Hij heeft ook nog in die jaren verzen geschreven 
waaruit de verandering in zijn staatkundige gezindheid blijkt: 
Napoleon in 1802 verheerlijkt als den vrodevorst, later hem ver-
foeid; in 1810 schreof hij cen „Stille Bemoediging na de inlijving 
van Holland", Been sterke poczio nog, maar althans echt, en
1) Zie G. A. Gilhoff, The Royal Dutch Theatre at The Hague. 1304-1573 (The 
Hague, 1933) b1z. 190-193.
542	BELLAMY
ziet ten slotte, als zoovele bekeerde patriotten, verlangend nit 
naar de terugkomst van Oranje. Als Oranje terug is, wijdt hij zich 
echter voornamelijk aan wetenschap en onderwijs, wordt door 
Willem I tot hoogleeraar in de Nederlandsche taal, de geschiede-
nis en de welsprekendheid to Luik benoemd, waar hij aanvanke-
lijk weinig heusch door de studenten werd ontvangen, maar waar 
zijn geestigheid den weerstand overwon. Na de afscheiding van 
Belgie woont hij ambteloos to Amsterdam. Hij is een markante 
figuur in een nogal rommelig en rammelend aandoende periode 
van ons geestelijk leven geweest, deze kleine geestige bultenaar, 
die althans wat pittig zout van critiek, die vriend noch vijand 
spaarde, in bet overigens vrij laf smakende geestelijke voedsel 
strooide.

BELLAMY

Na al wat wij tot-nog-toe over bet nieuwe hebben gezegd en 
over de polemische wijze, waarop dat zich aankondigde, hemel-
bestormend en sentimenteel, na een aanduiding van de iewat hol 
klinkende patriotismen en de gemeenlijk meer filosofisch bezon-
nen dan artistiek doorvoelde theorieen, hebben we hier een kort 
leven to schetsen, dat een typische combinatie is van wat er in 
dien tijd woelde: bet leven van Bellamy, willig receptaculum 
van dat alles, en „luidspreker" bij 't weergeven daarvan.
Jacobus Bellamy (1757-1786), van Zwitsersche afkomst, begon 
to Vlissingen zijn maatschappelijke loopbaan als bakkersknecht. 
Hij heeft dan echter ook al smaak in poezie en leest de oude vader-
landsche dichters, schrijft ook al vaderlandsche zangen; de liefde 
voor Francisca Baane, de dochter van een scheepskapitein, 
inspireert hem tot minnepoezie. Domine to Water ziet wat in 
hem; hij weet geld bij elkaar to krijgen om den jongen man to 
laten studeeren; dat is in dien tijd dan in zoo'n geval: studeeren 
in de theologie. Als hij op zijn 25ste jaar student to Utrecht 
wordt, hebben Haagsche dichtgenootschappers -- van ,Kunst-
liefde spaart geen vlijt" - zijn gelegenheids-, vaderlandsche en 
minnepoezie, hun ter keuring gezonden, bet zegel hunner goed-
keuring verleend; - bet was naar ons oordeel nog van bitter 
weinig belang; - bet zegel, en de poezie zelf. Toch, naar aanleg, 
temperament en belangstelling was hij een echte dichter, zij bet
BELLAMY	543
dan op bedenkelijke wijze over 't paard getild: bij zijn aankomst 
to Utrecht gold hij al als een beroemdheid. Hij had toen ook reeds 
behalve de verplichte classieken, heel wat van de moderne buiten-
landsche litteratuur gelezen, o.a. Richardson's,,Grandison", Lava-
ter. Hij heeft veel belangstelling voor het rijmlooze vers, ook een 
nieuwigheid, betrekkelijk dan: in de Renaissance-periode had 
men, in navolging van de classieken, in Italie, Frankrijk, Enge-
land en ons land zulke verzen geschreven, in de XVIIIde eeuw, 
waarin men het streven naar ,natuur en waarheid" wel als een 
tweede renaissance qualificeert, schrijft Klopstock rijmlooze 
oden, ook verschillende anacreontische Duitsche dichters, die 
daarmee wenschen to reageeren tegen bet plechtstatige ; Gleim, 
Uz, Gotz, ook o.a. de to onzent veel gelezen Matthias Claudius 
minachten het rijm. In ons land had de cosmopolitische patriot 
Mr. J. H. Swildens in navolging van die Duitschers zijn bundel 
,,Bardietjes" geschreven, waarin, naar 's landts gelegenheyt, het 
bezingen der liefde wordt afgewisseld met liederen van vader-
landlievende en van paedagogische strekking. De „Bardietjes" 
waren in de ,Vaderlandsche Letteroefeningen" beoordeeld, 
ongunstig, maar Bellamy had tech door die beoordeeling groote 
belangstelling voor doze dichtsoort gekregen ; men kan het be-
grijpen van een jongen dichter, vurig als hij was, en die in den 
noodzaak van het rijm een belemmering voelde bij het uitstorten 
van zijn gevoelens. Toch heeft Bellamy wel altijd het zangerige 
element in bet vers belangrijk geacht, in tegenstelling met een in 
lien tijd veel, speciaal door de tooneelspelers, verkondigde 
theorie, dat men, zooals Van der Palm zegt, „verzen evenals 
proza lezen moest en alles vermijden, wat of bet rijm of de maat 
kon verraden". Maar hij voegt daaraan toe: ,In deze dwaling, 
die den aard en bet wezen der poezie aantast, verviel Bellamy 
met. Er was een zeer merkbare en voelbare zang in den toon, 
waarmee hij zijn verzen opzeide, en die, ver van daaraan to 
benadeelen, door hem aan de bevalligheid, menigwerf aaii bet 
gevoel, somtijds zelfs aan de kracht, en altijd aan de verscheiden-
heid werd dienstbaar gemaakt. Eischte een zaak of uitdrukking 
een forschen toon, dan sidderde men voor zijne donderende stem; 
eischte zij een zachten gevoeligen, dan was bet, als smolt men 
weg met hem, en bij de aardigheden van zijn oorspronkelijke 
luim voelde men long en lever schudden".
544
LWEPERIJEN
Die herinneringen waren Van der Palm bijgebleven nit den tij d 
van Bellamy's studie to Utrecht, toen hij zelf jong predikant to 
Sint-Maartensdijk was. In dat Utrechtsche studenten-milieu 
werd ontzaglijk geredeneerd over dichtkunst, maar vooral over 
politiek. Men had daar het genootschap ,Dulces ante ommia 
Musae", een van de belangrijkste dichtgenootschappen van dien 
tijd, waaruit de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde is 
voortgekomen 1). Zelandus, zooals Bellamy zich op het titelblad 
van zijn „Vaderlandsche Gezangen" zou noemen, die in zijn 
eerste jaar to Utrecht - na zijn anonieme „Gezangen mijner 
Jeugd" - verschenen, hij de dichter van ongemeen groot - 
lichamelijk - formaat, bekend ook om zijn lichaamskracht, 
werd hier door de „jongeren" of althans de nieuwlichters, o.a. 
Hieronymus van Alphen, Kinker, Feith, Van de Kasteele, C. van 
Lennep, met geestdrift gevierd. Sebaldus Rau, die weldra 
hoogleeraar in de theologie zou worden, was een intieme 
vriend van hem, de vurige patriot Quint Ondaatje wordt zijn 
contubernaal.
Er wordt hier veel gedweept vooral met Ossian, Burger, 
Klopstock, Wieland, Goethe, en met „de vrijheid". Dat vrijheids-
verlangen openbaarde zich dan behalve in veel pathetische 
tiraden vooral in het deelnemen aan de patriottische vrijkorpsen; 
ook Bellamy, meegesleept door zijn kamergenoot, doet daar 
zwaar aan nlee ; behalve deze gevoelens wordt ook „de vriend-
schap" pathetisch beleden en wellicht ook wel eens beleefd; het 
was de tijd der vriendschap, ook de werken - en het leven - 
van Betje Wolff en Aagje Deken zijn rijk aan huldigingen van dat 
gevoel, dat ook in de Fransche, maar vooral in de Duitsche 
litteratuur der Verlichtingsperiode bloeit. En de vrienden worden 
ook verheerlijkt, vooral Bellamy; terwijl velen van hen verzen 
maken, erkennen ze steeds Bellamy als hun meerdere. Hij wordt 
wezenlijk een leidersfiguur.
Het was dan een tijd vol geestdrift; ,vol opgewondenheid" zijn 
wij geneigd to zeggen, die zagen, waarop al dat jeugdig patrio-
tisme en die van karakter zeer jeugdige poezie-vereering uit-
liep - en waar ze niet op uitliep -, maar men moet idealismen 
wil men ze mee-doorvoelen, nooit to zeer ,achteraf" bekijken.
it Zie mijn artikel over „I)e 1laatschappij der Nederlandsche Letterkunde in de 
XVIIIde ceuw" (Groot-Nederland 1925 I, blz. 625).
BELLAMY	545
Zeker is 't, dat voor ons gevoel de in zijn tijd zooveel opgang 
makende verzen van Bellamy, die alvorens ze gebundeld wer-
den, reeds afzonderlijk waren verspreid, aan 't gewone euvel der 
vrijcorpsenpoezie, bombast, lijden.
Intusschen was hij steeds meer in verzet gekomen tegen de 
dichtgenootschappen ; ook tegen het Haagsche genootschap, dat 
hem in zijn Vlissingschen tijd als ,aankweekeling" had aange-
nomen en zijn werk zorgvuldig had betutteld. Hij had gevoeld, 
dat hij als zoovele andere ,boeien" ook de vormen der dichtkunst, 
waaraan die genootschappers zoozeer hechtten, moest verbreken, 
toonde dit ook door het schrijven in rijmlooze verzen; zijn neiging 
tot deze on-gebondenheid noteerden we reeds. Hij gaat steeds 
meer in deze letterkundige belangstellingen en werkzaamheden 
op, de studie in de theologie lijdt er wel niet weinig onder, maar 
het lokte hem ook steeds minder aan, predikant to worden, zijn 
,,Fransje" -- wier moeder voor en na niets van een verbintenis 
met hem heeft willen weten - klaagt hij veelvuldig over zijn 
moeilijkheden; hij denkt er zelfs over, in het land der vrijheid, 
Amerika, zijn fortuin to gaan zoeken. Waarschijnlijk heeft zijn 
zwakke gezondheid -• want al had hij veel spierkracht, hij was 
niet ,sterk" - hem al de omstandigheden bezwaarlijker doen 
zien; hij voelt, dat hij niet lang meer to leven heeft. Dergelijke 
klachten hooren we van veel dichters in then tijd, Bilderdijk zal 
het record slaan door meer dan twintig jaar zijn naderend einde 
to voorspellen, maar bij Bellamy is het gebleken, dat die uiting 
niet slechts een litteraire mode was.
We zeiden, dat hij behoefte gevoelde aan nieuwe letterkundige 
inzichten. Hij wilde tot dt formuleering daarvan het zijne bij-
dragen; met zijn vrienden sticht hij twee tijdschriftjes: „Proeven 
voor het verstand, den smaak en het hart" en „De poetische 
Spectator". Het eerste tijdschrift is een verzameling oorspronke-
lijke belletrie, de „Spectator" is vooral critisch. In de „Proeven" 
verscheen zijn bekende rijmlooze gedicht ,Roosje"; hij had be-
loofd, evenals zijn vriend Rau, die ,Ewald en Elize" schreef, een 
romance bij to dragen, als zoodanig heeft hij dus zijn wel zeer 
van den gewonen geest der romance afwijkende vertelling be-
schouwd. „De poetische Spectator" propageert over het algemeen 
dezelfde denkbeelden als van Alphen, zij het in vinniger toon. 
Hij is van oordeel, dat de dichter waar en eenvoudig moet zijn;
WALCH	35
546	BELLAMY
door zoo to wezen, hebben „onze oude Nederlandsche gedichten" 
hun beteekenis, daar treft ons „een rustigheid, stoutheid, vast-
heid, rondheid, die men vergeefs bij de hedendaagsche karika-
turen zoeken zou, naar de voortbrengselen der uitheemsche, 
meest Duitsche, dichters gemaakt". Hij heeft alien eerbied voor 
die Duitsche dichters zelf - ,doch hunne zwakke en hinkende 
navolgers verdienen niets dan veragting". ,Wij zullen wel eens 
onaangename waarheden moeten zeggen, maar dit moeten wij 
doen ! genoeg, zoo wij waarheden zeggen ! Mogelij k zal men ons 
aanvallen; maar mijn lieve lezers, hebt gij ooit in een zomerschen 
avond, door een schoone, lommerige dreeve gewandelt - en 
wierdt ge toen niet omsingeld van een geheel heirleger van mug-
gen? - gij staptet immers maar rustig door? -- zoo zullen wij 
ook doen. -- Wanneer een mug to lang op onze wangen blijft 
zitten, krijgt hij een slag - dat spreekt van zelf".
Dat is een spottend-polemische toon, die een voorklank schijnt 
van de geluiden der Tachtigers. Er werd in dien tijd meer in dien 
trant gepolemiseerd; ook de satire deed daarbij dienst. In de 
,,Proeven" heeft Bellamy zoo een „Fragment van een sentimen-
teele historie" geschreven, de sentimenteele richting parodiee-
rend; - blijkens zijn praktijk als dichter lagen de grenzen van 
dat sentimenteele voor zijn gevoel anders dan voor het onze. De 
dichtgenootschappen vooral moeten het ontgelden ! Otto Christi-
aan Frederik Hoffham, van geboorte een Duitscher, heeft bij-
voorbeeld, in 1788, een ,Proeve eener Theorie der Nederduitsche 
Poezy" geleverd, die in haar geheel een parodie is op de rijmleer, 
door die genootschappen gepredikt en in praktijk gebracht; in 
§ 92 worden die genootschappen duchtig bespot. Hoffham had 
al meer in dit genre geschreven, zijn burleske ,Boerenschouw-
burg" b.v. gaf een parodie van een tooneelvoorstelling ten platte-
lande en zijn - aanmerkelijk betere - „Al stond er de Galg 
op", was een spot met de liefhebberij-tooneelen; terwijl hij ook 
wel aardige hekeldichten schreef.
Wat Bellamy betreft, hij scheen tot een figuur van werkelijke 
beteekenis voorbestemd to zijn. Al is al zijn werk nog onrijp to 
noemen, want van een overdreven onstuimigheid, hij toont ge-
gevens voor een, zij het dan wat late, kunstontwikkeling, zooals 
die, om een paar groote Sturmer-und-Dranger to noemen, door 
Goethe en Schiller is bereikt. Hij had gevoel, ernst en critiek, ook
LITTERATUUR
547
zelfcritiek. Maar hij is gestorven, voor hij in de kunst of in de 
maatschappij iets van waarachtige beteekenis had bereikt.
Litteratuur
Over Ed. de Witte en zijn gezelschap, JAN TEN BRINK in de ,Haagsche Stem-
men" van 28 Nov. 1887.
JAN TEN BRINK, De roman in brieven (Amsterdam 1889, blz. 10 en vgg.).
V., Pieter Brakel en het verraad van Vaandrig de Witte (z78o) N. Rott. Ct. 16 
Dec. 1928. Ocht.
B. TEN BRINK, Leven en Werken van Rijklof Michael van Goens (Utrecht 1869). 
J. WILLE, De literator E. 11. van Goens en zijn kring. Studien over de aehttiende 
eeuw. Eerste deel (Zutphen 1937).
P. J. C. DE BOER, Rijklof Michael van Goens (1748-1S1o) en zijn verhouding
tot de litteratuur van West-Europa (Amsterdam 1938).
P. V. VALKENIIOFF,Rijklof van Michael van Goens (Studien CXXXIII) b1z. 130). 
R. BAKRUIZEN VAN DEN BRINK, Franctscus Hemsterhuis (in „Studien en Schet-
sen" II, b1z. 87).
J. DE BOER, Franfois Hemsterhuis (De Gids 1912, III b1z. 282).
L. BRUMMEL, Frans Hemsterhuis (Haarlem, 1925).
Id., Nieuws onitrent Frans Hemsterhuis (Het Bock 1929. h1z. 305). 
Id., Frans Hemsterhuis (Ts. v. Wijsbegeerte, XXXIV, b1z. 17).
E. POLAK, Een stukje Goethe in Nederland (Goethe en de verzanseling van gesneden
steenen van F. Hemsterhuis, tut in het Kon. Penningkabinet, Den Haag) (Haagsch
blaandbl. 1932, I b1z. 426).
J. ROMEIN, Frans Hemsterhuis. In ,Erflaters van onze beschaving", deel III, 
blz. 68.
H. VAN ALIHEN, Dichtwerken (Utrecht, 1871).
Id., Theorie der Schoone kunsten en n,ctcnschappen (Utrecht, 1778). 
Id., Digtkundige Verhandelingen (Utrecht, 1782).
P. A. DE GENESTET, Over Kinderpoezy (Amsterdam, z.j. - 1865 -).
A. W. BRONSVELD, H. van Alphen (Stemmen voor Waarheid en Vrede, 1886,
b1z. 913).
P. L. VAN ECK JR., Van Alphen als kinderdichter (Gr. Nederl. 1908, blz. 213). 
H. POMES, Over van Alphen's kindergedichtjes (Rotterdam, 1908).
L. J. TH. WIRTH, Een eeuw kinderpoezie (1778-1878) (Groningen, 1926).
A. C. S. DE KOE, Van Alphen's literair-aesthetic; he theorieen (Utrecht, 1910). 
E. E. GEWIN, Van drie studenten (Hieronymus van Alphen, Leonard van de
Kasteele en Jan Both Hendriksen) (Stemmen des Tijds, XVIII, I blz. 479).
L. ROGGEVEEN, Hier. v. Alphen en zijn moderne pendant P. van Renssen (Het
Kind 1941, blz. 19, 33 en 53).
J. VAN LENNEP, Leven van C. en D. J. van Lennep (Amsterdam, 1865).
C. BUSKEN HUET, Cornelis van Lennep en de zijnen (Litt. Fant. 3e reeks, II, 
blz. 164).
Id., Pieter van 14oensel (Litt. Fant. I, b1z. 101).
Id., Van Woensel en Loosjes (Litt. Fant. 4de reeks IX, blz. 163). 
H. FRIJLINK, Arend Fokke Sinionsz. (Amsterdam, 1884). 
H. J. GROENEWEGEN, Paulus van Hemert (Amsterdam, 1889). 
J. KINKER, Gedichten 3 dln. (Amsterdam, 1819).
J.VAN VLOTEN,Verspreid en onuitgegeven dicht en ondicht van Kinker (Haarlem,
z. j. - 1877 -).
C. BUSKEN HUET, Feith en Kinker (Litt. Fant. 4de reeks, IX, blz. 202).
J. KooPMANS, Kinker-studien (Taal en Letteren XV, blz. 161 en 373 en XVI, 
b1z. 161).
B. H. C. K. VAN DER WIJCK, Mr. Johannes Kinker als wijsgeer, (Amsterdam, 
1864).
548
I-ITTERATUUR
P. F. TH. VAN HOOGSTRATEN, Kinker (Studien en Kritieken II, b1z. 80).
J. VAN DEN BERGH VAN EYSINGA-ELIAS, De litterair-historische beteekenis van
Mr. Joh. Kinker (De Nieuwe Gids, XXVI, I blz. 495).
P. H. V. D. GULDEN, Johannes Kinker (Tijdschrift voor Wijsbegeerte XXXIV,
b1z. 27).
J. A. NIILAND, Leven en werken van Jacobus Bellamy (Leiden, 1917).
A. OCKERSE en A.KLEYN-OCKERSE, Gedenkzuil op het graf van Jacobus Bellamy 
(Haarlem, 1822).
J. VAN VLOTEN, Uit Bellamy's nagelaten brieven en papieren (Arch. v. h. 
Zeeuwsch Gen. III, Me stuk, b1z. 121).
j. DYSERINCK, Ter nagedachtenis van Jac. Bellamy (Middelburg, 1881).
J. P. HASEBROEK, Een dichter-album van voor honderd jaar (Amsterdam, 
z.j. - 1890 -).
C. BUSKEN HUET, Bellamy (Litt. Fant. XXIV, b1z. 1). 
Id., De School van Bellamy (ibid. b1z. 56).
J. A. NIILAND, Onuitgegeven brieven van Jac. Bellamy (Ts. v. Ned. T.- en 
Letterk. XV, blz. 243 en XVII, blz. 31).
Id., Jac. Bellamy als criticus (De Gids 1901, IV, b1z. 452).
J. HOEKSMA, Jac. Bellamy (Amsterdam, 1903).
Brief van Bellamy aan Francois van Cappelle, medeged. d. JOAN MULLER
(Navorscher 1929, blz. 90).
S. KALFF, Francina Baane, de beminde van Jacobus Bellamy (1757-1837) 
(Leven en Werken 1929, b1z. 668).
J. H. KERNKAMP, Van dichtkunst bij een Zeeuwse bakkersoven (Uit Bellamy's 
jeugdjaren) (Bundel de Vooys - Groningen, 1940 - blz. 235).
H. A. C. SPOELSTRA, De invloed der Duitsche Letterkunde op de Nederlandsche 
in de tweede helft van de XVIIIde eeuw (Amsterdam, 1931).
U. SCHULTS, Duitse Verlichting en Preromantiek in Nederland (Nieuwe Taalgids 
XXVII, btz. 109).
R. PENNINK, Nederland en Shakespeare; achttiende eeuw en vroege romantiek 
('s-Gravenhage, 1936).
W. B. S. BOELES, De patriot J. H. Swildens, publicist to Amsterdam, daarna 
hoogleeraar to Franeker, Zijn arbeid ter volksverlichting geschetst (Leeuwarden, 
1884).
Over O. C. F. HOFFHAM, het voorbericht van P. J. Uylenbroek in Hoffham's 
,,Nagelaten Geschriften" (Amsterdam, 1801).
HET TOONEEL

Op het tooneel valt ons in de jaren omstreeks 1760 een ver-
andering in den speeltrant op, die samenhangt met de geheele 
geestelijke zwenking van then tijd, zooals die zich ook in de too-
neellitteratuur, in het burgerlijk drama, waarover wij gesproken 
hebben 1), openbaart.
We hebben twee tooneelspelers van elkaar opvolgende genera-
ties, wier kunst als een symbool is van het verschil tusschen het 
oude en het nieuwe : Jan Punt en Marten Corver.
Jan Punt's leven en kunst zijn behandeld door den Harlinger 
medicus Simon Styl (1732-1804), die een grooten naam had; hij 
heeft ook een werk over ,Opkomst en Bloei der Vereenigde 
Nederlanden" geschreven (in 1772) dat een bedenkelijke verheer-
lijking van het Holland van zijn tijd is. In dat opzicht is hij dus 
nog wel zeer ouderwetsch, al is hij anderszins niet onontvankelijk 
voor moderne geestelijke stroomingen; hij is bijvoorbeeld een 
zoo overtuigd aanhanger van den ,redelijken" godsdienst, dat hij 
zich niet bij eenig kerkgenootschap wil aansluiten, een consequen-
tie die maar zeer weinigen trokken. Is hij in 't genoemde boek 
nog een vurig aanhanger van Oranje, dit verandert; in 1787 
schrijft hij een satiriek blijspelletje op den staatsgreep van Wil-
helmina; in 1795 is hij volksrepresentant en ontvangt met gejuich 
de Fransche bevrijders;-die bevrijdingsillusie is voor zijn dood 
geheel verdwenen. We noemden een blijspel van hem; hij heeft 
meer blijspelletjes geschreven, ook treurspelen; dit alles is echter 
van weinig waarde. Zijn ,Leven van Jan Punt" dan verscheen in 
een verzamelwerk, ,Levensbeschrijving van eenige voornaame 
meest Nederlandsche Mannen en Vrouwen" 2), en is later ook 
afzonderlijk uitgegeven.
Jan Punt (1711-1779) was een leerling van Cornelis Bor (den 
,,ouden" Bor) die, in zijn latere jaren, aan meer tooneelspelers 
les gegeven heeft, en zelf op reizen in Frankrijk, die hij had ge-
1) Zie blz. 501-504.
") Deel IX, 1781, b1z. 1.
550
HET TOONEEL
maakt als lid van Rijndorp's Tooneel-Compagnie, veel geleerd 
had van den beroemden Michel Baron (1653-1729). Ook Corver 
is een leerling van de Franschen, maar van een later tooneel-
spelersgeslacht dan waartoe Baron behoorde, vooral namelijk 
van Lekain en Mademoiselle Clairon. Inderdaad is ook de strijd 
tusschen Punt en Corver en hun volgelingen to zien als een af-
schijnsel van den strijd tusschen twee tooneelspelersgeslachten 
in Frankrijk; -- zij het dat er to onzent plaatselijke invloeden 
bijkomen. Ons geheele tooneelleven is trouwens in dien tijd, en 
nog Lang daarna, een afspiegeling van dat in Frankrijk.
Daar is in dien tij d de tooneellitteratuur in verval, en de tooneel-
speelkunst bloeit. Dit gaat meermalen samen, en die samengang 
is begrijpelijk: hoe leeger de stukken, hoe sterker de prikkel voor 
den acteur om ze to vullen; zijn werk wordt ook meer inventief 1). 
De acteur is dan ook in dien tijd een belangrijk persoon; er wordt 
veel over zijn werk geschreven, en, van die algemeene belangstel-
ling bewust, schrijft hij ook zelf over zijn persoon en over zijn 
werk. Hij schrijft memoires; waarvan we er een aantal over heb-
ben, van ongemeen belang voor, de tooneelgeschiedenis. In die 
van Mlle. Clairon nu vinden we een interessant gedeelte, dat 
handelt over haar reis naar Bordeaux in 1752; een reis die zij 
maakte om op het publiek in de provincie een proef to nemen 
met een meer natuurlijke wijze van spel en dictie. Zij vertelt ons 
dan, dat ze, om vertrouwen in haar kunst to wekken, to Bor-
deaux begon met de rol van Phedre to spelen op de oude 
manier ; ,avec les eclats, l'emportement, la deraison qu'on applau-
dissait a Paris, et que taut d'ignorants appellent la belle nature" ; 
- dat „belle" heeft hier een eigenaardige beteekenis. Men vond 
het prachtig. Den volgenden avond speelde ze Agrippine op haar 
nieuwe manier. Eerst was het publiek verwonderd. Al de gewone 
loopjes, onder andere een versnelde voordracht tegen het einde 
van iedere claus, die altijd het teeken was dat men zich voor 't 
applaus gereed kon houden, bleven achterwege. Dus ook den 
eersten keer het gebruikelijke applaus zelf. Maar het word
1) De beroemde Engelsche tooneelspeler Garrick heeft hieromtrent een eigenaar-
dige uitspraak gedaan--zij bet met een andere bedoeling -, toen hij aan Grimm ver-
klaarde, dat hij Voltaire als den grootsten tragediedichter beschouwde dien men ooit 
in Frankrijk had gehad. Racine is niet to spelen, zei hij erbij, die zegt altijd alles zelf 
en laat niets aan den acteur over (zie Grinun's ,Correspondance litteraire, philoso-
phique et critique, VI, blz. 321).
HET TOONEEL IN FRANKRIJK	551
apres-tout een groot succes, dat Mademoiselle Clairon moed 
gaf, ook haar andere rollen to spelen in dezen trant, ,ce genre 
simple, pose, d'accord". En to Parijs heeft zij toen ook het 
publiek voor deze nieuwe kunst gewonnen.
De Encyclopaedisten gingen natuurlijk van harten met haar 
mee; het blijkt nit de artikelen „declamation" en,,geste" van de 
„Encyclopedie". Daar wordt veroordeeld het conventioneel, zon-
der innerlijke reden, maken van een paar passen vooruit en 
achteruit, met geregelde tusschenpoozen, en geprezen worden 
die gebaren „die we tegenwoordig in het Theatre Frangais zien", 
die ons wel-is-waar soms - als men ons den tijd liet erover to 
denken - niet ,mooi" zouden voorkomen, maar die altijd echt 
zijn, want ze zijn de nat-uurlijke uitwerking van den hartstocht. 
Het artikel „declamation" in de Encyclopedie is van Marmontel. 
Diderot gaat geheel met hem accoord; in zijn verhandeling 
,,De la poesie dramatique" zegt hij, dat de spelers hun hartstocht 
met alle middelen moeten doen meegevoelen, zelfs tandgeknars 
acht hij in zulke omstandigheden niet to ruw. Dat is iets anders 
dan „la belle nature"! En al die theorie en voorzichtige pogingen 
krijgen een stevige stuwing, wanneer Garrick bij zijn bezoek aan 
Parijs in 1764 den acteurs en actrices door zijn realistisch spel 
een heerlijke bevestiging brengt, wat de expressieve kracht der 
voor hem nieuwe manier betreft. Het beginsel „1'art egal a la 
vie", een beginsel dat de boven aangeduide conventionaliteiten, 
zelfs in de tragedie, deed vermijden, wint veld.
Ook het costuum wordt hervormd, zij het minder snel dan 
spel en voordracht. In de XVIIde eeuw had men de Fransche 
classieke tragedie gespeeld in een eigenaardig gestileerd „habit a 
la romaine", in den loop der XVIIIde eeuw echter was het gebruik 
geworden, ze to spelen in hofcostuum of „habit de ville". Wan-
neer men nu echter al wat de oudheid betreft, meer gaat naderen 
met zin voor realistische kennisneming dan met liefde voor de idea-
liteiten, die in deze tragedies leefden, valt deze costumeering op 
als dwaas. Men gaat dus ook het costuum hervormen in historisch-
realistischen zin ; ook bij deze beweging vinden we Mlle. Clairon 
vooraan. En zij heeft in dezen - niet in haar nieuwe manier 
van voordracht -- een medestander in Lekain. Waar er zoo good 
als geen regie was, wordt het nu eenige jaren lang eigenlijk een 
rommeltje met de kleeding op het Fransche tooneel; men ziet.
552	OUD EN NIEUW
in een stuk allerlei costuums door elkaar. Maar met Talma -- die 
dan ook de tragedie ,un cours d'histoire vivante" noemde - is 
de triomf van het realisme in alle opzichten volkomen. Zijn kunst 
was dan ook, al speelde hij ook nog klassieke stukken, in wezen 
geheel romantisch, zooals door Goethe's scherpen blik is opge-
merkt. En natuurlijk heeft ook deze beweging in de Encyclopedic 
warme verdediging gevonden. We moeten bij dit alles wel in 't 
oog houden, dat die costumeering ook een vervulling gaf in 
dezen zin, dat het publiek daaraan de aandacht kon besteden 
welke door den inhoud van de stukken niet voldoende word ge-
boeid; - het is nog een gebruikelijk middel om van stukken, 
die wat ouderwetsch zijn geworden, zoo in de eerste plaats het 
„historische karakter op den voorgrond to plaatsen", en ze aldus 
wat meer belang bij to zetten ! Van verwanten aard is de inferieure 
soort spanning, de nieuwsgierigheid hoe 't zal afloopen, die de 
comedie larmoyante en het burgerlijk drama wekken; een soort 
spanning, die de klassieke kunst, althans in deze nuance, niet 
kende. Die „interet melodramatique", zooals men 't later zal 
noemen, is ook weer, als de nieuwe soort stukken zelf, van een 
meer populair-realistisch karakter. Voltaire's ,Oedipe" - waar-
over zooveel to doen is geweest -- is dan ook een poging om een 
naar de eischen des tijds beteren Oedipus to schrijven dan die 
van Sophokles; Voltaire acht o.a. wat meer uiterlijk gebeuren 
wenschelijk; - intusschen blijft hij poseeren als een rechtzinnig 
classicus en La Chaussee en Shakespeare - een stoute combi-
natie ! - vervloekt hij als de demonen die hebben samengezworen 
tegen tragedie en comedie. Heel erg gemeend was dat nu ook weer 
niet; om der wille van het succes ontleent bij zelfs een en ander 
aan Shakespeare, en tracht ook een stuk to schrijven in den 
trant van La Chaussee, als hij ziet dat die indruk maakt (,,L'en-
fant prodigue").
Dit alles om eenig idee to geven van den fellen strijd die over 
deze quaestie in Frankrijk bestond. Auteurs, acteurs en critiek 
nemen daaraan deel. We stonden erbij stil in de eerste plaats, 
omdat we hier den strijd die ook in de letteren heerscht, bij-
zonder duidelijk naar zijn wezen zien; then strijd die ook in 
ons land het duidelijkst zichtbaar is op het tooneel. - dat, zij 
het niet in die mate als in de XVIIde eeuw, toch nog altijd 
de grootste belangstelling had, veel meer dan de eigenlijke, pure
PUNT EN CORVER	553
litteratuur. En dan: van dien strijd vindt men een zeer 
duidelijken weerslag in ons land: de antithese Punt-Corver. 
Het was ook inderdaad een strijd; we vernemen van een,,kabaal", 
door Punt tegen Corver ,geformeerd" in den tijd dat ze nog 
beiden to Amsterdam spelen ; zoolang ze een van beiden directeur 
te Rotterdam zijn, is het een gekrakeel. Stijl maakt zich later tot 
tolk van verschillende grieven van Punt tegen Corver. Natuurlijk, 
mogenwe wel zeggen, is in then strijd ook een persoonlijk element, 
vooral van de zijde van Punt. Die voelde namelijk zijn gezag 
bedreigd. Hij was een zeer gevierd acteur, en hij is dat gebleven, 
al begon men hem in de tweede helft van zijn loopbaan ouder-
wetsch to vinden. We zeiden al, dat Stijl Punts groote bewon-
deraar is, die hem na zijn dood verheerlijkt in zijn pompeus, ge-
zwollen gedenkschrift. Verheerlijkt wordt Corver met, daarvoor 
was hij niet monumentaal genoeg, maar wel wordt hij soms ge-
prezen en bewonderd met een warmte, waarbij de sesquipedalia 
verba van Stijl over Punt kil en hol klinken. Het warmst is over 
Punt geschreven.... door Corver 1). Als we nu pogen uit Stijls 
,,Leven van Jan Punt", nit Corvers ,Tooneelaantekeningen", 
uit al het geschrijf en gewrijf in de critische tijdschriftjes, vooral 
in den tijd dat ze samen to Amsterdam werkzaam waren, -- als 
we pogen daaruit op to maken, wat nu eigenlijk de wezenlijke 
tegenstelling was tusschen beiden, dan komen we tot de conclusie, 
dat beiden groote acteurs waren, maar dat Punt verzen zei in den 
ouden classicistischen, iewat hol-rhetorischen trant, met veel 
emphase en sterk rhythmisch, dat hij ook in zijn standen de 
classicistische breedheid betrachtte; - dat Corver daarentegen 
met zijn uitspraak en houding meer het dagelijksch leven als 
voorbeeld nam. Deze conclusie berust op lofredenaars en afbre-
kers. De vijanden van Punt zeggen: hij spreekt niet, maar hij 
schrecuwt en hij zingt. Dat „zingen" wordt hem als verdienste 
toegerekend door zijn bewonderaars; --- al blijkt, dat dat gezang 
of gezing volstrekt niet den logischen gedachtegang respecteerde. 
Trouwens, al zeggen zijn bewonderaars niet dat hij ,schreeuwt", 
ze geven dat toch ook wel to verstaan. Zoo zegt Stijl van cen 
door Punt voorgedragen slotvers: ,Daar barst het stuk als een 
kartouw, en alle liefhebbers weten nog, hoe Punt met zulke 
slagen den Schouwburg daveren deed". Bij zijn „zingen" volgde
1) ZiezijnTooneel-Aante heningen (Leyden, 1786) blz. 11 vgg.
554	PUNT EN CORVER
Punt de sterk gerhythmeerde wijze van voordragen met groote 
intervallen, waarmee Mademoiselle Clairon heeft gebroken. De 
gebaren van Punt zijn in denzelfden conventioneelen stijl 1) ; 
-- van Effen heeft hot, in 1733 reeds, over Punts valschen zwier 
en verheevenheyd - En toen was die trant van spelen toch vrij 
wat algemeener en word minder aangevochten dan in de tweede 
helft der eeuw.
En nu Corver. In Stijls lofrede op Jan Punt vindt men, hier 
dan aanklachtsgewijs, al wat hem ten laste wordt gelegd. Hij heeft 
een onzuivere uitspraak, een valsche en piepende stem, en daarom 
is hij er maar den Franschen slag over gaan leggen, dat is: gaan 
rabbelen ; onverstaanbaar. Hij heeft aan eenige „gemeene Fran-
sche spelers" eene nieuwe manier ontleend; hun eenige posturen 
afgezien, die bij geval eens met eenig handgeklap zijn vereerd, en 
een rcisje naar Parijs heeft hem dan geheel verfranscht. (We 
zagen dat Punt evenzeer ,verfranscht" was, alleen: naar het 
voorbeeld van een vroegere Fransche generatie). Voorts lijdt hij 
aan, ,schorre geluiden" en ,gewrongene stuipen"; die maken 
althans het voornaamste deel nit van zijn nieuwe manier.
Corver heeft op doze beschrijving van zijn talenten uitvoerig 
geantwoord. Voor ons is in dit antwoord voornamelijk van belang 
wat hij zegt over het ,rabbelen", -- een verwijt, dat La Harpe 
ook in Frankrijk den spelers van de nieuwe richting had ge-
maakt 2). Corver zegt: ik volg den natuurlijken trant, en ik houd 
niet van dat ,opsnijen" in den zoogenoemden Hollandschen 
Heldentoon
Pho, pha, tra, la, la, la, wilt mime kracht bestieren, 
Fa, foe, pief, poef, pi, pa, tra, la, la, la, la, lieren.

Wat men tegen zijn voordracht inbrengt met redenen als ,het 
is onze Hollandsche trant niet" en,,onze Verzen moeten klinken", 
dat is onzin ; men moet vragen naar de natuur, en niet naar moge-
lijke dwaze modes in eigen land. Voorts betoogt hij, dat hij die 
,,posturen" deels zelf gevonden heeft, deels aan zeer goede 
-. niet „gemeene" -- Fransche acteurs heeft ontleend. Hij noemt 
zich elders een leerling van Garrick - hij had ook Engelsche
1) Dit alles toegelicht in mijn rode „Punt en Corver" (Leiden, 1918). 
2) Die spreekt van hun „bredouillage".
HET EINDE DER XVIIIDE EEUW	555
spelers in zijn troep -; hij heeft dus ook van then kant invloeden 
ondergaan.
We kunnen bij al de bijzonderheden die, uit een tooneeloogpunt 
gezien, belangrijk zijn, hier niet stilstaan, en vermelden dus nog 
slechts met een enkel woord, dat ook to onzent het costuum 
allengs in meer historisch-realistischen zin wordt gemoderniseerd. 
Dat realisme-in-allerlei-opzicht, dat we ook in de litteratuur - de 
tooneel- en de „lees"-litteratuur - in heel Europa zien veld 
winnen, paste ook in het bijzonder bij den Nederlandschen volks-
raad. Wij kwamen, zou men kunnen zeggen, na in de classieke 
sferen to hebben gezweefd, weer op onze beide beenen terecht, 
waar de Nederlander, en zeker de Hollander en de Fries, zich 't 
meest op hun gemak voelen.
We laten het bij het aangeven van de ,zwenking" in het 
tooneelspelen, die parallel gaat met die, vroeger aangewezen in 
de tooneellitteratuur. Een uitstapje naar dit andere kunstgebied 
scheen ons gewenscht, waar door een eenvoudige parallel de 
richtingverandering der geesten kon worden verduidelijkt. Verder 
begeven we ons echter niet in de tooneelregionen, hoe verlokkend 
het er daar ook uitziet. Er breekt namelijk met Corver en met 
eenige zijner leerlingen cen bloeitijdperk der Nederlandsche 
tooneelspeelkunst aan, waarvan onze geschiedenis de wedergade 
niet kent.
OP DE GRENS VAN TWEE EEU\VEN

Hot is noodig, bij de geschiedenis der letteren de aandacht op 
bepaalde denk-wijzen to richten; men verlieze echter nooit nit het 
oog, dat niet de wijze waarop men denkt, maar de wijze waarop 
en de kracht waarmee men gevoelt, de wezenlijke beteekenis van 
een kunstwerk uitmaken. Er zijn perioden - bijvoorbeeld to 
onzent de eerste helft van de XVIde en het derde kwart van de 
XVIIIde eeuw - waarin strijdvragen de geesten zoozeer in be-
slag nemen, dat de kunst voor een groot deel in dienst komt to 
staan van „de brandende quaesties", waarin dus ook in de kunst 
het betoog- en redeneer-, het Tendenz-element den boventoon 
voert, hetzij openlijk, hetzij op deze wijze, dat bepaalde ,ge-
voelens" - een woord dat in ons spraakgebruik sentiment en 
meening sam envat - worden beleden met een zekere overdrij-
ving, die het polemische karakter duidelijk waarneembaar maakt. 
Maar zelfs in die perioden treft men ook vooral-artistieke figuren 
aan, die, zij hot mee-bevangen in de stroomingen des tijds, meer 
schouwend dan betoogend daarvan getuigen. Zulk een figuur is, 
althans in de eerste en beste periode harer letterkundige werk-
zaamheid, de dichteres Elisabeth Maria Post (1755-1812). Zij 
werd geboren to Dordrecht ; na het faillissement van haar vader 
gaat het gezin in Gelderland wonen. Daar schrijft ze haar eerste 
werk, ,Het Land ; in brieven" (1787) ; het verbeeldt de corres-
pondentie tusschen twee vriendinnen, van wie de eene in de stad 
en de andere buiten woont; de brieven der laatste geven, bijna 
een geheel jaar door, een beeld van het leven op hot land. De 
bundel heeft succes gehad; in vijf jaar verschenen vier drukken. 
De sentimentaliteit dier dagen ontbreekt hier geenzins; de lande-
lijke vriendin, Emilia, heeft een innig geliefden verloofde ver-
loren, Eufrozyne, die met haar moeder in de stad woont, troost 
haar. Behalve het sentimenteel beklag is zoo ook de teedere 
vriendschap hier voortdurend aan het woord; de dood van Eufro-
zyne geeft dan tot uitbarstingen en uitbeeldingen van gevoel 
bijzonder aanleiding. Maar met die sentimentaliteit verbindt zich
ELISABETH POST	557
hier een bijzondere, en ons door zuiverheid treffende liefde voor 
de natuur, die liefde, die mede een eigenaardig kenmerk is van het 
levensgevoel in de tweede heeft van de XVIIIde eeuw; een van 
de reacties tegen de onnatuur in samenleving en kunst, waarvan 
men zich steeds meer bewust wordt. We hebben ook bier met een 
internationaal en door onze kunstenaars aan die van het buiten-
land ontleend verschijnsel tee doen. Defoe's „Robinson Crusoe", 
waarin -- onder andere - de mensch wordt geschilderd die 
plotseling in zijn eenzaamheid op de natuur is aangewezen, 
had, zij het niet alleen door dit motief, veel succes; er ontstaat 
een heele Robinsonades-litteratuur, ook in ons land - Hol-
landsche, Haagsche, Walchersche Robinson e.a. -, waarbij 
intusschen het oorspronkelijke motief vrijwel zoek raakt. Maar 
ook Rousseau's Smile heeft altijd een Robinson bij zich; en 
Rousseau is een van de voornaamste XVIIIde eeuwsche predikers 
van den terugkeer tot de natuur; waarbij niet alleen aan een 
natuurlijk leven, een leven als van de door hem zoozeer verheer-
lijkte natuurmenschen wordt gedacht, maar ook wel zeer - men 
herinnere zich zijn „Reveries" - aan de schoonheid van het 
landschap. Dan is er Bernardin de Saint-Pierre, die de natuur 
tusschen de keerkringen in haar schoonheid weergeeft (,,Etudes 
de la nature"). Klopstock, en de hier ook zoo veel gelezen idyllen-
dichter Gessner zijn bekende vertegenwoordigers van deze 
richting in Duitschland, ook Kleist en Hirschfeld. Van de Engel-
sche natuurdichters is hier vooral James Thomson's „Seasons" 
bekend; in heel Europa trouwens; Haydn werd erdoor tot zijn 
„Jahreszeiten" geinspireerd.
In Elisabeth Post nu hebben deze schrijvers en dichters, 
althans enkelen van hen, weerklank gevonden; ,Het Land" is 
zelfs voor een belangrijk deel vertaling en navolging van Hirsch-
feld, maar ze weet toch ook uit eigen oogen to zien, al is er ook 
in haar beschrijvingen veel conventioneels. Deze uitgave wordt 
een jaar later gevolgd door een bundeltje proza en poezie, ,Voor 
Eenzaamen", dat ze aan haar moeder, dan juist weduwe ge-
worden, opdraagt. In 1791 komt dan ,Reinhart of Natuur en 
Godsdienst" ; de eigennaam en de daarop volgende woorden-
combinatie zijn een program! Het vertrek van een jongen man 
-'t was een van haar broeders - naar de noordkust van Zuid-
Amerika wordt erin beschreven, en zijn verblijf en het sterven
558	PIETER NIEUWLAND
van zijn vrouw daar. Qua,,verhaal" is dat niet veel, maar bet zijn 
voldoende gegevens voor natuurbeschrijvingen, beschouwingen 
over het leven der inboorlingen en meer - sentimenteel ge-
tinte - verhandelingen van then aard.
Zij heeft ook den dood van haar moeder--in ,Mijn Kinderlijke 
Traanen" - op een dwepend-sentimenteele wijze beschreven, een 
symptoon, hoe werkelijk gevoel zich in die dagen kon uiten op een 
wijze die ons to ,gevoelig" schijnt om echt gevoel to vertolken, 
maar die toch wel zeer op echt gevoel berustte ; men moge zich 
herinneren dat we een opmerking van verwanten aard hebben 
gemaakt in-zake de epistolaire kunst van Hooft en TesselschadeI). 
Elisabeth verhuist dan naar Noordwijk-aan-Zee, waar ze bij haar 
zuster, gehuwd met den predikant van dat dorp, haar intrek 
neemt. Zij leert daar den collega van haar zwager kennen, Ds. 
Justus Lodewijk Overdorp van Noordwijk-Binnen, zeven jaar 
jonger dan zij, met wien ze trouwt. In 't jaar van haar huwelijk 
geeft ze den bundel,,Gezangen der Liefde" uit, die wel haar beste 
werk bevat, waarvan althans de dichterlijke beteekenis ook nog in 
onzen tijd waardeerbaar blijkt ; verzen ook daarom merkwaardig, 
omdat wij hierin voor het eerst in onze letteren een vrouw onbe-
schroomd de -- aardsche - liefde hooren belijden. Ook is op-
merkelijk, hoe zich haar gevoel voor de natuur onder den invloed 
van haar hartstocht ontwikkelt. Haar verdere werken, waaronder 
veel vertalingen, zijn van minder artistiek belang. Trouwens, bij 
alle echt, persoonlijk gevoel is toch Elisabeth Post, zooals we 
reeds aanduidden, vooral als een Nederlandsche volgster van 
buitenlandsche natuurdichters to zien; zelf wijst ze or_s hier en 
daar op haar, vooral Duitsche, voorbeelden.
Een andere natuurbewonderaar, en bewonderaar eener andere 
natuur, was Jacob Godfried Haafner, die eigenlijk Haffner heette 
(1755-1809), van geboorte een Duitscher, die na een uiterst be-
wogen zwerversleven in diverse Oostindische gewesten, waarbij 
hij behalve van veel handigheid en flinkheid ook van een groote 
gave voor talen blijk gaf, zich in 1787 to Amsterdam vestigde en 
onder andere een aantal reisverhalen schreef in een pathetischen, 
Oostersch getinten stijl; ze zijn in het Fransch en in het Duitsch 
vertaald. Een op het einde der XVIIIde eeuw meer vermaard 
auteur was Pieter Nieuwland (1764-1794), van eenvoudige af-
') Zie b1z. 374.
PIETER NIEUWLAND	559
komst, maar wiens buitengewone gaven hem de bescherming 
verzekerden van Jeronimo en Bernardus de Bosch. Hij kon reeds 
op zijn dertiende jaar het Athenaeum Illustre to Amsterdam be-
zoeken, waar hij zich zoowel op de humaniora als op de wis- en 
natuurkundige vakken toelegde ; in 1784 kwam hij reeds voor een 
professoraat in I t Latijn to Franeker in aanmerking. Daarna 
studeerde hij nog to Leiden voornamelijk natuurfilosofische 
vakken, gaf een poosje to Amsterdam les in de zeevaartkunde en 
trad in 1787 als hoogleeraar in de wiskunde to Utrecht op; zijn 
voorganger werd toen namelijk als to prinsgezind ontslagen. 
Maar na de tegenomwenteling werd die nog hetzelfde jaar 
in zijn ambt hersteld; Nieuwland kreeg nu in 1789 een lectoraat 
in de sterren-en zeevaartkunde to Amsterdam. In 1793 werd hij 
hoogleeraar to Leiden, maar overleed reeds eenige maanden 
daarna.
Een wel zeldzame vereeniging vertoont zich in hem van de 
verschillende intellectueele eigenschappen van den geleerde 
eenerzijds en artistieken zin anderzijds, al is ongetwijfeld zijn 
artistieke begaafdheid niet zijn voortreflijkste. Enkele ver-
talingen van klassieken -- o.a. van Anakreon's ,Duifje" - 
vormen wellicht het verdienstelijkste deel van zijn letterkundig 
werk. Overmatig beroenid was in zijn tijd zijn lierzang ,Orion", 
maar -- ook een scherpziend tijdgenoot als Kinker merkte dat 
al op -- fijn en sterk zijn eigenlijk alleen de eerste twee strofen. 
Verder is enkel, gelooven we, zijn lijkdicht op zijn jonge vrouw, 
met wie hij slechts negen maanden gehuwd was, van blijvende 
waarde. Dat is niet heel veel. Toch werden zijn, in 1797 uitgegeven, 
,,Nagelaten Gedichten" eenige malen herdrukt. Ook redevoe-
ringen van hem zijn gepubliceerd -in ,Gedichten en Redevoc-
ringen", Amsterdam 1824 waarvan er een van zijn belang-
stelling in de letterkundige stroomingen van zijn tijd getuigt: 
,,Over de gevoeligheid van het hart"; hier zet hij met de ver-
standelijke helderheid die hem kenmerkt, het verschil tusschen 
zuiver gevoel en sentimentaliteit uiteen. Naar ons gevoelen heeft 
men Nieuwland als dichter dus overschat, een overschatting die 
begrijpelijk is, waar ze iemand gold die reeds op zijn zesde jaar, 
terecht, als een wonderkind gold;- toen had hij al den heelen 
bijbel grondig en met belangstelling en gevoel doorlezen. Dat 
hij zich, bij zijn bijzonderen natuurkundigen aanleg, ook op de
560	WILLEM KIST
poezie toelegde - al voor zijn dertiende jaar - mag wel voor 
een groot deel worden toegeschreven aan het overheerschend let-
terkundig karakter dat onze beschaving in then tijd nog eigen 
was. Heeft ook de groote von Humboldt, zijn tijdgenoot (1769-
1859), de grootste natuurkundige van de eerste helft der XIXde 
eeuw, er niet bijzonder aan gehecht, vooral als letterkundige 
to gelden ? Zulke ,intellectueelen"-bij-uitstek kunnen dan ge-
meenlijk wel scherp onderscheidende inzichten toonen, ook in 
het letterkundige, maar de verstandelijke kracht van hun geest 
staat veelal, zooal niet het gevoel zelf, dan toch de soepele uiting 
daarvan in den weg. Intusschen, - als men zich verdiept in de 
levensbijzonderheden van Nieuwland, den timmermanszoon nit 
de Diemermeer, die door de deftige ,ooms" de Bosch op hun hof-
stede wordt genoodigd om zijn wonderkind-kunsten to vertoonen 
- waar het deftige gezelschap „met groote paruiken en wijde 
japonnen" hem aanvankelijk zeer imponeert; als we hem dan bij 
Bernardus de Bosch als huisgenoot zien opgenomen, waar hij met 
zijn ,aanleg tot morsigheid" de oude kraakzindelijke dienst-
boden kregel maakt; en hem zien als leerzaam ,aenkwekeling'-
van ,Kunstliefde spaart geen vlijt", - welk een stof voor een 
historische novelle; die zoowel een individueel als een tijd-beeld 
kon geven !
Nog enkele namen nit dezen tijd: Willem Kist, Petrus de 
Wacker van Zon, Loosjes, Helmers, Loots. Veelszins, op ver-
schillende wijzen, verwant; althans samen het beeld van hun tijd 
dat we hier pogen to geven, volmakend. Kist (1758-1841) is 
patriot; na rector to Middelburg to zijn geweest, wordt hij in 
1797 tot lid van het Comite voor den 0.1. Handel benoemd; hij 
is ook directeur van de Gazette Nationale en van de Staats-
Courant geworden. In 1800 verschijnt zijn eerste roman, die door 
een vijftal andere gevolgd zal worden; de eenige die bekendheid 
heeft behouden, is „De Ring van Gyges wedergevonden". Die 
roman verscheen van 1805 tot 1808, ieder jaar een deel.... De 
spanning werd daardoor niet verbroken, want spanning is iets dat 
men door Kists romans heelemaal niet ervaart. Er wordt in de 
inleiding tot dit werk verteld, hoe de schrijver in een verzameling 
merkwaardigheden, door zijn vader nagelaten, den onzichtbaar 
makenden ring van Gyges, waarvan Herodotus vertelt, gevonden 
heeft, waardoor hij in staat is gesteld, overal ongemerkt ge-
K 2597
DE WACKER VAN ZON	561
sprekken of to luisteren. Hij vertelt dan wat hij in zijn tijd to 
hooren heeft gekregen, een reeks niet bepaald vervelende, maar 
toch ook geenszins boeiende zedenschetsen, nogal omslachtig, 
ietwat sentimenteel en alles belicht door een „verlichten" geest. 
Om het meedeelen van zijn beschouwingen is het dezen opvoeder 
ook inderdaad to doen; hij heeft dat zelf to verstaan gegeven in 
de inleiding tot zijn eerste boek, waarin hij de rhetorische vraag 
stelt, of men al wat in verhandelingen kan worden voorgedragen, 
ook niet in een anderen - hij bedoelt : neer onderhoudenden - 
vorm zou kunnen overgieten ? ,In speelschen worm de waarheid 
to zeggen", - het is een oud procede, dat in ons land in alle tij den 
bijzonder veel is toegepast; het speelsche is echter niet altijd van 
een hupsch gehalte. Zeker niet bij Willem Kist, die to veel inzich-
ten, ook zelfs to veel kennis, nice to deelen heeft, dan dat hij zich 
in belangrijke mate met de finesses van karakteriseering en ver-
wikkeling zou kunnen ophouden. Ook in de inleiding van zijn 
,,Gyges" trouwens geeft hij to kennen, dat het hem to doen is 
om ,onder het uiterlijk gewaad van een Roman" het publiek zijn 
beschouwingen voor to zetten, hen „tot het lezen, als het ware, to 
noodzaken; het verstand dus ongemerkt to verlichten en hun hart 
door de voorbeelden van deugd en ondeugd, met derzelver heil-
zame of verderfelijke gevolgen, to verbeteren". We weten wel, 
hoe 't dan gaat! Het wordt er dik opgelegd, de geestelijken bij-
voorbeeld worden hier als,,onkundige weetnieten of laage trotsche 
vleiers" gequalificeerd, de edellieden zijn gruwelijk grof en aan-
matigend, en ook verder wordt de heele verzameling denkbeelden 
der „filosofen" geetaleerd.
Petrus de Wacker van Zon (1758-1818) is iemand van wel 
meer artistiek gehalte. Is het aan zijn soepelheid van geest of 
aan meer baatzuchtige motieven toe to schrijven, dat hij het 
patriotsche vaandel met zijn pootige leuzen mettertijd voor een 
ander verwisselde ? Wellicht hebben beide eigenschappen in hem 
to dezen samengewerkt. Overigens, zijn politieke richtingen en 
zwenkingen zijn voor ons niet de hoofdzaak, wel denken we bij 
het noemen van zijn naam het eerst daaraan, doordat, ook in zijn 
werk, de ,draai" then hij genomen heeft, zoo radicaal en daardoor 
zoozeer opmerkelijk is.
Zijn eerste roman, was getiteld „Willem Hups", eene anecdote 
nit de 17e eeuw, ongeloofelijk zelfs in de onze. Hij verscheen in
WALCH	36
562	DE WACKER VAN ZON
het zelfde jaar als Kist's ,Gyges" en had een zeer na verwant 
gegeven : een kuiper to Oudewater komt in het bezit van een 
mutsje dat den drager onzichtbaar maakt. Hij gebruikt deze 
gave aanvankelijk alleen om goed to doen, maar allengs ook ten 
eigen bate; zijn vrouw draagt tot deze veranderde gezindheid bij. 
Hij wordt dan schatrijk, laat zich in den adelstand verheffen, 
ten slotte ontneemt de eigenaar van het mutsje hem alles weer. 
De bedoeling is, to laten zien, dat men ongelukkig wordt, wanneer 
men, door geld verleid, zijn karakter verloochent. Het heele 
verhaal is rijk aan satiren -- o.a. op de rechtspraak en op het 
odium theologicum - en humoristische beschouwingen, die door 
haar uitvoerigheid den in het verloop van de geschiedenis be-
langstellenden lezer in ietwat wrevelig makende mate ophouden. 
Het verhaal verscheen, als de meeste van den schrijver in zijn 
patriotsche periode, onder het pseudoniem B(runo) D(aalberg).
Zijn zin voor occultisme en mystificatie koint ook naar voren 
in zijn volgend werk, van hetzelfde jaar 1805, „Twee-en-dertig 
Woorden of de Les van Kotzebue" door Bruno Daalberg. Bruno 
Daalberg was dan, volgens het voorbericht, een medicus to Bom-
bay, uit wiens nalatenschap dit werk afkomstig zou zijn; de 
inhoud zou zijn voortgekomen uit een zeker aantal woorden, die 
de schrijver zich ingevolge een raadgeving van Kotzebue (in 
diens „Polycarpus") zou hebben laten opgeven. Hij geeft in zijn 
voorbericht tot dezen avontuurlijken roman een theorie ontleend 
aan den Franschen schrijver Ferri de St. Constant, die wil dat 
de romanschrijver „een vermakelijke en daarom nuttige zede-
leermeester zal zijn". Om deze theorie in practijk to brengen 
heeft hij, in navolging van Richardson's sentimenteelen, van 
Fielding's schertsenden roman en van Sterne, een nieuwe soort 
verhalen willen schrijven, waarin ontroering en humor verbonden 
zijn; - men ziet de ideeen der latere romantici hier al in wording. 
Daarna verschijnt zijn nog heden wel eens gelezen werk „De 
Steenbergsche Famille" in vier deelen (1806-1809). Het hoofd-
onderwerp van dezen roman is het dingen van drie aanbidders 
naar de hand van een adellijke Overijselsche jongedame, waarbij 
de geringe beschaving van den eenen vrijer, een rijken Sinjo, 
en de sentimentaliteit van den anderen het tegen de qualiteiten 
van een jongmensch van geringer afkomst moeten afleggen, 
althans wat de genegenheid van de freule betreft. Een aantal
ZIJN OMZWAAI	563
malle liefdesavonturen van den sentimentalicus, Van Roggebast 
heet hij, en allerlei andere min of meer grappige en ongetwijfeld 
als geestig bedoelde verdere lotgevallen maken, met veel ernstig 
geredeneer, den inhoud van het book uit, dat bedoeld is als een 
bespotting en bestrijding van den adeltrots. Er wordt in dit 
verband relatief minder ,verhandeld" dan in de „Twee-en-dertig 
Woorden", wel stelt de auteur in citaten v661 belezenheid ten 
toon. Het is hier niet de eerste keer, dat hij tegen den adel to 
keer gaat ; als Anonymus Belga had hij in een pamflet „De Adel" 
al twintig jaar vroeger op de vernietiging van deze kaste aange-
drongen. Gelukkig voor hem heeft men zijn aansporing niet ge-
volgd; nu kon hij in 1816 secretaris van d,n Hoogen Raad van 
Adel worden. Een andere,,bete noire" van hem zijn de monniken, 
die door hem van zedeloosheid en dronkenschap worden beschul-
digd. Gelijktijdig met „De Steenbergsche Famille", namelijk in 
1806-1807, gaf hij een vervolg op de reeds genoemde ,Lektuur 
bij het Ontbijt en de Thetafel" van Van Hemert: een-en-twintig 
stukjes ,Nog wat lectuur bij het Ontbijt en de Thetafel van den 
heer professor van Hemert", die minder in den smaak vielen dan 
het werk van zijn voorganger en die dan ook dengenen die be-
hagen in Van Hemert's werk hebben gevonden, allicht wat al to 
vulgair van uitdrukkingswijze zullen zijn voorgekomen. De 
Wacker van Zon's politieke koersverandering had plaats, nadat 
hij „De Steenbergsche Famille" geschreven had. In 1816, als hij 
,,De Overijsselsche Predikants-dochter" tot onderwerp van een 
verhaal maakt - men ziet dat hij zijn helden over den IJsel 
zoekt - blijken er, naar zijn gevoelen, toch wel edele edelen to 
zijn; zoo iemand is althans een van de hoofdpersonen van dit 
verhaal, dat geinspireerd is door het dan in Duitschland floree-
rende genre Predigers-Tochter-romans, verhalen van brave 
meisjes die de liefde van een aanzienlijk man waard blijken en 
die dan ook verwerven. En het volgend jaar blijkt de bekeering 
van den verlichten patriot volkomen; dan drijft hij ronduit den 
spot met de verlichting, in zijn roman „Jan Perfect of de Weg der 
Volmaking, vertoond in het leven en de zonderlinge lotgevallen 
van een Leidschen Apothekerszoon". Ook het pseudoniem Bruno 
Daalberg is dan nude plunje geworden; op het titelblad van dit 
boek heet hij zelfs „Baron de Wacker van Zen"; de titel kwam 
hem evenmin toe als de meesterstitel, waarmee verschillende tij d-
564	ADRIAAN LOOSJES
genooten hem versieren. Jan Perfect dan is een voorbeeld, hoe 
- gelijk de auteur het in dit boek door den wijsgeer Habacuc 
Knaagwurm laat uiteenzetten - al die verlichting die speciaal 
in de moderne opvoeding wordt toegepast, tot niets leidt. Jan 
past over de heele wereld, als dolend ridder, met de volmaking als 
devies, zijn verlichte theorieen toe, zelfs bij primitieve volkeren, 
en komt gecastreerd in de Breestraat terug. Het is een boek van 
dol avontuur; voor zoo-iets heeft De Wacker van Zon wel aanleg. 
Maar.... hij heeft hier heel veel aan Voltaire's Candide ontleend. 
Hij had als Bruno Daalberg ook nog werk van meer journalistieke 
allure geschreven, en is in elk geval, al betoogt ook hij nog 
machtig veel, iemand met talent, die ook wel aardig een karakter 
kan teekenen en niet zelden een levendigen, natuurlijken dialoog 
schrijft.
Adriaan Loosjes (1761-1818), boekhandelaar to Haarlem, is 
dichter van vaderlandsche zangen (op Doggersbank) en patriot 
- hij schrijft op zijn een-en-twintigste jaar een g;dicht op de vrij-
verklaring van Noord-Amerika, waarin hij zich „een Patriot 
van 't oud Batavia" noemt; is dichter ook van andere, geen 
van alle belangrijke, gedichten en gedichtjes, terwijl hij ook een 
paar tooneelstukjes geschreven heeft. Maar vooral is hij bekend 
als schrijver van romans; dat is dan zijn ,Susanna Bronkhorst" (6 
deelen), niet alleen door den briefvorm, maar vooral door den in-
houd een navolging van Sara Burgerhart. En het boek, waardoor 
hij grooten roem verwierf : ,Het Leven van Maurits Lijnslager. 
Eene Hollandsche familiegeschiedenis uit de 17de eeuw" (1808), 
een sterk ethisch en didactisch getinte historische roman, een eigen-
aardig stuk romantiek. We zijn gewoon, deze soort romantiek to 
onzent niet voor 1830 to ,laten" beginnen, maar dat is alleen 
een bewijs to meer, dat al onze indeelingen cum grano salis ge-
nomen moeten worden; zagen we b.v. ook niet, dat Colijn van 
Ryssele's ,Spieghel der Minnen" een echt burgerlijk drama is, 
terwijl deze kunstsoort, naar de litteratuurhistorie leert, eerst 
ongeveer twee eeuwen later heet to ontstaan ? Een historische 
roman to onzent in 1838 is echter achteraf gezien een niet moeilijk 
to verklaren verschijnsel. Het was de tijd van de diepste ver-
nedering. „Holland" was een afzonderlijk, maar allerminst 
onafhankelijk koninkrijk; hoe weinig onafhankelijk, dat voelt 
men diep, als men zijn historie eens naleest; het is niet noodig
MAURITS LIJNSLAGER	565
chauvinist to zijn om pijnlijk to worden aangedaan door dit ver-
haal van vele vernederingen. Men heeft in dien tijd zelf die ver-
nederingen ook scherp gevoeld, vooral door een vergelijking met 
het verleden, scherper nog allicht dan een dertig jaar later Pot-
gieter, de leider der romantiek, het verschil met de XVIIde eeuw 
zou voelen. Men reageert op die gevoelens op verschillende wijzen, 
maar vooral door een verheerlijkt beeld van het verleden to 
geven. Dat nu doet Loosjes in zijn „Maurits Lijnslager" ; Cornelis 
Loots was hem hierin voorgegaan met zijn evenzeer tendentieus 
gedicht „De Batavieren ten tij de van Julius Caesar" ; Adam 
Simons, Cornelis van Marle waren ook van die vaderlandlievende 
dichters, ook Loosjes zelf had trouwens het verleden van het 
vaderland al eerder geprezen, naar we zagen, Helmers zal het ook 
doen. De meest indrukmakende manifestaties uit dien tijd nu 
waren het breed-verhalende gedicht van dezen laatsten „De 
Hollandsche Natie", waarover zoo aanstonds, en „Maurits Lijn-
slager".
Het boek bestaat uit vier deelen, samen ruim 1600 bladzijden. 
Dat is veel, maar te-veel, ofwel ,vervelend", is het niet. Althans 
wanneer men eenigszins leest met historischen zin, d.w.z. niet 
alleen het geschrevene, maar ook tegelijk den schrijver en zijn tijd 
beschouwt. Loosjes wilde de schoonheid van de XVIIde eeuw 
laten zien; hij neemt dus uiteraard een voortreffelijken held. Te 
voortreffelijk; althans to deugdzaam, en daarbij - wat zeker in 
strijd is met de psychologie van de XVIIde eeuwsche voortref-
felijken - schrikkelijk breedvoerig, wanneer hij uiteenzettingen 
over de deugd geeft ; - en dat doet hij bij iedere gelegenheid. 
Maar ,il faut juger les ecrits d'apres leurs dates", en die breed-
voerigheid is typisch van Loosjes' dagen. Ook: als men Maurits 
Lijnslager vergelijkt met de steeds maar betoogende ,helden" 
van het eind-XVIIIde-eeuwsche burgerlijke drama, is hij nog 
sober in zijn taal. Bovendien : hij doet er tenminste ook wat bij. 
Het schijnt mij voor de karakteristiek van deze soort werken 
van belang, iets meer van het verhaal to vertellen.
De jonge Lijnslager staat op het punt geboren to worden, als 
Prins Maurits den slag bij Nieuwpoort wint; naar hem krijgt hij 
zijn voornaam. Hij is al dadelijk een nobel knaapje. „Twee 
proeven willen wij uit zijnen kindschen leeftijd ontleenen", zegt 
de schrijver, ,omdat zij beide eene duidelijk voorspellende aan-
566	MAURITS LIJNSLAGER
wijzing doen van zijn karakter". En dan vertelt hij van den dood 
van Maurits' zusje, in een toon van ietwat houterige naiveteit, die 
aan Van Alphen's ,Ach, mijn zusje is gestorven" herinnert: „Hij 
had nauwelijks den ouderdom van acht jaren bereikt, toen hij 
eene zuster, twee jaren jonger dan hij, verloor. Zijne gehechtheid 
aan dat lieve kind was zoo stork en teeder, dat hij, uit de schole to 
huis komende, en haar dood, schoon hem zulks langzaam en voor-
zichtig genoeg gezegd werd, van zijnen vader vernemende, eens-
klaps in luide jammerklagten en geschrei uitbarstte en vervolgens 
naar het wiegje snelde, waarin het lijkje waarbij de schreiende 
moeder gezeten was, nederlag. Hij greep het kindje in zijne 
armpjes - kuste het aangezigtje, maar deinsde op het gevoel van 
de marmerkoude terug, en nam daardoor ontzet de toevlugt tot 
den schoot zijner moeder. „Moeder" ! „Moeder" ! zeide hij, „is 
zusje Grietje waarlijk dood.... o, eergisteren heb ik nog met haar 
gespeeld - nu, Moeder! nu moest die goede man, waarvan gij 
ons laatst op een avond gelezen hebt, nog leven.... die dat kind 
van die weduwe levendig maakte.... Zijn 'er nu zulke goede 
menschen niet ? .... " -- „N een" ! zeide Geertruid, hem in hare 
armen nemende, terwijl de tranen, die uit hare oogen rolden, zijn 
voorhoofd besproeiden, ,neen ! Maurits, zulke menschen leven 
'er thans niet.... ". „0, ik zal onzen lieven Heer bidden", her-
nam Maurits, ,dat hij zusje Grietje weder levendig maakt" - en 
hierop begon hij op eene eenvoudige en kinderlijke wijze om hot 
leven van zijn zusje to bidden. Een en ander was het gevolg van 
een aandoenlijk gestel en de godsdienstige indrukken, die hem 
zijne moeder gegeven had, door hem bekend to maken met de 
aandoenlijke geschiedenis van de weduwe to Sarepka. -- Zijn 
vader, duchtende dat zijn zoon van een zoo aandoenlijken aard, 
en onder het opzigt van zijne zoo godvruchtige moeder misschien 
eene overhelling tot dweeperij krijgen zou, stuitte hem in zijne 
welmeenende bede om de opwekking van zijne gestorven zuster, 
en wist hem door geschikte afleiding, en vooral door hem, zooveel 
zijne kindsche begrippen toelieten, to beduiden, dat God veel 
beter wist, wat tot het geluk van dat kindje diende, dan de ver-
standigste mensch op aarde, of to trekken van dit ijdel bedrijf, 
waaruit de diep bedroefde moeder eenige verademing in hare 
droefheid scheen to scheppen. - Het duurde echter eene geruime 
poos, eer Maurits zijn lieve zusje konde vergeten, en tot de jaren
MAURITS LIJNSLAGER	567
van zijne jongelingschap kon hij nooit van haar hooren reppen, 
of de tranen kwamen hem nog in de oogen".
De tweede proeve verhaalt van des jeugdigen Maurits' kloek-
moedigheid en overleg bij een brand.
Ik nam deze aanhaling wat uitvoerig om meteen een staal to 
geven van den stijl van het boek, waarbij wel weer zeer bedacht 
moge worden, dat men geschriften ,d'apr&s leurs dates" moet 
beoordeelen; evenwel, - zes-en-twintig jaar voor dit boek ver-
scheen het springlevende proza van „Sara Burgerhart" en de 
pamfletstijl van Loosjes' eigen dagen is ook heel wat losser dan 
,,Maurits	
De jeugdige Maurits groeit dan, beschenen door al de ,ver-
lichting" van zijn vader, voorspoedig op en wordt een kloek koop-
man, wien een gewichtige reis voor zijn vaders handelshuis kan 
worden toevertrouwd. Hij reist rum vierhonderd bladzijden lang, 
maar brengt er alles meer-dan-keurig of met evenveel recht-
schapenheid als kloeken moed tegenover het bedrog. Doch daar-
voor, voor die handelszaken alleen, liet zijn vader hem niet, 
Hooftsgewijs, naar Italie trekken. Maurits verrijkt er tevens zijn 
geest ; en dat in niet geringe mate. En wat 'n nobelen aard vindt 
Maurits telkens aanleiding, ook buiten het zakengebied, ten toon 
to spreiden ! Alleen raakt hij een oogenblik van 't rechte spoor ; 
niet erg, maar hij wordt dan toch maar ,betooverd" door een 
Italiaansche schoone. De betoovering voltrekt zich in eer en 
deugd, doch hij heeft toch Maria van Vliet, de Rotterdamsche 
jongedochter aan wie hij blijken van genegenheid had gegeven 
- al was 't nog geen verloving -, een oogenblik vergeten, en hij 
en Loosjes zijn er de menschen niet naar om over zoo'n vergrijp 
lichtzinnig heen to loopen. Toch, als men al de zestienhonderd 
bladzijden uit heeft, is 't een soort van --- zij 't ongepaste - ver-
ademing, eens even terug to denken aan dit gene moment van 
niet-volmaaktheid, dat Maurits' leven toch heeft ontsierd, en 
dat zijn biograaf op zoo heerlijk-houterige wijze ,niet ver-
zwijgt" ; - hij heeft dan toch eenig idee gehad, dat zijn held „een 
mensch" moest wezen. In het verder verhaal heeft hij hem wel 
allerlei menschelijke tegenspoeden laten overkomen, maar dat 
zijn dan even zoovele proefstukken op 't gebied van de ware 
deugd en levenswijsheid, die Maurits alle kloek van hart en breed-
voerig van betoog doorstaat. Historisch is de roman ook in dit
568	CORNELIS LOOTS
opzicht, dat er allerlei groote XVIIde eeuwers in optreden; -- die 
zich alien zeer tot Maurits voelen aangetrokken : Camphuysen, 
Galilei, van Dyck, Rubens, Milton, Vondel, de Ruyter, Frederik 
Hendrik e tutti quanti. Vondel is een huisvriend, hoewel hij 
Roomsch wordt en hoewel Lijnslager zijn heftigheid tegen de 
Contra-remonstranten maar zoo-zoo vindt, doch gelukkig toont 
de schrijver toch to begrijpen, dat er ook eerbiedwaardige af-
wijkingen van den voorzichtigen koopmansgeest van Lijnslager 
mogen bestaan. En als Loosjes dat begrijpt, dan laat hij 't 
- want 't is iets goeds -- natuurlijk Lijnslager zelf ook besef-
fen.
Och ja, men voelt nogal eens even neiging tot een spottend 
glimlachje, wanneer men dit werk leest, maar ons laatste woord 
zal toch een woord van waardeering moeten wezen. Met welk een 
overtuiging en liefde heeft deze schrijver gepleit voor de oud-
vaderlandsche deugden: voor de oude trouw, voor kloekmoedig-
heid, voor eerlijkheid. Voor eenvoud ook; het getuigen hiervoor 
ligt in de schildering van Maurits' geheele leefwijze opgesloten, 
en als hij tot Raad der stad zal worden gekozen, weigert hij dit, 
zeggende: „ik ben maar een eenvoudig koopman, en mijn geest 
is niet geslepen op de zaken van staat". Een les, die zeker haar 
waarde kon hebben voor Loosjes' tijd. En ook nog wel voor later 
tijden. Kortom, het is een typisch vaderlandsch werk, waarvan 
in zijn ,Hulde aan de nagedachtenis van Adriaan Loosjes Pz." 
Hendrik Meyer junior in ,brommend" dicht getuigde
De dichtkunst boodt uw' smaak haar kleuren(!)
En als 't gebloemt' vol glans en geuren,
Rees, in oud Hollandsch kleed, Lijnslager voor ons oog.
Als men dit gedicht en die andere prachtstukken, aan Loosjes 
na zijn dood gewijd, leest, leert men hem misschien nog 't best 
waardeeren; niet door die hulde zelf, maar door de tegenstelling 
daarvan met zijn, zoo-gezien, ons nog als sober voorkomenden stijl.
Een enkel woord nog over zijn tijdgenooten Loots en Helmers. 
Ze waren zwagers, en ook naar den geest verwant ; ook al wat 
hun dichterlijke uitdrukking betreft. Cornelis Loots (1765-1834) 
is met plannen voor predikant en toen voor zeeman begonnen, 
maar is ten slotte op een kantoor beland, en heeft het daar tot 
boekhouder gebracht. Hij dweepte al op tienjarigen leeftijd met
HELMERS	569
Vondel's Palamedes en zijn hekeldichten, die vooral op de rich-
ting van zijn geest - natuurlijk in verband met de geestelijke 
stroomingen in zijn eigen tijd - invloed hadden. De dichterlijke 
boekhandelaar-uitgever Uylenbroek, een terecht zeer bij de litte-
ratoren in aanzien staande figuur, laat hem toe bij de bijeen-
komsten van „de zonen van Apol" to zijnen huize; - hij heeft 
toneelstukken en ook lyrische gedichten vertaald; de lyriek was 
het gebied waarop hij ook niet succes oorspronkelijk werk zou 
leveren. In die lyriek viert de Verlichting hoogtij ; Loots gelooft 
inderdaad, dat de tijd des heils nu is aangebroken: de XIXde 
eeuw zal een heerlijk tijdvak van verjongde levenskracht en 
levensvreugd zijn! Hij put dat geloof uit het glorierijk verleden, 
dat hij - als Loosjes - zijn yolk voor oogen houdt, niet zonder 
beschamend verwijt. „De Overwinning der Nederlanders bij 
Chattam" en,,De Batavieren ten tijde van Cajus Julius Caesar" 
zijn gedichten die deze strekking hebben; bij het laatstgenoemde 
(1805) was de bedoeling, de vernedering van ons land onder den 
Franschen dwang voelbaar to maken zoo duidelijk, dat de Fran-
sche regeering kort voor Koning Lodewijks komst den Raad-
pensionaris Schimmelpenninck verzocht, Loots gevankelijk naar 
Frankrijk to zenden ; - wat evenwel niet geschiedde.
Dat verzoek van de Fransche regeering gold ook Jan Frederik 
Helmers (1767-1813), makelaar en metselaar to Amsterdam, and 
Poet dazu; aanmerkelijk gezwollener dan de toch ook niet 
bepaald sobere Loots; men moet evenwel bij de beoordeeling 
van hun nieuwe ,Parnastaal" niet vergeten, dat zich in den 
Patiottentijd een bepaalde uitdrukkingswijze had gevormd, 
waarmee men voor de verlichte denkbeelden getuigde, een uit-
drukkingswijze die aan het mettertijd uitgeholde classicisme ont-
leend was. Dit begrijpen beduidt echter nog niet dit bewonderen; 
een wezenlijk diep gevoel ,hult" zich niet in oude plunje, maar 
uit zich in een eigen, strakker aan den inhoud sluitenden vorm. 
Natuurlijk, Loots en Helmers -- die een uitvoerig gedicht over 
,,Socrates" als waarheidlievend man schreef en, in 1795, een 
,,Lijkzang op het graf van Nederland" - hebben wel degelijk 
gevoel, maar zij overschreeuwen zich in de pompeuze rhetoriek 
die in de mode was, dat wil zeggen: het gevoel ging toch niet zoo 
heel diep en hun artistieke zin was niet erg fijn. Hulde natuurlijk 
aan hun gevoelens, die ze met moed en overtuiging beleden. Hel-
570
LITTERATUUR
mers meest bekende en ook waarlijk meest representatieve ge-
dicht is de wel zeer bombastische „Hollandsche Natie", die in elk 
geval, verschenen in 1812, een daad van grooten burgermoed 
beduidde. De Fransche censor heeft in deze dichterlijke vader-
landsche geschiedenis dan ook erg huisgehouden; al wat er 
onplezierig in was voor Frankrijk of hem scheen den strijdlust der 
Nederlanders to zeer aan to vuren, werd eruit geschrapt, en nog 
was het to kras: de politie to Amsterdam kreeg in Februari 1813 
weer bevel uit Parijs, Helmers gevangen to nemen en naar Parijs 
to doen brengen. Het was to laat ; toen de dienaren van den 
prefect zich to zijnen huize vervoegden, was hij juist overleden. 
De Fransche terreur was spoedig vergeten; de dichterlijke daad 
van Helmers werd niet meer gevoeld, zooals zij die met hem onder 
die terreur leden, dat ongetwijfeld hebben gedaan: men ging de 
verzen op zichzelf beschouwen, en ze bleken.... niet mooi; ze 
hebben zelfs tot menige parodie aanleiding gegeven; men denke 
aan ,Uit den tijd dat ik nog een lief vers maakte" van Lodewijk 
Mulder. Helnlers' figuur verdient overigens nog wel een uitvoeri-
ger psychologische studie, dan Koopmans reeds aan hem wijdde; 
het komt mij voor dat hij, die in zijn jeugd een neiging tot waarlijk 
geestigen spot toonde - o.a. ten koste van het sentimenteele -, 
vooral door de tijdsomstandigheden een richting is opgeduwd, die 
met zijn eigenlijke wezen in strijd was.
L i t t e r a t u u r
S. STYL, Het Leeven van Jan Punt (in ,Levensbeschrijving van eenige voor-
naame meest Nederlandsche Dlannen en Vrouwen", Amsterdam, Haarlem, 1786). 
Id., De opkomst en bloei der vereenigde Nederlanden (Amsterdam, 1774). 
C. BUSKEN HUET, De patriotten en Simon Stijl (Litt. Fant. 7e reeks, IX, b1z.
133).
C. BAKE, Simon Stijl en zijn „De opkomst en bloei der Vereen. Ned." (Vragen 
van den Dag 1932, b1z. 777).
J. L. WALCH, Punt en Corver (Leiden, 1918). Hierin ook veel litteratuurop-
gaven.
WOUTER v. RJESEN, Een 18e eeuwsch tooneelhervormer (Corver) en zijn be-
roemde leerling (Ward Bingley) (Het Tooneel XIX, blz. 18).
J. J. Sooxs, Heeft M. Corver de ,Tartuffe" vertaald? (Ts. v. Ned. T.- en Let-
terk. LVI, b1z. 206).
H. W. HEUVEL, Elisabeth Maria Post (Epe, 1913).
J. KLOOS, Noordwijk's dichteres E. M. Post (Leidsch Jaarboekje VIII, blz. 140). 
J. KOOPMANS, Elisabeth Maria Post (De Beweging 1914, blz. I en 169).
J. PRINSEN J. LZN., Het sentimenteele bij Feith, Wolf f-Deken en Post (De Gids
1915, 1 b1z. 45, 236 en 512.)
G. KALFF, Elisabeth Maria Post (Vragen des Tijds XL, II blz. 345).
LITTERATUUR	571


A. G. VAN HAMEL, E. M. Post en Hirschfeld (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XXXIV, 
b1z. 184).
F. ADAMA VAN SCHELTEMA, Inleiding tot Frederik Muller's Catalogus: Popu-
laire Prozaschrijvers der XVIIe en XVIIIe eeuw (Amsterdam, 1893).
W. H. STAVERMAN, Robinson Crusoe in Nederland (Groningen, 1907).
G. J. HoOGEWERFF, Een Nederlandsche bron van den Robinson Crusoe (Onze
Eeuw 1909 III, b1z. 360).
S. P. 1'HosoRk NABER, No., eens de Nederlandsche bron van Robinson Crusoe 
(Onze Eeuw 1910, I, blz. 427).
F. E. MULERT, Robinson Crusoe r;rq-zgiq (Het Boek 1919, b1z. 296).
Lucius L. HUBBARD, A dutch source for Robinson Crusoe (Michigan, 1921). 
Zie hierbij W. VAN MAANEN in English Studies Vol. V nos 3-4 (1923) blz. 136.
J. L. WALCH, Robinson Crusoe (in ,Boeken die men niet meer leest" -- Zut-
phen, 1930 - b1z. 45). Hierin ook vele litteratuuraanwijzingen.
P. VALKEOFF, Americaensche zeeroovers. Het book van A. O. Exquemelin 
(= Hendrik Smeeks. schrijver van Krinke Kesmes?), 1678 (Haagsch Maand-
blad 1931, I b1z. 42).
A. J. VAN HUFFEL, Robinson Crusoe-Hendrik Srneeks-A. 0. Exquemelin (Het 
Boek 1931, blz. 227).
B. G. HALBERSTADT, De Nederlandsche vertalingen en navolgingen van Thom-
son's Seasons (Leipzig, 1923).
J. HAAFNER, Werken, 4 din. (Amsterdam, 1826-'27).
J. Px. VOGEL, Jacob Haafner. Schets uit de laatste jaren der Oost-Indische Com-
pagnie (Amsterdam, 1900).
S. J. BRUGMANS, Levensbericht van Pieter Nieuwland (in de „Nagelaten Ge-
dichten").
J. KooPMANS, Van Kist tot Daalberg (De Beweging 1911, II blz. 5, 113 en 268). 
D. C. HESSELING, P. de IVakker van Zon en Voltaire (in „Melanges de Philo-
logie offerts a J. Salverda de Grave" - Groningen, 1933 -, b1z. 165).
C. BUSKEN HUET, A. Loosjes (Litt. Fant. XXIV, blz. 171). 
M. H. DE HAAN, Adriaan Loosjes (Utrecht, 1934).
J. KooPMANS, Maurits Lijnslager en z'n ideaal burgerschap (De Beweging
1905, 1, b1z. 210 en 319).
Id., Van Loosjes tot Bosboom-Toussaint (Nieuwe Taalgids VI, blz. 255).
H. H. KNIPPENBERG, A. Loosjes' Ondergang van Rornerswaal (Ts. Taal en Let-
teren XX, b1z. 181).
C. LOOTS, Gedichten, 4 din. (Amsterdam 1816-17).
Id., Nagelaten gedichten, 2 din. (Amsterdam, 1855).
E. J. POTGIETER, C. Loots (in Krit. Studien I, b1z. 80).
S. KALFF, Cornelis Loots (Ts. v. Gesch., Land- en Volkenkunde, XXXIX, blz.
15).
J. F. HEI.MERS, Gedichten (Amsterdam, 1809-'10). 
Id., Nagelaten Gedichten (Haarlem, 1814).
J. KOOPMANS, Helmers (Nieuwe Taalgids VII, blz. 161).
M. PRINSEN, De idyile in de achttiende eeuw (Amsterdam, 1934).
BILDERDIJK

(1756-1831)

De XIXde eeuw wordt geboren in smarten. Een van de meest 
smartelijke, tragische figuren, representeerend in zijn eigen leven 
de barenssmarten van een nieuwen tijd, en daaronder bezwijkend, 
is Willem Bilderdijk.
Een tragische, maar ook een wonderlijke en zelfs een veelszins 
weerzinwekkende figuur. Zijn levensgeschiedenis is een ziektege-
schiedenis. Zijn ,geval" is: grandiloquentie. Naar medische zede 
kiezen we den Latijnschen term, - die dit voordeel meebrengt, 
als meer medische termen, dat hij de moreele waardeering buiten 
beschouwing laat : een grandiloquus is een grootspreker, een 
praalhans, maar grandiloquus wordt ook gebruikt in den zin van 
grootsch; speciaal in toepassing op den stijl 1). Bij Bilderdijk, als 
meermalen, gaat het eene wel eens in het andere over. Maar het 
eene, de grandiloquentie in malam partem, heeft toch wel zeer de 
overhand.
Zijn leven, dat altijd meer belangstelling heeft gehad, en per 
slot van rekening ook belangrijker is, dan zijn werk - als bij meer 
auteurs, b.v. bij Samuel Johnson - stellen we voorop. Een 
leven, als zijn kunst, vol exaltatie.
Zijn vader, uit een herbergiersfamilie, is arts; zijn orangistische 
actie brengt hem aan lager wal; de weduwe van Willem IV, de 
,,gouvernante", bezorgt hem de betrekking van contr6leur der 
belastingen. Hij is een rhetorisch dichtgenootschapper; heeft ook 
al veel verzen en tooneelstukken gemaakt. Hij was getrouwd met 
Sybille Duyzenddaalders, een meisje van goede familie, die de 
maatschappelijke mislukking en waarschijnlijk den durenden 
wrevel van haar man, afgewisseld met rhetoriek en bulderende 
declamatie, niet wist to verdragen; Willems ouderlijk huis was vol 
gekrakeel. Daarin groeit hij op, en daar hij op zijn zesde jaar een 
ongeval met zijn linkervoet had, dat hem tien jaren binnens-
kamers hield, was er ook geen gelegenheid voor hem, daaraan to
1) door Cicero.
BILDERDIJKS JEUGD	573
ontkomen en elders wat frisscher levenssappen op to doen. Hij 
is een kas-kweeksel, en de atmosfeer van die kas was alles be-
halve gunstig gereguleerd.
Maar hij heeft een vreemde, verbeten kracht tot zelfhandhaving 
in zich, een kracht die hem - onder anderen - tot een fel studie-
mensch maakt. Zijn geestelijk voedsel, zijn levensinhoud wordt 
hem bijgebracht door de boeken, die hij met een soort van woeste 
belangstelling verslindt; het woord is hier bijzonder op zijn 
plaats. Hij overeet er zich aan; zijn geest wordt volkomen ge-
disproportionneerd.
Hij leert en leest Latijn, Grieksch, vele moderne talen; wiskun-
de, anatomie en filosofie verdwijnen allemaal in ,sinen gierighen 
muyl". Dat alles zonder de,,nattiurlijke" spijze van buitenlucht, 
natuur, het ravotten in den wind, die voor een kind de noodigste, 
primaire opvoeding zijn; zonder de weldadige, veilige rust van 
een lief ouderlijk huis; ,eer" als wanhopig en hysterisch aange-
grepen surrogaat voor dat noodigste. Hij heeft later over zijn 
vroegrijpheid de zotste en evidentste leugens verkocht: hoe hij 
anderhalf jaar oud, de bijbelsche geschiedenis, de mythologie, de 
voornaamste feiten der Universeele Historie en den Heidelberg-
schen Catechismus kende, en op zijn derde jaar slapelooze nachten 
had van het lezen in Cats; ook op zijn derde jaar een minnebriefje 
schreef aan een vriendinnetje, lovend haar zachten hals en 
,,ivoren knietjes". Waanzinnig; waanzinnig vooral, dat iemand 
kan meenen voor zoo-iets geloof to zullen vinden ! Maar hij kon 
dat doen, die nooit door gelijken, door kameraden, eens daverend 
was uitgelachen. Intusschen speelt hij ook wel, maar naar lit-
terairen trant: hij schrijft kleine kluchtspelen, die hij met zijn 
broertjes opvoert; - het komische zal wel het kleinste, maar niet 
het slechtste deel van zijn latere werk zijn. Ook dragen die Bilder-
dijkjes, in papieren harnassen, stukken uit de ,Gysbreght" voor.
Als hij dan, na zijn ziekte, in de maatschappij komt, op zijn 
twintigste jaar, bestaat die maatschappij uit zijn vaders kantoor; 
daar wordt hij boekhouder, maar hij studeert intusschen verder, 
en schrijft gedichten. In hetzelfde jaar waarop hij boekhouder 
wordt, wordt hij door het Leidsche genootschap ,Kunst wordt 
door Arbeid verkregen" bekroond voor zijn gedicht over „De 
invloed der Dichtkunst op het Staatsbestuur". Het onderwerp 
moet hem hebben aangetrokken ; van staten en staatsbestuur wist
574	MINDERWAARDIGHEIDSGEVOEL
hij practisch niets, maar theoretisch veel, vooral veel van de 
rhetorica die in de Oudheid en door classicisten daarover was ten 
beste gegeven; ingredienten die zeer geschikt waren om daaruit 
,,invloed van de dichtkunst" to distilleeren. Het is kenschetsend 
voor zijn verhouding tot de wereld; kenschetsend is ook, dat hij 
het gedicht anoniem inzoi,d; inplaats van zijn naam sloot hij een 
briefje in, meldende, dat hij zich wel bekend zou maken, zoodra 
men had gepubliceerd dat zijn werk bekroond was ! Het is een 
symptoom van zijn afstandnemen ten opzichte van de menschen-
wereld, waarin hij zich niet thuis gevoelde, toen niet en nooit; en 
welker geringschatting voor den onpractischen, den naar wereld-
schen maatstaf onmondige, hij tevens in waanzinnige mate 
vreesde; het welbekende verschijnsel van minderwaardigheidsge-
voel, gepaard met het brandend verlangen de wereld van eigen 
meerwaardigheid to overtuigen, is hier, weerszijdig in den super-
latief, aanwezig ! En die meerwaardigheid moet dan betoond 
worden door grandiloquentie, door het imponeerende woord. Het 
gelukt; en het gelukt het volgend jaar weer, als hij, tot lid van het 
genootschap benoemd, weer den prijs wint - eveneens ano-
niem - met zijn duizend alexandrijnen lang dichtwerk over „De 
ware Liefde tot het Vaderland", waarin hij van een bovenmatig 
nationaal zelfgevoel blijk geeft.
Hij is nu, door die triomfen en door de kennismaking met 
mannen van grooten naam, wel wat over zijn verlegenheid heen, 
maar nog op zijn zestigste jaar zal de ,wrevelvolle schaamte", 
„dat ijsselijk gevoel van minderheid en schrik" dat hem vervulde 
tegenover de ,redzame" menschen boven wie hij zich toch ver-
heven achtte, hem bij de herinnering alleen een schok geven! Nog 
twee jaar later wordt hij weer bekroond, ditmaal door de jonge 
Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, voor zijn ver-
handeling ,Over de beteekenis van Dichtkunst en Welsprekend-
heid voor de Wijsbegeerte". Hier overwint hij niemand minder 
dan Mr. Hieronymus van Alphen. Het was erkenning genoeg, 
ja, to veel, voor zijn zelfgevoel.
En dan mag hij, in 1780, student worden; de jongere broer zal 
hem op 't kantoor vervangen. Hij komt to Leiden reeds als een 
beroemdheid aan. Hij imponeert er zijn omgeving; de hemel weet, 
met hoeveel innerlijke krampachtigheid. Maar weer: hij hand-
haaft zich. Zijn prinsgezindheid overstemt het algemeen patrio-
AD VOCAAT	575
tisme, hoewel hij toch ook onder de democraten vrienden vindt; 
als al eerder Rhynvis Feith. Bij zijn promotie wordt een dronk 
op Zijne Hoogheid ingesteld, niemand durft zich to verzetten. 
Hij vestigt zich dan, aanvankelijk nog met steun van zijn vader, 
als advocaat in Den Haag. Volgens zijn zeggen was hij het liefst 
krijgsman geworden ; hij had zeker een militanten aard, maar het 
schijnt ons toch niet al to wantrouwend, wanneer we in een derge-
lijke uitspraak - we hebben geleerd zulke uitspraken met 
eenige reserve to mogen aanvaarden - meer een hemzelf tot 
glorie strekkende betuiging omtrent de waarde van de daad en 
het zelfoffer zien, dan een wezenlijk verlangen; in elk geval hij 
was voor militair volkomen ongeschikt. Als advocaat daaren-
tegen is hij in zijn element; hij kan het woord hanteeren en vol 
strijdlust in de contramine zijn. En een mooie rol spelen ook: hij 
verdedigt diverse Oranjeklanten in deze periode van kleingeestige 
en hatelijke processen tegen lieden die hun Oranjegezindheid 
op eenige wijze hebben gedemonstreerd (Kaat Mossel). En zoo-
zeer partijman is hij niet, of hij komt, wanneer na de komst der 
Pruisen (1787) de patriotten nu weer in het verdoemboekje 
staan, ook voor dezen op. Hoewel hij zich, als raadsman van 
Willem V, door dezen naar den aanvoerder van die buitenland-
sche ordeherstellers had laten afvaardigen en dezen in staats-
rechtelijk en, naar hij zelf weer eigenaardig op den voorgrond 
stelt, in militair opzicht, den weg had gewezen; de ambten even-
wel die hem daarna als belooning werden aangeboden, wees hij 
van de hand.
Bilderdijk was, behalve rhetor, ook een zeer sexueel zinnelijk 
mensch. Reeds in 1779, hetzelfde jaar waarin hij zijn tweeden 
prijsvraag-lauwer won, had hij daarvan een welsprekend getui-
genis gegeven door een bundel,,Mijne Verlustiging", voor verreweg 
het grootste deel vertalingen of vrije bewerkingen, meestal uit 
en naar de klassieken, bevattend. Deze gedichten behooren tot 
zijn allerbeste.. . . en allerzinnelijkste. Hier is waarlijk de gloed, 
de echte dichterlijke gloed opgeweld, zuiver; .... we bedoelen: 
onvermengd. Hier geen krampachtige spanning in de stem. Hier 
hebben we ook een van de zeldzame gevallen, dat hij belangstel-
ling toont voor eigentijdsche buitenlandsche litteratuur, speciaal 
voor de Duitsche, ook wel de Engelsche, die in zijn tijd zooveel 
invloed hadden op zijn medelitteratoren in ons land. Die zinne-
576	CATHARINA WOESTHOVEN
lijkheid, die geenszins alleen in dezen ,gesublimeerden" vorm bij 
hem tot uiting kwam, zou hem in zijn Haagsche periode, mis-
schien in 't algemeen genomen de gelukkigste van zijn leven, tot 
een innerlijk conflict brengen, een van die conflicten die zoo 
talrijk zijn in zijn leven en waarvan we moeite hebben de oplossing 
to aanvaarden met die verheven rust die hij zelf in zulke gevallen 
placht voor to wenden. Hij was verloofd met een Leidsch meisje, 
Anna Luzac, maar begint intusschen een liefdesverhouding met 
Catharina Rebecca Woesthoven; - waarschijnlijk moeten we 
zeggen, dat zij ,begonnen" is; in elk geval, Bilderdijk was tegen de 
verleiding van haar inderdaad ongemeene schoonheid niet be-
stand, en na eenigen tijd noodzaakt de situatie hem tot een over-
haast huwelijk met Catharina, die eigenlijk een weinig geschikte 
vrouw voor hem was; het was trouwens moeilijk, een geschikte 
vrouw voor hem to wezen. Maar nu Bilderdijks houding in dit 
minstens niet-glorieuze geval! Zijn huwelijk werd „in alle stil-
ligheid" gesloten, maar die stilligheid werd niet betracht door de 
altijd in zulke omstandigheden zeer belangstellende gemeente, to 
minder, toen reeds na twee maanden een dochter geboren werd. 
Bilderdijk die wel zeer het pijnlijke van het conflict tusschen de 
orthodoxe leer, die hij in steeds scherper en meer polemische 
termen voorstond, en dit zeer, te, ,wereldgelijkvormige" gedrag
gevoeld moet hebben, bedelft schaamte en waarheid onder 
vrome getuigenissen, en als hij na de geboorte van het kindje 
dicht
Heeft Hij 't leven
U gegeven,
Wichtjen, 't was op mijn gebeen. 
't Is aan Been onkuische lusten, 
Die uw ouders dartel bluschten, 
Dat gij 't schuldig zijt, o neen! -,
dan is hierin ook de advocaatsche polemiek onmiskenbaar. Tien 
jaar later zal zich de situatie eenigermate herhalen, met evenveel 
statig pathos geschijnheiligd. Bilderdijk duldde in zijn hoogmoed 
niet het oordeel der menschen, en appelleert, dat oordeel schijnbaar 
negeerende, aan de Godheid ; in 't publiek, vooral in 't publiek.
Het staat met hem als met den Verloren Zoon, zooals zijn vereer-
der en geestverwant Geerten Gossaert then een eeuw later zou
VERBANNEN	577
voorstellen; in het schoone, zij het ietwat rhetorische gedicht van 
then naam:
Bekennen? Neen. Dit blijv' 't geheimenis mijns levens.... 
Ontken' mijn strak gelaat de wroeging mijner pijn!
En, God, schoon 'k buk' voor U, en smeeke om veel vergevens,
Duld, 's werelds boon ten trots, mijn zeer hoogmoedig zijn 
Intusschen krijgt de stem van wie zich in zoodanige gesteldheid 
tot de wereld wenden, wanneer ze tevens in die wereld God 
prediken en haar goddelijke eischen stellen, een iewat gebarsten 
klank.
In 1795 wordt de omwenteling van acht jaar vroeger te-niet 
gedaan, en gewroken. Bilderdijk weigert den van hem als advo-
caat gevordenden eed op de verklaring van de rechten van den 
mensch en den burger. Hij wil desnoods verklaren, to berusten 
in de erkenning dier rechten en ,dezelve to zullen eerbiedigen", 
maar de brief waarin hij dit antwoord aan de ,nieuwe heeren" 
geeft, is zoo vol minachting, dat dezen het beantwoorden met het 
verzoek, binnen vier-en-twintig uren Den Haag en binnen acht 
dagen de provincie Holland to verlaten.
Evenmin als dit Bilderdijk kan hebben verbaasd, kan het hem 
onaangenaam geweest zijn; misschien is het niet to veel gezegd, 
wanneer we onderstellen, dat hij het heeft gewenscht. Het was 
een glorieus martelaarschap,.... dat hem meteen van zijn schuld-
eischers verloste, en van zijn vrouw. Zijn schuldeischers waren 
talrijk, want hij hield ervan to leven als een grand-seigneur, 
waartoe hij zich ook door een fantaizierijke genealogie, die de 
heeren von Teisterbant en van Heusden tot zijn voorouders 
maakte, had bevorderd; alweer de praalzucht van den reaction-
nair (dit in den letterlijksten zin), een praalzucht die hem weer de 
Christelij ke nederigheid in wereldsche aangelegenheden geheelweet 
to doen vergeten. En wat zijn vrouw betreft, zij was een trotsche 
schoone, die allerminst geschikt was gebleken voor de slavinnerol, 
die de eenige rol was welke een samenleven met Bilderwijk moge-
lijk maakte. Of er nog sprake van is geweest, dat zij hem in de 
ballingschap zou volgen, blijkt niet; hij zal waarschijnlijk gezegd 
hebben, dat hij dit met van haar verlangen mocht. Hij gaat dan 
na een verblijf to Groningen, waar hij weer zeer gevierd wordt, 
naar Hamburg; vandaar naar Londen; krijgt ondersteuning van 
zijn geestverwanten. In Londen, waar hij in allerlei vakken les
WALCH	37
578	CATHERINA II
geeft, maakt hij kennis met den Duitschen schilder Schweick-
hardt, geeft diens schoone negentienjarige dochter ook les; er 
ontstaat een verhouding, hij vertrekt, met een opdracht van den 
Prins, naar Brunswijk; mejuffrouw Schweickhardt volgt als 
Mevrouw van Heusden den Herr von Teisterbant. Bij deze 
nieuwe trouwbreuk gaat het weer even pompeus toe als bij de 
eerste. Hij heeft voor zijn geliefde een familiewapen ontworpen; 
hij neemt haar ,voor God" tot zijn echtgenoote. Toch, voor hij 
met een aanteekening in zijn bijbel - op weer uitdagend-pralende 
wijze - de onmogelijke aanteekening in de trouwregisters zal 
vervangen, in statig Latijn verklarende, dat hij ,nobilissimam 
virginem Catherinam enz." „die de Almachtige God mij onverlet 
moge behouden" anno 1797, die 18 Maji tot vrouw heeft geno-
men, heeft hij innerlijk waarachtig geleden en gestreden; de waar-
achtigheid van zijn Fenelon nagedicht ,Gebed tot God" (1796) 
bewijst dit. Tusschen al wat wij hier ter kenschetsing van zijn 
persoon hebben meenen to moeten zeggen en nog zeggen zullen, 
moge dit gedicht hier een plaats vinden.
Gebed tot God
Genadig God, die in mijn boezem leest!
Ik vlied tot U en wil, maar kan niet smeeken, 
Aanschouw mijn nood, mijn neergezonken geest,
En zie mijn oog van stille tranen leken!
Ik smeek om niets, hoe kwijnend, hoe bedroefd, 
Gij ziet me een proof van mijn bedwelmde zinnen, 
Gij weet alleen het geen uw kind behoeft,
En mint het meer, dan 't ooit zich zelf kan minnen.
Geef, Vader, geef aan uw onwetend kroost, 
Hetgeen het zelf niet durft, niet weet to vragen
Ik buig mij neer; ik smeek noch kruis, noch troost;
Gij, doe naar uw ontfermend welbehagen! 
Ja, wond of heel; verhef of druk mij neer;
'k Aanbid uw wil, hoe duister in mijne oogen; 
Ik offer me op, en zwijg, en wensch niet meer;
'k Berust in U, ziedaar mijn eenigst pogen! 
Ik zie op U met kinderlijk ontzag;
Met Christen hoop, noch laauw noch ongeduldig; 
Ach, leer Gij mij hetgeen ik bidden mag! 
Bid zelf in mij, zoo is mijn bee onschuldig.
TERUG IN HET VADERLAND	579
Dit is - met uitzondering misschien van den slotregel der eerste 
strophe - zuiver en Christelijk. Dit is voor God alleen, then hij 
in waarachtigheid eert, al misbruikt hij Hem ook wel vaak voor 
wereldsch gebruik; eigen hoogmoed met Zijn hoogheid identifi-
ceerend. Want daarop komt het telkens in zijn leven onmisken-
baar neer. ,Misbruik" kan een to straffe beschuldiging schijnen, 
maar als hij bijvoorbeeld de verwijten van zijn wettige vrouw, 
Catherina I, afdoet met de verklaring ,of ik wel of kwalijk ge-
handeld heb, is tusschen God en mij", dan is „God" toch vrijwel 
als een ,dooddoener" gebruikt. En in tal van gevallen zien we 
het - trouwens bij vele ,vromen" niet ongewone - verschijnsel, 
dat hij zichzelf, als man Gods, een vrijwel goddelijk gezag toekent 
en op den daartegenover passenden eerbied rekent. Intusschen, 
een goddelijke kracht en moed om eerlijk voor de situatie uit to 
komen, toont hij niet; evenals hij vroeger met Anna Luzac had 
gedaan, laat hij zijn vrouw, die in Den Haag in zeer moeilijke 
omstandigheden leefde, onkundig van zijn nieuwe verbintenis; 
als zij daarvan op de hoogte is gesteld, dient zij een eisch tot 
echtscheiding in; Kinker is Bilderdijks procureur; in 1802 wordt 
de scheiding wegens ,malitieuse desertie" uitgesproken.
Intusschen was zijn roem als dichter in het vaderland gestadig 
gestegen; de letterkundige wereld voelt zijn afwezigheid als een 
gemis. In 1806 komt hij, op verzoek van eenige vrienden, over, en 
nauwelijks is hij hier, of de Bataafsche republiek wordt een 
koninkrijk, niet evenwel het door hem zoo innig verhoopte 
koninkrijk onder de Oranjes, maar onder Lodewijk Napoleon, die 
hem tot zijn leermeester in het Nederlandsch benoemt - hij zou 
niet veel succes van de lessen hebben - en hem groote eerbe-
wijzen geeft. Dat leermeesterschap diende vooral om Bilderdijk 
financieel to steunen, want hij verkeerde, nog steeds levend als 
een grand seigneur en ook de daarbij behoorende „largesse" tegen-
over anderen betrachtend, voortdurend in geldverlegenheid. Hij 
viert den koning en zijn gezag -- ,Hollands Heiland" en ,wel-
doend God op aarde" noemt hij hem ! - al was het dan een andere 
koning en een ander gezag dan dat hetwelk hij had gewenscht; hij 
verheerlijkt ook Napoleon zelf, als die zijn broeder afzet en diens 
land inlijft; hoewel hij hem nog voor kort op 't hevigst had ver-
vloekt. Zijn jaargeld is hij nu kwijt, maar hij mag mee werken 
aan den Code Napoleon. Willem I geeft hem na zijn komst weer
580	OPPOSITIEZUCHT
wel een jaargeld; - als een belooning voor trouw en beginsel-
vastheid kan het kwalijk beschouwd worden. Hij had intusschen 
steeds vrienden gehad die zich uitsloofden om betrekkingen voor 
hem to vinden ; vrienden ook die hem royaal steunden, maar hij 
bleef bitter en trotsch en, door zijn leefwijze, altijd in moeilijk-
heden. Reeds onder Lodewijk Napoleon trachtte men hem een 
professoraat to bezorgen; hij had dat ook wel graag willen hebben 
en zijn geleerdheid gaf hem zeker groote aanspraken, maar men 
hield niet van hem, den staag zichzelf verheerlijkenden en alwie 
hem tegenstond op 't grimmigst uitscheldenden zenuwlijder. Als 
hij, ondanks koning Willems steun in 1815 gepasseerd is bij de 
benoeming van een hoogleeraar in de Nederlandsche taal- en 
letterkunde, en het j aar daarop zijn geliefde leerling Da Costa naar 
Leiden is vertrokken, gaat hij - in Mei 1817 - ook naar Leiden, 
waar hij onder de professoren nog vrienden had, en waar hij nu, 
in den herfst van dat jaar, een college in de vaderlandsche ge-
schiedenis bij zich aan huis begint to geven, aanvankelijk voor 
een zestal jongelui. Hier ontstond en groeide een kring van warme 
vereerders; voor zoover ze geestverwanten blijven, zullen ze de 
kern vormen van een nieuwe godsdienstige, nadien ook staat-
kundige beweging, die in de XIXde eeuw een groote beteekenis 
voor het geestelijk leven in ons land zal hebben. Bilderdijks col-
lege wordt na zijn dood uitgegeven. Het is een werk, misschien 
meer uit oppositiezucht dan uit liefde tot het verleden voortge-
komen, een oppositiezucht die vooral den toen in hoog aanzien 
staanden geschiedschrijver Wagenaar, den staatsgezinde, gold; 
met dat al heeft hij met zijn would-be tegenspreken, zijn tegenzin 
tegen bepaalde vereerde figuren als Oldenbarnevelt en de Witt, 
door tegenwicht van eenzijdigheid den na hem komenden be-
schouwer althans tot nuanceering van vele voor hem algemeen 
geldende oordeelvellingen gebracht. Zijn theocratisch idealisme 
heeft hem met name omtrent de Middeleeuwen, op 't voetspoor 
van Kluit, een meer waardeerend en begrijpend oordeel inge-
geven; ook het optreden van het Bourgondische huis, in 't ,herfst-
getij" der Middeleeuwen, heeft hij gewaardeerd; hij heeft de be-
teekenis van hun centraliseerende en unificeerende maatregelen 
beseft; en hij heeft ook, uit hetzelfde legaliteitsbeginsel een 
- hevige ergernis wekkende - waardeering voor Filips II en 
zelfs voor diens straffe straffende hand, Alva, gehad. Hij heeft ons
LEIDEN EN HAARLEM	581
dus ongetwijfeld diensten bewezen, maar het zou onjuist zijn, die 
als pure verdiensten to kenschetsen; zijn starre eenzijdigheid, die 
meeningen van tegenstanders, allerminst van jongere, zelfs 
niet in overweging wilde of kon nemen, is, op zichzel f beschouwd, 
niet zeer waardeerbaar; er ligt veel kennis ten grondslag aan zijn 
beschouwingen, maar die kennis is soms tot onherkenbaar-
wordens toe door zijn speciaal licht bestraald. Met zijn taal-
wetenschappelijke beschouwingen is het nog belangrijk erger ge-
steld; ondanks al zijn ook to dezen blijkende scherpzinnigheid.
We spraken over de ergernis die hij wekte; die wordt steeds 
grooter en feller van weerszijden uitgevierd; wanneer we over het 
strijdschrift van zijn leerling Da Costa, ,Bezwaren tegen den 
geest der eeuw" spreken, komen we hierop terug. Dat geschrift 
verscheen in 1823. Maar de Leidsche atmosfeer van 1817 tot 1827 
is vol van Bilderdijksche en anti-Bilderdijksche spanningen en 
ontladingen.
Het beviel hem to Leiden dan ook - of moeten we zeggen: 
toch? - niet; geen huis voldeed hem daar, zijn vrouw, de ge-
duldige Catherina, was ziekelijk en leed door de vochtige atmos-
feer; hij verhuist naar Haarlem. Hier heeft hij zijn glorieuze 
nadagen; de laatste vier jaren van zijn leven, die hij daar door-
brengt, krijgt hij behalve van vrienden, bezoeken van verschil-
lende lieden van wetenschappelijke beteekenis uit allerlei landcn; 
ook de ex-koning van Zweden, Gustaaf Adolf IV, komt hem een 
visite maken. Maar hij lijdt, sedert 1825 al, aan verzwakking; 
door opium trachtte hij zijn werkkracht wat op to wekken, maar 
het voornaamste gevolg was, dat hij nu, als afwisseling van zijn 
eeuwigdurend tobben en klagen, perioden van volkomen wezen-
loosheid had. Voor zijn vrouw, die ook zijn gestadig opgezweepte 
secretaresse was, wordt de toestand nu wanhopig. Zij was al lang 
ziekelijk; in 't voorjaar van 1830 overlijdt zij. Het volgend jaar 
komt er een einde aan zijn eigen, ontzaglijk moeilijk leven.
Een „vat vol tegenstrijdigheden" was hij geweest; - het mag 
uit het voorafgaande reeds voldoende gebleken zijn. Godsdienstig, 
aanvankelijk meer nit familietraditie, later, na slagen van het lot, 
meer door innerlijken aandrang; tegelijk eindeloos van zichzelf 
vervuld. Een zenuwlijder in den ergsten graad, die in geen spel, 
in geen natuurbeschouwing, in geen wandeling zelfs, den minsten 
lust had, altijd studeerend en schrijvend, van zijn prille jeugd af.
582
ZIJN LYRIEK
Classicist naar opvoeding en bekoord door de statigheid van het 
vaderlandsche rhetorische classicisme, toch door zijn nerveuze 
hartstochtelijkheid in leven en kunst telkens romantisch aan-
doend. Door traditionalisme man van het oude, door aanleg niets 
gemeen hebbende met zijn bedachtzaam-verstandelijke geest-
verwanten to dezen. Een onbezweken versificator; hij improvi-
zeerde soms uren lang, zijn tweede vrouw dicteerend, en in die 
tienduizenden verzen, bij wijlen, een tijdlang vervoerd, in klank 
en rhythme ware poezie scheppend	Maar meestal in de 
vaart en de veelheid zich vergenoegend met het geijkte woord, 
met de reeds gevormde uitdrukking, en zijn verhit gevoel uit-
zwierend in termen van bombasterige overdrijving.
Was hij een ,genie"? Annie Romein, die het laatste een samen-
vattende beschouwing over hem schreef 1), wil hem die qualifi-
catie, als zoovelen voor haar, toekennen, zij het dan, dat hij bij 
haar een ,gefnuikt" genie heet. Het hangt er maar van af, wat 
men onder een genie verstaat. Naar mijn gevoelen kan deze be-
titeling alleen worden toegepast op een wezen met zuiverder uit-
stralende gevoelskern. Een dichter van beteekenis mag men 
hem zeker noemen, vooral om zijn lyriek; er is veel moois onder 
zijn minnedichten, terwijl ook zijn innige geloofsgetuigenissen 
- b.v. het hiervoor aangehaalde ,Gebed" en zijn ,Boetzang" - 
aangrijpende gevoelsvertolkingen zijn. Ook b.v. zijn „Ode aan 
Napoleon" is een schoon gedicht, en zijn ,Afscheid" (1811). We 
noemden nu het een en ander van het weinige, dat van zijn poezie 
algemeen bezit van ons yolk is gebleven. Wie den moed heeft zijn 
opera omnia to doorbladeren, vindt meer dat recht op voortbestaan 
kan doen gelden. We wezen to dezen reeds op zijn bundeltje,,Mijne 
Verlustiging" waarin minnepoezie voorkomt van een kracht als 
van Jan Luyken. De zes jaar later, in 1785, verschenen bundel 
,,Bloemtjens" toont, over het algemeen, nog belangrijken voor-
uitgang; men denke aan de ,Kusjens" en „De Winter"; belang-
rijker, als poezie, dan zijn romances, waarvan hij de eerste, 
,,Olinde en Theodoor", een snort autobiografie, in datzelfde 
jaar uitgaf; het bekende ,Elius", de geschiedenis van den zwaan-
ridder then hij tot zijn voorvader promoveerde, en naar wien 
hid` een van zijn zoons noemde, is van het jaar daarna. Er volgt 
meer werk in dit genre, dat zoozeer bij den Bilderdijkschen
1) In,,Erflaters van onze beschaving", deel III (Amsterdam, 1939) bli. 170.
DE ONDERGANG DER EERSTE WARELD	583
rhetorischen toon past; mooi zijn die gedichten niet. Wanneer hij 
romances vertaalt, zijn die vertalingen gewoonlijk beter dan 
zijn oorspronkelijk werk; hij heeft nu eenmaal een tekort in be-
langstelling voor alles wat niet hemzelf direct aangaat ; zijn verzen 
die het dichterlijk proza van Ossian-Macpherson weergeven, zijn 
vol kracht en luchtigen zwier.
Het is ook kenschetsend voor hem, dat hij in de komische ver-
telling over 't algemeen redelijk wel slaagt ; hier is het gevoel niet 
zoozeer aan het woord, dus blijft ook de neiging het gevoel op 
zichzelf to betrekken, buiten spel. Als hij zelf een epos zal schep-
pen, - „op vereerend verzoek" is dat (van Jeronimo de Vries 
en van een Gentschen dokter) - en in een verhandeling van Van 
der Palm ,Over de Reuzen der oude Wereld" zijn stoffe gevonden 
heeft, schrijft hij in een minimum van tijd vier zangen; „De 
Ondergang der Eerste Wareld" heet dat werk; een deel van den 
vijfden zang volgt; dan kan hij niet verder. Inderdaad is dat wel 
begrijpelijk. Hier was, bij de weinige aanduidingen in den Bijbel, 
meer fantaizie noodig, dan waarover Bilderdijk beschikte, wiens 
scherpe geest ook weinig geschikt was om zich in een droomig 
verleden to blijven verdiepen; dat gelukt hem trouwens ook in de 
voltooide zangen maar kwalijk; het is zeer blijkbaar dat hij, 
dichtend over het eerste geslacht van Adams nakomelingen al 
polemisch denkt aan eigen tijdgenooten. Wel - en dat geldt van 
de meerderheid van Bilderdij ks werk - ook hier mooie gedeelten, 
maar als we ons daarop voelen voortdeinen, belanden we plotse-
ling weer op een zandbank van dorre verstandelijkheid, of de 
wateren worden rumoerig van schuimige rhetorica; terwijl hij 
nooit scherp genoeg zijn figuren ziet, althans zich nooit voldoende 
aan then aanblik overgeeft, om plastisch to zijn, wat de weergave 
van uiterlijk en innerlijk betreft. Het blijven schimmen.
A plus forte raison moest hij mislukken in het drama. Na 
eenige pogingen schrijft hij in 1808 in drie dagen zijn treurspel 
,,Floris de Vijfde", een week daarna ,Willem van Holland", 
kort daarop ,Kormak" (dat Odysseus' terugkomst tot gegeven 
heeft). Het zijn pogingen om - uitvoerig theoreticus als hij was, 
heeft hij zijn ideeen to dezen in zijn verhandeling over ,Het 
Treurspel" (1808) uiteengezet - met totale verwerping van de 
„kindergrillen" van Shakespeare en het,,geraaskal" van Schiller, 
een nieuw soort spelen to schrijven, dat geven moest wat de
584	ZIJN LEERDICHTEN
Nederlanders van zijn tijd behoefden; d.i. spelen die met behoud 
van den klassieken opzet handelden over belangrijke personnages 
van alle tijden; waarbij zedelijke leering hoofddoel moest zijn. 
Maar Bilderdijk, die wel strafpredicaties en zedelijke leering kon 
geven, vermocht, door zijn gebrek aan belangstelling in de men-
schen, maar kwalijk belangwekkende, psychologisch doorvoelde 
karakters to scheppen; hij volstaat vrijwel met het geven van 
engelreine, nobele figuren met als tegenstelling duivelzwarte 
monsters, terwijl de zooveel aandacht vereischende compositie 
van een handeling met plausible opkomsten en afgangen ook niets 
voor hem is. Hij houdt zich dan ook niet verder met het drama 
bezig dan om, op verzoek van zijn koninklijken leerling, in 1809 
Corneille's ,Cinna" to vertalen; twintig jaar later vertaalt hij nog 
Euripides' satyrspel,,De Cycloop".
Een soort gedichten is er, dat Bilderdijk moest liggen: de 
didactische poezie. Er is in dit genre misschien juist genoeg 
van waarde voortgebracht, speciaal in de Oudheid, maar toch 
ook wel nadien - men denke b.v. aan Boileau's „Art Poeti-
que" - om het genre niet om zichzelf to minachten. Tous les 
genres sont bons, hors.... Maar daar zit 't 'm juist!
Bilderdijk heeft veel nagevolgd en meer nog zelf op dit gebied 
geleverd; tot de laatste categorie behooren bijvoorbeeld ,,Star-
renkennis" (1794), „De Starrenhemel" (1807), „De Poezy" 
(1807), ,Het Tooneel" (1808) „De Kunst der Poezy" (1809), 
,,'s Menschen Staatsverwisseling" (1810), ,Schilderkunst" (1811) 
en „De Geestenwareld" (1811) - onder invloed van Jung-Stil-
ling -, een leerdicht, zij het met lyrische vermelding van veel wat 
hij zelf ervaren had of had meenen to ervaren. Dat geldt ook wel 
van „De Echt" en ,Het waarachtig goed"; zoo men hier niet van 
leerdichten in den strikten zin des woords kan spreken, dan zijn 
het toch wel specimina van het verwante genre der zededichten. 
Drie groote, volkomen didactische werken uit de midden-periode 
van zijn leven zijn in elk geval ,Het Buitenleven" (1800-1802), 
,,De Mensch" (1804-1805) en „De Ziekte der Geleerden" (1806), 
de beide eerste navolgingen, respectievelijk van de toen zeer en 
vogue zijnde ,Homme des Champs" van Delille en van Pope's 
,,Essay on Man". Opmerkelijk knappe navolgingen, en alweer 
aanmerkelijk genietbaarder dan „De Ziekte der Geleerden", dat 
wel van een verbluffende versificatie-techniek getuigt, ook wel
ZIJN PLAATS IN ONZE GESCHIEDENIS	585
van kennis, maar het is toch in totaal meer een monsterachtig 
curiosum dan een poeem. Alleen in enkele lyrische gedeelten welt 
weer het onmiskenbaar dichterschap op. Maar in het algemeen, 
welk een breedsprakigheid en welk een smakeloosheid bedelven 
hier, als in al de vijftien deelen Bilderdijk, die ,dichtader". 
Het is waar, men beoordeelt een dichter alleen rechtvaardig naar 
zijn beste werk, en Bilderdijk toont zich een dichter; men denke 
nog aan zijn ,Stervenszucht".... Maar zijn plaats in onze be-
schavingsgeschiedenis, ook: zijn felle strijdbaarheid, die zich 
mede in overvloed van technisch-prachtige scheldverzen uit-
viert, ja vooral dat geweldige expressievermogen, dat daar zoo 
geweldig blijkt, doen ons - en niet ten onrechte, dunkt mij - 
veeleischend zijn in ons verlangen, van zulk een man meer waar-
achtige schoonheid van gevoel, van positieve belijdenis to ont-
vangen.
Zijn plaats in onze beschavingsgeschiedenis. Was die plaats met 
zoo groot, er ware geen reden tot onze uitvoerigheid ; hem als 
dichter alleen beschouwend, mag men hem vlugger afdoen. Maar 
Bilderdijk is een belangrijke naam geworden en gebleven. Een 
naam met de beteekenis van een politiek-religieus devies. Het is 
zeer de vraag, of hijzelf zou hebben meegemarcheerd met wie dat 
devies voeren, maar deze vraag is niet de belangrijkste. Het is 
van meer beteekenis na to gaan, wat er in zijn uitlatingen was, 
dat den orthodox-Christelij ken vereerders van een door Bilder-
dijk zelf ietwat fantaizeerenderwijs gebeeld verleden als een ver-
zamelkreet kon gelden. Men schijnt zijn verzet, bij hemzelf 
grootendeels wrevelige reactie van een overmatig kwetsbare 
ijdelheid tegen al wat hem hinderde - en wat hinderde hem 
niet? -, tegen al wat van zijn tijd was dus, au serieux to hebben 
genomen, en als hij, zij het soms in verwonderlijke situaties, 
appelleerde aan de hoogste autoriteit, aan God, aan zijn God, de 
heilige vaan die zijn onheiligheden moest dekken, heeft men dat 
als een martelaarsgetuigenis aanvaard. Maar zijn leerlingen, Da 
Costa vooral, hebben hem nu eenmaal de eereplaats in hun 
Christelijk-historische Ahnengallerie aangewezen ; ze hebben mede 
uit zijn naam het modernisme verworpen ; - en hebben, hem hun 
dichter verklarend, aldus zijn beteekenis als strijder als zijn voor-
naamste beteekenis poneerend, zij n impopulariteit bij de meerder-
heid van ons yolk verhaast. De Katholieken zijn bezig iets derge-
586
LITTERATUUR
lijks met Vondel to doen; die moet hun dichter zijn. Maar ze 
zullen daarmee nooit Vondel van de gemeenschap der poezie-
gevoeligen vervreemden, daar zorgt Vondel zelf wel voor; - doch 
voor zichzelf kan Bilderdijk niet zorgen, de man die onder zijn 
stroomen van rhetoriek slechts zoo weinig van zuivere waarde 
gaf, zoo heel weinig van positieve schoonheid bij zoo heel veel 
rommelig gebral en geraas.
Litteratuur
W. BILDERDIJK, Dichtwerken, 15 d1n. (Haarlem, 1850-1857).
De Dichtwerken van Mr. Willem Bilderdijk, uitg. door VAN VLOTEN, 4 d1n. 
(Arnhem, 1884).
De Brieven van Bilderdijk, uitg. door W. MESSCHERT (Amsterdam, 1836-1837). 
Brie/wisseling van W. Bilderdijk met M. en H. W. Tydeman, uitgeg. door 
H. W. T. TYDEMAN (Sneek, 1866).
Brieven van Bilderdijk aan Feith, uitg. door G. KALFF (Ts. v. Ned. T.- en 
Letterk. XXIV, b1z. 45).
W. BILDERDIJx, Taal en Dichtkundige Verscheidenheden, 4 d1n. (Rotterdam, 
1820).
Nieuwe Taal- en Dichtk. Verscheidenheden, 4 din. (Rotterdam, 1824).
I. DA COSTA, De Mensch en de Dichter Willem Bilderdijk (Haarlem, 1859).
J. C. TEN BRUMMELER ANDRIESSE, Bilderdijk's eerste huwelijk (Leiden, 1873). 
A. KLUYVER, Bilderdijk's afstamming van den Zwaanridder (Nieuwe Taalgids
XI, b1z. 179).
Id., Over Bilderdijk's maatschappelijke loopbaan tot 1795 (Versl. Kon. Acad. v. 
Wetensch., Afd. Lett. Reeks V, dl. 3, blz. 394).
J. J. F. WAP, Bilderdijk (Leiden, 1874).
S. GORTER, Bilderdijk (Lett. Studien, 3de druk, 1891, blz. 109).
C. BUSKEN HUET, Bilderdijk (Litt. Fant. IV, blz. 150, XXIV, b1z. 96 en XXV, 
blz. 1).
R. A. KOLLEWIJN, Bilderdijk, zijn leven en zijn werken (Amsterdam, 1891).
A. PIERSON, Bilderdijk (Uit de Verspreide Geschriften van Allard Pierson, 
Tweede Reeks III, b1z. 106).
Id., Dr. Kollewijn's Bilderdijk (De Gids 1891, IV, biz. 1).
Id., Willem de Clereq near zijn Dagboek (Haarlem, 1889).
W. G. C. BIJVANCK, J. W. Kumpel en Bilderdijk (De Gids 1898, I, biz. 314). 
J. KOOPMANS, Bilderdijk's Treurspelen (De Beweging 1908, II, biz. 62 en III,
b1z. 29).
CAREL SCHARTEN, Bilderdijk's Miskenning (Krachten der Toekomst I, b1z. 1). 
(Amsterdam, 1909).
MR. WILLEM BILDERDIJK, door de Bilderdijk-Commissie (Amsterdam, 1906). 
A. KUYPER, Bilderdijk in zijn nationale beteekenis (Amsterdam, 1906). 
A. KLUYVER, Bilderdijk en de Taalwetenschap (Onze Eeuw 1906, IV, b1z. 1). 
H. BAVINCK, Bilderdijk als denker en dichter (Kampen, 1906). 
G. VAN ELRING, Willem Bilderdijk (Den Haag, 1908). 
WILLEM KLOOS, Bilderdijk, Bloemlezing met inleiding (Amsterdam, z.j.). 
J. POSTMUS, Oud-Holland en de Revolutie (Kampen, 1910). 
GEERTEN GOSSAERT, Bilderdijk (Ons Tijdschrift XV, b1z. 609 en 689). 
J. V. D. VALK, Bilderdijk's persoonlijkheid (Ons Tijdschrift XVIII, blz. 407). 
J. F. M. STERCK, Bilderdijk na zijn uitwijking in 1795 (Haarlem, 1913). 
A. KLU V VER, Bilderdijk's.4 fscheid (1811) (Ts.v. Ned. T.- en Letterk. X L, blz. 1). 
K. H. E. DE JONG, Bilderdijk's „Geschiedenis des Vaderlands" (Leiden, 1934).
LITTERATUUR
587
Bilderdijk door ANNIE ROMEIN-VERSCHOOR (in ,Erflaters van onze Bescha-
ving" door J. RoMEIN en A. ROMEIN-VERSCHOOR, dl. III, Amsterdam, 1935, 
b1z. 170).
R. SCHOKKER, Bilderdijk en Duitschland (Harderwijk, 1933).
A. BORGELD, ,Kusiens" van Bilderdijk en Lessing (Nieuwe Taalgids XXIII, 
b1z. 81).
C. G. N. DE Vooys, De taalbeschouwing van Siegenbeek-Weiland en van Bilder-
dijk (Nieuwe Taalgids 1931, b1z. 21).
J. C. BLOEM, W. Bilderdijk (Gulden Winckel 1931, blz. 85).
H. H. KNIPPENBERG, Willem Bilderdijk herdacht als dichter (Ts. Taal en Let-
teren XIX, b1z. 145).
In 1931, ter gelegenheid van de Bilderdijk-herdenking, nog tal van artikelen 
in tijdschriften en couranten.
HENRIETTE J. VAN GELDEREN, Julius Willem Bilderdijk, 1798-1818 (zoon van
den dichter) (Stemmen des Tijds XXI, I, blz. 258).
R. SCHOKKER, Twee kleine touten in de Bilderdijk-litteratuur (Nieuwe Taalgids
XXVII, b1z. 116).
P. GEYL, Bilderdijk als geschiedschrijver (Groot-Nederland 1935, I, b1z. 187). 
J. S. SMIT, W. Bilderdijk en Grimm (Stemmen des Tijds 1936, II, blz. 328). 
K. HEEROMA, Vondel en Bilderdijk als Ovidius-vertalers (Vondelkroniek VII,
b1z. 145).
ANTON VAN DUINKERKEN, Met Bilderdijk op Kerstmis (De Gemeenschap 1936, 
b1z. 626).
J. UBINK, Bilderdijk en Vondel: Het drama der Dramaturgen (Haagsch Maand-
blad 1937, II, b1z. 277).
G. VAN WoESIK, Vondel en Bilderdijk (Studien CXXVIII, blz. 370).
A. GOSLINGA, Mag Bilderdijk's tweede vrouw genoemd worden,,lang geen makke 
tante"? (Stemmen des Tijds 1940, I, b1z. 253).
E. E. GE WIN, Bilderdijk's,,val" (Historia VII, blz. 162).
DE NEGENTIENDE EEUW

Wanneer we over de XIXde eeuw gaan schrijven, gevoelen we 
reeds eenigszins de bezwaren, die in zooveel hoogere mate gelden 
bij het schrijven van de zoogenaamde ,histoire contemporaine", 
een uitdrukking die vrijwel een contradictio in terminis ipsis is, 
en dan ook, ons inziens, iets onmogelijks uitdrukt, - al zijn de 
pogingen tot de geschiedschrijving van eigen tijd legio. Die be-
zwaren dan zijn, wat de XIXde eeuw betreft, dat een zoo nabij 
tijdperk zich, door zijn nabijheid, moeilijker naar de juiste waarde 
laat schatten, dan wat verder van ons afligt; het schijnt ons 
misschien waarderijker, belangrijker, doordat wij ons er na mee 
verbonden voelen, de historische feiten schakelen zich nauw aan 
ons eigen beleven, we zien ze met to weinig perspectief. Nu geldt 
dit bezwaar wel-is-waar ook eenigszins, zij het in andere nuance, 
voor verder gelegen tijdvakken, in zooverre, dat we ook daarvan 
geneigd zijn de waarden of to meten naar de waarde die de ver-
schijnselen daarin voor ons hebben, maar dat is het bezwaar van 
alle menschelijke pogingen tot historiografie: we trachten wel 
naar het geven van een objectief oordeel, maar we weten, dat dit 
ons maar in geringe mate zal gelukken. Terwijl dan weer andere 
bezwaren zich voelbaar maken, als de wellicht onrechtvaardige 
schifting en de wellicht onrechtvaardige oordeelen, door aan de 
onze voorafgegane perioden op de historische feiten toegepast 
en daarover uitgesproken. Is de kunst een ,blauwe nevel", 
onze aesthetische waardeering is nog nevelachtiger.... Redenen 
om met voorzichtigheid voort to gaan. Maar voortgaan, althans 
tot een halve eeuw voor het oogenblik waarop we geschiedenis 
schrijven, willen we.
Onze hierboven uitgedrukte weifelmoedigheid is een reactie 
op het gebruik, de XVIIde en de XIXde eeuw beide als zeer 
belangrijke tijdvakken in de beschavingsgeschiedenis to be-
schouwen. In de XVIIIde eeuw vond men then eigen tijd uiterst 
belangrijk, een vervolmaking van wat in de XVIIde was vooraf-
gegaan. En onze jonge dichters in de XXste eeuw niet alleen,
GEEN NIEUWE RENAISSANCE	589
maar ook hun beoordeelaars, verzekeren ons dagelijks, dat we 
thans een ongemeenen bloei beleven. Wij betwijfelen dat XVIIIde-, 
dat XIXde- en dat XXste-eeuwsche oordeel.
Als Koning Willem I optreedt, verwacht men alvast een tijdvak 
van grooten bloei in alle opzichten ; een nieuwe renaissance bij de 
„renaissance" van ons volksbestaan. Nu is het wel de communis 
opinio, dat die verwachting althans geenszins in vervulling is 
gegaan.
De wedergeboorte van ons volksbestaan had ook wel wezenlijk 
een heel ander karakter dan de geboorte in de XVIde eeuw. Toen: 
een zich, in taaien strijd, vrij vechten van de Geiinieerde Provin-
cien. Nu : een kunstmatige constructie van een splinternieuw 
koninkrijk door de op het congres to Weenen vereenigde, vrij-
geworden Europeesche machten. Uiterlijk leek het nieuwe 
koninkrijk alles voor to hebben op de oude republiek: een 
beter geregeld, stevig gecentralizeerd gezag, een dubbel zoo 
groot grondgebied. Maar aan dit maaksel van vreemden ont-
braken kracht en eenheid. Speciaal op Engelands eisch ten 
congresse was het rijk zoo groot gemaakt: opdat een Oostenrijk-
sche of Spaansch-Habsburgsche hegemonie zou worden voor-
komen, en opdat de monden der groote Westeuropeesche rivieren 
door een niet al to onbeduidende mogendheid zouden worden be-
waakt, een taak waarvan men kon verwachten, dat ze door 
Nederland, op grond van eigenbelang, zorgvuldig zou worden ver-
vuld. Inderdaad echter was het voornaamste gevolg van deze 
samenvoeging, dat Noord en Zuid de weinige kracht die ze nog 
na de verarming door oorlog en uitbuiting bezaten, uitputten in 
onderling gekrakeel. Wat twee-en-een halve eeuw gescheiden was 
geweest, bleek niet duurzaam to vereenigen; in godsdienstig, 
staatkundig en cultureel opzicht waren Noord en Zuid ver uit-
eengegaan. Daarbij kwam nu, dat de inlijving bij Frankrijk, die 
voor het Zuiden twintig jaar had geduurd, de verfransching van 
de regeerende klasse aldaar, welke al in de XVde eeuw was begon-
nen, geheel had voltooid ; het , Vlaamsch" - en Brabantsch - 
dat onder al de vreemde overheerschingen eeuwen had stilge-
staan, had nu wel volkomen de positie van een keuken- en achter-
590
NOORD EN ZUID
buurttaal gekregen. Ook hadden de voornaamste klassen der 
bevolking, reeds zoo lang gewoon aan overheersching-van-
elders, in de inlijving bij het geliefde Frankrijk nog een soort 
promotie gevoeld, terwijl die inlijving in Noord-Nederland alge-
meen was gezien als een ramp. Die inlijving had dan ook voor het 
Zuiden nog een economischen vooruitgang beteekend, voor het 
Noorden, ten gevolge van Napoleons oorlog met Engeland, 
achteruitgang en verarming. Alleen in godsdienstige kringen was 
er in Belgie langen tijd meer verzet geweest tegen de regeering 
der revolutiemannen dan bij ons. Zoo schikte het Zuiden zich niet 
dan morrend in het besluit van het Congres van Weenen; ook het 
Katholieke deel toch, dat tegen de Fransche overheersching was 
geweest, kon kwalijk de toevoeging aan een Protestanten staat 
onder een Protestanten vorst een verbetering achten. En in het 
noorden beschouwde men de zuiderlanden als achterlijk, als 
landen zonder nationaal besef, waarvoor men weinig meer dan 
minachting had. De vereeniging was eigenlijk niemand van 
harte welkom dan Koning Willem I, die graag een groot rijk 
wilde hebben, en zijn kleinen kring van raadslieden. Maar dynas-
tiek belang kon in de XIXde eeuw niet meer op-den-duur den 
doorslag geven. Die meest belanghebbende Koning, die een bijna 
autocratische macht had, beging, al deed hij veel voor het onder-
wijs, de nijverheid en vooral voor den handel - hij was zelf een 
handelsman in zijn hart -, helaas, eenige misslagen, die zijn 
onderdanen-in-het-zuiden nog meer van hem vervreemdden en 
hen steeds meer naar Frankrijk dreven. Het Vlaamsche yolk toch 
stootte hij af, en door zijn van weinig tact getuigende godsdienst-
politiek, en, wat de liberalen onder hen betreft, doordat hij, 
door-dik-en-dun gesteund door de Hollandsche parlements-
leden, den eisch van ministerieele verantwoordelijkheid afwees. 
Want in het noorden was, na al de partijveeten der Republiek en 
de op enkel ellende uitgeloopen revolutionnaire bevliegingen en 
door de Napoleontische oorlogen een „lassitude sociale" 1) ont-
staan, waardoor men liefst maar alles aan het ,vaderlijk" bestuur 
van den eersten Koning overliet. Vooral in het noorden dus - met 
welks cultureele en speciaal letterkundige toestanden we ons bier
1) Alfred de Musset beschrijft treffend die „lassitude sociale" van dat levensarm 
geslacht na deze oorlogen in Frankrijk, in het begin van zijn „Confession d'un enfant 
du siccle".
NOORD EN ZUID GESCHEIDEN	591
in 't bijzonder hebben bezig to houden - werd het een tijdvak van 
slappe rust en rustige zelfgenoegzaamheid, een toestand, totaal 
anders dan die in de eerste helft der XVIIde eeuw, toen de 
Geunieerde Provincien zich in een krijgsverband samen hadden 
vrijgeworsteld en, door dien strijd gestaald, op alle gebieden des 
levens een felle begeerte naar schoonheid en vreugd uitvierden.
Ten slotte is er eigenlijk pas weer wat leven ontstaan door 
den Belgischen opstand. De Europeesche politiek bracht in 1830 
en volgende jaren mee, dat men de scheiding van Noord- en Zuid-
Nederland nu weer wel wenschte : de laatste poging om ze to 
vereenigen, was, na een proeftijd van vijftien jaren, mislukt. 
Maar juist dat echec heeft in Noord-Nederland een opleving ge-
bracht; er is toen althans iets van de oude kracht ontwaakt. En 
toen de Koning in zijn koppigheid de macht der feiten negen jaar 
lang, tot groote schade en verarming van het land, zijn sanctie 
onthield, hield men, mede in verband met de langzamerhand ook 
in overig Europa weer roeriger geworden volkskracht, de ge-
dweeheid ook niet meer vol. Volkomen impopulair ging Willem I 
in het buitenland zijn laatste levensdagen doorbrengen. Zijn 
opvolger, de ridderlijke en charmante „held van Quatre-Bras en 
Waterloo", minder bekwaam echter dan zijn vader, had een 
ontredderden boedel op to knappen. Hij had een moeilijke regee-
ring ; in 1848 heeft toen, na de revolutionnaire beweging in 
Frankrijk, Duitschland, Oostenrijk en Italie, feitelijk het Neder-
landsche yolk, of althans het mondig geachte deel daarvan, den 
Staten-Generaal een overwicht op de macht van den koning ver-
schaft (grondwetsherziening van 1848). Dan breekt staatkundig 
in ons vaderlandsche leven een nieuw tijdperk aan. De voor-
teekenen van dat nieuwe leven hadden zich toen op cultureel 
gebied al voelbaar gemaakt.
We zijn nu nog met ons geschiedverhaal der letteren in de 
voorafgaande periode, de eerste decennien van de XIXde eeuw, 
den tijd dien wie scherp zagen, als Potgieter, als den tijd van 
Jan Salie zouden brandmerken. Maar in dien tijd zelven waren 
degenen die de algemeene verslapping opmerkten, weinigen. 
Voorloopig was nog het woord aan Feith's zoetaardigheid, aan 
den al wat vaderlandsch was, ophemelenden beroeps-rhetor Van 
der Palm, aan den fireside-poet Tollens. Daartegenover de pre-
dikende en verdoemende, maar weinig ons yolk den weg wijzende
592	VAN DER PALM
leeringen van Bilderdijk. Ook wel een paar symptonen van 
vruchtbaarder, meer critischen geest: Staring, Geel. Staring 
hebben we reeds even genoemd, in verband met en als leerling 
van Feith. Zijn werk-van-beteekenis valt echter, als dat van den 
22 jaar jongeren Geel, in de periode die wij thans to behandelen 
hebben.
Als we over de eerste, de ietwat katterige en alleszins armoedige 
periode van onze XIX-de eeuw op een plezierige, rooskleurige 
wijze willen worden ingelicht, kunnen we naar Van der Palm 
luisteren. Hij is de vertegenwoordiger der zelfgenoegzamen. 
Een bijzonder knap man overigens, en een charmeur. Predikant 
to Maartensdijk 1), in 1787 als patriot gevlucht naar Zeeland, 
in 1796 hoogleeraar in de Oostersche Letteren, in 1799 agent 
(d.w.z. minister) van Nationale Opvoeding. Hij blijft dat tot 
1805; bereidt de in vele opzichten voortreflijke schoolwet van 
1806 voor. In 1805 wordt hij weer professor to Leiden, ditmaal in 
de ,gewijde dichtkunst en welsprekendheid". Hij wordt als een 
der sieraden van academie en land beschouwd, als een voorbeeld 
van fijne en voorname beschaving. Waar zijn tijdgenooten hem 
als representatief voor hun idealen beschouwden, mogen wij dat 
zeker ook doen. En als we dan in Van der Palms werk - het is, 
op wat jeugdzonden na, bijna alles proza, waaronder veel preeken 
en redevoeringen - naar zijn geest zoeken, leeren we hem kennen 
als een statig classicist. Als zoodanig - een bouwer van smijdige 
en sierlijk saamgestelde perioden - sluit hij aan bij enkele 
XVIIIde-eeuwers (Simon Styl bijvoorbeeld), die den deftigen 
galm in eere hadden gehouden, en staat hij tegenover de richting 
van Wolff en Deken en van al wie dezen volgden ; die zich ver-
meiden in, en neergedaald waren tot den dagelijkschen gesprek-
toon. Van der Palm dan ment de statige, breede zinsperiode 
inderdaad niet zonder zwier, maar wel zonder krachtige bondig-
heid. Wat den inhoud van zijn geschriften aangaat, treft de 
ongemeen groote voldoening over zijn land, dat wordt voorge-
steld als een gelukzalig oord, en een oord van wijsheid en weten-
schap, waar heel de wereld met benij dende blikken naar keek. 
Inderdaad, gelukzalig was althans Van der Palm, die zich zoo
1) ,goed prediker, maar een zeer slecht pastor", qualificeert hem Knappert, in zijn 
voortreflijk artikel over Van der Palm in het Nieuw Nederlandsch Biografisch Woor-
denboek (V, kol. 430), dat geschikte stof gereed legt voor een nieuwe biografie, na 
die van Beets.
TOLLENS
593
voldaan kon voelen ! Er waren echter ook lieden, die niet geheel 
met hem instemden, want het was een tijd van ontvolking en 
pauperisme. Het bekendste werkje van Van der Palm is ge-
bleven het in 1816 opgestelde ,Geschied- en Redekundig Ge-
denkschrift van Nederlands Herstelling", het resultaat van een 
prijsvraag, uitgeschreven door den luitenant-generaal-admiraal 
Van Kinsbergen, die op deze wijze een waardig monument van 
de gebeurtenissen van 1813 wilde zien oprichten ; de bekroning 
van Van der Palms inzending geschiedde met algemeene stem-
men. Men had als voorbeeld gewezen op Sallustius. Intusschen 
was het beeld van nobelen moed dat hij hier ontwierp, danig ge-
flatteerd, ja vervalscht. Zeer ten onrechte heeft men dan ook 
dit werk als geschiedbron gebruikt.
Het is waar, dat de menschen die zich hier zoo in Abrahams 
schoot voelden, niet geheel de liefdadigheid verwaarloosden. 
Daartoe wekte hen trouwens meer dan een penvoerder op. Onder 
anderen Hendrik Tollens, (1780-1856), dien we na Van der Palm 
noemden als een typeerend verschijnsel van dien tijd. Hij was een 
Rotterdamsch koopman, die als dichter tijdens het grootste deel 
van zijn leven bij de geletterden en bij het yolk een populariteit 
heeft genoten, welke slechts bij die van Cats bij diens leven to 
vergelijken is. Hij begint al op jeugdigen leeftijd (1799) met senti-
menteele gedichten, is onder den invloed van Feith, doet dan 
ook aan het,,de keel uit hare kracht spannen" van Helmers, ver-
taalt Fransche classieken en levert zelf pogingen in dat genre. 
Allengs komt hij tot eenvoud en natuurlijkheid, geeft zich zooals 
hij is; wat prijselijk mag heeten, maar in dit geval niet zeer ver-
heffend blijkt to zijn. Hij schrijft dan gemoedelijke, huiselijke ge-
dichten als „Op de geboorte van mijn zoontje"; ook het als een 
parodie aandoende - en to vaak en ten onrechte als represen-
tatief voor Tollens aangehaalde - „Op den eersten tand van 
mijn jongstgeboren zoontje" (naar Matthias Claudius), en „Te-
vredenheid" ; ook vlot loopende versjes over gematigd romantieke 
gevallen, en, ondanks de gebruikelijke ,verheffing" toch nog wel 
zeer gemoedelijke berijmingen van roemrijke feiten uit de vader-
landsche geschiedenis. Zij n ,Wien Neerlandsch Bloed" werd-in 
1815 - als volkslied bekroond 1) ; ook zijn ,Overwintering op
1) Men had een prijsvraag voor een nieuw volkslied uitgeschreven, daar de melodie 
van het Wilhelmus door het yolk vergeten was, en dit lied bovendien door spottexten 
ten tijde van de Bataafsche Republiek geheel in discrediet was geraakt.
WALCH	38
594
ZIJN ZELFCRITIEK
Nova Zembla" maakte veel opgang. Het is met zijn zuivere taal, 
zijn heldere en eenvoudige beschrijving van kou en huiselijkheid, 
door godsvrucht overstraald, inderdaad een zeer leesbaar ge-
dicht, waaraan hier en daar zelfs een zekere kracht, ook : poeti-
sche vizie, niet ontbreekt. Toch, het geweldige succes doet ons 
thans ietwat verbijsterend aan: in korten tijd tien drukken, ook 
een goedkoope uitgave voor de scholen (door de zorg van de Hol-
landsche Maatschappij voor Fraaye Kunsten en Wetenschap-
pen), een vertaling in het Fransch, twee in het Duitsch, twee in 
het Engelsch, ook een vertaling in 't Friesch. (En in 't He-
breeuwsch). - 0 zoo, de buitenlanders vonden 't dan toch ook 
mooi ! Trouwens, eenige regels eruit zijn gevleugeld geworden ; 
en vliegen nog in onze dagen:
Nog hield het schriklijk pleit van dwang en vrijheid aan;
 	z.ijn .... zete..l opgeslag..*	en....	
Hier heeft de wintervorst 
................................................
Hier houdt de spreker stil: hij snikt, hij kan niet meer. 
................................................
En dan de slotregel:
En rekent d'uitslag niet, maar telt het doel alleen.
In dit gedicht 1), en elders, toont Tollens wezenlijke quali-
teiten; het schijnt dat zijn roem - die tot geruimen tijd na zijn 
dood heeft standgehouden - hem de ontwikkeling daarvan heeft 
doen verwaarloozen; een enkelen keer - bijvoorbeeld in de 
opdracht van zijn bundel van 1853 aan zijn vriend Bogaers-
blijkt hij overtuigd, „dat het vele middelmatige het weinige 
goede - in zijn werk - benadeelt en onderdrukt". Maar hij gold 
zoozeer als een heel groot dichter 2), dat de lovende klanken van 
buiten allicht de weifelige van binnen konden overstemmen ; zoo 
deunt hij over 't algemeen genoeglijk voort op het rhythme van 
een gemoedelijke tevredenheid, met een enkele geestigheid en 
een tikje sentimentaliteit.
We begonnen met hem to noemen als een dergenen die hun stem
1) Ik heb ei een uitvoerige beschouwing aan gewijd in mijn,,Boeken die men niet 
meer leest" (Zutphen, 1930), b1z. 31.
2) Koning Willem III verzocht hem persoonlijk een gedicht to maken op den dood 
van Willem II; op zijn 70sten verjaardag hood een der ministers hem in persoon het 
commandeurskruis van den Nederlandschen Leeuw aan.
BOGAERS	595
lieten hooren voor de misdeelden. Inderdaad vinden we o.a. in zijn 
,,Bedelbrief in den langen winter van 1844 en '45", in,,Weldoen" 
en „De Pleegzuster" 1) een beschouwing over de armen, die harte-
lijker en eenvoudiger was dan de nederbuigende wijze waarop zijn 
meeste standgenooten, d.w.z. de gegoede burgerij, van het arme 
yolk plachten to gewagen. Ook ten opzichte van misdadigers nam 
hij een menschelijker standpunt in dan zijn tijd eigen blijkt to zijn.
Tollens is representatief voor een heele groep. Daar is Hajo 
Spandaw, wiens ,verheven eikenboom" nog omstreeks 1880 alom 
in rederijkersmilieus breedgetakt met fierheid praalde, maar 
thans terecht, in het letterkundig bewustzijn ligt neergeveld. En 
Willem Messchert, die op huiselijke, en tevens deftige, en tevens 
godsdienstige wijze een ,Gouden Bruiloft" erg uitvoerig - en 
voor ons gevoel op tergend burgerlijke, laag-bij-den-grondsche 
wijze - beschreef. Dan Bogaers, die in „De Togt van Heemskerk 
naar Gibraltar in 1607" een tegenhanger gaf tot Tollens' ,,Over-
wintering". Over het algemeen is Bogaers deftiger dan Tollens, 
zijn woordvoorraad is grooter, zijn stijl ,savanter", zooals men 
dat in zijn tijd uitdrukte. Dit houdt deels verband hiermee, dat 
Bogaers van een ietwat - 15 jaren - later tijd was, maar ook 
met het feit, dat Bogaers, de advocaat, zich meer tot de ,kiesche" 
elite voelde spreken. Doch Bogaers' dicht is ook over het alge-
meen van nobeler toon. Er komen een aantal suggestieve beel-
dingen in „De Togt van Heemskerk" voor, o.a. de grootsche 
beschrijving van het Spaansche admiraalschip; van de stan-
daardvlag, dit:
Ziet hoe hij, steil in top geheven,
Met aadlaarstrots rondom zich schouwt, 
En 't koord verwringt, dat hem weerhoudt, 
Als wou hij los ten hemel zweven!
Zoo is er nicer... Er zijn ook liedjes meer in den volkstoon, van 
Bogaers, o.a. het indertijd met algemeene verteedering geprezen 
,,Truitje", dat lieve, blanke dochtertje van den zwarten smid... 
En in „De Schaatsenrijder" zit wel zwierige rhythmiek. Bogaers 
toont per slot van rekening, ondanks veel conventioneele beeld-
1) Het eerste en het laatste vindt men in den veel-verspreiden bundel „Tollens. 
Keur nit zijne gedichten", verzameld door W, Bisschop. (Leeuwarden, 1868). Daarin 
ook het gedicht „De Muze", waarin hij zich niet een accent van onmiskenbare eerlijk-
heid beklaagt, dat zijn lied geen hooger tonen vend.
596	TER HAAR
spraak en gezwollenheid die ons dan uiteraard speciaal in zoo'n 
,,vaderlandsch dichtstuk" als „De Togt naar Gibraltar" hinde-
ren, en ondanks de huisbakken gemoedelijkheid van vele van 
zijn liedjes, wezenlijk dichterlijke qualiteiten. Men mag mis-
schien van hem, als van Poot, zeggen, dat zijn gebreken vooral 
die van zijn tijd zijn. Maar intusschen was de tijdelooze waarde 
van zijn werk wel aanmerkelijk geringer dan van dat van den 
XVIIIde-eeuwschen landman.
Weer wat jonger is Bernard ter Haar, van wien althans ,Hui-
bert en Klaartje" en ,Eliza's Vlucht" voortleven, en ,Abd-el-
Kader", en „De St. Paulusrots".... We zien bij Ter Haar in zijn 
huiselijke gedichten die voor ons yolk eigenaardige combinatie 
van gemoedelijk vrome leering en burgerlijk levensgevoel, die 
men als het eigenaardige van de ,predikantenpo6zie" zal aan-
wijzen; de benaming is afkomstig van aestheten en is niet zeer 
waardeerend bedoeld. Inderdaad, wie van poezie grootschheid en 
diepte verlangt, moet deze vriendelijke versificatoren niet ter 
hand nemen; maar in gemoedelijke levensuren geven ze toch 
wel, als ze niet al to laag bij den grond dalen, voor een korte 
wijie een ,aangenaam verpoozen". Nu ja, zoo hebben we hun 
dan wel recht gedaan. Beets hoort er, voorzoover zijn huiselijke 
deuntjes betreft - en hij heeft veel huiselijk gedeund - ook wel 
zeer bij ; J. J. L. ten Kate is een van de jongeren onder hen, 
die in zijn jeugd evenwel noch - als Beets - rhetorisch-roman-
tiek, noch ook toen al gemoedelijk was, maar een waarlijk geestig 
satiricus. We komen daarop terug. Er zijn meer van die dichters, 
van Zeggelen bijvoorbeeld, berijmer van ,Pieter Spa's reis naar 
Louden"; als zoodanig ook al beroemd....
*
*
Maar er was in then tij d bovendien nog wel iets anders gaande. 
We hebben twee belangrijke stroomingen aan to duiden, die dan in 
ons land haar breeder beteekenis krijgen. We bedoelen in de eerste 
plaats het Reveil, en dan den modernen humor. Bien etonnes de 
les trouver ensemble? Maar Don Quijote en Sancho Panca dan, 
en de helden van Breeroo's ridderspelen en die van zijn komi-
sche intermezzi, en die van de Japansche no en van de kiogen, 
enzoovoort. Dezen onderling contradictoiren samengang, en dan
HET REVEIL
597
in nauwere verbondenheid, zullen we ook to noteeren hebben 
bij de beschrijving van het verschijnsel der romantiek; waarmee 
het reveil een onmiskenbaren samenhang vertoont.
Al hierdoor, doordat het reveil reactie beduidt tegen het to 
dorre, to weinig innige omringende leven, in dit geval het kerke-
lijke leven. De beweging vond to onzent haar oorsprong in 
Bilderdijk. We wezen op diens colleges in de vaderlandsche ge-
schiedenis to Leiden, waarvan zijn ,Geschiedenis des Vader-
lands" de samenvatting was. Die lessen en beschouwingen waren 
geheel van een contra-revolutionnairen geest doortrokken, en 
werden voorgedragen op een profetische wijze, die op den kring 
der jonge hoorders diepen indruk maakte. Ze vonden weerklank 
vooral bij Da Costa, ook, op den duur, bij Groen van Prinsterer 
en anderen. Maar Da Costa vooral was het, die het „Reveil" 
blies. Dien Fransch-Zwitserschen naam had de beweging waar-
schijnlijk to danken aan het feit, dat verscheiden van haar 
aanhangers tot de Waalsche gemeente behoorden; ook eenige 
predikanten van dat Kerkgenootschap kan men tot het Reveil 
rekenen. Verder dan nog een aantal voorname Amsterdammers 
en Hagenaars.
Het reveil beoogde - evenals o.a. de Fransche romanticus 
Chateaubriand - een vernieuwing van het Christelijk besef; men 
wilde in de harten het geloof, dat er ingeslapen scheen, doen 
ontwaken. Men keert zich allereerst tegen „den geest der eeuw", 
tegen het oppervlakkige deisme, a plus forte raison tegen onge-
loof en revolutie. Maar hoewel men het rechtzinnig geloof der 
Kerk handhaaft, de Kerk is voor de lieden van het Reveil niet het 
hoofdelement van het godsdienstig leven, zoomin als ze dit voor 
de XVIIde eeuwsche pietisten was geweest. Het innerlijk beleven 
van het geloof en dat geloof in stillen ernst tot leider van alle 
dagelijksche daden maken, dat willen zij, en in onderlinge bijeen-
komsten binnenskamers bij zichzelf en bij elkander dat geloof 
versterken. We hebben enkele beschrijvingen van zulke bijeen-
komsten over; de geest ervan doet ons denken aan de vergade-
ringen van de Christenen der eerste eeuwen,.... zooals we ge-
woon zijn ons die voor to stellen 1). De moderne wijsbegeerte
1) Het mystisch karakter van die ,Oefeningen", door Da Costa geleid, komt wel 
bijzonder sterk uit in het verslag, dat Willem de Clercq in zijn dagboek geeft van een 
bijeenkomst, op 2 Maart 1832. (Zie „willem de Clercq; naar zijn dagboek" door A. 
Pierson - 1869, blz. 332-33)	\Vij waren zeer vereenigd.... Er was zulk een
598
DA COSTA
bestreed men, voor de bekoringen der classieke oudheid was men 
huiverig.
De aanhangers waren niet talrijk. De vrijdenkers bleven van-
zelf buiten doze beweging, en wat de godsdienstig geaarden be-
treft, zij gevoelden gewoonlijk slechts voor een van de twee 
elementen, die van deze beweging de kern vormden : of voor de 
dogmatische rechtzinnigheid, of voor het pietisme. Niet voor de 
combinatie van beide.
Isaac da Costa was uit Portugeesch-Joodsche ouders in 1798 
to Amsterdam geboren. Hij studeert in zijn geboortestad en to 
Leiden, waar hij in het laatste jaar van zijn studententijd, gelijk 
we vermeldden, onder den invloed komt van Bilderdijk, dien hij 
reeds to Amsterdam had ontmoet en die ook na zijn promotie (in 
1818 in de rechten, in 1821 in de letteren) sterken en beslissenden 
invloed op hem blijft uitoefenen. In 1822 gaat hij, na langen en 
innigen zelfinkeer, over tot het Christendom. Hij wordt, als zijn 
leermeester, Calvinist, en een even strijdbaar, zij 't minder indivi-
dualistisch en allerminst op dezelfde wijze op persoonlijke onaan-
genaamheden reageerend, medestander van dezen. Die invloed 
van den meester op.den leerling openbaart zich sterk in de eerste 
bundels „Poezie", die hij - in 1821 en 1822 - uitgaf. Deze 
verzen zijn nog meer een echo van Bilderdijks rhetorisch geluid, 
dan persoonlijke uiting; Da Costa's gevoel heeft nog geen eigen 
klanken gevonden. Wat den inhoud betreft, spreken luide Bilder-
dijks en zijn afkeer van de revolutie, en de overtuiging, dat v66r 
alles het godsdienstig leven voor individuen en volkeren van 
belang is.
Als hij dan in 1822 innerlijke rust heeft gevonden in het geloof, 
dat Christus de Messias is, de vervuller van de Oude Wet en de 
profeten, kan hij sterker nog naar buiten optreden, kan dan ook 
een wezenlijke kracht worden in de Westersche, Christelijke sa-
menleving. In 1823 geeft hij het strijdschrift ,Bezwaren tegen den
innigheid, zulk een vereeniging; wij waren daar alien als brooders en zusters. Da
Costa was diep geroerd. Wij zaten in die onbewegelijkheid die men zoo heett als men geheel
aandacht is en om dus to spreken, vreest zich to verroeren, om dien toestand niet to 
veranderen. Christus is een persoon, en men kan gemeenschap met hem hebben. Dat 
was zijn thema.... Hot was een zalige, onvergetelijke avond".
DA COSTA
599
Geest der Eeuw" uit, waarin hij het steile Calvinisme der XVIIde 
eeuw als vaandel hoog heft, en stelling neemt tegen al de ,,hu-
mane" leuzen van revolutie en liberalisme. Men kan voelen voor 
dit standpunt - vooral zal men daartoe geneigd zijn, wanneer 
men ziet, dat vele der door Da Costa voorspelde gevolgen van de 
door hem veroordeelde denkwijs zich inderdaad in de honderd jaren 
daarna hebben verwezenlijkt 1) -, maar zijn fanatieke verdoem-
woede, zijn onbeheerscht schelden op al wat ook maar eenigs-
zins tot de ,Verlichting" in betrekking staat, zijn veroordeeling 
van de afschaffing der slavernij bijvoorbeeld, heeft men moeite 
ook maar to begrijpen. Natuurlijk is ook het constitutioneele 
koningschap hem, als Bilderdijk, een doorn in het oog; waar de 
Koning, naar zijn gevoelen, ,uit God" regeert, is iedere machts-
besnoeizng van then Koning een aantasting van de majesteit 
Gods. Er volgt op dit pamflet van „den aap van Bilderdijk" 
veel bestrijding van liberale zijde; Bilderdijk verklaart zich 
dan dadelijk solidair met zijn volgeling, die nu een veel geroemde 
en veel verguisde persoonlijkheid wordt en de eerstvolgende 
achttien jaar meer als spreker en als propagandist dan als dichter 
optreedt ; al hebben we in 1826 het bezielde „God met ons" van 
hem gekregen. Maar to beginnen met 1840 komt er weer een reeks 
,,tijdzangen" ; - Da Costa zelf betitelde ze als,,Politieke Poezie". 
In 1840 het gedicht ,Vijf en twintig jaren", dat hij voordroeg bij 
zijn intrede in het Koninklijk Nederlandsch Instituut, waar 
Willem de Clercq, Wiselius en D. J. van Lennep hem met eenige 
moeite als lid hadden doen aannemen, en waar hij nu - het 
reglement eischte dat van elken nieuwbenoemde - het woord 
moest voeren. Hij deed dat ,getuigende" ; zijn gedicht voert de 
meest kenmerkende gebeurtenissen sedert het Congres van 
Weenen ten tooneele, voornamelijk als blijken, hoe de vervreem-
ding van God een gevaar voor de maatschappij beteekent. Dan, 
in 1844, ,Aan Nederland in de lente van 1844", dat betrekking 
heeft op den financieelen nood, waaruit Nederland door een vrij-
willige leening is gered. In 1847 volgt dan ,Wachter! wat is er 
van den nacht?" waarin de ,nacht" die in heel Europa en Ame-
rika heerscht, in grootschen trant geschilderd wordt; geloof,
1) Zie mijn in 1923 gepubliceerde, later in mijn bundel ,Studi6n over Litteratuur 
en Tooneel" (Maastricht, 1924) opgenornen beschouwing,,Na honderd jaar". (Aldaar 
b1z. 135).
600	DA COSTA
zedelijkheid en recht zijn bedrongen, overal pauperisme en 
opstandigheid. Vanwaar kan licht komen ? De Wachter ant-
woordt: ,Hoort het woord des Heeren Heeren". In het revolutie-
jaar 1848 schrijft hij : „1648 en 1848", een tegenover-elkander-
stelling van het vredejaar en dat der rampzalige opstandigheid. 
In 1850 nog: „De Chaos en het Licht".
Intusschen had hij in 1847 een gedicht van meer verhalenden 
aard geschreven, zijn beroemde ,Hagar"; hij schildert hierin den 
uittocht van deze vrouw met Ismael, den lateren stamvader der 
Arabieren. En hij doet dat met Oudtestamentische kracht en 
gloed. Grootsch is zijn beschrijving van de eindelooze woestijn 
en van den tocht van den kameel daardoorheen. Maar dan komt 
zijn zin voor historische bespiegeling weer boven, hij schetst de 
beteekenis der Arabieren in de wereldgeschiedenis, Mohammed, 
de Kruistochten en hun invloed op de beschaving van het 
Westen; eerst aan het slot keert hij tot Hagar terug, en spreekt 
den wensch uit, dat haar nakomelingen eens met de Joden en 
alle andere volkeren der aarde ,v6or de eigen voetbank Gods" 
vereenigd mogen worden.
We noemen nog een later groot gedicht „De Slag bij Nieuw-
poort", een verheerlijking van Maurits' overwinning in 1600 op 
de Spanjaarden behaald.
Da Costa heeft de beteekenis van een strijdbare figuur, wiens 
strijdbaarheid zich niet alleen uitte in poezie, maar die wellicht - 
al zou hij dat zelf ten felste ontkend hebben - in wezen poezie, 
romantische poezie was. Hij was wel zeer een echt mensch ; dat 
hebben duizenden, evenzeer uit het vijandelijke als uit het eigen 
kamp erkend; wie hem kenden, hielden van hem, ook een Truitje 
Toussaint, ook een Jacob van Lennep, de vrijmetselaar. We 
hebben, in dagboeken en andere persoonlijke herinneringen, ge-
tuigenissen to over van zijn waarachtigheid, van zijn innig, 
mystisch geloof, zijn diepe vroomheid. Hij was een nobeler figuur 
dan zijn vereerde leermeester, dat staat vast; het blijkt al dadelijk 
uit den zooveel echter klank van Da Costa's poezie. Daarin ook 
ontbreekt niet het rhetorische accent, maar men voelt er toch - 
mee door de aesthetische onvolkomenheden, de anakoloutha, de 
afwisseling van het daagsche met het verhevene - de diepe waar-
achtigheid van den dichter in. Het ongeluk was maar, dat zijn 
denkbeelden, bij alle waardeering voor zijn persoon, betrekkelijk
WILLEM DE CLERCQ EN GROEN VAN PRINSTERER 601
weinig instemming vonden; ten gevolge van den verfoeiden 
,,geest der eeuw".
Ja, hij heeft medestanders gehad in de Reveil-beweging; 
enkele - minder krachtige - navolgers ook in de poezie. De 
door zijn improvisaties in verzen algemeene bewondering wek-
kende Willem de Clercq, wiens verhandeling over „De invloed 
van vreemde letterkunde op de onze", voor zijn tijd verdienstelijk 
werk, een monument is van het geringe letterkundig inzicht en 
de gebrekkige kennis van de „litterature compar6e" van then 
tijd 1), heeft in zijn Dagboek heerlijk getuigd van die zielverwant-
schap; Groen van Prinsterer, die ,geen staatsman, slechts 
evangeliedienaar" wilde heeten, werd evenwel de onmiddellijke 
aanleiding tot het stichten der Antirevolutionnaire Staatspartij, 
toen men er behoefte aan gevoelde, ook het Protestantsche ge-
loofsleven in Nederland uitdrukking to doen vinden in de wijze 
waarop de staat bestuurd werd.... De dichters J. J. L. ten 
Kate en B. ter Haar hebben hem nagevolgd met tijdzangen; een 
andere nuance van orthodox-protestantsch-gerichte litteratuur 
gaf de jongere vereerster van den Oosterschen profeet Geertruida 
Toussaint, over wie wij in het verband met een toch meer 
wereldsch gerichte romantiek zullen hebben to spreken.
Litteratuur
N. BEETS, Leven en Karakter van J. H. van der Palm (Leiden, 1842).
A. KLUYVER, Een wooed over Van der Palm (Ts. Taal en Letteren I, blz. 81). 
H. TOLLENS Cz., Gedichten (Leeuwarden, 1855). 
G. D. J. SCHOTEL, Tollens en zijn tijd (Tiel, 1860). 
N. BEETS, H. Tollens (Verseheidenheden I, b1z. 29). 
C. BUSKEN HUET, Tollens (Litt. Fant. VI, blz. 58).
J. VALCKENIER SURINGAR, Tollens uit zijn brieven geschetst als dichter en als
koopman (Rotterdamsch Jaarboekje 1923).
H. H. KNIPPENBERG, Tollens' Volkslied (Ts. Taal en Letteren X, blz. 59).
Id., Het ,Wien Neerlands bloed" en zijn dichter (Helmond, 1936).
D. BAX, Vier Overwinteringen op Nova-Zembla (van H. TOLLENS en C. G.
WITHUYS) (Nieuwe Taalgids XXXII, b1z. 1).
A. BOGAERS, Gezamenlijke Dichtwerken (Haarlem, 1871).
C. BUSKEN HUET, Bogaers (Litt. Fant. VII, blz. 1).
J. G. GLEICHMAN, Het leven van Mr. A. Bogaers (Amsterdam, 1875). 
E. J. POTGIETER, Jacob van Heemskerk (Krit. Studien II, blz. 220). 
H. A. SPANDAW, Gedichten (Utrecht, 1846).
B. TER HAAR, Gedichten (Den Haag, 1870-'76).
I) Dit geschrift was een antwoord op een prijsvraag, uitgeschreven door de tweede 
klasse van het Kon. Ned. Instituut: ,Welken invloed heeft vreemde letterkunde, 
inzonderheid de Italiaansche, Spaansche, Fransche en Duitsche, gehad op de Neder-
landsche taal. en letterkunde, sints het begin der 15e eeuw tot op onze dagen?"
602	LITTERATUUR
E. J. POTGIETER, De St. Paulusrots (Krit. Studien II, b1z. 136).
C. BUSKEN HUET, Ter Haar (Litt. Fant. VII, blz. 1). 
W. MESSCHERT, De Gouden bruiloft (Leiden, 1825).
TH. WEEVERS, Willem Messchert. De verhouding van zijn „De gouden Brui-
loft" tot de ,Luise" van J. H. Voss (Nieuwe Taalgids XXXI, b1z. 292). 
H. TOLLENS, Karakterschets van Messchert (De Tijd 1848, II, blz. 196). 
W. J. VAN ZEGGELEN, Gedichten (Leiden, 1859-61). 
Levensberichten Mij. der Ned. Lett. 1879.
A. PIERSON, Oudere Tijdgenooten (Amsterdam, 1888; 3de druk, 1922).
A. PIERSON en ANNA ELIS. DE CLERCQ, Willem de Clercq naar zijn dagboek, 
(1811-'44), 2 d1n. (Haarlem, 1888). (De eerste uitg., van 1873, is niet in den 
handel).
E. GEWIN, In den Reveil-kring (Baarn, 1920).
B. DE GAAY FORTMAN, Over den arbeid van den Reveilkring na 1840 (Stemmen 
des Tijds XX, I, blz. 239-309).
Id., Reveil en afscheiding (Het leven van Mr. A. M. C. van Hall, 1808-1838) 
(Stemmen des Tijds 1934, II, blz. 20).
J. C. RULLMANN, Afscheiding (1834) en Reveil (Stemmen des Tijds 1934, II, 
b1z. 305).
J. HOBMA, W. de Clercq, Da Costa en Kohlbriigge (De Gids 1907, III, b1z. 213). 
M. E. KLUIT, Willem de Clercq, Het archief (Stemmen des Tijds 1932, II, b1z. 
113).
E. J. POTGIETER, Over Da Costa (In ,Herinneringen en Mijmeringen", Studien 
en Schetsen I, b1z. 209).
Id., Hollandsche politieke poezy (Krit. Studien, II, blz. 191).
C. BusKEN HUET, Isaac da Costa (Litt. Fant. I, blz. 158 en XIV, blz. 66).
W. G. C. BYVANCK, De Jeugd van Isaac da Costa (1798-1825) 2 din. (Leiden,
1894).
Id., Het eerste jaar der vriendschap van Isaac da Costa en Willem de Clercq (De 
Gids 1894, I, b1z. 494).
J. H. VAN DEN BOSCH, Een Dichterziel (Da Costa) (Ts. Taal en Letteren IV, 
blz. 35).
A. WAGENAAR, Rondom Da Costa (Stemmen des Tijds 1915, afl. 8).
K., Byron-Da Costa (Stemmen des Tijds 1919, II, blz. 443).
W. H. DE BEAUFORT, Da Costa's Bezwaren tegen den geest der eeuw (De Gids
1917, III, b1z. 258).
A. PIERSON, Willem de Clercq naar zijn dagboek (Haarlem, 1889).
WILHELMINA C. NIEUWENHOUS, Paradise Lost in Dutch (De vertalingen van
I. Da Costa, J. J. L. ten Kate enz.) (Ts. Taal en Letteren XVIII, blz. 89).
C. TAZELAAR, Rondom da Costa's ,Vijf en twintig jaren" (Stemmen des Tijds
1940, blz. 699, 747 en 841) ; zie hierbij
J. HOBMA'S Opmerkingen (Stemmen des Tijds 1941, blz. 152).
TWEE ONAFHANKELIJKEN

Het vernuft der litteratuurhistorici is er ongetwijfeld wel min 
of meer in geslaagd, Staring en Geel in categorieen onder to 
brengen. Men kan dat ook heel best doen,.... als men dat graag 
wil. Men kan hen bijvoorbeeld als voorloopers van de Gids-
beweging kenschetsen ; wat evenwel bij nader inzicht niet heel 
veel zeggen wil, vooral als we „De Gids" hebben leeren zien als 
gefatsoeneerde romantiek. En dan staan Staring en Geel toch wel 
in onderling zeer verscheiden verhouding tot dit tijdschrift. 
Terwijl het kenmerkende van de twee figuren, naar het ons voor-
komt, juist bestaat in hun cnafhankelijkheid, hun eenzaamheid.
Staring (1767-1840) dan in de eerste plaats. In zijn jeugd was 
hij nfet onafhankelijk, maar deed, gefascineerd door Feith, mee 
in de sentimenteele beweging; kenmerkend is ,Het treurig einde 
van de schoone en eerbare jonkvrouwe Emma en den vroomen 
jongen ridder Adolph", de romance die zijn eerste bundeltje 
opent, later eenvoudiger ,Adolf en Emma" genoemd, een 
akelig melodramatisch-Middeleeuwsch gemengd-nieuwsbericht 
van een minnaar die zijn geliefde als „een Maagdenlijk" aantreft. 
Staring heeft dit en dergelijke gedichten later aanmerkelijk ver-
beterd; - zooals hij het nagenoeg al zijn werk, ook dat werk, dat 
reeds in eersten aanleg voortreffelijk was, heeft gedaan.
Spoedig heeft de geestige Geldersche heereboer, al is hid wel 
een romanticus gebleven, dat sentimenteele laten varen. Van 
nature hield hij van eenvoud en kernachtigheid, en wat naar aan-
stellerij zweemde, kon hem op den duur niet bekoren. Zelfs heeft 
zijn poezie voor het grootste deel een zeer onpersoonlijk aanzien; 
hij is niet alleen een liederdichter, maar heeft ook veel vertel-
lingen-in-poezie geschreven, zooals „De Twee Bultenaars", de 
„Jaromir"-cyclus, „Marco" en de kortere „De Hoofdige Boer", 
„De Leerling van Pankrates", „De Verjongingskuur"; verhalen 
die - wel een uitzondering, waar het poezie uit het begin der 
XIXde eeuw geldt - nog algemeen gelezen, en we mogen zeggen 
genoten worden. Echtc vertellingen, waarin de verteller niet
604	STARING
schroomt telkens even tusschenbeide to komen met een geestige 
opmerking of een rake - soms vrijwat van den lezer vergende - 
verwijzing; in een trant. waarvan de zinrijkheid volkomen aan-
dacht, ook van het verstand, noodig maakt; in verzen, ongelijk 
van lengte, naar eisch van den inhoud krachtig of zwierig, maar 
steeds van soepelen val. Men voelt, dat Staring zich beijverd 
heeft, altijd het voorgedragene wat klank en zegging betreft, een 
getrouwe weergave to doen zijn van wat hij ons uitbeelden wil. 
Hij heeft dit resultaat niet dan met veel arbeid bereikt ; aan zijn 
verzen - zijn oeuvre is niet omvangrijk - heeft hij steeds ge-
werkt, steeds verbeterd, maar niet likkenderwijs, als een Fei-
tama, maar luisterenderwijs, aldoor trachtend naar scherper, 
raker suggestie. Zoo werd zijn lyriek steeds puurder, zijn ver-
telling steeds rijker aan verrassing. Hij kende en waardeerde de 
Oudnoorsche poezie en onze XVIIde-eeuwers en heeft in het 
bijzonder het kernachtige van al die oude poeten liefgehad; 
Huygens heeft hij nagevolgd in zinrijke en spitse puntdichten. 
Ja, maar ook Cats was Staring dierbaar; hij, de man van de 
soberst en raakst denkbare zegging, heeft ook then meestal 
zoo breedvoerigen prater nagebootst, - doch nooit zonder hem 
to verbeteren.
Staring was een Gelderschman in hart en nieren; het blijkt 
niet alleen uit de plaats waar vele van zijn vertellingen spelen, 
maar ook uit een gedicht als „Ik ben van Geldersch bloed" ; ter-
wijl bij de lezing van vele zijner liederen, wij, wellicht zonder 
dat hij 't zoo bedoeld heeft, het landschap van den Gelderschen 
achterhoek - graanvelden met geboomte omzoomd - voor 
onze oogen zien verschijnen.
Van zijn talrijke zuiver lyrische gedichten noemen we ,,Her-
denking" - een van de verzen uit zijn jeugd, maar later aan-
merkelijk herzien - en het algemeen bekende ,Oogstlied"; ken-
merkend voor zijn algemeen-menschelijk medegevoel zijn „De 
Israelietische Looverhut" en ,Verdraagzaamheid". Zijn punt-
dichten - hij heeft ze zijn heele leven door gemaakt 1) - zijn 
voor de meerderheid nog algemeen bekend.
De kunst van Staring kan men, de litteratuurhistorie ten spijt,
1) Zie den - chronologiscben - inhoud van Jan de Vries' Staringuitgave in de 
Bib]. der Nederl. Letteren (Amsterdam, 1940).
GEEL	605
vrijwel tijdeloos noemen. Het ,tijdelijke" ligt alleen in een 
zeker overwicht van het verstand.
Jacob Geel, Starings jongere tijdgenoot - hij werd 22 jaar 
later geboren en stierf 22 jaar later dan deze - is wel een geheel 
andere figuur dan de goedronde, en daarbij tech zoo fijnzinnige 
beer van den Wildenborch. We kunnen hem in de eerste plaats 
als een typisch prozalst tegenover den dichter stellen. Lieden van 
scherp verstand en ruimen blik zijn ze beiden, maar Geel is 
tevens een echte academicus. Hij studeerde in de klassieke let-
teren, was twaalf jaar lang gouverneur, sedert 1822 bibliothecaris 
van de Leidsche Universiteitsbibliotheek, later tevens hoog-
leeraar; tot den vastgestelden leeftijd van zeventig jaar (1859).
Hij schreef veel ,verhandelingen"; het is daar dan de tijd van; 
maar de zijne zijn het tegenbeeld van de sierlijk breedsprakige en 
meestal onbeduidende vertoogen van de XVIIIde- en begin 
XIXde-eeuwsche dichtgenootschappers, waarmee trouwens in 
then tijd al meermalen genoeglijk werd gespot; er is bijvoorbeeld, 
van een paar vermakelijke anonymi, in 1823 een opstel ver-
schenen ,Verhandeling over de verhandeling en de verhandel-
gezelschappen" 1), en Jacob Vosmaer - over wien weldra nog 
een enkel woord - laat zich in zijn ,Het Leven en de Wande-
lingen van Meester Maarten Vroeg" to dezen ook niet onbetuigd. 
Het is waar, dat er, naar onzen smaak, nog rijkelijk wat stijve 
krullen ook aan Geels vertoogen zitten, speciaal aan de vroegste.
Geel is voor alles een critisch geleerde, met een sterk verstan-
delijk accent. Bilderdijks opvatting, dat poezie ,ontboezeming" 
is, heeft hij herhaaldelijk bestreden; poezie is voor dezen professor 
arbeid (,,Gesprek op een Leidschen buitensingel") ; hij staat in 
deze opvatting trouwens niet alleen 2). Dat men, ook maar een 
oogenblik en in scherts, met ,wetenschap" en ,vooruitgang" 
den draak stak, kon hij niet velen (zijn critieki op het anoniem 
verschenen stukje ,Vooruitgang", van Beets, in De Gids van
1) In,,Proeve van hekelschriften, of Verzameling van satirique en luimige opstellen, 
den opgeruimden toegewijd".
2) Men denke aan uitspraken als ,Le genie est une longue patience", „Genius is 
one part inspiration and three parts perspiration", „Genius is mainly an affair of 
energy" (Matthew Arnold).
606	GEEL
1838). Maar de gegevens zijner wetenschap en zijner - classieke 
en moderne-belezenheid heeft hij evenwelverwerkt tot beschou-
wingen, veelal in gesprekvorm, die tintelen van een in luchtigen, 
voor dien tijd ongemeen luchtigen, toon voorgedragen ernst. 
Door dien ernst en die degelijkheid heeft hij zijn geleerde tijdge-
nooten gedwongen hem au serieux to nemen, door zijn luchtig-
heid heeft hij een brug geslagen tusschen de geleerden en de 
jongere geestdriftige kunstenaars. Hij heeft het proza als kunst-
vorm verdedigd; dat was in die periode, waarin stroomen rijme-
larij van allerlei hoogst waardige mannen over het land vloeiden, 
mannen die althans waar ze belletrie schreven, het proza beneden 
zich zouden hebben geacht, een goed en nuttig werk. (,,Lof der 
Proza", later als ,Het Proza" herdrukt). Zijn meesterstuk was 
het ,Gesprek op den Drachenfels" (1835). Hierin laat hij een paar 
Duitsche geleerden, een verstokten classicus dien hij Diocles 
noemt, en een verdediger der romantische kunst, Charinus, 
redeneeren, terwijl hijzelf nu en dan meespreekt en, als het 
klassieke koor, algemeene conclusies trekt. Het landschap van 
den Drachenfels, de ruinen, menschen ook die men tegenkomt, 
zijn mede elementen in het fijn en harmonisch gebouwde werk, 
dat overal sprankelt van leven, geen vraagstuk uitput, maar 
staag tot nadenken prikkelt.
Hier hebben we het groote twistpunt van dien tijd: klassiek 
of romantiek ? Geel was in ons land een van de eersten die helder 
de sedert Winckelmann en Lessing verbreide nieuwe visie op de 
Oudheid hebben geformuleerd; die hebben vastgesteld, dat de 
Oudheid niet norm, maar wel veelszins voorbeeld mag zijn, 
ook voor den modernen mensch; een voorbeeld van diep door-
voelen, en dan synthetisch en in schoonheid, in harmonie, uit-
beelden. Terwijl de romantiek....
DE ROMANTIEK
Maar wat noemt men romantiek ? Als we de voorafgaande 
tegenstelling aanvullen, kunnen we, terecht, constateeren, dat 
de romantiek zich niet bindt aan de strenge harmonie, niet 
alleen de wereld-ontstegen schoonheid in de kunst verlangt, 
maar integendeel in een meer volledige en minder gestileerde
DE ROMANTIEK	607
afbeelding der wereld het schoon laat uitschijnen boven het, 
niet nit het wereldbeeld geelimineerde, leelijke.
De romantiek is, positief, slechts to definieeren met zeer lange 
omschrijvingen. Even moeilijk is dat definieeren als bijvoor-
beeld to zeggen, wat poezie is. Men kan echter eenige wegwijzers 
plaatsen, welke dienen om het begrip ervan nader to komen. 
Romantiek is in de eerste plaats : niet-classiek. In then zin kan 
men bijvoorbeeld Lope de Vega en Breeroo, ook Shakespeare, tot 
de romantische richting rekenen - wat men dan ook wel doet -, 
want zij houden zich met aan de classieke ,regels" (die der een-
heden dan in de eerste plaats) en, als ze soms een onderwerp uit 
de klassieke wereld behandelen, springen ze daarmee om op 
dezelfde wijze als met stof uit hun onmiddellijke nabijheid. Maar 
in het einde van de XVIIIde eeuw ontstaat een eigenaardige 
nuance in de niet-classieke letterkunde, waardoor die romantiek, 
die men de romantiek noemt, een speciaal verschijnsel wordt, dat 
de Westeuropeesche letterkunde tot ongeveer het laatste kwart 
van de XIXde eeuw beheerscht. Het kenmerkend element van 
„de" romantiek dan is: de vlucht naar verheerlijkte verten. 
Verten van tij d : de Middeleeuwen ; verten van ruimte : woeste, 
niet beschaafde landen. De romantiek is dus in zekeren zin een 
reactie op de Verlichting: de Verlichting was verstandelijk, maat-
schappelijk, optimistisch, de romantiek zwelgt in gevoel, is fel 
individualistisch, anti-maatschappelijk, en onberedeneerd-pes-
simistisch ten opzichte van de omringende wereld, waarin men 
geen schoonheid ontwaart, waarvan men ook niet verwacht er 
schoonheid tot stand to kunnen brengen, waar men dus uit van-
daan vlucht. In ander opzicht is de romantiek ook weer een 
voortzetting van de Verlichting, namelijk wat betreft de verwer-
ping der traditioneel geworden beschavings- en kunstvormen; 
men gaat met een groote vaart nog verder den weg op, die van het 
classicisme scheidt. Classicisme en verstandelijkheid dan - die 
trouwens, zooals we zagen, mettertijd verwante begrippen waren 
geworden - worden gelijkelijk verworpen.
We merken op, dat de romantiek in verschillende landen-om-
ons verschillende vormen aannam. Deze verschillen houden, 
uiteraard, verband met de verschillen in volksaard en maatschap-
pelijke omstandigheden; de reacties moesten wel verschillend zijn, 
waar ze reacties waren tegen verschillende maatschappelijke ge-
608	DE ROMANTIEK
steldheden. Zoo zien we in Frankrijk Chateaubriand, beschrijver 
van - onder andere - Amerikaansche natuurtafereelen, een 
echten ,buveur d'horizons", tevens, en vooral, een jong en ver-
zuiverd geloof prediken : het Christendom, dat men in de maat-
schappij had zien verworden, doet hij - nadat de Verlichting 
op verstandelijke gronden tegen kerkelijke praktijken en dog-
matiek had geageerd - bpnieuw beseffen als een zuivere, wonder-
baarlijke kracht, een veredelde menschelijkheid (,,Le Genie du 
Christianisme") ; - we zagen een dergelijke beweging van roman-
tischen aard to onzent ontstaan, het Reveil. Daarnaast, en daar-
na, Victor Hugo, wiens tooneelwerken we als door schoone poezie 
veredelde melodrama's mogen beschouwen; hij verheerlijkt in 
een bandeloozen stortvloed van alles behalve classieke en soms 
wel rhetorische verzen - de romantiek is rhetorisch - door 
hem geidealiseerde historische tafereelen, meer geidealiseerd dan 
historisch, en schildert in romans, overvol van avontuur, spelend 
in uithoeken en verborgen stadskwartieren, een excessief leven 
(,,Notre Dame de Paris"). Ook andere facetten vertoont de 
Fransche romantiek, die eerst vooral onder den invloed van 
Byron staat, later meer onder then van Hoffmann (de Musset). 
Want tegelijkertijd hebben we in Duitschland en in Engeland 
weer andere verrassende aspecten van dit eigenaardige, enkel 
- of 66k - litteraire vrijheidsverlangen. Idealiseering van de 
Middeleeuwen en van het Katholicisme vinden we bij de Duit-
sche romantici (Schlegel), die wortelen in de Sturm-und-Drang-
beweging, de meest woeste - maar dan ook enkel tot de 
kunst beperkte - opstandigheid; ook occultistische fantaizie 
(Hoffmann) en mystische verzonkenheid in eigen zieleleven 
(Novalis). Het verre volksverleden, onder andere door Burger 
gevierd, heeft invloed in Engeland (Walter Scott) ; Byron, de ge-
personifieerde romantiek, ook in het leven, zwelgt in hartstocht, 
en - in Engeland verschijnt de romantiek in zeer uiteenloopende 
vormen - Shelley vertoont het beeld van wie volkomen met de 
wereld breekt, en eenzaam is in naam der schoonheid. In al die 
landen, in Engeland het sterkst, in 't litteraire Frankrijk op de 
meest polemische wijze, beteekent het tijdvak der romantiek een 
periode van levendig meeningsverschil, rijk aan letterkundige en 
tooneelgebeurtenissen. In de schilderkunst ook zien we de 
romantiek zich baan breken in meer onafhankelijkheid van com-
DE ROMANTIEK IN NEDERLAND	609
positie, van houding; de schilders schuwen niet meer, vertrokken 
gezichten, demonische elementen of to beelden, zoomin als bij-
voorbeeld Victor Hugo in zijn „Notre Dame de Paris"; want de 
kunst moot - het is een van de vele, en trouwens individueel 
verschillende dogma's der romantiek - het leven, en zeker het 
hedendaagsche, compleet geven ; het afschuwwekkende niet weg-
laten, maar hot als repoussoir doen dienen van de zoo teederder 
en blanker uitschijnende schoonheid; schoonheid moreel en 
materieel.
De verschillende aspecten nu van de romantiek zijn ook in de 
Nederlandsche kunst waarneembaar. Aanvankelijk hebben de 
Fransche schrijvers van deze richting to onzent weinig vat op het 
publiek; ze zijn to woelig, to weinig schoolsch. En de Duitsche 
zijn den Nederlanders to mystisch en fantastisch; men verlangt, 
stevig, met twee voeten op den grond, ontwoekerd aan de baren, 
to blijven staan. Maar de Engelsche romantici vinden hier spoedig 
weerklank. Wat de verheerlij king van het verleden betreft, - had 
ook Onno Zwier van Haren dat niet reeds gedaan, wiens ,Geu-
zen" door Bilderdijk - met zeer antipatriottische noten - in 
vereeniging met Feith opnieuw was uitgegeven ? Het is waar, dat 
work word in de XIXde eeuw weinig gelezen, maar Bellamy, 
Loosjes en Helmers veel. Dus: de het nationaal verleden verheer-
lijkende romantici, vooral Scott en Byron, vonden hier een ont-
vankelijken kiembodem; aan het verfijnde natuurgevoel van een 
Wordsworth, aan den bandeloozen schoonheidsdienst van een 
Shelley zou men eerst een halve eeuw later toe zijn. En de 
jongeren waardeerden ook Hugo.
Men is gewoon geraakt, de vaderlandsche romantiek to zien 
aanvangen bij David Jacob van Lennep (1774-1853), sedert 
1799 hoogleeraar in de classieke letteren, Latijnsch dichter, later 
ook schrijver van Nederlandsche verzen, en die toen hij een 
goede vijftiger was, in 1826, zijn voorlezing hield ,Over de 
belangrijkheid van Hollands grond en oudheden voor gevoel en 
verbeelding", besloten met een ,Hollandsche Duinzang", waarin 
hij zijn geliefde duinen, waar zijn buitenplaats ,Manpad" ge-
legen was, in schoonheid verheerlijkt, terwijl dat landschap hem 
to dierbaarder is, doordat hij het in zijn verbeelding bevolkt 
ziet met glorieuze figuren uit het verleden: Brinio, Witte van 
Haemstede, den laatsten ridder uit dat gravengeslacht, welks
WALCH	39
610
JACOB VAN LENNEP
grafsteden zoo verlaten en vergeten liggen in de abdij van Eg-
mond. Dat de eigen grond zoo belangrijk kan zijn voor het 
gevoelsleven, had hij vooral van Walter Scott geleerd, wiens 
werk hij als een navolgenswaardig voorbeeld noemt; - Scott 
was een der romanschrijvers die, doordat zijn werk van zooveel 
historische kennis blijk gaf, ook vele geleerden, „ernstige lieden", 
het proza au serieux had leeren nemen. Maar professor David 
Jacob was wellicht tot de romantiek gebracht niet alleen door 
Scott, maar ook door zijn in 1802 geboren zoon Jacob, die al 
in zijn - voor een jurist vrij langen - studententijd gedichten 
had geschreven, zeer onder Bilderdijks en Da Costa's invloed 
was gekomen - we wezen op Bilderdijks belangstelling in het 
vaderlandsch verleden 1) -, in 1825, als advocaat to Amster-
dam gevestigd, een romantisch treurspel ,Fiesko", o.a. naar 
Schiller, bewerkte, en zich veelszins in zijn vader bedenkelijk 
voorkomende mate Bilderdijkiaan en Da Costaiaan toonde. Hij 
is weldra geheel van geestesrichting veranderd, maar hij zal 
ongetwijfeld veel in het ouderlijk huis met zijn vader, die 
dezelfde liefde tot de letteren had als hij, over de nieuwe 
stroomingen hebben gesproken.
Hoe dit zij, de jonge van Lennep ontpopt zich weldra als een 
van onze talentrijke schrijvers. In 1828 is hij nog in zijn romantiek 
zeer zwaar-op-de-hand en rhetorisch; ,Het Huis ter Leede" en 
,,Adegild", voorkomend in zijn dat jaar uitgegeven ,Nederland-
sche Legenden" - zes maal nadien herdrukt - zijn vol huiVe-
ringwekkende wonderbaarlijkheid, in daverende taal tot ons ge-
bracht. Maar weldra komt hij tot werk, dat duidelijker zijn eigen 
speelschen aard weerspiegelt; al blijft het vaderlandsch verleden 
hem geliefde schering voor schalkschen inslag. Hij is intusschen 
al spoedig een deftig heer geworden: in 1829 rijksadvocaat to 
Amsterdam; hij neemt daar een belangrijk aandeel in het pu-
blieke leven; in 1853 wordt hij, door de conservatieven, afge-
vaardigd naar de Tweede Kamer. Daar heeft hij trouwens ook 
wel ergernis verwekt; door het teekenen van poppetjes en het 
schrijven van rijmpjes, die parodieen beduidden op ernstige 
feiten uit de vaderlandsche geschiedenis; - en dat onder de ge-
wichtige redevoeringen zijner medeleden! De humor was allengs
1) Elius (waarin de dichter, reeds v66r Scott, de romance uitwerkte tot een langer 
verhaal in dichtmaat), Floris IV, Floris V.
ZIJN HISTORISCHE ROMANS	611
de voornaamste kracht in hem gebleken ; die spaarde nu zelfs het 
verleden niet, dat hij eens met zooveel emphase had bedweept
Een deftig heer, maar geenszins in de starre beteekenis, die 
we plegen toe to kennen aan de deftigheid, ,bastaard van den 
ernst", zooals de Genestet die vaderlandsche (on)deugd zoo raak 
qualificeert. Neen, hij had op het leven, zoodra hij naar den 
geest volwassen was, een plezierig-ironischen kijk. En hij was een 
fleurig, onderhoudend, in zijn beste momenten geestig verteller. 
Men heeft hem, reeds in zijn eigen tijd, oppervlakkigheid ver-
weten, en de litteratuurhistorici hebben dit nadien steeds her-
haald; het is waar, dat er van de „exploration impitoyable des 
provinces inconnues du coeur humain", die een groot schrijver 
van onzen tijd 1) van den waarachtigen auteur verlangt, geen 
sprake is. Zijn romantische voorliefde voor een reeks toevallige 
gebeurtenissen blijft in zijn eerste romans - „De Pleegzoon", 
,,De Roos van Dekama" - in zeer sterke mate hoofdzaak; aan 
fijne psychologische nuanceering doet hij niet veel, hij zet zijn 
verhalen voorts wat opgelegde ,belangrijkheid" bij door ze in 
't vaderlandsch verleden to plaatsen, zooals we op het tooneel 
zooveel werk van nog wel schameler inhoud als fleurige ,cos-
tuumstukken" zien aanbieden.... Maar al is dat allemaal zoo 
en al doet ook het oude recept van diverse Spaansche en andere 
heidinnetjes - een kind van onbekende geboorte, dat later 
keurig ,gesitueerd" blijkt - bij hem opgeld, in zijn weinig 
pretentieuze genre levert hij veel aannemelijks; zijn ,Ferdinand 
Huyck", waarvan het eeuwfeest in 1940 met een prachtuitgave 
is gevierd, hebben we toen, nu ja, niet met onverdeelde aandacht 
meer kunnen genieten, maar toen we in onze - q.q. -- romanti-
sche jeugdjaren waren, vonden we het toch wel kostelijk. Echter 
hier, als in den roman van zeven jaar vroeger, „De Pleegzoon", 
is ook weer de held op zichzelf minder belangwekkend dan de 
situaties die hij doorleeft. In die zeven j aar was er overigens veel 
in de Nederlandsche letteren gebeurd. Er was een beweging 
ontstaan om de romantiek to kanaliseeren ; de leiders van die 
beweging, speciaal Potgieter, verlangden dat men, wanneer men 
verhalen over het verleden schreef, zich vooral, liefst uitsluitend, 
zou verdiepen in de eeuw van onze glorie; verheerlijking van de 
volkskracht van then tijd moest een het heden beschamend beeld
1) Franrois Mauriac.
612	ZIJN VERDERE WERKEN
geven, en zoo het levende geslacht tot navolging van de helden 
nit dat verleden prikkelen. Daarover zoo aanstonds. We brengen 
het nu reeds even to berde, om duidelijk to maken, dat er 
krachten werkzaam waren die Van Lennep aanspoorden, lateren 
tijdperken dan de Middeleeuwen zijn aandacht to geven; zoo 
kwam hij tenslotte tot zijn zeer onhistorischen historische-roman 
,,Elisabeth Musch" (1850). In Ferdinand Huyck, dat in de 
eerste helft van de XVIIlde eeuw speelt, voelde men de ver-
teederde sympathie met - zij het niet bepaald bewondering 
voor - de patricisch-gebarende regenten, in „Elisabeth Musch" 
- dat hij zelf nauwelijks een „roman" achtte, daar de feiten zich 
inderdaad, naar hij meende, zoo hadden toegedragen als hij ze 
voorstelde - bleek, hoezeer nog Bilderdijks beschouwing van 
onze vaderlandsche geschiedenis macht over hem had; met name 
Johan de Witt is bedenkelijk misteekend in malam, zijn titel-
heldin in bonam partem.
Van Lennep heeft nog veel meer geschreven ; een - ernstige - 
Vaderlandsche Geschiedenis, een reeks zeer leesbare schetsen uit 
het leven van ,Onze Voorouders", een ,Vermakelijke Spraak-
kunst", historische tooneelstukjes (,,Een Dichter aan de Bank van 
Leening", „Een Amsterdamsche Jongen of Het Buskruitverraad", 
ook het nii historisch geworden , Het Dorp aan den Grenzen") ; op 
zijn ouden dag schreef hij nog een ,modernen" roman ,Klaasje 
Zevenster" (1865), slordig gecomponeerd, maar door de toen-
malige critiek meer speciaal afgekeurd, omdat hij deels in een 
bedenkelijk milieu speelt! Men zou in de volgende halve eeuw in 
de litteratuur met nog wel meer bedenkelijke milieus kennis 
maken
Van Lennep dan heeft prettig to lezen verhalen geschreven. 
Groote stijlqualiteiten heeft hij niet, diepe en fijne karakter-
teekening is, als gezegd, ook in zijn werk niet to vinden, maarhij 
heeft een rustigen, waardeerbaren humor. Hij is, na een jeugd met 
angstige reikingen naar een bij zij n wezen weinig passend mysti-
cisme, een gemakkelijk levend mensch geworden, die j uist in dezelf-
de nuance aangenaam aandeed als zijn boeken ; maar van boeken 
verwachten we iets meer dan van den dagelijkschen omgang.
Wanneer we in het kader van de Nederlandsche romantiek over 
Van Lennep spreken, denken we daarbij dadelijk aan een tien 
jaren jongere kunstzuster, die dieper het vaderlandsch verleden
A. L. G. TOUSSAINT	613
gepeild heeft en het met meer ,ziel" heeft weergegeven : Anna 
Louise Geertruida Toussaint (1812-1886). Zij werd to Alkmaar 
geboren, had het thuis met prettig; sedert haar achtste jaar 
wordt ze to Harlingen bij haar grootouders opgevoed. Na tien 
jaar komt ze to Alkmaar terug, geeft een tijdlang huisonderwijs 
to Hoorn. Haar vader las Hooft en Vondel met haar; zelf had ze 
Van Lenneps ,Nederlandsche Legenden" ontdekt, die ze zeer 
bewonderde ; bij de familie de Bruyn Kops to Hoorn, waar zij 
onderwijs gaf, leerde ze „De Pleegzoon" kennen. Van Lennep 
vereert ze zeer, en dan komen Scott, ook Byron als voorbeelden 
daarbij. Ze begint met veel vertalingen; onderneemt het dan 
ook een oorspronkelijke novelle to schrijven: in 1837 geeft ze 
het erg romantische ,Almagro" uit; we erkennen in hem 
dadelijk een verwant van Byrons „Corsair". Dan volgt „De 
Graaf van Devonshire" - Potgieter schrijft daar een bewon-
derende critiek over, maar spreekt tevens den wensch uit, dat 
zij tot een ,waarlijk Nederlandschen" roman zal komen. Voor-
loopig blijft ze echter nog wat dwalen; wie heeft in zijn jcugd 
geen behoefte aan zwerven, -en de romantische jeugd was dubbel 
zwerflustig. Zoo gaat ze eerst nog maar liever eens c,p de vleu-
gelen der fantaizie naar ltalie; schrijft „De Engelschen to Rome" 
en „Lord Edward Glenhouse". Het is nog alles zeer - „erg" - 
romantisch, al wordt, steeds meer, een verlangen naar waar-
achtigheid van haar personnages in haar voelbaar; de prinses 
Orsina Peretti stelt zij zelve - maar, hct is karakteristick, ver-
ontschuldigenderwijs -- voor als „geen vlekkelooze romanheldin, 
die opeens een dwazen hartstocht verzaakt", want, zegt de 
schrijfster, ,wij zoeken waarheid".
We zeiden reeds dat de redacteur van „De Gids" veel aandacht 
voor haar werk had; hiermee en met zijn aanmaning houdt 
waarschijnlijk een aanbod van den uitgever van dat tijd-
schrift, Beyerinck, verband, die haar voorstelde een roman voor 
hem to schrijven ,uit het eerste tijdperk der Hervorming in 
Holland en die bepaaldelijk voorstellen incest den invlocd der 
laatste op het burgerlijk en huiselijk leven der Nederlanders" ; - 
Potgieter zelf had reeds in 1836 zijn novelle „Anna", van gelijke 
allure, geschreven. Uitgevers hebben trouwens ook niet zeiden 
zelf een goeden kijk op de speciale geschiktheden van schrijvers, 
en in de voorafgaande werken had Truitje Toussaint al meermalen
614	A. L. G. TOUSSAINT
duidelijk haar ontzag voor den hervormden godsdienst en haar 
geloof in de macht van hervormde geestelijken op het menschelijk 
gemoed getoond. Zij nam het voorstel aan; de wezenlijke stuw-
kracht en richting van haar letterkundig talent zijn haar bij dit 
werk sterker bewust geworden.
Dit werk, dat was het schrijven van ,Het Huis Lauernesse". 
In 1840 komt het boek uit; weldra zijn een tweede en een derde 
druk noodig. ,Waarheid" heeft hier aanmerkelijk terrein ge-
wonnen op het romaneske in de karakters ; karakters teekenen 
blijkt steeds meer haar „fort". Haar Hugenootsche voorliefde 
voor het protestantisme toont zich hier in strijdbare nuance, 
maar tevens blijkt zij niet ongevoelig voor wat er aan schoonheid 
en teederheid (de Mariavereering) in het Katholicisme bloeit. 
Ook de bescheiden-archaische kleur - zij kan ook bij het aan-
brengen daarvan Potgieter hebben nagevolgd - is een ver-
dienste; overigens is haar taal hier nog verre van onberispelijk, 
terwijl het gebrek dat in haar latere romans een hinderlijke be-
lemmering bij de lectuur zal blijken, een te-veel namelijk aan 
,,beschouwing", aan verwijzing naar haar bronnen ook, reeds 
hier opvalt.
Het jaar van het verschijnen van haar eersten vaderlandschen 
roman - „Christelijk-historischen" roman zouden we kunnen 
zeggen - is ook dat harer verloving; met Reinier Bakhuizen van 
den Brink, die zeker een met haar was wat de liefde voor het vader-
landsch verleden aangaat, maar geenszins wat innig Christelijk 
levensgevoel betreft. De rauw levende, dikke „Bakkes", zooals 
zijn vrienden hem noemden, maakte ook uiterlijk wel een vreemd 
figuur naast het tengere meisje, „de aangekleede zenuw", zooals 
Dr. Willet haar noemde; ,als zij met Van den Brink binnen-
treedt, is 't even als viel zij uit zijn zak", schrijft Van Lennep. De 
verloving duurde niet lang; in 1843 moest Bakkes voor zijn 
schuldeischers naar het buitenland vluchten, en toen was het 
spoedig ,uit" tusschen hen.
Haar werkkracht heeft onder die amoureuze perikelen niet ge-
leden. Ze schrijft nu ,Eene Kroon voor Karel den Stoute", die 't 
eerst in De Gids verscheen, en diverse novellen, waarin ze het 
vaderlandsch verleden ook nogal eens ontrouw wordt. Maar met 
haar Leycester-cyclus - „Leycester in Nederland", „De vrouwen 
uit het Leycestersche tijdvak" en ,Gideon Florensz" - (1846-
MEVROUW BOSBOOM-TOU SSAINT	615
1855) zet zij de lijn van ,Het Huis Lauernesse" voort. Doch 
hoeveel spannends erin moge zijn en hoeveel dat haarzelf 
letterlijk uit het hart is gegrepen, speciaal in de figuur van 
Gideon Florensz, ook de langademigheid is hier toegenomen en 
wel zeer het tweeslachtig karakter van roman en historiewerk; zij 
ziet er zelfs geen bezwaar in, met haar bronnen to disputeeren. 
Wie zich graag in het vaderlandsch verleden verdiepen en daarbij 
niet bang zijn voor wat uitweidingen, zullen echter deze romans 
- met de niet in het verhaal verwerkte brokken historie - nog 
wel met eenig genoegen lezen.
Ze schrijft vervolgens ,Mejonkvrouw de Mauleon", een stukje 
histoire romancee met den jongen Bossuet, den later zoo be-
roemden kanselredenaar, als een van de hoofdpersonen ; een van 
haar gaafste en zuiverste, ook: met de meeste innerlijke stuwing 
geschreven werken. ,Christelijk-historisch", - die naam, dan 
nog, uiteraard, vrij van alle politiek, is de qualificatie die steeds 
meer op haar en haar werk past. Wat het Christelijke betreft, 
nadert zij dicht tot de groep der volgelingen van Bilderdijk en 
Da Costa - er waren intusschen ook overtuigde stemmen hoor-
baar geworden, die van een anders-getinte Christelijkheid ge-
tuigden -; wat de verheerlijking van de historie aangaat, stond 
ze zeer dicht bij Potgieter ; een gevoel van verbondenheid dat ook 
zijnerzijds aanwezig was,.... en waar Truitje niet louter ge-
noegen van heeft beleefd. Ze sloot ook nog een nauwer dan lit-
terair bondgenootschap : huwde, in 1851, met Jan Bosboom, den 
schilder die in zijn kunst ook de sfeer van het Calvinisme ver-
heerlijkte; - al hebben zijn schilderijen ook wel eens andere 
onderwerpen dan kerkgebouwen.
We kunnen niet uitvoerig zijn, zelfs niet, al geldt het bier een 
schrijfster, die representatief is voor de idealen en ideeen die 
door een groot deel, en met het minst innerlijk levende, van 
het Nederlandsche yolk worden beleden. Het breedvoerige, dat 
vaak met een zekere neiging tot onderwijzen blijkt samen to 
hangen, blijft; ook een zekere stijfheid van taal, die het afdalen(?) 
tot een natuurlijken spreektoon al to vaak belemmert, zoodat 
ook typen uit het yolk, waar zij deze sprekende invoert, zich wel 
eens rijkelijk waardig uitdrukken. Maar ook blijft haar fijn gevoel 
voor waarheid en werkelijke waarden. Van haar latere werken 
noemen we nog slechts de voornaamste: ,Graaf Pepoli" (1860),
616	LITTERATUUR
wel haar besten historischen roman, waarin de handeling strak-
ker, de karakteristiek fijner is dan in de meeste van haar 
werken; dan ,Frits Millioen en zijn Vrienden" (1868), een in 
then tijd opmerkelijken, en nu eens niet historischen roman; 
voorts „De Delftsche Wonderdokter" (1870) en haar nu nog 't 
meest gelezen ,Majoor Frans" (1874), deels in briefvorm opge-
steld, ook een ,modernen" roman, waarin een frissche onaf-
hankelijke meisjesfiguur de heldin is, en die, verschenen in een 
tijd waarin het denkbeeld van de emancipatie der vrouw veld 
won, reeds dadelijk de aandacht trek.
Litte rat uur
A. C. W. STARING, Gedichten, uitg. door J. DE VRIES (Bibl. d. Ned. Lett. 1941). 
B. H. LULOFS, Mr. A. C. W. Staring (Arnhem, 1842). 
N. BEETS, Loopbaan en kenschets des dichters Staring (Verscheidenheden II, b1z.
191).
E. J. POTGIETER, Gedichten van A. C. W. Staring (Krit. Studien I, blz. 129). 
C. BUSKEN HuET, A. C. W. Staring (Litt. Fant. I, b1z. 131). 
J. H. VAN DEN BOSCH, Staring's Kunst (Ts. Taal en Letteren I, blz. 1). 
D. TOL, Staring als dichter (Nieuwe Gids XXVIII, I, blz. 214 en 404). 
P. H. MULDER, Kleine bijdragen over de studie van Staring (Noord en Zuid XV,
b1z. 224).
W. ToosE, In Staring's Studeercel (Noord en Zuid XIX, blz. 44).
G. A. NAUTA, Thor als Visscher, de Noordsche Goden, Odins Helavaart en het
Weefgezang der Walkyren (Ts. Taal en Letteren XIII, b1z. 485 en XIV, blz. 337). 
S. A. KRIJN, Staring's bewerkingen van de Oud-Noorse poezie (Ts. v. Ned. T.-
en Letterk. II, blz. 241).
G. E. OPSTELTEN, Brieven van Mr. A. C. TV. Staring (Haarlem, 1916).
Id., Starings Lofrede op Huygens (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. XLIV, blz. 1). 
G. KALFF, Brieven van Staring (Vragen des Tijds XLII, blz. 240).
CILIA STOFFEL, Staring van den Wildenborg (Nieuwe Gids 1918, I, blz. 49). 
G. F. HASPELS, Jn den Staringskoepel op visite (Onze Eeuw 1914, I, blz. 1). 
C. S. JOLMERS, A. C. W. Staring als verhalend dichter (Groningen, 1918). 
Staring herdacht (De Gids 1940, III, blz. 99).
P. VAN VALKENHOFF, A. C. 11'. Staring herdacht (Boekensch. XXXI V, b1z. 113). 
M. J. HAMAKER, Jacob Geel haar zijn brieven en geschriften geschetst (Leiden,
1907).
A. G. WIENTJES, De Jacobo Geelio (Amsterdam, 1909).
JoH. A. WOLTERS, Een en ander over Geel (Noord en Zuid XXIII, blz. 465). 
M. J. AALBERS-HAMAKER, Een bladzijde uit het leven van Geel (De Tijdspiegel
1914, b1z. 3 en 250).
J. E. VAN DER LAAN, Buffon, Geel en de stijl (NieuweTaalgids XXV, blz. 256). 
TH. B. F. HOVER, Het dramatische in Geels ,Verhandeling over de pligten van
een toehoorder" (Nieuwe Taalgids XXII, blz. 88).
J. v. HAM, Ontevredenheid over recensenten een eeuw geleden (naar aanl. van
Geels vertaling van Sterne's sentimental journey) (Elckerlvc, Sept. 1938, b1z. 4).
F. H. FISCHER, Voor honderd jaar. Copieerlust des dagelijkschen levens. Schilder-
en prentkunst (over de romantiek) (Gr. Nederl. 1930, II, blz. 433).
Id., Vddr honderd jaar. De verandering: Het naturalisme. (Gr. Nederl. 1930,
II, blz. 652).
LITTERATUUR
617
GERARD BROM, Romantiek en Katholicisme in Nederland (Groningen, 1926). 
H. VISSINK, Scott and his influence on Dutch Literature (Zwolle, 1922). 
J. C. YPERLAAN, Les traductions hollandaises des poetes lyriques, de Victor Hugo
jusqu'd 1885 (Bussum, 1925).
M. C. VAN DE PANNE, Recherches stir les rapports entre Ie Romanticisme Irancais 
et le thidtre hollandais (Amsterdam, 1927).
J. HUIZINGA, Kleine samenspraak over de thema's der romantiek (De Gids 1929,
I, biz. 245).
Hx. BRUGMANS, Harmonic, harmonic (over de romantiek) (De Gids 1929, I, 
b1z. 410).
G. STUIVELING, 1Vat is Romantiek? (Nieuwe Taalgids XXXV, b1z. 321).
J. VAN LENNEP, Leven van C. en D. J. van Lennep (Amsterdam, 1865).
M. F. VAN LENNEP, Het levee van blr. Jacob van Lennep, 2 din. (Amsterdam,
1909). Hierin een volledige hibliografic.
R. C. BARHUIZFN VAN DEN BRINK, Van Lennep's Roos van Dekama (Studien
en Schetsen 111, b1z. 27).
C. BUSKEN HUET, Van Lennep (Litt. Fant. II, hlz. 1 en XV, blz. 31).
J. H. VAN DEN BOSCH, De Roos van Dekama en De Gids (Noord en Zuid XII,
b1z. 244).
Id., Van Lennep en de 18e eeuw (Noord en Zuid XIII, biz. 1).
Id., De Roos van Dekama (Ts. Taal en Letteren II, b1z. 1).
J. L. C. A. MEYER, Van Lennep's Nederl. Legenden (Noord en Zuid XV, b1z. 481
en XVI, b1z. 21).
A. S. KOK, Hoe Van Lennep aan sijne „Reisgenooten" kwant (Noord en Zuid
XIV, blz. 385).
J. N. VAN HALL, Van Lennep herdacht (De Gids 1909, IV, blz. 522).
P. D. CHANTEPIE DE LA SAUSSAYE, J. van Lennep (Onze Eeuw 1910, 1, b1z. 375). 
J. KOOPMANS, Van Lennep's eerste roman (De Beweging IX, II, b1z. 113).
F. BUITENRUST HETTEMA, J. van Lennep op Kongressen (De Nieuwe Gids 1910,
II, b1z. 411).
Id., Over Jacob van Lennep (Gr. Nederl. IX, II, b1z. 71 en 208).
WILLEM KLOOS, J. van Lennep (De Nieuwe Gids 1910, II, b1z. 137).
J. W. MULLER, Verwanten van Klaasje Zevenster (Ts. Taal en Letteren XVI,
b1z. 321).
Id., Nog can verwant van ,Klaasje Zevenster" (Ts. v. Ned. T.- en Letterk.
IL, biz. 316).
J. VAN VLOTEN, 111ijne herinneringen aan Mr. J. van Lennep (Levensbode TIT,
biz. 533).
ELISABETH JONGEJAN, De humor-,,cultus" der romantiek in Nederland (Zutphen,
1933).
J. DVSERINCR, Anna Louisa Geertrutda Bosboom-Toussaint ('s-Gravenhage,
1911).
E. J. POTGIETER, De grttat van Devonshire (Krit. Studien T, b1z. 264).
C. BUSMEN HUET, Bosboom-Toussaint (Litt. Fant. XI, blz. 33 en XVI, blz. 21). 
H. L. BERCKENHOFF, Over llevrouw Bosboom-Toussaint (De Gids 1886, 111,
blz. 317).
H. P. G. QUACK, Bosboom-Toussaint - In .ifemoniam. (Studien en Schetsen
- Amsterdam 1886 - biz. 227).
H. SCHAEPMAN, Mevr. A. L. G. Bosboom-Toussaint (Menschen en Boeken I,
Utr°cht, 2de druk 1896, biz. 103 en 126).
H. F. W. JELTES, Uit het leren van een kunstenaarspaar (Amsterdam, 1910). 
J. BossooM Nz., Brieven van Bosboom-Toussaint aan F. J. Potgieter (Rotter-
dam. - 1913 -).
Id., A. L. G. Bosboom-Toussaint en Nicolaas Beets (Onze Eeuw XIV, III,
b1z. 337).
Id., Over blevrouw Bosboom-Toussaint (Onze Eeuw 1912, III, biz. 397). 
J. KOOPMANS, Het huis Lauernesse (De Beweging IX, III, b1z. 225). 
Id., Van Loosjes tot Toussaint (Nieuwe Taalgids VI, b1z. 255).
618
LITTERATUUR
J. PRINSEN J. LzN., De llietde in den Leycestercyclus (De Gids 1912, III, blz. 460). 
Brieven van Bosboom-Toussaint (De Gids 1912, III, b1z. 525-584). 
Onuitgegeven brieven van A. L. G. Bosboom-Toussaint aan C. Mulder, medege-
deeld door C. TAZELAAR (Stemmen des Tijds 1933, II, blz. 321, 417 en 524; 1934,
I, biz. 44 en 1935, I, b1z. 77).
J. PRINSEN J. LzN., De oude en de nieuwe historische roman in Nederland 
(Leided, 1919).
J. M. C. Bouvy, Idee en Werkwijze van Mevrouw Bosboom-Toussaint (Leiden, 
1935).
P. G. VAN TIENHOVEN, Het model van ,Ma.foor Frans" (De Gids 1928, I, blz. 
290).
P. VAN VALKENHOFF, A. L. G. Bosboom-Toussaint 1812-1886 (Boekensch. 
XXIX, blz. 535).
ANTON VAN DuINKERKEN, A. L. G. Bosboom-Toussaint (De Gids 1936, II, blz. 
106).
G. M. J. VAN ROESSEL, A. L. G. Bosboom-Toussaint (Stemmen des Tijds 1936, 
I, blz. 347).
J. KLOOS-REYNEKE VAN STUWE, A. L. G. Bosboom-Toussaint 1812-1886, 
(Nieuwe Gids 1936, I, biz. 459).
P. V. D. MEULEN, A. L. G. Bosboom-Toussaint en „De hertog van Alba in Neder-
land" (Nieuwe Taalgids XXXII, blz. 255).
KANALISEERING DER ROMANTIEK
Met Jacob van Lennep en Geertruida Bosboom-Toussaint 
- de schrijvers hielden toen eigenlijk nog niet van die voor-
namen-familiariteit ; ze noemen zich op het titelblad van hun 
werken Mr. J. van Lennep en A. L. G. Bosboom-Toussaint - met 
deze twee dan hebben we den directen, uit Engelsch product 
geenten aanplant der romantiek to onzent. Maar vaderlandsche 
kweekers hebben behoefte gevoeld, het gewas naar 's lands 
ghelegenheydt to fatsoeneeren. Ze hebben daarmee het oor-
spronkelijke, antimaatschappelijke karakter van deze beweging 
geweld aangedaan ; - als men die uitdrukking kan ge-
bruiken voor een manipulatie, die het wilde tot gedweeen dienst 
wil brengen. We kunnen ook een ander beeld gebruiken. Men 
heeft met de romantiek gehandeld, zooals men in ons land zelfs 
met den Grootvorst van Europa's stroomen gedaan heeft : men 
heeft de romantiek gekanaliseerd, ten algemeenen nutte. Overi-
gens met voortreffelijke bedoelingen en loffelijk resultaat.
Wie ,leiding" wil geven nu, richt een tijdschrift op. Reeds 
in dien tijd was dit zoo. Er waren tijdschriften; we noemden de 
,,Vaderlandsche Letteroefeningen", welke met een geringschat-
tend glimlachje of to doen - ongelezen - „bon ton" is; het is 
waar, dat de overgroote meerderheid der bijdragen in dien tijd 
onbeduidend was en geen besef toonde van de groote bewegingen 
die door Europa zwierden. De „Vaderlandsche Letteroefeningen" 
waren speciaal volkomen anti-romantiek; de uitgever en redac-
teur Yntema had een zelfgevoel, dat hem belette van iets wat 
na zijn tijd was gekomen, anders dan in laatdunkende nuance 
kennis to nemen. In 1806 was daarnaast „De Recensent ook der 
Recensenten" opgetreden; de titel was eigenwijs genoeg; in 
dezen tijd werden in deze periodiek meer wetenschappelijke dan 
letterkundige uitgaven besproken; Dr. P. H. Tydeman was de 
leider. Dan waren er nog de ,Algemeene Kunst- en Letterbode", 
die van 1788 dateerde ; in 1816 wordt het,,Algemeen Letterlievend 
Maandschrift" opgericht; - spoedig sprak men van „leuter-
620	TIJDSCHRIFTEN
lievend". Dit tijdschrift zou intusschen, na 1838, een roman-
tieken, zelfs hyperromantieken redacteur hebben, Adriaan van 
der Hoop Jr., die echter reeds in then tijd een to onstuimigen, 
hollen indruk maakte ; wien de j ongeren - hij was al een oudere-
te weinig karakterstudie en historische-waarheidszin verweten. 
In 1827 had hij al het wcckblad „Apollo" gesticht, dat Been vol 
jaar heeft bestaan, onder zijn redactie en die van N. J. Storm 
van 's Gravesande; 't jaar daarna opgevolgd door „Argus", onder 
den heftigen Katholieken Bilderdijkiaan J. J. F. Wap; waarop 
hij, onder het pseudoniem Reland een nicuwe „Argus" oprichtte, 
die een zeer fellen toon aansloeg; het tijdschrift heeft een termino-
logie die eerst in de hoon-critieken van Van Deyssel haar echo zal 
vinden; echo inderdaad; er zijn frappante overeenkomsten 1). 
In 1828 vond deze wijze van beoordeelen weinig sympathie 
maar ook de in hetzelfde jaar opgerichte ,Nederlandsche Mer-
curius", waarvan de redacteuren niet genoemd werden - ('t 
waren Jacob van Lennep en Adriaan van der Hoop Jr.) - en 
die een bezadigder toon voerde, hield het niet langer dan een jaar 
uit ; de romanticus Van der Hoop was geen critische geest, en 
Van Lennep lag de critiek allerminst; hij hield er ook niet van.
Er zijn nog een paar andere tijdschriften; van „De Vriend des 
Vaderlands", opgericht in 1827, ging althans iets weldadigs uit: 
het was het orgaan van de Maatschappij van Weldadigheid, 
maar had een letterkundig bijvoegsel. Pieter Otto van der Chijs, 
later vooral bekend als penningkundige, was de eerste hoofd-
redacteur, zijn vriend, de medicus-litterator-musicus Dr. Jan 
Pieter Heye kwam ook in de redactie en in 1832 Aernout Drost, 
die toen Van der Chijs en Heye door hun andere bezigheden de 
tijd voor de redactie begon to ontbreken, al het werk deed, hoewel 
hij, toen 22 jaar, nog student in de theologie was; hij gaf in 
datzelfde jaar ook nog zijn roman ,Hermingard van de Eiken-
terpen" uit. Potgieter ook werkte aan dit tijdschrift nice, trou-
wens ook aan „De Vaderlandsche Letteroefeningen ". De uit-
1) Ziehier een staaltje: „De beer van Loghem kan een braaf man, een goed huis-
vader, een eerlijk handelaar, een schrander fabrijkant, een bekwaam wiskunstenaar 
of iets dergelijks zijn, maar als dichter verdient hij een krans van slaapblaren of eene
muts met bellen. Hij verstaat nog minder ziine taal dan Warnsinck en is nog lang-
dradiger dan Klijn, nog zoetsappiger dan Ten Hoet en nog vervelender dan Vincent 
Loosjes. Wij zullen dozen mesthoop niet omwroeten om er paarlen in to zoeken". 
Zijn dit niet precies de klanken, die zestig jaar later zooveel geestdrift zouden ver-
wekken?
DE MUZEN EN DE GIDS	621
gever van „De Vriend" wilde Drost echter niet genoeg vrijheid 
laten; waarom hij en Heye hem vaarwel zegden. Ze hebben 
toen met Potgieter en met R. C. Bakhuizen van den Brink het 
tijdschrift „De Muzen" opgericht (September 1834). Zij ver-
klaarden van oordeel to zijn, dat er in ons land ,wezenlijke be-
hoefte bestaat aan een billijk en onpartijdig, van wijsgeerig-
aesthetische beginselen uitgaand 1) tijdschrift, hetwelk een be-
oordeelend overzicht levert van in- en uitheemsche letterkunde 
en schoone kunsten. Allernoodzakelijkst achten wij het, dat men 
onze letterkundige pogingen en onze dichterlijke voortbrengselen 
in wel gekozen verband brenge met die onzer naburen. Behoed-
zaam houde men echter in het oog, dat wij then weg slechts 
kiezen moeten ter bereiking eener oorspronkelijke voortreffelijk-
heid". Dat laatste beduidde inderdaad een juiste bewustwording 
van de wijze waarop men van vreemde ,voorbeelden" nut behoort 
to trekken. Spoedig daarna stierf Drost, nog in 1834; de 
Muzen brachten het slechts tot zes afleveringen. De ideeen, 
die tot dit tijdschrift hadden geloid, de opzet ervan waren geheel 
van hem. Potgieter neemt dan de fakkel over: 1 Januari 1837 
verschijnt, op initiatief van den uitgever Beyerinck, onder zijn 
redactie „De Gids. Nieuwe Vaderlandsche Letteroefeningen". 
Die ondertitel beduidde een polemische houding; Beyerinck 
wilde Yntema dood-concurreeren, en Potgieter, weldra door 
Bakhuizen van den Brink als mede-redacteur bijgestaan, was het 
geheel met hem eens, dat het oude tijdschrift een bekrompen 
geest ademde. De beginselen in het program van „De Muzen" 
vooropgesteld, zullen nu ook „De Gids" eigen zijn, die -- aldus 
was de bedoeling van den titel - in de eerste plaats een critische 
wegwijzer wezen wilde. De boekaankondigingen gingen dan ook 
voorop; daarna volgde het ,Mengelwerk", oorspronkelijke of 
vertaalde belletrie. Eerst na twaalf jaar werd het een algemeen 
tijdschrift. Het heeft nu meer dan een eeuw lang zijn gids-taak 
vervuld; vrijwel onbetwist; een periode van ongeveer vijftien 
jaar uitgezonderd.
Het is thans zaak, eenige woorden meer to wijden aan de per-
sonen, die deze schepping voorbereidden en tot stand brachten 
aan Drost, Potgieter en Bakhuizen van den Brink. En aan hun 
beteekenis voor onze kunst.
1) Zooiets ,wijsgeerigs" moest erbij, wilde men zijn degelijkheid laten uitschijnen!
622	AERNOUT DROST
Van Aernout Drost (1810-1834) noemden we reeds den roman 
,,Hermingard van de Eikenterpen" 1), spelend in de Germaansche 
wereld ten tijde van de verkondiging van het Christendom; 
behalve van Scott, then de schrijver zelf als zijn voorbeeld noemt, 
is hier sterk de invloed van den Christelijken romanticus Chateau-
briand voelbaar. Het is slechts in zooverre een historische roman, 
als het bedoelt een tijdperk uit het verleden weer to geven; de 
personen zijn alien gefingeerd; daardoor wilde Drost het verwijt 
vermijden, dat hij historische personen dingen zou hebben laten 
zeggen, die niet in hun geest pasten. Het boek is belangrijk als 
poging; een geslaagd kunstwerk is wel iets anders. Na den dood 
van Drost gaven zijn vrienden nog een vijftal ,Schetsen en Ver-
halen" van hem uit, waarvan er slechts twee door den schrijver 
zelf voltooid waren. Vier van de vijf waren romantische beelden 
van het verleden; van het meest bekende daarvan „De Pestilentie 
van Katwijk", heeft Drost zelf maar een klein gedeelte geschre-
ven. Deze vertelling getuigt, ook door het voortreffelij k gebruik 
van archaische uitdrukkingen die zich passend in den toon van 
het verhaal vlijen en door het ten-tooneele voeren van historische 
personnages, van veel kennis van onze XVIIde eeuw en is een zeer 
belangrijke vroege proeve op 't gebied van het degelijk historisch-
romantisch verhaal; men pleegt echter den jongen Drost hiervan 
to veel de eer to geven, daar Potgieter en Bakhuizen van den 
Brink verreweg het grootste deel ervan hebben geleverd. Wat 
van deze schetsen en verhalen van hemzelf is, is wel verdienste-
lijk, maar toont toch geringer kennis en geringer kunstenaarschap. 
Hij heeft ook eenige gedichten en een aantal meest anoniem of 
onder schuilnamen verschenen critieken geschreven.
Over Potgieter, wel zeer zijn geestverwant, moeten wij uit-
voeriger zijn; zijn werk en zijn leiderschap zijn van groot belang 
voor de richting die de romantiek to onzent inslaat.
Everhardus Johannes Potgieter werd in 1808 to Zwolle ge-
boren, maar wegens familie-omstandigheden reeds op zijn der-
tiende jaar naar Amsterdam gezonden en daar opgevoed door 
een tante, juffrouw van Ulsen, die samenwoonde met een vrien-
din, juffrouw van Hengel, in wier leerhandel hij geplaatst werd. 
Zes jaar later verhuizen de dames met hem naar Antwerpen,
1) In 1939 nog eens uitgegeven, met een inleiding van P. N. van Eyck, in de Biblio-
theek der Ned. Letteren.
POTGIETER	623
waar ze een suikerhandel beginnen. Hij breidt hier zijn gezichts-
kring uit, leert vloeiend Fransch spreken, gaat intiem om met 
Jan Frans Willems, den vurigen strijder voor het Vlaamsch, die 
hem Middeleeuwsche liederen voorzingt en hem nader brengt 
tot de romantiek. De Belgische opstand doet hem naar Amster-
dam teruggaan, waar hij, dank zij een aanbevelingsbrief van 
Willems, opgenomen wordt in den letterkundigen kring van 
Jeronimo de Vries, een ouden vriend van Bilderdijk. Hij had al 
voor zijn vertrek naar Antwerpen, en aldaar, gedichten ge-
schreven, die in verschillende tijdschriften, o.a. in de ,Vader-
landsche Letteroefeningen", waren opgenomen, gedichten van 
over 't algemeen droefgeestigen aard; een ongelukkige liefde to 
Antwerpen en het afbreken van zijn loopbaan daar mogen tot 
die stemming hebben bijgedragen. Maar in het dagelijksch leven 
wist hij zich to beheerschen.
In 1831 wordt hij door den heer Van der Muelen, den compagnon 
van juffrouw van Hengel, ter regeling van eenige particuliere 
zaken naar Zweden gezonden. Het verblijf daar is een van de 
heerlijkste perioden van zijn leven geweest. Als een echte Noor-
derling, die van de kou hield - terwijl de warmte van het Zuiden 
hem onaangenaam verweekelijkend aandeed -, genoot hij ten 
voile van de noordelijke natuur. Bovendien kwam hij er in 
allerlei, ook voorname, kringen; hij, de burgerman van zeer on-
aanzienlijk voorkomen, heeft altijd een neiging tot hoofschheid 
getoond, ook in zijn stijl, ofschoon die hoofschheid daar dikwijls 
vrij gemaniereerd aandoet en den stijl eer jets pedants dan iets 
zwierigs geeft. Als hij terug is, en nader in aanraking is gekomen 
met den ontzaglijk geleerden Bakhuizen van den Brink en den 
idealistischen Drost, verleent hij steun aan den laatsten bij 't 
oprichten en vullen van het tijdschrift „De Muzen". In 1836 
geeft hij „Het Noorden, in omtrekken en tafereelen" uit, een 
reeks schetsen, verhalen, gedichten en beschrijvingen in humoris-
tischen toon over Scandinavia. Dan komt de reeds vermelde 
oprichting van „De Gids", waarvan hij van 1837 tot 1865 redac-
teur is, en waarvoor hij ontzaglijk veel heeft gewerkt. Hij plaatst 
daarin studien over XVIIde eeuwsche dichters - waardeert 
bijvoorbeeld zeer de pittigheid van Huygens, met wiens geest de 
zijne in verschillende opzichten verwantschap vertoont -, en 
schrijft ook uitvoerige studien over jonge, opkomende talenten:
624	POTGIETER ALS ,GIDS"
Beets, Mej. Toussaint, Van Koetsveld, Schimmel en anderen. 
Natuurlijk - hij die steeds uitzag naar een wedergeboorte van 
ons yolk, die staag het to loor gaan van de kracht der XVIIde 
eeuw betreurde, luisterde met groote aandacht naar wat de 
jongeren, van wie hij veel verwachtte, to zeggen zouden hebben. 
De kracht, waarmee de jonge romantici van hun liefde voor het 
verleden getuigen, bekoort hem, maar hij wil die krachtige liefde 
in bepaalde banen leiden; het verleden, goed, maar niet de 
„duistere" Middeleeuwen, waarmee hij, als verstandig - zooal 
niet bepaald verstandelijk - liberaal niet veel opheeft. En niet 
allerlei woeste roovers, ook Been vreemdelingen moet men tot 
onderwerp nemen, maar degelijke vaderlanders uit onzen bloei-
tijd, die den lezer tot voorbeeld kunnen strekken, hem zullen 
opwekken om het zijne bij to dragen tot herleving van die roem-
ruchte periode uit onze geschiedenis. Potgieter werd ongetwijfeld 
door een schoon ideaal bezield, maar hij heeft to weinig beseft, 
dat men per slot van rekening den kunstenaar zijn eigen gang 
moet laten gaan, en dat men niet paedagogisch moet optreden 
en de behandeling van bepaalde onderwerpen vergen van iemand 
die zich nu eenmaal door andere idealiteiten voelt aangetrokken. 
Ten opzichte van juffrouw Toussaint heeft hij, naar we aangaven, 
succes gehad; hij kon bij haar iets bereiken, daar er in haar een 
kern school van - hier: speciaal godsdienstig gekleurden - zin 
voor het vaderlandsch XVIde- en XVIIde eeuwsch verleden; al 
is zij Loch wel zoo vrij geweest, zich tevens to blijven bezighouden 
met Italiaansche, Fransche en Engelsche heldinnen en helden. Zijn 
,,betutteling" is hij haar steeds blijven toedienen; zij heeft daar 
nooit principieel afwijzend tegenover gestaan ; in 1866 - zij is dan 
vier-en-vijftig jaar - als ze haar boek „De Verrassing van Hoey 
in 1495" schrijft, laat ze zich gaarne door Huet en Potgieter 
adviseeren ; Potgieter spreekt zelfs van een collaboratie „a nous 
trois" 1). - ,Gaarne".... in den beginne. Al spoedig schrijft zij 
,,Laat mij buiten u om tobben tot ik er door ben - en dan - zeg 
mij uw gevoelen, si le coeur, neen, l'esprit vous en dit". De roman-
ticus Oltmans, een ,erge" romanticus, moet ook in het rechte 
spoor gebracht worden, of liever daarin worden teruggebracht. 
Onder het pseudoniem J. van den Hage had hij in 1834 zijn,,Het 
Slot van Loevestein in 1570" uitgegeven, geinspireerd door den
1) Brieven van Potgieter aan Huet, I, 110, 112, 115, 142 vgg.
OLTMANS	625
heldendood van Van Speyk, waardoor de pennen van zoo be-
denkelijk velen onder de vaderlandsche litteratoren in wilde be-
weging zijn geraakt. Herman de Ruyter had zich - aithans 
volgens Hooft - op een dergelijke manier op 't altaar des vader-
lands geofferd als Van Speyk; vandaar dan Oltmans' historische 
roman, die mecr roman dan historisch is'). He, is een boek vol 
,,Schwung" en daverende rhetoriek, maar wel vol sfeer ook, en 
zelfs niet zonder psychologische nuanceering 2). In elk geval, 
het was in aanleg werk, dat Potgieter moest interesseeren. „De 
Schaapherder", vier jaar later uitgekomen, is heerlijk roman-
tisch!.... Als men een jongmensch van 'n jaar of vijftien wil 
duidelijk maken, wat de romantiek eigenlijk is, kan men beter 
dan met definities aan to komen, hem het begin van dit verhaal 
laten lezen, een verhaal, dat voor duizenden een griezelige ver-
rukking is geweest. Het is aanmerkelijk minder zuiver van gevoel 
dan ,Het Slot Loevestein", het spookachtige element dat ons 
in van Lenneps romantische gedichten treft, is hier overvloedig 
aanwezig; het historisch element komt op de tweede plaats, ten 
minste het element der staatkundige geschiedenis; wat de be-
schrijving van volksgebruiken, wapenen, werktuigen enzoovoort 
betreft, blijft Oltmans ook hier, terwijl de wildste romantische fan-
taizie boven die beschrijving uitzwiert, vol nuchtere nauwgezet-
heid. Maar... hij is nu in de Middeleeuwen terecht gekomen, name-
lij k in den tij d van Jan van Schaffelaar, en hoewel Potgieter het boek 
prijst - Bakhuizen rekent het zelfs tot de historische romans 
van den eersten rang -, hij wil hem toch van dezen verkeerden 
weg afbrengen. De Gids-redactie - waarin Oltmans van 1841 tot 
'45 zitting had, zonder veel invloed uit to oefenen - speciaal dan 
Potgieter, wil hem vervormen naar hun schrijversideaal; Bak-
huizen heeft dat later ronduit erkend 3). En Oltmans, een schuw, 
,,weltfremd" mensch, had niet Truitje Toussaints onbuigzaam-
heid; hij heeft zich laten bederven. Schreef nog een aantal kleine 
novellen, maar zijn zwier was door ,ceux qui savent" geknot.
We zullen niet al to lang bij Potgieters ijver om den wilden
1) Zie J. G. R. Acquoy, „Herman de Ruyter naar uitgegeven en onuitgegeven 
authentieke documenten" ('s-Hertogenbosch, 1870).
2) Ik gaf een nadere beschouwing over dit werk in mijn ,Boeken die men niet meer 
leest" (Zutphen, 1930, b1z. 128).
3) Zie Konst- en Letterbode van 1854, No. 6.
W ALCI	40
626	MEYERS BOEKANIER
stroom der vaderlandsche romantiek tot een nuttigen aanvoer-
weg van vaderlandsche deugd to kanaliseeren, stilstaan. Nog een 
treffend voorbeeld: zijn recensie over Meyers „De Boekanier", 
in 1840 verschenen, in „De Gids" van datzelfde jaar 1). Dit voor 
een halve eeuw nog erg beroemde, maar in het heden erg vergeten 
gedicht is wel cen van de beste staaltjes van de Byroniaansche 
romantiek to onzent en zeker veel mooier dan bij voorbeeld de 
nog nfet - althans wat den naam betreft ! - vergeten „Jose"; 
maar die is dan ook van wie later Hildebrand worden zou, terwijl 
de schrijver van „De Boekanier" na dit stuk weinig roemruchtigs 
heeft tot stand gebracht, - al was hij ook nog zee-officier. Ja, 
hij heeft, acht jaar later, tegelijk met den tweeden druk van dit 
dichtstuk, nog een gedicht ,Heemskerk" in 't licht gegeven, maar 
dat was niet Byroniaansch meer, en heeft ook niet veel ,gedaan". 
„De Boekanier" dan is echt romantieke romantiek. Een Hollan-
der van de eerste helft der XVIIde eeuw is verliefd op een 
schoone in de buurt van den ,Maasstroom", en de schoone, ze 
heet Aleid, ook op hem,
 	maar een donker noodlot rukte
Dien liefdebrand van een, waar 's vaders vloek op drukte
- het beeld is met fraai -, want de vader is ,vriend der Kastil-
janen"; dit lijkt een beetje op de situatie in Oltmans' zeven jaar 
vroeger verschenen ,Loevestein". Het is trouwens een voor de 
hand liggende situatie voor wie zich romantisch in den tijd van 
den Tachtigjarigen Oorlog wil verdiepen.
Hij - Arnold heet hij - schaakt haar, maar ze wordt hem in 
een gevecht, waarin hij ,bloedend neerzinkt", weer ontnomen. 
Hij komt eerst weer tot zichzelven in een ,kerkerhol" in Wezel; 
hij is in de macht van zijn medeminnaar, en Aleid ook. Na veel 
razernij wordt hij verlost doordat Wezel ontzet wordt, zwerft 
dan rond en bevindt op een herfstavond, dat zijn ouderlijk slot 
verwoest is. Men vergunne ons bij uitzondering een ietwat uit-
voerig citaat ; het is kenmerkend voor de romantiek
't Was avond, en de herfstwind joeg
Aan 't nachtlijk zwerk de najaarswolken;
Zijn helle neveladem droeg
Mij 't golfgeruisch der verre kolken
1) Deel IV, blz. 404.
MEYERS BOEKANIER	627
In 't oor, toen 'k langs 't bekende pad 
Het schemerend gehucht betrad, 
Dat als een puinhoop, zwart als roet, 
Geblakerd neerlag aan den voet
Van 't slot, waaraan mijn voorgeslacht 
Zijn naam dankte in der eeuwen nacht. 
De hoefslag van mijn ros, zoo laat 
Weergalmende op de ruwe straat, 
Lokte, in 't onzeker schemerlicht, 
Geen enkel welbekend gezigt 
Aan 't raam van huis of schuur; 
Geen luid en waakzaam hondgeblaf 
Brak 't doodsch, eentoonig zwijgen af, 
Gelijk 't, in vroeger uur, 
Wanneer ik weerkwam van de jagt, 
Mij reeds van ver het welkom bragt. 
Geen licht, noch stemgeluid, die toonden, 
Dat in dien bouwval menschen woonden. 
Waar eens de wipbrug had gestaan, 
Hield ik 't vermoeide krijgspaard aan: 
De brug was afgebrand! 
't Slot rees, als eertijds, uit een plas, 
Maar alles, wat vernielbaar was, 
Droeg 't merk van moedwils hand. 
Geen toon vernam ik, dan 't geraas 
Des ijzeren weerhaans op den toren, 
Dat knarsend klonk bij 't windgeblaas 
En 't uilgekras, dat zich deed hooren, 
Wanneer mijn stem, met luiden kreet, 
Hun donker rijk weergalmen deed, 
Of de eenzame echo kwam verstoren.
Ziehier weer: de romantiek! Decors en requisieten (de uilen bijv.) 
zijn er; en meesmuilen we nu een beetje om 't geval - we hebben 
al zoo vaak zoo lets gezien en gehoord -, in dien tijd waren 
zulke vizies nieuw, en wel waarachtig heeft deze dichter ze er-
varen; de zuiverheid van zijn taal bewijst het.
Arnold vindt zijn geliefde nergens, begint een leven van wraak-
neming op al wat Spaansch is, als boekanier! Hij wordt de 
woordschaarsche, harde, alleen in 't gevecht oplevende leider van 
een troep woeste zeeroovers. Ten slotte komt hij op 't spoor van 
zijn vijand, Lorenzo, verwoest de stad waar die zich schuilhoudt 
(in Venezuela), vermomt zich als priester, laat Lorenzo in diens 
stervensuur biechten, en hoort hoe Aleid, door hem in 't nauw ge-
628
ECHTE ROMANTIEK
bracht, uit een venster in de slotgracht gesprongen is; en dus 
dood moet zijn. Met Lorenzo, en met Arnolds wraak, is 't dan uit. 
In een naspel vindt hij dan nog Aleids graf en verneemt, dat 
zij bij then sprong uit het venster behouden is gebleven, is ge-
vlucht, en, terwijl hij zijn goddelooze wraak najoeg, smachtend 
naar den verloren geliefde, weldoende aan alien in haar omgeving, 
jaren heeft geleefd, altijd wachtende. Tot zij, toen ook na den 
vrede van Munster Arnold met weerkeerde, langzaam is wegge-
kwijnd. Dan sterft ook Arnold van smart, en 't priesterwoord 
besluit het gedicht
Waag 't nimmer met uw zwakke vingeren,
Kortzigtig kind van brozen stam
Urn 't wapen van Gods wraak to slingeren,
Wat schijnbaar leed u overkwam; 
Opdat het in uw' hand niet dwale,
En op uw eigen schedel dale!!!
- de vermanende uitroepteekens zijn van den priester; of van 
den dichter; in elk geval niet van den schrijver van dit overzicht.
We stonden bij dit gedicht stil, omdat het zoo'n karakteristiek 
stuk romantiek is, nog romantischer dan uit deze inhoudsopgave 
blijkt; het gaat alles met vlagen: nu eens richt de dichter zich 
rechtstreeks tot den lezer, dan brengt hij ons weer plotseling in 
medias res en hooren we, zonder verband of geleidelij ken overgang 
een priester of een pseudo-priester spreken; personnages die met 
eenigen nadruk ten tooneele worden gevoerd, verdwijnen dan 
ineens weer voorgoed.... Potgieter vond 1), dat de dichter hier 
eigenlijk nog maar een schets van een dichtwerk gaf, welke zijn 
vriend die ze voor hem publiceerde - de dichter zelf was in 
Indie - liever niet had moeten uitgeven, maar hem eerst, na 
zijn terugkomst, ter verbetering had moeten voorleggen. Pot-
gieter heeft blijkbaar niet gevoeld, dat dit abrupte een wel 
wezenlijk romantische qualiteit was - wil men: defaut dune 
qualite -; het is die tranche-de-vie-eigenaardigheid, die, 
met andere eigenaardigheden, de romantiek kenbaar maakt 
als toch wel wezenlijk een overgang van het vorm-vaste clas-
sicisme naar het impressionistisch naturalisme; - de toe-
lating van het „leelijke" als een volledigheids- en reliefshalve
1) De Gids, 1840, IV Boekbeoordeelingen biz. 404 en vgg.
POTGIETERS CRITIEK	629
noodzakelijke aanvulling tot het wereldbeeld is een ander van 
die overgangsmomenten. De schrijver, minder gedwee dan 
Oltmans, heeft ook, toen na acht jaren een herdruk gevraagd 
werd, niets gewijzigd; ik weet wel, dat er fouten in mijn werx zijn, 
en ik sla de aanmerkingen van bevoegde ,kunstregters" niet in 
den wind, zegt hij ongeveer in de voorrede tot dien tweeden druk, 
,,maar er ligt een tijdperk van zoo vele jaren tusschen de concep-
tie van dit dichtstuk en dezen dag - jaren,, die bij mij, zooals 
bij alien, eene zoo magtige verandering in gevoel en denkwijze 
hebben to weeg gebragt, - dat ik wel een nieuw werk over het-
zelfde onderwerp zou kunnen schrijven, maar geene kans zie, 
om het oude to veranderen, zonder het geheel to bederven."
De critiek dan van Potgieter op De Boekanier-Potgieter 
noemt hem halsstarrig een Boekanier, hoewel het woord in 't 
gedicht ergens op ,stier" rijmt -- is inderdaad voor de kennis 
van de wijze waarop de romantiek to onzent van een wilden 
Sturm-und-Drang tot een maatschappij en vaderland dienende 
richting is omgedwongen, een prachtig- - of, wil men: akelig--
duidelijke illustratie. Al de ernst van Potgieter zit erin, maar ook 
al zijn onontvankelijke eigenwijsheid. Inderdaad, het doet bijna 
ontstellend potsierlijk aan, wanneer wij lezen, hoe hij -- na eenige 
voortreffelijk-inzichtige opmerkingen over de noodzakelijkheid 
van een nationale cacheteering der romantische beweging - den' 
dichter veroordeelt om zijn onderwerp en hem op zedelijke gron-
den liever als zoodanig aanbeveelt o.a. „een koopman, die zijn 
vaderland meer diensten bewijst met ,bet vuile metaal", dan 
Frankrijks eerste Connetable bet zijne met den degen; die zuinig 
en eenvoudig is en toch door 's noodlots beschikking ondergaat 
en groot is in zijn' ondergang ..."
Inderdaad, dat is wel iets anders dan deze romantische - en, 
we geven bet gaarne toe, gedesequilibreerde avonturier, sombere 
verwant van mejuffrouw Toussaints drie jaar voor-dien zee-
rooverenden Almagro; en van - om een paar internationaal 
vermaarde familieleden to noemen -- Karl Moor en den woesten 
Gotz von Berlichingen ,mit der eisernen Hand" . . . Het ongeluk 
is maar, met: dat Potgieter wat er in den romanticus leefde, zoo 
weinig heeft begrepen of althans gewaardeerd, maar dat zoo velen 
met to weinig oordeel en to weinig inzicht in de speciale geschikt-
heden van eigen talent, naar deze stem uit het makelaarskantoor
630	POTGIETERS CRITIEK
hebben geluisterd; zich to zeer hebben ondergeschikt aan de wen-
ken uit het toenmalige centrum onzer litteratuur. Want ook de 
dichter van „De Boekanier" heeft ten slotte then invloed onder-
gaan ; in hetzelfde jaar waarin de tweede druk van dit werk ver-
schijnt, komt zijn ,Heemskerk", dat als gezegd, niets Byro-
niaansch, niets wilds, niets satanisch meer heeft, - maar ook de 
waarachtige, diepe accent en mist, de fijne rhythmen-nuanceerin-
gen, de stemmingrijk gebeelde natuurtafereelen, waaraan Meyers 
onstuimige, nu ja, ook wel even lachwekkend onstuimige jeugd-
werk zoo rijk is. Een verkalming, die we, behalve aan de jaren, 
zeker ook aan den invloed van den ,kunstregter" mogen toe-
schrij ven.
Potgieters critieken geven veeltijds van een zekere burgerlijke 
beperktheid blijk. Hij is een to ,fatsoenlijk" man om b.v. Sheri-
dan to kunnen genieten, en zelfs als bet 't gewone, dagelijksche 
low life geldt - Hildebrands ,Leidsche peueraar" bijvoorbeeld 
- vindt hij dat, al is 't met een kunstenaarsoog gezien en door 
kunstenaarshand gebeeld, zeer onbehaaglijk. Dit in tegenstelling 
met zijn mederedacteur Bakhuizen van den Brink, die - hij was 
dan ook voor alles historicus - zich beter in anderer vizie kon 
inleven. Die was veel meer een wezenlijk romanticus, die begreep 
dat bet leelijke dikwijls een noodige repoussoir voor bet schoone 
is, dat ,hetgeen ons wanklank schijnt, zich vaak in hooger 
accoord oplost"; kortom, die ruimer van vizie en van waardee-
ring was. We gebruikten bij herhaling bet woord „vizie" ; dat 
past bij de bier geduide tegenstelling; bij Potgieter is niet de vizie 
nummer een, maar de opvoedkundige bedoeling. Dat komt ook 
wel treffend uit in zijn ,Rijks Museum", waarin hij zijn bewon-
dering uit voor de schilderijen uit onzen bloeitijd, maar die be-
wondering geldt zoozeer de voorstellingen, die de grootheid van 
onze XVIIde eeuw weergeven, dat hij aan de kracht-van-
schoonheid, die uit deze schilderijen als zoodanig spreekt, niet 
toekomt. (Toont hij hier, weinig voor de schilderkunst to voelen, 
voor de muziek heeft hij zelfs een zekere verachting; dat die zoo-
veel beteekenis krijgt in onze maatscha.ppij, ergert hem).
Potgieter heeft veel meer geschreven dan enkel critieken - we 
roeren daarvan hier maar 66n-en-ander aan -, maar eigenlijk is 
hij bij al wat hij schrijft, criticus. Vooral geldt dit van zijn schets, 
„Jan, Jannetje en hun jongste kind", een overdenking op den
POTGIETER	631
Oudejaarsavond van het jaar 1841, waarin hij den jongsten zoon 
van Jan (d.i. van het oude Holland), als Jan Salie typeert, dat is : de 
slappe,lamlendigegeest van zijn tijd; Jan Salie, dien men maar 
't best op een hofje kan besteden. Hij schrijft ook novellen, ge-
tuigende van zijn belangstelling in 't leven van ons yolk in zijn 
eigen tijd; scherp neemt hij het toenemend pauperisme waar; hij 
geeft schetsen uit het volksleven (o.a. ,Blaauwbes, blaauwbes") 
en uit de fatsoenlijke armoede (,,'t Was maar een pennelikker") 
maar, zooals men na het hiervoor gezegde begrijpt, het rauwe 
realisme schuwt hij ; evenzeer als al wat naar mystiek zweemt. 
Kortom, hij is een degelijk, zooal niet uitsluitend verstandelijk, 
dan toch voor alles verstandig liberaal ; met de groote belezenheid 
die in zij n tij d als een hoofddeugd gold; hij geeft daarvan op vaak 
vermoeiende en ietwat hinderlijke wijze blijk. Ook zijn uitweidin-
gen, deweinigevoortgang in zijn novellen, zijn een ernstig bezwaar 
wat het onderhoudende ervan betreft ; hij is steeds meer doel-
bewust leider van zijn yolk, dan kunstenaar. Dit oordeel sluit 
niet uit, dat hij toch wel voortreffelijk proza geschreven heeft ; in 
,,De folio-bijbel" bijvoorbeeld geeft hij met opmerkelijke fijn-
heid van toets en groote kennis een karakteristiek van Poot.
Luchtiger is meestal zijn poezie; al is ook die van stroefheid 
niet altijd vrij, en ook wel eens overladen met kennis. Maarb.v. 
zijn ,Liedekens van Bontekoe" hebben zeker bekoring. In zijn 
,,Zangen des Tijds" geeft hij in dicht hetzelfde betoog voor vooruit-
gang, richt hij zich evenzeer tegen „De Stilstaanders", als hij 't in 
proza gedaan had. Bakhuizen van den Brink stond hem sedert 
zijn vlucht in 1843 niet meer bij de redactie van „De Gids" ter 
zijde. Dat dwingt hem tot dubbel hard werken, ook in de buiten-
landsche litteratuur, waarvan hij een en ander vertaalt. Die 
„buitenlucht" komt de verdieping van zijn talent ten goede. 
Maar gelukicig voelt hij zich niet. De groote krachten, die hij 
hoopte in het jongere geslacht to begroeten, blijven uit; wel veel 
talent zag hij, maar weinig karakter. Een poos herleeft zijn moed: 
in Coenraad Busken Huct, dien hij als mederedacteur van „De 
Gids" wint (1862), ziet hij een sterken steun. Diens redacteur-
schap duurt intusschen maar drie jaar; dan treedt Huet, ten 
gevolge van een meeningsverschil met de meerderheid der redac-
teuren, uit de redactie, en vertrekt weldra als journalist naar 
Indict. Potgieter, die het gelijk aan de zijde van Huet zag, vex-
632	POTGIETERS FLORENCE
klaarde zich solidair met hem en ging ook heen. Zijn loswording 
van „De Gids" doet hem nog meer zijn talent en werkkracht op 
studie en kunstschepping concentreeren. In 1865 gaat hij, na de 
Gids-oneenigheden, met Huet naar Florence, waar men het zesde-
eeuwfeest van Dante's geboorte vierde; de reis, een cadeautje 
waarmee hij Huet op de meest gracieuze wijze verraste, wordt na-
dien door hem verheerlijkt in het gedicht „Florence". Het gedicht 
dat hij aan zijn reisgenoot opdroeg, kostte hem, ni de reis, drie 
jaren studie. Het is, als Dante's ,Commedia", in terzinen geschre-
ven; twintig zangen van ongelijken omvang, een reeks historie-
beelden bevattend, welke to begrijpen veel belezenheid vereischt. 
Hier vertoonen zich vele min of meer historisch belangrijke, 
maar in elk geval door hun betrekking tot Dante of zijn ,Comme-
dia" beroemd geworden personnages, vervolgens ook de latere 
glories van Italie; gemeenlijk met iets van die eigenaardige 
waardigheid, waarmee, naar ons indertijd op school werd bijge-
bracht, de helden der geschiedenis op gewichtige momenten 
hun woordje spraken; inderdaad worden hier zelfs den vurig-
sten Italiaan nogal gekleede-jasachtige zinnetjes in den mond 
gelegd. Het is waar, die Italianen waren drie jaar lang in het 
Noorden afgekoeld. „Florence" is met dat al niet alleen een geleerd, 
het is ook een knap gedicht. Begrijpelijkerwijze bergt een poeem, 
waarin een paar duizend regels lang de terzinenvorm wordt 
volgehouden, nu en dan wel eei:s een wat pasklaar gewrongen 
woordvorm, die van rijmdwang getuigt, wat ook meermalen van 
een constructie geldt; maar wat zijn overigens de perioden met 
al haar zinrijkheid „savant" geconstrueerd ! En toch - na zoo'n 
extra-gecompliceerde periode, waarin de docenten die ook in het 
litteratuuronderwijs vooral hersengymnastiek zien, een kolfje 
naar hun hand vinden, volgt soms weer iets prachtigs, bv. 
deze terzine, waarin inderdaad iets van den paradijschen glans 
den lezer treft, wanneer van den hemel gezegd wordt
Waar alles licht in laaien luister drinkt,
Waar door then glans slechts hemelhallels stroomen
En wat zich ook bewege stralend blinkt !
Dan voelt men toch, dat Potgieter wel een wezenlijk dichter was, 
al gaat dat dichterschap vaak willig schuil achter zucht tot op-
voeden en vermaan, achter etalage van belezenheid; ook wel: 
achter rhetorica.
POTGIETERS FLORENCE	633
De opzet van het gedicht ookwas waarlijk schoon en dichterlijk. 
Eerst een blijde groet aan de stad, dan een herinnering aan haar 
grootsten glorietijd, dan tooneelen, daar, uit Dante's jeugd; 
Dante's liefde, zijn strijdkracht voor de stad en de ondank van 
de stad; het verdoemend helledicht, de kloosterrust op de om-
zwerving; de berg der loutering met zijn troost en bepeinzing 
van wat der aarde is door een ontrezene aan haar doem; dan een 
stuk historie, en Verona, en de gansch ontstegen glorie van het 
hemelsch paradijs. En dan de dood in het Byzantijnsch Ravenna, 
bij het ruischende pijnboomwoud ... En dan de weerkeer naar 
bet huldigend heden, waarbij al het hulde-tribuut van tusschen-
liggende eeuwen mee aanwezig wordt gezien, bij de huldiging 
door 't verscheurd Italie en door de heele verdere wereld ; een 
hulde waarboven-uit de gestalten der liefde zelf rijzen die „de 
allerhoogste dichter" schlep, gestalten die zijn liefde, door de 
eeuwen heen, doen stralen boven zijn haat ... Ja, een grandiose 
opzet; - misschien zou men wel, om daarop een gelijkwaardig 
gedicht to bouwen een genie moeten zijn als Dante zelf, zal niet 
de veelheid van voorstelling en bedoeling en moraal telkens de 
dichterlijke sfeer stuk-breken. Florence - „Fiorenze", zooals 
Firenze vroeger heette -, het is een klank van zoo sterken bloei, 
en de naam van een stall vol wonderen van kunst - met tempel-
poorten, „die waardig zouden zijn, de poorten van het paradijs 
to wezen", met onvergelijkelijke kerken en mausolea - en die 
stad wekt in wie haar kennen zulk een verrukking, dat men een 
gedicht dat zich naar haar noemen dorst, opslaande toch vooral 
wil blijven in die tooversfeer ; - waarin dan veel gevochten en 
zelfs wel geredeneerd kan worden - als in die stad zelf -, maar 
het was dan toch een vechten en betoogen vol hartstocht, vol 
gevoel, vol blinking onder de felstralende zon. Die levengevende 
zon is, toen Potgieter to Amsterdam zat to werken 1), wel wat to 
zeer uit zijn gezicht verdwenen. Hij heeft in elk geval een schoon-
gecomponeerd, leerrijk en edel bedoeld monument kunnen op-
richten.
Een van Potgieters laatste werken was „De Nalatenschap van 
den Landjonker", een tegenhanger van de ,Liedekens van
1) Over zijn bronnen zie het proefschrift van Mej. G. M. J. Duyfhuizen, „E. J. 
Potgieter's Florence" (Santpoort, 1942) b1z. 37 vgg., en de aanteekeningen door 
haar bij het gedicht gegeven.
634	DE NEDERLANDSCHE ROMANTIEK
Bontekoe"; hier hebben we een reeks gedichten, op naam gesteld 
van een gefingeerd Geldersch edelman, terwijI het slotgedicht van 
den tweeden bundel,,Poezij", waarin deze gedichten voorkomen, 
,,Gedroomd Paardrijden", een fantastische rit is door het rijk 
der verbeelding, zooals Potgieter er in zijn leven zoovele had 
gemaakt. In het jaar waarin doze bundel verscheen (1875) 
stierf hij.
We zijn dus, dit leven beschrijvend, tot het laatste kwart van 
de XIXde eeuw doorgeloopen, daartoe verlokt. doordat we zoo-
doende de met krachtige hand geleide vervorming van de roman-
tiek to onzent konden demonstreeren, in verband met de merk-
waardige, wel zeer Nederlandsche persoonlijkheid, die dit vol-
bracht, terwijl we, in dit verband blijvende, tevens een specimen 
van de Byroniaansche, dat is naast die van Hoffmann de incest 
typisch-onstuimige romantiek, zooals ze zich in onbedwongen 
stadium bij ons vertoonde, ter vergelijking konden inlasschen. 
Aldus voortgaande, ontwierpen we echter een ook voor een over-
zicht nog to zeer schetsmatig beeld van de romantiek to onzent 
en van wat daarnaast en da.arna in de eerste drie kwart van de 
XIXde eeuw aan geestelijke beweging ontsprong en zich ont-
wikkelde. Het is dan nu zaak, tot een aanvulling to dozen over 
to gaan.
In de eerste plaats wat de romantiek betreft. We bespraken 
Jacob van Lennep en Mevrouw Bosboom-Toussaint, beiden vooral 
door Scott gemspireerd. Byron heeft, begrijpelijkerwijs, in de 
heele wereld een fellen indruk gemaakt ; ook in onze lage landen. 
Maar die indruk was er vooral een van verbijstering, en dan van 
afschuw. Met Hugo is 't eveneens gegaan, en de prachtige roman-
tische aestheten Shelley en Keats blijven hier vrijwel onbekend. 
Ja, de jeugd werd wel eens even door den vervoerenden zwijmel 
van Byron gegrepen, besefte iets van diens vurigen, amoreelen 
vrijheidsdrang, maar de heele vaderlandsche omgeving met haar 
uiterst solide maatschappelijke en kerkelijke dogmatiek was 
daar als een machtige doofpot waarin zoodanige vurigheid ten 
snelste werd gesmoord; immers amoreel en immoreel was voor 
die dogmatiek volkomen identisch. Trouwens, de jeugd ook, dat 
was dan voornamelijk de academische jeugd, bracht, voor zoover 
ze in de letteren belang st elde, al zooveel ingeboren en aange-
kweekte vooroordeelen mee, dat ze die emotionaliteit kwalijk kon
HOFDI JK	635
meevoelen ; wat ze ervan weergaf, in vertaling en navolging, was 
veelal potsierlijk, en dat kan wie zich eenigszins rekenschap 
geeft van het wezen der litteraire werkzaamheid, kwalijk alleen 
aan technische onbeholpenheid toeschrijven; bezieling uit zich 
nooit op een enkel-maar dwaze manier. En wat we ook gezegd 
hebben over het voor-alles paedagogisch karakter van Potgieter, 
en over zijn veelal overwegende verstandelijkheid, - hij heeft 
toch inniger de groote romantici begrepen dan velen ; dan Tollens, 
Ten Kate en Ter Haar bijvoorbeeld. Ook dan Beets, wiens 
Byroniaansche periode we zoo aanstonds to bespreken hebben.
De geestelijke romantiek, het Reveil, behandelden we. Wat de 
wereldlijke betreft, is, naa~,t Meyer met zijn Boekanier, vooral 
Hofdijk (1816-1888) to noemen. Hem, Alkniaarder van geboorte, 
is door D. J. van Lenneps ,Verhandeling" de romantiek die 
Kennemerland kan opwekken, geopenbaard, maar aanvankelijk 
meent hij zich nog 't best in de schilderkunst to kunnen uiten ... 
Alle kunst blijft hem echter voorloopig maar de bezigheid van 
schaarsche vrije uren; hij moet zijn levensonderhoud verdienen, 
en verdient dat op zijn twintigste jaar als secondant op een kost-
school in de Betuwe; drie jaar later,,is hij in zijn vaderstad terug, 
als klerk op de secretarie. Maar -- Poet dazu! Hij had al ,Rosa-
munde" geschreven, wel zeer een ,romantisch dichtstuk", zooals 
hij het aankondigde, maar meer daverend dan zingend was 't ... 
Doch er waren in zijn buurt jonge menschen van talent, die 
althans voor deze zelfde richting voelden : Mejuffrouw Toussaint 
in de eerste plaats, en door haar komt hij in aanraking met den 
kring waarvan de letterkundige pastor van Heilo, Hasebroek, 
het middelpunt was.
Hij is zeker niet het meest verfijnde lid van lien kring; hij 
spant de keel, waar hij de menschelijke hartstochten beschrijft - 
dat zijn dan meest hartstochten van fiere ridders en edele jonk-
vrouwen - danig ,uit de kracht" . . . Maar zijn landschaps-
beschrijvingen, die het beste deel van zijn werk zullen blijven, 
getuigen dat hij wat niet in de onbekende, gemelodramatizeerde 
verten lag, niaar vlak voor zijn schildersoogen, wel degelijk in 
fijne nuancen wist waar to nemen. Hij heeft ook voorloopig die 
schildersneiging nog aangekweekt, door Bosboom aangemoedigd; 
heeft zelfs, na een gunstige beoordeeling van zijn schetsen door 
het bestuur van de Amsterdamsche Academie van Beeldende
636	HOFDI JK
Kunsten, een jaar verlof gekregen om to gaan schilderen ... Had 
hij zich maar, schilderende en dichtende, aan het zelfgeziene 
gehouden ! Maar de vervoerende vlagen der romantiek hadden 
hem ,bevlogen". Maatschappelijk gaat hij vooruit; door Van 
Lenneps aanbeveling wordt hij in 1851 praeceptor in de Neder-
landsche taal en letterkunde aan het gymnasium to Amsterdam; 
- Van Lennep zal trouwens niet altijd onverdeeld ingenomen 
zijn met het onderwijs van zijn beschermeling, wiens romantische 
neigingen hem ertoe brachten, den gymnasiasten ook wat Middel-
nederlandsche letteren bij to brengen; - de romantiek is de be-
langrijkste drijfkracht geweest voor de toen, drie kwart eeuw na 
Huydecopers Melis-Stoke-uitgave, plotseling opgestuwde studie 
der mediaevalia. Van Lennep vond dat Middelnederlandsch maar 
,,patois"; een praeceptor moest den jongelui ,behoorlijk Hol-
landsch " leeren...
Hij heeft Hofdijks neigingen echter niet verbogen. Voor die 
naar Amsterdam kwam, had hij nog een bundel „Kennemerland. 
Balladen" uitgegeven, waarin, als in zijn vorige gedichten, rake 
trekjes in de afbeelding van de natuur afgewisseld worden door 
een hoogdravendheid, die op ons volkomen den indruk van bom-
bast maakt. Dan komt in 1852 zijn epos Aeddon, dat in den prae-
historischen tijd speelt, en waarbij hem behalve Von Cronegk's 
,,Codrus", dat hij noemt, ook Scott's „Lady of the Lake", dat 
hij niet noemt, moeten hebben beinvloed. Het verhaal speelt 
onder de Kelten - die, meende hij, hadden de hunnebedden 
gebouwd - in Zuidoost-Drente. Het gedicht was met tien etsen 
van Bombled geillustreerd, die wel zeer bij den text passen. Hij 
heeft nog veel gedicht in die jaren; aan de nagedachtenis van zijn 
vrouw, Helena Ukena, met wie hij slechts ruim een jaar gehuwd 
was geweest, zijn dichterlijk verhaal ,Helene" (in 1854 versche-
nen, met platen van Rochussen) gewij d, dat weer in Kennemerland 
speelt; en nog veel meer; het dramatische gedicht ,Heiligerlee" 
behoort wel tot de meest bekende, en de beste; ook populaire 
prozawerken van cultuurhistorischen aard heeft hij geschreven, 
o.a. ,Ons Voorgeslacht in zijn dagelijksch leven geschilderd"; 
in de - daaraan voorafgegane -- ,Historische Landschappen" 
wisselen proza en verzen elkaar af. Veel gelegenheidsgeschriften 
ook; terwijl hij op zijn ouden dag nog in Tndie spelende gedichten 
gaat maken. Op zijn 70sten verjaardag, in 1886, werd hij ,ge-
ADRIAAN VAN DER HOOP	637
vierd". Die viering wilde men hem na de festijnen, voor Mevrouw 
Bosboom-Toussaint en voor Hasebroek in '82, voor Beets in 
'84 op hun zeventigsten verjaardag aangericht, niet onthouden; 
hij kreeg ook den bijbehoorenden Nederlandsche-Leeuw, ook de 
Leopolds-orde, maar men vierde toen al meer een monument dan 
een levende kracht ; eigenlijk amuseerde men zich bij die gelegen-
heid vooral met een zonderling. De romantiek was ruimschoots 
voorbij ; hem waardeeren deden nog alleen zijn eigen tijdgenooten 
en, min of meer, zijn leerlingen ; ook, en zeker niet 't minst, de velen 
met wie hij voor eenig vaderlandsch doel had samengewerkt, want 
Hofdijk was een vereenigingsman, een genootschapper, en heeft 
ook als zoodanig wel goede dingen gedaan; hij was bijvoorbeeld 
een der oprichters geweest van het Oudheidkundig Genootschap 
(in 1858), was lid van het hoofdbestuur van het Nederlandsch 
Tooneelverbond, ook lid van de redactie van het sinds 1872 
verschenen orgaan van dit verbond; toen de Tooneelschool 
werd opgericht, werd hij daar (van 1874 tot 1886) een van de
leeraren 1).
Bij de andere pure romantici staan we niet stil; den wilden 
Adriaan van der Hoop (1802-1841), een vurig Bilderdijkiaan en 
vereerder van Byron, noemden we reeds terloops.. .
In scharlaken dos gewikkeld, zwaard en heirbijl in
de vuist, 
Trok de held 2) naar Rafnoos woning, wijl hem
't bloed onstuimig bruist ...


Dat is uit zijn IJslandsche romance ,Helga"; - Gunlach gaat 
zijn medeminnaar bevechten; en
Rafno zonk voor Gunlachs slagen op d'in sneeuw
gehulden grond;
Maar ook Gunlachs kracht zwond henen uit de diepe
boezemwond.
Wanklend trok hij voort naar Helga, die hij door
zijn zwaard verwierf,
,,Dierbre! 'k sloeg mijn vijand neder", sprak de
woeste Scalde en - stierf.
.	.	.	.	.	.	.	.	.	.	.	.	.	.	.	.	.	.	.	.	.	.	.	.	.
1) in costuumkunde, Nederlandsche letterkunde, algemeene geschiedenis en tech-
niek van het drama.
z) Gunlach.
638	ADRTAAN VAN DER HOOP
En bet slot
Weenend stiet de schoone Helga, in ontembre boezem-
smart,
Op den mantel van scharlaken Gunlachs lemmet 
zich in 't hart.
In haar vonklend oog verdoofden liefdevuur en 
levensgloed,
En haar wangen werden bleeker dan de sneeuw
aan Heclaas voet.
Dit is de romantiek in haar hevigst-fatale houdingen en accen-
ten; de romantiek die zich zoo gaarne in uiterlijke woestheden, 
zoowel in landschap als heldengebaar vermeit, alsmede in - ook 
fatale - teederheden, zooals in dit gedicht; maar die daaren-
tegen alle waarachtige fijnheid van gevoel pleegt to missen. 
Er zit gewoonlijk vrij wat persoonlijk zelfgevoel en persoonlijke 
ijdelheid in deze luidruchtigheid, maar ook veel echts; bet echte 
van den onvolwassene. Van der Hoop moge zich nu en dan meer 
dichter toonen dan Van Lennep - ce n'est pas jurer gros -, 
hij mope ook technisch bij hot hanteeren van de overwegend-
conventioneele beeldspraak der romantiek over een wat meer 
geoefend gehoor toonen to beschikken, per slot van rekening is 
er toch weinig in zijn work, zoo lets, dat eenige schoonheids-
sensatie geeft. We vermeldden hem als een der karakteristieke 
romantici, d.w.z. om zijn historisch-representatieve beteekenis. 
Hij schreef--als Hofdijk -- ook eenige brallende drama's, maar 
bet gevoel voor fel conflict dat in de romantici leeft, en waar-
door enkelen van hen, als Hugo, de Vigny (Chatterton) 1) en 
Dumas, per slot van rekening kleurig „tooneel" wisten to maken 
-- (al is 't veelal een tooneel waarop meer vermomming dan 
mysterie, meer verrassend lawaai dan psychologie heerscht) -, 
dat gevoel voor fel conflict is bij onze vaderlandsche romantici 
door bull gebrek aan wezenlijk beeldingsvermogen niet voldoende 
dramatisch. Ze gaan op in de lyrische tirade, en die moge bij een 
dichter als Hugo een veelszins voldoende vergoeding geven, bij 
Hofdijk en van der Hoop is dat niet bet geval.
* *
1) We zwijgen in dit verband van den teeder-egocentrischen romanticus Alfred 
de Musset!
BAKHUIZEN VAN DEN BRINK	639
We noemden reeds meermalen, als Potgieters voornaamsten 
mederedacteur van „De Gids", Reinier Bakhuizen van den 
Brink. Dat Potgieter veel met „Bakkes" op had, die in vele op-
zichten zijn tegenbeeld was - Bakkes was ruw, maakte schulden; 
Potgieter, de Amsterdamsche makelaar, was een volkomen braaf 
en net mensch - was toe to schrijven aan den gegronden cerbied 
lien hij voor de groote en diepe kennis van Bakhuizen gevoelde; 
een universeele kennis van filosofie, geschiedenis en letteren; zijn 
kennis van de filosofie bleek bijvoorbeeld nit een prachtige studie 
over Hemsterhuis. Ongetwijfeld was hij een sterker en grooter 
geest dan Potgieter, maar beider liefde voor de kracht van de 
XVIIde eeuw brengt hen samen en doet Bakhuizen meewerken aan 
,,De Muzen" en doet hem het mederedacteurschap van „De Gids" 
aanvaarden. Doch in 1843 was dat, zooals we reeds zagen, uit; 
Bakhuizen van den Brink was genoodzaakt de vlucht voor zijn 
schuldeischers to nemen; tot 1849 verblijft hij in het buitenland, 
waar hij na zijn verloving met Truitje Toussaint een andere liefde 
vindt (Julie Simon).
In de jaren dat hij mede-redacteur van De Gids was, had hij 
o.a. een vermaard geworden studie over Vondels hekeldichten 
geschreven, ,Vondel met Roskam en Rommelpot", een mooie 
studie over Hoofts Warenar - het XVIIde-eeuwsche realisme 
trok hem bijzonder aan -, een aantal voortreffelijke critieken, 
o.an een aanprijzing van het proza van Geel. Naar 't buitenland uit-
geweken, maakt hij van dezen need een deugd door zich to ver-
diepen in archieven, waaruit hij veel nieuws en merkwaardigs 
opdiept, van belang voor onze vaderlandsche geschiedenis. Hij 
verzamelt zoo stof voor zijn „Cartons voor den Nederlandschen 
Vrijheidsoorlog". In 1850 wordt hij archivaris in Den Haag en 
weldra ook lid van de redactie van het liberale weekblad „De 
Nederlandsche Spectator", waarover weldra iets meer. Maar zijn 
belangrijkste werk valt niet in doze periode. Na zijn dood, op 
55-jarigen leeftijd (1865), begon Potgieter een mooie levensbe-
schrijving van hem, die echter maar tot de oprichting van „De 
Muzen" gekomen is.
640
LITTERATUUR
L i t t e r a t u u r
AERNOUT DROST, De Pestilentie to Katwijk, uitg. door A. Verwev en C. G. N. 
de Vooys (Amsterdam, 1906).
HERMINGARD VAN DE EIKENTERPEN (door A. Drost), uitg. door P. N. van
Eyck in de Bibl. der Nederl. Letteren. (Amsterdam, 1939).
A. VERWEY, Aernout Drost (XXste Eeuw 1903, II, b1z. 3). 
J. KooPMANS, Aernout Drost (De Beweging III, I, blz. 183).
A. VERWEY, Drost's Hermingurd (De Beweging III, IV, blz. 39, 158 en 280 en
IV, I, b1z. 44).
J. PRINSEN J.Lz., De Augustusdagen (De Beweging VIII, II, blz. 261).
J. M. DE WAAL, Aernout Drost (Utrecht, 1918).
Id., Briefwisseling van Aernout Drost met Potgieter en Heye (Ts. v. Ned. T.-
en Letterk. XXXVII, b1z. 81).
W. H. STAVERMAN, De Muzen (De nieuwe Taalgids XXVIII, biz. 241). 
A. VERWEY, Toen De Gids werd opgericht (Amsterdam, 1897).
MENNO TER BRAAK, Aernout Drost (Groot Nederland 1939, II, blz. 78). 
P. N. VAN EYCK, Drost-studies (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. LX, b1z. 161). 
I. H. GROENEWEGEN, E. J. Potgieter (Haarlem, 1894). 
A. VERWEY, Het leven van Potgieter (Haarlem, 1903). 
Id., Droorn en tucht (Amsterdam, 1908).
Id., Gedroomd Paardrijden (Haarlem, 1912).
Id., Potgieteriana (De Beweging 1908, II, blz. 392).
Id., Potgieter en Hilda IVijk (De Beweging 1910, II, blz. 325 en III, blz. 211). 
C. BUSKEN HURT, E. J. Potgieter (Litt. Fant. III, b1z. 25, XIII, blz. 1, XV,
blz. 1, XVI, b1z. 152 en XXII, b1z. 21).
Id., E. J. Potgieter. Persoonlijke herinneringen (Amsterdam, 1877).
J. ZIMMERMAN, E. J. Potgieter (De Gids 1875, I, blz. 457, 1886, IV, b1z. 309). 
H. J. POLAK, Tweeerlei letterkundige kritiek. Potgieter en Huet (De Gids 1891,
II, blz. I en 273).
N. BEETS, E. J. Potgieter, persoonlijke herinn.eringen (Haarlem, 1892).
P. F. TH. VAN HOOGSTRATEN, Potgieters Florence (Studien en Kritieken, 2e 
deel) (Nijmegen, 1891).
M. A. P. C. POELHEKKE, Potgicter gehuldigd (De Katholiek CXXIV, blz. 82). 
G. BUSKEN HURT, De Brieven van Potgieter aan Huet (Haarlem, 1901). 
C. G. N. DE VooYS, Potgieter en het liberalisnie (De Beweging 1905, III, b1z.
275, IV, blz. 19; 1906 1, b1z. 293, II b1z. 328).
Id., Potgieter en Huet als critici (De Beweging 1907, III, blz. 80).
W. H. DE BEAUFORT, Potgieter en Busken Huet (Onze Eeuw 1902, I, b1z. 62). 
P. D. CHANTEPIE DE LA SAUSSAYE, Potgieter's Brieven (Onze Eeuw 1903,
I, hlz. 277).
K. H. DE RAAF, Uit Potgieters jongelingsjaren (De Nieuwe Gids 1910, I, 
blz. 569).
A. LANSnERG, De religieuze gedachte in Potgieters poezie (Stemmen des Tijds 
XII, I, b1z. 374).
J. E. VAN DER LAAN, Potgieter, Sainte Beuve, Taine (Nieuwe Taalgids XXVI, 
b1z. 225.
D. BAX, IVithuys en zijn verhouding tot Potgieter (Nieuwe Taalgids XXVIII, 
blz. 337).
G. M. J. DUYFHUIZEN, E. J. Potgieter's Florence, ingeleid en toegelicht (Sant-
poort, 1942).
JAK. SHIT, Bijdrage tot de kennas van Potgieter's .still (Groningen, 1937).
R. PENNINK, Aanteckening bij een brief van Potgieter (aan Cd. Busken Huet,
1862 betreffende A. Pannevis) (Nieuwe Taalgids XXII, b1z. 256).
Id., Potgieter en de Amerikaanse lettcrkunde (Nieuwe Taalgids XXIII, blz. 273). 
W. DE VREESE, Drie brieven van Potgieter aan J. F. Willems (De Gids 1931, I,
blz. 199).
M. SABBE, Potgieter, Bakhuizen van den Brink en de wedergeboorte der Vlaamsche
LITTERATUUR	641


letterkunde na 1830 (Versl. en Meded. der Kon. Vlaamsche Academie 1931, b1z. 693) 
X., E. J. Potgieter en zijn vertaling van Bulwer'., Rienzi (Navorscher, 84e jrg., 
blz. 138).
ANTON VAN DUINKERKEN, Het Coelibaat als lyrisch rnotief: E. J. Potgieter, „De 
jonge priester" (De Gids 1936, I, blz. 373).
J. A. RUSSELL, Dutch poetry and the romantic revival. 1'. Potgieter and Words-
worth (De Nieuwe Gids 1937, I, h1z. 501).
S. A. KRIJN, E. J. Potgieter en zijn bewerkingen naar het Zweeds (Ts. v, Ned. 
Taal- en Letterk. LVIII, biz. 69).
D. G. VAN DER VAT, E. J. Potgieter en zijn vertaling van Ch. Lamb's essays 
(,,Proeven van cen humorist") (Ts. Taal en Letteren XXVII, blz. 219).
G. SCHLIMME, E. J. Potgieter, een strijder tegen Holland's Jan Saliegeest 
(Haagsch Maandblad 1940, II, blz. 257).
B. H. PETERI, E. J. Potgieter als reizanger (De Nieuwe Taalgids 1940, blz. 289). 
A. STAKENBURG, Potgieter's familie (Ts, v. Ned. T.- en Letterk. LXI, b1z. 25). 
H. E. VERSCHOOR VAN SLEEUWIJK, E. J. Potgieter (Haagsch Maandblad 1941,
II, blz. 288).
H. J. SCHIMMEL, De dichter-schilder Hofdijk (De Gids 1851, I, blz. 476).
P. F. TH. VAN HOOGSTRATEN, W. Hofdijk (Studien en Kritieken I, blz. 57). 
W. KLOOS, W. Hofdijk (Nieuwere Literatuurgesch. I, blz. 196).
A. HENDRIKS, iVillern Hofdijk, de minstreel van Kennernerland (Amsterdam,
1928).
C. G. N. DE VooYS, Apollo, .4rgus en Nederland.sche 3lercurius (De Beweging 
1913, IV, blz. 271).
Id., De sociale roman en de sociale novelle in hct midden van de negentiende eeuw 
(Groningen 1912).
Id., lets over .4driaan van tier Hoop als criticus (De Beweging 1917, I, biz. 248). 
F. H. GREB, Ter nagedachtenis van A. v. d. Hoop Jr. (voor diens bundel ,Lente 
en Herfst") Rotterdam 1842.
J. KOOPMANS, Adriaan van der Hoop Jr. (De Beweging 1906, IV, blz. 56 en 146). 
R. NIEUIVENHUYS, Adriaan van der Hoop Jun., een vergeten rornanticus 
(Nieuwe Taalgids XXVI, blz. 273).
RICHARD MOOREN, Heinrich Heine's Wirkung in Holland (Krefeld, 1930). 
ELISABETH JONGEJAN, De humor-,,cultus" der romantiek in Nederland (Zutphen 
1933).
Tj. POEMA, Byron en het Byronasme in de Nederlandsche letterkunde (Amster-
dam, 1928).
U. SCHULTS JR., Het Byronianisme in Nederland (Utrecht. 1929).
GERARD BROM, Romantiek en Katholicisme in Nederland (Groningen, 1926).
J. H. RooL, Les premieres Meditations en Hollande de 182o d 188o (de Lamar-
tine) (Paris, 1920).
M. C. VAN DE PANNE, Recherches say les rapports entre le Rornantismc francais 
et le thidtre hollandais (Amsterdam, 1927).
E. J. POTGIETER, Leven van R. C. Bakhuizen van den Brink (Haarlem, 1890). 
C. BUSKEN HUET, R. C. Bakhuizen van den Brink (Litt. Fant. III, blz. 154). 
R. FRUIN, Bakhuizen van den Brink (De Gids 1886, IV, b1z. 421). 
C. en M. SCHARTEN-ANTINK, Julie Simon. De levensroman van R. C. Bakhuizen
van den Brink (Amsterdam, 1914).
S. MULLER Fz., Briefwisseling van Bakhuizen van den Brink (Haarlem, 1906). 
H. T. COLENHRANDER, R. C. Bakhuizen van den Brink (De Gids1910, 1, biz. 409). 
J. VAN VLOTEN, tilijne herinneringen aan Bakhuizen van den Brink. (Levens-
bode 1866, blz. 1).
B. VAN DEN BERG, R. C. Bakhuizen van den Brink en de bronnen van zijn novelle 
„Culemborg" (Ts. v. Ned. T.- en Letterk. LV, blz. 161).
W ALCH
41
HUMORISTEN

Er leefde nog wel iets anders in de vaderlandsche dreven in de 
eerste drie-kwart van de XIXde eeuw. De humor.
De Nederlandsche humor is een voortreffelijke species van 't 
Westeuropeesche genus. Ja, er is navolging, vooral van den En-
gelschen, in onzen tij dens - ook wel in - de romantiek levenden 
humor, maar hier to lande vond die uitheemsche stek een voor-
treffelijken groeibodem. Het vreemde karakter is dra nauw her-
kenbaar; de vernederlandsching, die Potgieter krachtdadig in 
onzen emotioneelen Sturm-und-Drang poogde to bewerken, ging 
bij den humor vanzelf; wij hebben altijd den humor aangekweekt, 
een humor, die er wezen mocht; waaruit op zeer gelukkige wijze 
onze zin voor realisme blijkt, terwijl de raak-waargenomen reali-
teiten met zekere, rustige en berustende critiek worden weerge-
geven. Zooals Jan Steen, onze grootste schilder na Rembrandt, 
het in 't picturale deed. De Nederlandsche humor is nuchterder 
dan de Engelsche, fijner dan de Duitsche, minder verstandelijk 
dan de Fransche; - wat niet zeggen wil, dat ze die buitenlandsche 
soorten overtreft. Wel, dat ze een eigen wezen heeft ; en dat is 
tot groote voortreffelijkheid gebracht.
Een eigenaardige overgang van romantiek naar humor vinden 
we in het leven van Nicolaas Beets (1814-1903), maar vele humo-
risten zijn hem vooraf gegaan; we volstaan hier met het noemen 
van Jacob Vosmaer (1783-1824), medicus, later hoogleeraar in de 
plantkunde, scheikunde en ,artsenijmengkunde" aan het Athe-
naeum to Harderwijk, nog later hoogleeraar to Utrecht, waar hij 
ook aan de toen (1821) juist opgerichte Veeartsenijschool vele 
vakken doceerde. Deze dokter-apotheker-veearts, die veel over 
zijn studievakken schreef, was ook nog dichter, althans rijmer, en 
bovendien schreef hij humoristisch proza; humoristisch doet het 
ons ook wel eenigszins aan, dat hij na een uitvoerig geschrift over 
,,De kunst om lang to leven (en wel to sterven)" op vrij jongen 
leeftij d overleed ; maar dat was een humor-met-der-daad, then hij 
wel zeer zijns ondanks debiteerde. Hij schreef dan een aantal
JACOB VOSMAER	643
kleine prozabijdragen in de ,Vaderlandsche Letteroefeningen"; 
twee jaar na zijn dood werden die in boekvorm uitgegeven, en in 
1839 nog eens. Onder die prozawerkjes munt vooral nit „Het Le-
ven en de Wandelingen van Meester Maarten Vroeg", dat nog 
eens in 1873 en in 1892 1) herdrukt werd. Dat is dan ook aardig, 
ja, fijn werk. Jacob Vosmaer, hoe begaafd ook, was een verschij-
ning, die altijd zoo'n beetje in de schaduw bleef; hij was doof, 
had een slecht gezicht, was schuchter. Schuchtere menschen heb-
ben niet zelden een beschouwenden aanleg, en wanneer ze de 
wereld „door" hebben, kan die schuchterheid zich verheffen tot 
een rustigen, onafhankelijken, meestal nogal sceptischen humor. 
Jacob Vosmaer was een humorist van dit slag. De brillante Beets 
heeft hem weldra overschitterd ; Hasebroek, Gewin - hoewel die 
beiden zeker minder fijn waren dan Vosmaer - hebben met 
vriend Hildebrand mee in de voile zon gestaan, waarin de Camera 
bleef opgesteld, maar wie zich in de letteren van then tijd ver-
diept, zal bevinden, dat waarlijk met in 1836 plotseling de humor 
uit den Nederlandschen bodem opspoot, maar dat er - om niet 
nog verder terug to gaan - van Betje Wolff of telkenswelblin-
kende sprankjes zichtbaar zijn.
Die Meester Maarten Vroeg is dorpsbarbier; dat wil dan na-
tuurlijk zeggen: tevens chirurgijn en opperste medicus van 't 
dorp, en dezen dorpsbarbier legt de schrijver - professor in de 
medicijnen - allerlei simpel-rake critiek in den mond, onder an-
deren op de dokters en op de professoren. Terwijl toch ook het bar-
biers-type rustig komisch is gehouden ; een personnage, dat ook 
zijn menschelijke zwakheden in zeer behoorlijke mate bezit; zoo, 
door dit intermediair uitgesproken, krijgt Vosmaer's oordeel niet 
het karakter van hatelijkheden speciaal tegen een stand, maar 
worden de parmantige medici alleen maar wat neergezet, en hun 
fouten als algemeen menschelijke zwakheden to verstaan gegeven, 
terwijl ze toch met een tikje oolijken spot worden aangemaand, 
hun aandeel in die zwakheden niet to vergeten.
De deftige ,stadsche doctor", die natuurlijk geweldig op den 
„Dorp chirurgijn" neerziet, wordt al in het eerste der achttien 
hoofdstukjes ten tooneele gevoerd. Dominee op het dorp is ziek, 
en ,tante Hans", die hem komt opzoeken, vindt, in overleg met 
de huisgenooten, dat er een dokter uit de stad moet komen. Do-
') In het Klassiek Letterkundig Pantheon.
644	MEESTER MAARTEN VROEG
minee zelf is met meester Maarten tevreden en zou diens braak-
middelen graag geslikt hebben, maar dominee heeft thuis niet 
veel to vertellen. Wel op den preekstoel natuurlijk, „maar in zijn 
huis, waar ieder, van zijne eerwaarde vrouw schoonmoeder tot 
Piet de Poes incluis, hem tegensprak, was hij reeds sinds jaren 
gewoon, zijne hersens en zijne stem to laten rusten, en, in eenen 
zachten dommel, alles met hoofdknikken to beantwoorden. Op 
die wijze werd er besloten, dat Teunis, de knecht van den kerk-
meester, met den wagen naar de stad zoude rijden, en er een' 
doctor halen, hetzelfde welken : want Tante begreep, dat een 
stadsch Doctor altijd meer wist dan een dorp-chirurgijn, die nooit 
anders dan boeren den pols voelde. „Ik weet wel", - vervolgt 
Meester Maarten Vroeg - ,dat menigeen mijner confraters zulk 
een oordeel hard valt ; maar ik moet ronduit bekennen, dat het mij 
altijd zeer natuurlijk en billijk is voorgekomen. Het algemeen 
volksgeloof, de overeenstemming der menschen, wordt, in de ge-
wichtigste zaken, als het grootzegel der waarheid aangemerkt ; en 
de menigte is, zoolang er doctors bestonden, gewoon, de kunde 
der Artsen of to meten naar de grootte der huizen, waarin zij ge-
roepen worden, en het aanzien der tongen, die zij dagelijks 
bezien."
Geestig wordt dan het bezoek van then stadsdokter beschreven, 
waarbij meester Maarten „met niet minder onderdanigheid dan 
een' recruut omtrent zijnen kapitein bezielt", aanwezig is. Hij 
wordt er schrikkelijk uit de hoogte behandeld; de dokter brengt 
een spreuk van Hippokrates to berde, tengevolge van welke 
meester Maartens braakmiddel werd afgekeurd. Als deze dan, 
thuisgekomen, eerbiedig, met behulp van het woordenboek van 
Petiscus, de spreuk die hem vernietigd heeft, gaat vertalen, 
blijkt die to beteekenen ,dat men geene stof moet ontlasten, wan-
neer zij niet zeer beweegbaar is." Dat komt met overeen met zijn 
eigen ondervindigen; als de boeren to veel stokvisch hadden ge-
geten, was een braakmiddel altijd je ware; maar „ik weet niet of 
de Grieksche boeren ook stokvisch aten", mijmert meester Maar-
ten; „ja, als ik naga, hoe de zoon van den overledene",-dat is de 
dominee, want ondanks den dokter uit de stad en dokter Hippo-
krates haalt die 't er niet boven op - „de student, over die 
Grieken spreekt, zoude ik haast denken, dat zij in 't geheel niet 
aten, en dat er ook geene boeren onder hen geweest zijn" 	
MEESTER INIAARTEN VROEG	645
In deze rustige en berustende woorden van meester Maarten 
ligt wel het contemplatief, maar tevens fijn-critisch bekijken van 
de menschheid door Vosmaer. En wat het slot van het boven-
staand citaat betreft, - dat is zeker een aardige spot met de rhe-
torische wijze waarop men in het begin van de XIXde eeuw de 
Oudheid voorstelde.
Er zijn meer uitlatingen in zijn werk, die als critiek op zijn tijd 
van belang zijn, bijvoorbeeld over de ,vriiheid, gelijkheid en 
broederschap", die hij mee ondergaan heeft ; veel ook is er, waar-
uit we hem als een kind der Verlichting leeren kennen; in zijn 
apologie van de geneeskunst zegt hij bijvoorbeeld: het zou denk-
baar zijn, dat deze kunst haar bestaan aan een verjaard misbruik 
to danken had, ,gelijk de staande legers, of het priesterlijk ge-
zag .
Zoo wordt ons op prikkelend-onderhoudende wijze door de lec-
tuur van Maarten Vroeg bijgebracht, wat er al zoo leefde in een 
door aanleg en ontwikkeling fijnen geest in dat tijdvak, dat in zijn 
geheel zoozeer het aspect van „lassitude sociale" vertoont. Het 
tijdvak van de „verhandeling", een genre van, meestal populair, 
gepraat, waar Geel nogal den draak mee steekt ; en meerderen ; 
- er zijn bijvoorbeeld nog een paar vermakelijke anonymi, die, in 
een in 1823 uitgegeven ,Proeve van hekelschriften, of Verzame-
ling van satirique en luimige opstellen, den opgeruimden toege-
wijd", een opstel publiceeren, getiteld: ,Verhandeling over de 
verhandeling en de verhandelgezelschappen". Onze Jacob Vos-
maer laat zich ten opzichte van de verhandeling ook niet onbe-
tuigd, waar hij zijn barbier eerst laat zwoegen over een zelf op to 
stellen voordracht, en hem dan die van een student laat voorlezen ; 
waarna hij in zijn omgeving al de noodlottige gevolgen van het 
waarheid-spreken ondervindt ....
Dit alles, en nog veel meer, onder anderen de beschrijving van 
het gezin van Vroeg, waaruit blijkt, dat ook deze Socrates niet 
zonder Xantippe is, maken het boekje tot aardige lectuur. Niet 
zoo knap is het leven hier weergegeven, niet zoo sterk gestileerd 
en geobjectiveerd, als in de beeldjes van de Camera Obscura, 
maar in zijn meerdere directheid, waarbij ironie en bespiegeling 
elkaar afwisselen, toch wel heel genoeglijk.
646
NICOLAAS BEETS


Nicolaas Beets begon, als gezegd, in den romantischen trant. 
Als student - in de theologie - dweepte hij met de Engelsche 
en de Fransche romantiek; vooral bewonderde hij Byron, maar 
ook Scott en Sterne, den humorist. Hij heeft van Byron eenige 
werken vertaald, - op een wijze die wel duidelijk toont, dat hij 
het heroische niet meevoelde; hij projecteert bet zelfs soms beden-
kelijk in 't platte vlak. Hij heeft zijn bewondering ook door na-
volging getoond: in het Spaansche berijmde verhaal „Jose" 
(1834) ; heeft wellicht het gevoel gehad, dat hij 't het best in 
Spanje zoo Spaansch kon laten toegaan, als zijn zin, of althans 
zijn bewondering, voor 't romantische eischte; maar het is toch 
maar een erg zwak, erger : hol poeem geworden ; hij was de man 
niet om een Lara-figuur to doen leven. In „Kuser" (1835) en,,Guy 
de Vlaming" (1836) heeft hij, wellicht door het voorbeeld van Scott 
en den wenk van D. J. van Lennep geleid, de romantiek naar den 
vaderlandsche bodem overgebracht, maar ook hier is de Byroni-
aansche hartstocht tot een tamelijk rare holle gezwollenheid ge-
worden ; en, als werd de spanning boven-de-eigen-maat hemzelf to 
sterk, in een echter en eenvoudiger verhaal in verzen, „De Maske-
rade" schijnt hij tusschen al die hevigheden in even adem to heb-
ben geschept. Al dit werk, dat hij later als producten van zijn 
,,zwarten tijd" zou kenschetsen, behoort niet tot zijn beste, maar 
tot het begrip van de figuur die hij worden zou, is het niettemin 
een kostelijke bijdrage; wat in zijn persoon en later werk tijdge-
nooten en nakomelingschap zal hinderen, zijn weldra onder schit-
terend talent bijna bedolven fouten - ijdelheid 1), zelfingenomen-
heid, gebrek aan waarachtig medegevoel - toonen zich hier op 't 
duidelijkst. Waar die fouten hem niet belet hebben een apres-tout 
bewonderenswaardig, klassiek boek to schrijven, behoeven we 
daarbij, althans in dit overzicht, met langer stil to staan.
Dat klassieke boek is de „Camera Obscura", die na honderd ja-
ren volkomen frisch en levend is gebleven, ook nog zooveel ge-
lezen wordt als met weinige boeken van later datum het geval is;
1) Karakteristiek zijn daarvoor de mededeelingen omtrent het aan de familie van 
zijn verloofde, freule Foreest, verwante geslacht Kuser, die hij achter zijn „Guy de 
Vlaming" opnam; terwijl hij in de voor zijn vrienden bestemde exemplaren dertien 
verzen liet drukken, waarin hij het - naar hij aangaf - adellijk geslacht der Beetsen 
herdacht; cen manoeuvre die uiteraard aan Bilderdijk herinnerde.
DE CAMERA OBSCURA	647
het is misschien het eenige werk in onze Nederlandsche letteren, 
waaruit citeerend men in beschaafd gezelschap onmiddellijk een 
verrasten glimlach van zeer aangename herkenning op de ge-
zichten to voorschijn roept. De „Camera" is inderdaad het popu-
laire boek van Nederland. Beets dan heeft den zwaarmoedigen 
romantischen mantel van zijn schouders laten vallen - welk een 
opluchting! - en is vol lust het dagelijksch leven gaan ,copiee-
ren", - zooals Potgieter het onjuist en kleineerend noemde. De 
schetsen, die hij, onder het pseudoniem Hildebrand schreef, en die 
in 1839 vereenigd zijn in dit boek - (het is later uitgebreid; bij 
den derden druk, in 1851, had het zijn volledigen omvang) - be-
hooren tot het fijnst-geestige proza, dat ooit in onze taal geschre-
ven is. Potgieter - opgestookt door Geel, terwijl ook Bakhuizen 
niet veel voor 't genre voelde - mag er to weinig ideaalstelling in 
hebben gevonden, to weinig hart ook, en to veel sentimentaliteit, 
latere critici mogen hebben gewezen op de hierboven gesignaleer-
de zelfgenoegzaamheid van den auteur, die in dit book vooral uit-
komt doordat doze zichzelf nogal eens de mooie rol laat spelen, - 
doze aanmerkingen en andere, b.v. op de to onpas ingelaschte 
moralisaties, soms nog van bedenkelijke soort 1), beletten ons niet, 
de heerlijke karakteriseering to waardeeren van echt-Hollandsche 
- uiteraard meerendeels zeer, en erg, burgerlijke - typen en van 
echt Hollandsch leven, met excellenten humor geteekend. Een 
prachtstuk is „De familie Stastok" ; een weemoedige humor leeft 
in „Een oude kennis" ; „De schippersknecht" is een met hard en 
fijn realisme gegraveerd beeld uit de - met de XVIIIde eeuw niet 
geeindigde - regentenheerschappij ... Enzoovoort. Als een 
curieus stukje romantiek staat daar nog tusschen-in ,Teun de 
Jager". Een eigentijdsch criticus, die meer gevoel voor geestig-
heid had dan Potgieter, Huet, heeft een vergelijking gemaakt 
tusschen het hoofdwerk van zijn ouderen en dat van zijn jongeren 
tijdgenoot, tusschen de „Camera" en de ,Max Havelaar", en 
heeft Hildebrand en Multatuli vergeleken als critici van hun 
yolk in de XIXde eeuw; het yolk der Stastokken en der Droog-
stoppels. Als wij die vergelijking ook eens maken, - hoeveel 
scherper was Multatuli, hoeveel directer is het gebaar waar-
1) Ik denk aan die naar aanlciding van Henriette Kegge's beschouwingen in 't 
schemeruur. „De familie Kegge" is geschreven teen bet succes Hildebrand al een 
beetje over het paard had getild, zoodat hij zich meer durfde laten gaan.
648	BEETS ALS DICHTER
mee hij, fel-minachtend, de Droogstoppels en Slijmeringen met 
een ruk bij 't nekvel zijn publiek voorhoudt: ,Daar heb je die on-
gelukken" .... Dat is wel iets anders dan de uiterst rustige, in-
derdaad Statoksch-rustige spot van iemand, die zichzelf in het ge-
zelschap der Stastokken niet al to onbehaaglijk mag hebben ge-
voeld; plezierig zelfs, in mee-monkelend zelfbehagen; de geeerde 
dominee op visite. Hij haat ze zeker met, zooals Multatuli wel zijn 
Droogstoppels haat ; Multatuli, die ook niet die rustige waardee-
ring heeft voor burgerlijke deugden naast de burgerlijke benepen-
heid, zooals Hildebrand wel; - denk aan het bijbellezen van Oom 
Stastok. Multatuli, als hij poezie stelt tegenover de prozaische 
burgerlijkheid, brengt Heine's ,Auf Fliigeln des Gesanges" to 
berde en weet van SaIdjah en Adinda to vertellen. Hildebrands 
proza en poezie liggen dichter bij elkaar; hij reciteert Hugo's ,Als 
het kindje binnenkomt".
De Camera is het groote werk van Beets gebleven; hij heeft 
er ,plezier van beleefd" ; het boek is in 't Fransch, Duitsch, En-
gelsch, Italiaansch en Deensch vertaald; in 't Fransch op een 
bijna komisch abominabele manier. Maar, heeft hij gezegd, „mijn 
luim ligt in mijn Camera, mijn hart in mijn gedichten." Laten we 
even bij zijn hart verwijlen. Op 't eerste gezicht ziet dat er vrij 
gemoedelijk nit, beminnelijk soms, maar niet verheven. Fireside-
poetry; in de beste oogenblikken heel aardige, deunige volkslied-
jes; - een genre, dat trouwens allerminst de geringschatting ver-
dient, die een later poetengeslacht, dat het ideaal der poezie hoo-
ger stelde, voor Beets' liedjes zoo overvloedig en ostentatief heeft 
betoond. Men zou die minachting wellicht ook niet in die mate to 
kennen gegeven hebben, als er ook niet poezie van hooger allure 
bij was geweest, die intusschen van minder allooi was
Had ik uw adem, Nachtegalen !
Uw zilvertoon,
Langs alle heuvlen, alle dalen,
Zou ik uw smeltend lied herhalen,

Zoo vol, zoo schoon !
Dat is, althans de laatst-geciteerde regel, rhetoriek. Toch - 
een dichter, men kan het niet genoeg herhalen, wordt alleen 
naar zijn beste werk rechtvaardig beoordeeld; en Beets heeft 
enkele gedichten geschreven, die dan Loch waarlijk gedichten zijn 
in den vollen zin van het woord. Hier is er een
BEETS ALS DICHTER	649
De Moeybeitoppen ruischten

„De Moerbeitoppen ruischten" ;
God ging voorbij ; 
Niet, niet voorbij, hij toefde; 
Hij wist wat ik behoefde,
En sprak tot mij ;

Sprak tot mij in den stillen,
Den stillen nacht; 
Gedachten, die mij kwelden, 
Vervolgden en ontstelden,
Verdreef hij zacht.

Hij liet zijn vrede dalen
Op ziel en zin;

'k Voelde in zijn vaderarmen


Mij koestren en beschermen,
En sluimerde in.

Den morgen, die mij wekte
Begroette ik blij.
Ik had zoo zacht geslapen,
En Gij, mijn Schild en Wapen,
Waart nog nabij.
Dit is ook ,predikanten"-po6zie, maar de predikant heeft hier 
zijn witte das niet aan; hij blijkt echt to kunnen zijn, hij is dus 
au fond echt. En als we dat met vreugde hebben geconstateerd,
- dan kunnen we toch ook wel met verheuging die volksdeuntjes 
vernemen, die eveneens eenvoudig zijn en van waarachtig mee-
leven met de kleine luyden getuigen: „Jantje kwam van Am-
sterdam", ,Breistertje", „De conducteur zat op den bok'.' - 
e.t.q. ; in 't genre van then anderen volksdichter, Heye, die muzi-
kaler was, maar voor 't schalksche met Hildebrands gevoel had.
Beets is een Zondagskind geweest. Hij heeft een mooie carriere 
gemaakt, is in 1854 reeds predikant to Utrecht geworden; in '74
hoogleeraar aldaar ; - een benoeming, die in de wetenschappelijke 
wereld weinig instemming vond, maar waardoor men zeker de 
theologische jeugd een fijnzinnig leider heeft gegeven. Hij had zijn 
fouten, - we hebben er in zeker voldoende mate op gewezen, - 
maar het zou een onrechtvaardige dwaasheid zijn niet to erken-
nen, dat zijn voortreffelijke kwaliteiten de plaats die hij in het hart
650	ZOO VELE GENIEEN
van zijn yolk innam, rechtvaardigden ; - al was hij dan wat over 
't paard getild. Zijn zeventigste verjaardag was, nu eens terecht, 
een grootsche huldiging. Men heeft hem wel om zijn populariteit 
met Cats vergeleken ; er is eenige reden voor : beiden waren vroom 
en hadden den volkstoon to pakken. Maar welk een verschil in 
waarachtige waarde
Beets heeft zich ook op letterkundig-critisch en -historisch ge-
bied bewogen. En al heeft zijn populariteit hem wel eens wat to ge-
makkelijk ook minderwaardig eigen werk doen uitgeven, - hij 
heeft op het gebied der critiek een voortreffelijk oordeel gehad; 
men mag hem to dezen met Potgieter en Huet op een lijn stellen; 
stond hij bij den eerste achter in belezenheid, in 't bezit dus van 
vergelijkingsmateriaal, en bij den laatste wat zijn stijlqualiteiten 
aangaat, hij is hun meerdere, respectievelijk in soepelheid van 
geest - (in 't litteraire minder dogmatisch dan Potgieter) - en 
in fijner gevoel voor puur-litteraire waarde; al heeft hij dan ook 
- het is een verschijnsel, dat we door alle eeuwen waarnemen - 
een aantal tijdgenooten overschat. Hij bundelde een en ander 
- dat grootendeels eerst voor lezingen had gediend - in zijn 
„Verpoozingen op letterkundig gebied" en ,Verscheidenheden 
meest op letterkundig gebied".
Na Beets mogen we zijn vrienden Johannes Petrus Hasebroek, 
Johannes Kneppelhout en Bernardus Gewin noemen; met een 
enkel woord over hun werk. Ze waren in hun studententijd alien 
lid van dezelfde rederijkerskamer; ,waarvan zoo vele genieen lid 
waren", heet het in de Camera. Hasebroek en Gewin waren theo-
logen als Beets, Kneppelhout heeft vele jaren min-of-meer in de 
rechten gestudeerd. Ze hebben na Hildebrand, ook wel wat de 
waarde van hun geschriften betreft na hem komende, humoristisch 
werk uitgegeven ; Kneppelhout en Hasebroek hadden zich, als 
hun voorganger, eerst op andere letterkundige gebieden vermeid; 
Kneppelhout had hardnekkige pogingen gedaan in 't Fransch to 
schrijven - hij was de eenige der vrienden die nagenoeg uitslui-
tend auteur was -; daarna schreef hij het eenige boek, dat van 
hem levend gebleven is, het moraliseerend bedoelde, in afleverin-
gen verschenen,, ,Studententypen" (1839-'41), onder het pseudo-
niem Klikspaan. Daarna nog, onder hetzelfde pseudoniem, 
,,Studentenleven" en „De Studenten en hun Bijloop" ; teekenin-
gen van den student Alexander Ver Huell illustreerden die wer-
KNEPPELHOUT, HASEBROEK EN GEWIN	651
ken 1), die, vooral ,Studententypen" en ,Studentenleven", vele 
malen werden herdrukt; tot in 1895. We moeten hierbij aanteeke-
nen, dat wel verreweg het grootste deel van deze boeken door 
Kneppelhout is geschreven, maar dat hij toch ook enkele mede-
werkers heeft gehad 2) ; - als Van Effen voor zijn ,Hollandsche 
Spectator", een werk dat, met de,,Physiologie de 1'Etudiant" van 
L. Huart, Kneppelhout merkbaar heeft beinvloed. Kneppelhouts 
werk is realistisch - voor then tijd nogal cru-realistisch - ook: 
pessimistisch. Maar ook vol, nu en dan to vol, van geestigheid.
Hasebroek - „Haas" noemt Beets hem ook nog wel in later 
jaren - is ook door een boek een tijdlang bekend -- wel zoowat 
„beroemd" -geweest, namelijk door zijn „Waarheid en Droomen" 
door Jonathan, een aan Charles Lamb ontleend pseudoniem. 
Jonathan is een oude vrijgezel van uiterst bezadigd karakter, die 
het leven beschouwend beleeft ; leest hij „de Haarlemsche Cou-
rant" - het is de titel van de eerste schets, die Jonathan schreef 
- dan doet hij dit met groote uitvoerigheid en verbindt aan diver-
se rubrieken zijn gevoelige mijmeringen .... Het boek haalde elf 
- allengs vermeerderde - drukken. Met dat al kan dit werk, wat 
fijnheid van teekening betreft, bij de „Camera" niet halen, ook de 
- niet zoo heel veelvuldige - humor er in is van minder gehalte.
Een ander lid van de,,genieenclub" was Bernard Gewin, ook een 
,,eenboeksman" ; dat boek was de ,Reisontmoetingen van Joa-
chim Polsbroekerwoud en zijne vrienden" door Vlerk, geillus-
treerd door Hork. Hork was de ietwat onbevallige nom de crayon 
van J. W. Kaiser.
Dit werk staat nu wel belangrijk achter bij de „Camera"; ook 
nog wel bij „Waarheid en Droomen". Het is onder voortreffelijke 
suggestie tot stand gekomen ;- maar dat beteekent in de kunst 
waarin het op het zelf-,,kunnen" aankomt, niet veel. Wat die sug-
gestie betreft, de groote meerderheid onzer humoristen - Hilde-
brand en Jonathan in de eerste plaats - staan onder invloed van 
hun Engelsche voorgangers in dit genre; Gewin - zijn pseudo-
niem als auteur van het bovengenoemde boek was zijn clubnaam 
- blijkt vooral een vereerder van de drie jaar vroeger, nl. in 
1837-'38, verschenen Pickwick-Papers ; dat blijkt al door de wijze
1) Later werden ze - veel beter - door Johan Braakensiek verlucht.
2) De rake schets „De Jurist-Litterator" bijvoorbeeld, in de ,Studenten-typen", 
was van den later als entomoloog beroemden S. C. Snellen van Vollenhoven.
652	JOACHIM POLSBROEKERWOUD
waarop hij de titels van zijn hoofdstukken construeert; bijvoor-
beeld : ,Een hoofdstuk, waarin de nieuwsgierige lezer, die gaarne 
vernemen wil, hoe de reizigers over de badplaatsen naar Frank-
fort trekken, zeer teleurgesteld wordt ; en dat verder zeer geschikt 
is om overgeslagen to worden door menschen, die niet gaarne ken-
nis willen maken met Frankforter families". (Titels in hetzelfde 
grappige genre, maar dan gewoonlijk nog wel lets beter geslaagd, 
vindt men ook in groot aantal bij Van Lennep). Het boek in zijn 
geheel is een - niet volkomen verheuglij k - gevolg van een lange 
reis, een vooral voor dien tijd lange reis, die Gewin in 1837 had ge-
maakt, en waarbij hij, als zijn titelheld Polsbroekerwoud, Milaan 
als eindpunt had. Die „held" is een type van de Stastok-soort ; hij 
heeft - als Pickwick - vier metgezellen : den woordspeligen 
- men mag wel zeggen woordoverspeligen - grappenmaker Jan 
Veervlug, den sentimentalicus August Holstaff, den behaagzieken 
Eduard van Torteltak en den Nurks Dionysius de Morder. Ze 
hebben eenige avonturen van geringe belangrijkheid, redelijk aar-
dig beschreven; ze komen ook in contact met een hyper-roman-
tisch liefdes- en een sentimenteel sterfgeval; die op nogal beden-
kelijke manier de eenheid van stijl van het boek stuk-slaan; Vlerk 
heeft niet, als Hildebrand, de kunst verstaan, den romantischen 
(,,Zwarte-Tijds"-) stijl van den humoristischen to scheiden; - 
Hildebrand heeft, bij uitzondering, alleen Teun de Jager in de 
Camera toegelaten, en dat als een afzonderlijk verhaal; elk der 
verhalen daar is homogeen. Vlerks boek dan 1) is nogal laag-bij-
den-grondsch, het werk van een middelmatig, wel genoeglijk, zelfs 
wel eens even geestig verteller. In 1902 is het nog eens herdrukt.
Er zijn meer, er zijn veel, er zijn to veel humoristen in dien tijd; 
Hildebrands barbier, die hem per brief voor het genre waarschuw-
de, zag dat wel goed in. Wij kunnen gelukkig met een kleine keuze 
volstaan. De combinatie van romantiek met een humoristisch-
satirisch getinten copieerlust des dagelijkschen levens, die we bij 
enkelen opmerken, is merkwaardig genoeg ; veelal is het tweede 
een echt-Nederlandsche reactie op het eerste, dat in dat geval 
meestal slechts een mode-pose beduidt, maar er zijn ook geval-
len, als bij Vlerk, dat de bekoring van het romantische toch nu en 
dan vat bleek to hebben gehouden op den humorist. En er zijn
1) Ik heb or een uitvoeriger beeld van gegeven in mijn reeks ,Boeken, die men niet 
meer leest" (Zutphen, 1930), b1z. 38.
VAN KOETSVELD EN HAVERSCHMIDT	653
- uiteraard - nog allerlei andere individueele reacties op wat er 
aan letterkundige stroomingen door de negentiende-eeuwsche 
lucht vlaagt.
We noemen hier nog Van Koetsveld (1807-1893) ; wat ouder dan 
de vorigen, was hij in 1830 juist als predikant to Westmaas beves-
tigd, toen Hasebroek, Gewin, Heye e.a. als Leidsche jagers uit-
trokken in dien strijd tegen de ,trouwelooze Belgen", die net vol-
doende was om het pathos der litteraire romantiek door een ele-
mentje realiteit wat echter - ook wel : wat uitbundiger - to ma-
ken. Cornelis Eliza van Koetsveld bleef daarbuiten ; bleef voor 
alles en in alles, ook in zijn belletristische verpoozingen, pastor. 
Na Westmaas werd Schoonhoven zijn standplaats, en daar gaf hij 
als ,Schetsen uit de Pastory to Mastland" (1843) een reeks rustig-
humoristisch getinte beelden nit het leven van een dorpspredi-
kant, waaraan zijn herinneringen aan Westmaas ten grondslag 
lagen. Zijn humor brengt hem nooit tot caricaturale afbeeldingen; 
het is aardig werk, dat van menschenkennis getuigt, ook van de 
zelfkennis, welke iederen humorist die dien naam verdient, eigen 
is. Het boek had veel succes, ook bij Potgieter, die voor deze ge-
moedelijker ,kopieerlust" meer begrip toonde dan voor de sati-
rieke Camera; werd ook - nadat de vierde druk nog met twee 
schetsen was uitgebreid - in het Engelsch en in het Duitsch ver-
taald, en in 1911 is er nog een veertiende druk van verschenen. 
Van Koetsveld had ook in zijn predikantscarriere succes; in 1849 
reeds werd hij predikant to 's-Gravenhage, in 1878 hofprediker. 
Hij schreef nog wel meer belletrie, maar daarin heeft de moralisa-
tie in bedenkelijke mate terrein gewonnen op de aanschouwelijk-
heid.
Romantisch-humoristisch in een bijzondere nuance is voorts 
Francois Haverschmidt (1835-1894), de moderne theoloog - we 
zijn nu ook twintig jaar verder; Scholten en Kuenen zijn zijn Leid-
sche leermeesters. Hij debuteert als Piet Paaltjens in den Stu-
denten-Almanak van 1856 met eenige heel eigenaardige Heini-
aantjes; er volgen er meer; in 1867 worden ze met een aantal nog 
niet gepubliceerde vereenigd tot den bundel ,Snikken en Grim-
lachj es" ; zeer geestigen spot vindt men hier met ,, Weltschmerz" en 
sentimentaliteit. Voortreffelijk werk, - en merkwaardig ook als 
uiting van iemand die op deze wijze de eigen droefgeestigheid be-
spotte, een droefgeestigheid die hij bestreed, maar die hero ten
654	BRAGA
slotte to machtig is geworden en hem tot zelfmoord heeft ge-
bracht. Hij heeft niet veel meer geschreven, maar heeft zich voor-
namelijk aan zijn pastoralen arbeid gewijd - to Foudgum, bij 
Dokkum, later in Den Helder, ten slotte ongeveer dertig jaar to 
Schiedam -; alleen nog een aantal fijne, zacht-weemoedige, ook 
wel geestige novellen, in 1876 vereenigd tot het bundeltj e ,Familie 
en Kennissen".
Een grappenmaker - zij het ook aanvankelijk theoloog - was 
Gerrit van der Linde (1808-1858), wiens gedichten met fijne stijl-
middelen opperst-dwaze effecten teweeg brengen. Ze werden als 
,,Gedichten van den Schoolmeester" spoedig populair. „De Schip-
breuk" werd zelfs in den bijbehoorenden stijl getoonzet, Van der 
Linde's pseudoniem verwees naar zijn lateren werkkring; met 
steun van zijn intiemen vriend Van Lennep en nog eenige anderen 
had hij to Louden een school geopend. De eigenaardig Keltisch-
Engelsche humor heeft hem daar wel zeer beinvloed, speciaal de 
Ingoldsby Legends van Barham.
En dan is er nog een zeer interessante verzameling satiren; in 
"Braga", een tegenwoordig nog wel in litteratuur-geschiedenis-
sen genoemd, maar uiterst weinig gelezen tijdschrift, dat van 
1842-1844 zijn licht heeft laten schijnen, een licht, dat echter 
verduisterd is door den steeds machtiger stralenden ,Gids". Zoo 
gaat het meermalen. Wie vraagt nog, of Vise soms wel eens 
gelijk heeft gehad met zijri critiek op Moliere, of ridder Theodoor 
Rodenburg misschien nog eenig recht van voortbestaan zou mo-
gen opvragen, zij het in de schaduw van Breeroo?
Er waren in het tweede kwart van de XIXde eeuw behalve aan 
de Leidsche academie, ook nog wel elders jongelieden, die iets 
to zeggen hadden. Daar was bijvoorbeeld in Groningen Willem 
Hecker (1817-1907), student in de letteren, classicus dus van be-
roep - de Nederlandsche letteren waren in dien tijd in Groningen 
nog geen ,vak" -, maar ook van overtuiging en richting. In 1838 
gaf hij zijn felle,,Hippokreen-ontzwaveling" uit ; hij was toen pas 
twintig jaar en durfde dus heel het ,dwergenregiment dier zan-
gers" die de almanakken en jaarboekjes van dien tijd vulden, en 
waarin de middelmatigheid inderdaad onmatige triomfen vierde, 
wel aan; en die met alleen, maar ook de Byronianen.
Beets kreeg van dezen drie jaar jongeren broeder studio de voile 
laag, ook Hasebroek, wegens hun ,nababbelen van Brit of
BRAGA
655
Franschman", - een verwijt dat Potgieter in meer opbouwenden 
toon zou herhalen. Van Lennep, ,Neerlands Scott" vend, aan-
vankelijk althans, meer genade bij Hecker, hij was dan ook de 
dichter van de Vaderlandsche Legenden. De groote man echter, 
dien hij, ontzwavelend, en ook in zijn door tegenschrift uitge-
lokte, zes jaar later verschenen ,Quos ego", als zoodanig eert, 
is voor hem Bilderdijk.
Hecker, een in dien tijd even fel bestreden als strijdend pole-
mist-op-rijm, had als Amsterdamsche geestverwanten voorname-
lijk Doopsgezinde theologen: den later vooral als litteratuurhis-
toricus bekenden Pieter Leendertz, dan De Hoop Scheffer, later 
hoogleeraar in de kerkgeschiedenis, en Antony Winkler Prins. 
Die waren ook voor alles tegen den ,Nederlandschen Byron", en 
hun spot is wel een van de voornaamste stuwkrachten geweest, 
die Beets van richting hebben doen veranderen, of wil men : tot 
inkeer doen komen. Al heeft hij dat, voor zoover ik weet, nooit 
toegegeven.
In Utrecht had men Ten Kate, die, zeer zeker, ook door de ro-
mantiek is bekoord ; tot op zekere hoogte zelfs zijn heele leven 
lang; Victor Hugo bijvoorbeeld is hij altijd trouw gebleven; hij 
heeft nog in 1881, teen hij al in de zestig was, een deel van diens 
lyriek vertaald. Maar toen hij	vooral door zijn, door 't Haag-
sche Genootschap ,Oefening kweekt kennis" i) uitgegevem bun-
del ,Ochtendschemering" - in aanraking was gekomen met de 
genoemde Doopsgezinde Amsterdamsche studenten, schijnen die 
zijn geestdrift voor de romantiek toch getemperd to hebben, terwijl 
een andere eigenschap, zijn zin voor geestige hekeling, werd aange-
moedigd. Het zijn trouwens verwante trekken; wie het wezen 
der romantiek als afkeer van de dagelijksche werkelijkheid be-
grijpt, ziet dat in.
De combinatie nu van deze drie niet-Leidsche studenten en 
studentengroepen heeft het spotblad ,Braga" doen ontstaan. In 
de inleiding tot den herdruk, door Winkler Prins in 1883 uitgege-
ven (die inleiding is van December 1881) vindt men het zeer uit-
voerig verhaal van de oprichting; we kunnen hier volstaan met de 
aanduiding 2), dat Winkler Prins, die toen predikant to Tjalle-
1) In 1834opgericht. Zievoordit genootschap de,,Geschiedenis van het letterkundig 
genootschap ,Oefening kweekt Kennis" (1834-1934)" door s. W. F. Margadant. 
(Den Haag. 1934).
2) Zie b1z. XXVII van die Inleiding.
656	BRAGA
herd was, en die veel letterkundig werk verrichtte - vooral: veel 
verzen schreef -behoefte gevoelde aan een tijdschrift, dat tegen-
over den romantischen en arroganten „Gids" en tegenover de 
massa der water-en-melk poeten, die Yntema's waardeering ge-
noten, een felle en jolige critiek kon geven, en poezie, zooals hij en 
zijn vrienden die verstonden.
Hij ging met dat plan in 't najaar van 1842 naar Utrecht, zocht 
daar allereerst Ten Kate op, dien hij ervoor won, dan ging hij naar 
den uitgever De Haas (firma Paddenburg & Cie), die al vroeger 
werk van hem had uitgegeven. Zoo kwam het tijdschrift tot stand. 
Ten Kate was er de ziel van ; hij verrichtte niet alleen de redactie-
werkzaamheden, maar hij heeft de meerderheid der bijdragen ge-
leverd, en: die bijdragen, die het tijdschrift zijn eigenaardig ka-
rakter hebben gegeven. We mogen ons dit herinneren; een later 
geslacht - speciaal Cornelis Paradijs - zal hem met zijn eigen 
munt betalen. Zoo gaat het in leven en litteratuur! Ja, Ten Kate 
is ook jong geweest! Het spoedig vergetend menschdom, dat 
gnuifde onder de kitteling der Grassprietjes, heeft den Cornelis, 
die dit glas voor aan de straat brak, als den origineelen litterairen 
kapotmaker beschouwd, maar de eigenaar van het glas, de statige 
spiegelruit van ds. Ten Kate's werken, was in zijn jeugd een even 
geestige ruitentikker geweest ; - het worde hier geenszins als een 
blaam vermeld; integendeel.
Van Ten Kate is o.a. de Voorzang, die een onovertroffen gees-
tige losheid in de satire toont; en die prachtige Huishoudelijke 
Vergadering van de Gids-redactie, gevolgd door de plechtige in-
stallatie van een nieuw lid, geinspireerd door de ceremonie aan 
het slot van Moliere's Malade Imaginaire, in meng-latijn van ge-
noeglijk-komischen val. Er zijn ook Piet-Paaltjes-achtige verzen 
van Ten Kate; er zijn epigrammen en grafschriften in den trant 
van den Schoolmeester; van Winkler-Prins vele vriendelijk-zach-
te en steeds melodisch-opmerkelijke verzen. Er zijn ook verzen - 
bij voorbeeld ,Bij den dood eens zeventienjarigen Jongelings" -, 
die den lateren Ten Kate, dien van de predikanten-poezie, doen 
voorvoelen.
Braga, het „tijdschrift heel op rijm!" bevat namelijk niet enkel 
satire. Er is ook werk van Dronrijp Uges, van Kretzer, die den 
tweeden jaargang voor 't grootste deel zou vullen; ook een enkel 
vers van J. A. Alberdingk Thijm.
BRAGA
657
Na een jaar ging het niet meer, en dichtte Ten Kate Braga's 
,,Vaarwel"
Dunne en dikke rijmelaren!
'k Gispte dertien maanden lang 
't Gillen van uw kattensnaren,
't Lollen van uw apenzang.
Droeg het vrucht ? Helaas, uw bende
Bruit nu dat men hoort noch ziet 
Alles, alles hat ein Ende --
Wortelvaste wansmaak niet. 
En daarom - ,
Wie den Moor wil blijven wasschen,
Braga grijpt zijn wandelstaf !
Hier gloeit toch wel een vonk van heilig vuur in ! Braga ging 
dood, maar herleefde dadelijk weer; in een tweeden jaargang, 
waarin dan de meeste bijdragen van Kretzer waren; - eigenlijk, 
naar Winkler Prins ons vertelt, van Kretzer, gecorrigeerd door 
De Hoop Scheffer. Maar deze tweede jaargang, die met Braga's 
definitief overlijden eindigt, staat verre bij den eersten achter.
De opgang, then het tijdschrift gemaakt heeft, blijkt uit de her-
haling van den naam op verschillende wijzen: een bloemlezing 
Bragiana,waarin meerdan de helftrvan het tijdschrift herdrukt werd 
(1853), die weer herdrukt in 1863 en, met een inleiding van Winkler 
Prins, die van ongeveer alle bijdragen de auteurs aanwijst, nog 
eens in 1883. Er is verder nog een en ander over Braga geschre-
ven 1). Voorts gaf ,Een Beunhaas in Bijschriften" (Ten Kate) in 
1859 een bundel ,Bragiaantjes en ander kleingoed" uit; in 1890 
verscheen nog weer eens een Braga Redivivus, met een aantal, 
enkele niet-onverdienstelijke, parodieen, nu op de Nieuwe-
Gidsers, o.a. het vermakelijke ,Bij den Dood van Lot", geschre-
ven naar aanleiding van Verwey's „In Memoriam Alberdingk 
Thijm"; - een parodie waarover Reboux en Muller zich niet 
zouden hebben to schamen. En dan is er nog een, voor zoover ik 
weet, laatste Braga: ,,,Braga op Walden" door N.N., van 1903; 
deze leste is niet de beste.
1) Door J. Tideman in „De Tijdspiegel" van 1854; door Servaes van Royen 
(„Braga-Studien" in het Nederl. Museum van 1875; Winkler Prins heeft hierop nogal 
wat critiek); door H. L. Berekenhoff in den Ned. Spectator (1877).
WALCH	42
658	LITTERATUUR
L i t t e r a t u u r

C. BUSKEN HUET, Nicolaas Beets ((Litt. Fant. II, blz. 103 en XIV, blz. 28). 
P. D. CHANTEPIE DE LA SAUSSAYE, Het leven van Nicolaas Beets (Haarlem, 
1906).
J. DYSERINCK, Nicolaas Beets (Haarlem, 1903).
ID., Herinneringen aan Nicolaas Beets (Utrecht, 1904).
G. VAN RIJN en J. J. DEETMAN, Nicolaas Beets 3 d1n. (Rotterdam, 1911-1916). 
A. VERWEY, Het leven van Nicolaas Beets (De Beweging, 1905, II, blz. 233). 
J. VAN DER VALK, Beets en zijn biograaf (Ons Tijdsehrift X, blz. 16). 
H. PH. 'T HOOFT, De student Beets (Haarlem, 1915). 
Id., Aanteekeningen uit het dagboek van Beets (Onze Eeuw 1915, IV, b1z. 411). 
E. J. POTGIETER, De Copieerlust des dagelijkschen levens (Kritische Studien,
I, biz. 351).
C. SCHARTEN, Beets-Hildebrand (De Gids 1914, III, blz. 421).
A. VERWEY, De Camera, een volksboek (De Beweging VI, I, b1z. 89).
L. VAN DEYSSEL, Nicolaas Beets' Camera Obscure (XXste Eeuw XI, II,
blz. 319).
E. KRUISINGA, Een zeventigste verjaardag (n.l. van de Camera Obscura) (Nieuwe 
Taalgids IV, blz. 38).
H. W. J. SCHREGEL, Stilistische en syntactische Beschouwingen over de Camera 
Obscura van Hildebrand (Amsterdam, 1933).
HUIE DRION, Balzac in het Holland van voor Tachtig (De Gids 1939, II, b1z. 321).
F. A. BRUNKLAUS, De humorist en volksdichter Beets-Hildebrand 1903-13 
Maart - 1928 (Ter gelegenheid van zijn 25sten sterfdag) (Boekenschouw XXI, 
b1z. 547).
C. VAN VOLLENHOVEN, Thorbecke en Hildebrand (Thorbecke over Geels be-
oordeeling van Hildebrands ,Vooruitgang") (De Gids 1931, III, biz. 424).
Bij het honderdjarig bestaan van de „Camera Obscura", in 1939, verschenen 
verschillende beschouwingen; o.a. in,,De Stem" (XIX,blz. 122), het,,Hollandsch 
Weekblad" (van 20 Mei, 10 Juni en 29 Juli), in ,Het Kind" (A. HALLEMA, 
Wat de „Camera Obscure" in het kind van zijn tijd prijst en in diens opvoeder 
afkeurt, blz. 195), in het ,Haagsch Maandblad" (II, b1z. 143), in „Stemmen des 
Tijds" (II, blz. 620), in „De Nieuwe Taalgids" (E. JONGEJAN, Een kijkje in het 
atelier van Hildebrand, b1z. 289), in ,Elseviers Maandschrift" (II, blz. 272), 
in,,De Gids" (IV, biz. 93), in ,Boekenschouw" (XXXIII, b1z. 241) en nog eens 
in „Stemmen des Tijds": P. J. MOLENAAR, Critiek op de Camera; II, b1z. 673).
M. VAN RHIJN, Nicolaas Beets en J. J. van Oosterzee (Stemmen des Tijds 
1940, 1, blz. 138).
M. BEVERSLUIS, Nicolaas Beets en zijn „Camera Obscure" (De Nieuwe Gids 
1940, 1, blz. 177).
G. J. GEERS, Romantiek in de „Camera Obscure" (Gulden Winckel, April 
1940, blz. 5).
C. C. VAN DE GRAFT, Beets' portret naar de Camera-uitgave geschetst (Stemmen 
des Tijds 1940, b1z. 556).
E. J. POTGIETER, Poezie van J. P. Hasebroek (Krit. Studien I, b1z. 188).
A. J. LuYT, Klikspaan's Studentenschetsen (Leiden, 1910).
J. DYSERINCK, Het studentenleven in de litteratuur (Amsterdam, 1908).
W. H. STAVERMAN, Bij het eeuwfeest van Klikspaan's ,Studententypen"
(Nieuwe Taalgids XXXV, blz. 25 en 63).
J. L. WALCH, Joachim Polsbroekerwoud (Boeken die men niet meer leest - 
Zutphen, 1930 - b1z. 38).
E. J. POTGIETER, Schetsen uit de Pastorij van Mastland (Krit. Studien II, 
blz. 70).
C. BUSKEN HUET, C. E. van Koetsveld (Litt. Fant. II, blz. 49).
J. M. ACKET, Van Koetsveld en De Pastorie van Mastland (De Gids 1908, I, 
blz. 313).
LITTERATUUR	659


J. DYSERINCK, Francois Haverschmidt (Schiedam, 1908).
A. A. VAN RIJNBACH, F. Haverschmidt en W. L. Penning Jr. (Ts. v. Ned. T.-
en Letterk. LI, blz. 270).
P. VAN VALKENHOFF, Francois Haverschmidt 1835-1935 (Boekenschouw, 
XXIX, b1z. 247).
M. BASSE, De Gedichten van den Schoolmeester (Taal en Letteren XI, b1z. 513). 
CORN. VETH, De Schoolmeester en de Ingoldsby Legends (De Nieuwe Gids 
1916, 1, b1z. 426).
WILLEM KLOOS, Over den „Schoolmeester" en zijn ,gedichten" (De Nieuwe 
Gids 1930, II, blz. 329).
A. HALLEMA, Een onbekend gedicht van den Schoolmeester ter eere van Prof.
Dr. E. B. Swalue (De Nieuwe Gids 1939, I, blz. 180).
H. HERMANS, W. Hecker (Gron. Volksalmanak 1910, blz. 1).
.A J. SERVAAS VAN ROOYEN, Het tijdschrift Braga (Navorscher, 85ste jg.,
blz. 49).
C. HAZEWINKEL, Bijdrage tot de fsychologie der Humoristen (Leiden, 1922). 
ELISABETH JONGEJAN, De humor-,,cultus" der Romantiek in Nederland (Zut-
phen, 1933).
HUET EN PIERSON

We hebben reeds eenige malen, in verschilllend verband, den 
naam van Coenraad Busken Huet (1826-1886) genoemd.
Huet was een ,intellectueel" in den volstrekten zin van het 
woord. Uit een geslacht van refugies, vertoont hij typisch-
Fransche trekken : een zin voor het geestige woord en de geestige 
wending, die het wel eens van den zin voor rechtvaardigheid bij 
hem wint; een met de jaren toenemende onmeedoogendheid 
tegenover wat hij afkeuren kan.
De Fransche litteratuur had reeds in zijn jeugd zijn hart. 
Hij - ook al - studeerde theologie; het is een prachtige studie 
voor wie de humaniora liefheeft ; het ongeluk is alleen maar, 
speciaal dan voor menschen als Huet, dat men daarna in 
den regel predikant moet worden, en de Hervormde Kerk in 
Nederland was een kring waarin hij kwalijk paste; hij die be-
weerde de Musset beter to kennen dan het Nieuwe Testament. 
Behalve de Musset vormden al in zijn studentenjaren de ,,Cause-
ries du Lundi" zijn meest geliefde lectuur, het werk van den 
grooten essayist, volgens wien de critiek ,une histoire naturelle 
des esprits" moest zijn.
Huet, die reeds in zijn studententijd eenigen naam had als 
schrijver van schetsjes (in 1853 uitgegeven in den bundel ,Rijp 
en Groen" door Trasybulus), werd althans geen dominee in de 
vaderlandsche kerk, maar Waalsch predikant ; to Haarlem. 
Hij was „modern" in den meest volstrekten zin van het woord. 
De ,Groninger richting" in de protestantsche theologie, zoo 
genaamd naar eenige hoogleeraren aldaar, van wie Petrus Hof-
stede de Groot eenigszins de aanvoerder, althans de voornaamste 
woordvoerder mag heeten, een beweging die het evangelie van 
de confessioneele dogmatiek der Nederduitsch Hervormde Kerk 
wilde bevrijden, had zich ook aan de Leidsche academie in-
vloedrijke adepten verworven, waar J. H. Scholten sedert 
1843 buitengewoon, sedert 1845 gewoon hoogleeraar was ; hij 
geldt als de geestelijke vader der moderne theologie. Die mo-
DE VAN LIMBURG BROUWERS	661
derne richting zal zich weldra ook in de litteratuur kenbaar 
maken ; geen wonder, waar, zooals we reeds zagen, in deze periode, 
als trouwens in vele perioden onzer geschiedenis, de predikanten, 
ook to dezen de opvolgers van de Katholieke geestelijken der 
Middeleeuwen, een zoo belangrijke plaats in ons cultureele leven 
innamen. Zoo verscheen in 1847 van den Groningschen hoog-
leeraar Petrus van Limburg Brouwer - hoogleeraar in de let-
teren, deze - een roman ,Het Leesgezelschap van Diepenbeek", 
die een waarlijk geestige belijdenis van het modernisme beduidt; 
de schrijver had voordien, classicist als hij was, een in Grieken-
land spelend verhaal ,Charicles en Euphorion", dat zich op de 
wijsbegeerte van Plato baseert, uitgegeven (1831) en zeven jaar 
later ,Diophanes" ; in 1843 „Een ezel en eenig speelgoed", een 
navolging van Lucianus' ,Ezel", door Apuleius in zijn ,Gouden 
Ezel", uitgewerkt 1) ; het „speelgoed" was een dialoog tusschen 
Faust en Mephistopheles. P. v. Limburg Brouwer is het type van 
den classicus, die evenwel ontvankelijk blijkt voor het nieuwe, 
al blijft hij nog wat huiverig tegenover de romantiek. Hij heeft 
ook veel belangstelling voor het tooneel getoond; was dan ook 
getrouwd met een dochter van Samuel Wiselius, een groot man 
in onze tooneelgeschiedenis, met wiens eenvoudige vermelding 
we evenwel waar het een overzicht van de schoone letteren be-
treft, kunnen volstaan. Een zelfde „Nathan"-geest als men in 
„Het Leesgezelschap van Diepenbeek" opmerkt, komt ons ook 
tegen uit den Oosterschen roman „Akbar" (1872) van Petrus 
van Limburg Brouwers zoon, Mr. P. A. S. van Limburg Brouwer; 
een boek dat bovendien getuigt van een groote kennis van Voor-
Indie, maar waarin wel al to zeer de ,verlichte" strekking hoofd-
zaak is, terwijl de personnages houten poppen blijven; het boek 
is, althans voor wie artistieke ontroeringen verlangt, to zeer een 
propaganda voor XIXde eeuwsche liberale theorieen. Twee 
jaartallen : in 1862 verscheen Flauberts ,Salammb6" ; tien j aar 
later kon to onzent „Akbar" mog gelden als een prachtwerk 
voor fijnproevers... Alleen Huet zag wel, dat het geen ideaal 
kunstwerk was; ofschoon hij zelf...
Laten we tot hem terugkeeren.
Hij was dan Waalsch predikant to Haarlem; more maiorum;
'l Die Ezel duikt vele malen in onze litteratuur op: Starings „Marco" (die reeds 
is 1832 verscheen), Louis Couperus' „De verliefde ezel".
662	COENRAAD BUSKEN HUET
zijn voorvaderen waren ook Waalsche predikanten geweest. Hij 
heeft in die jaren veel innerlijken strijd gehad, - en veel succes 
gehad, vooral bij den „beau monde", met zijn letterkundig 
goed verzorgde preeken, met welluidende stem voorgedragen; 
heeft ook wel ergernis gewekt door mondaine allure en wel 
eens ondeugende grappen. Hij bleef met liefde de letteren be-
oefenen, gaf nog een aantal schetsen uit; ook ,Brieven over den 
Bijbel", die den rechtzinnigen vrijwel schandelijk toeschenen.
In 1862 is er, naar zijn gevoelen, een to groot verschil in de 
opvattingen omtrent het geloof tusschen hem en zijn gemeente, 
dan dat hij langer daar predikant kon blijven. En hij blijft heele-
maal niet meer predikant; kiest den sinds-dien meer en meer 
gebruikelijken uitweg: werd journalist. Aan de ,Opregte Haar-
lemmer" ; tot 1868.
In dezen tijd ontwikkelt hij zich speciaal als criticus. Potgie-
ter, dien zijn Fransche geestigheid en de onbeschroomdheid van 
zijn critiek aantrekken, neemt hem in 1863 in de Gids-redactie 
op; hij krijgt daar een vaste rubriek, ,Kroniek en Kritiek". 
Daarin mocht hij naar eigen wil en welbehagen omspringen met 
de publicaties, die Potgieter beneden zijn maat vond; hij deed 
het met zwierige, maar ietwat vinnige scherpheid; verkwikt 
zich daartusschen-in met de lectuur van onze oude dichters, 
waarvoor Potgieter zijn belangstelling had opgewekt, ook met 
die van kunstwerken uit den vreemde, waarover hij steeds 
onderhoudend, maar niet steeds scherp onderscheidend schrijft. 
Speciaal is het opmerkelijk, dat hij weinig de waarde blijkt to 
gevoelen van verschillende goede Fransche schrijvers, die to dien 
tijde begonnen de aandacht to trekken; het best is hij, wanner 
hij zijn fijne opmerkingen maakt over die auteurs, wier waarde 
reeds algemeen erkend is.
Lang bleef hij niet in de Gids-redactie. In de Januari-aflevering 
van 1865 had hij twee artikelen geplaatst, die eenig schandaal 
verwekten; ook in den kring der redacteuren. In het eene werd het 
aan de Koningin opgedragen jaarboekje „Aurora" onderworpen 
aan een felle critiek, die werd voorgesteld to zijn uitgesproken 
door de koningin (Sophie) zelf en haar hofdames (,,Een Avond 
aan het Hof") ; in het andere, „De Tweede Kamer en de Staats-
begrooting", werd op minachtenden toon gesproken over Thor-
becke's redevoeringen, aan de liberalen afkeer van de volkssouve-
LI DE W YDE
663
reiniteit en van de democratie verweten, van Nederland gezegd, 
dat het feitelijk sedert 1848 een democratische republiek was 
met een vorst uit het huis van Oranje als erfelijken voorzitter.
Het eerste stuk werd - niet ten onrechte - zeer ongepast 
gevonden; aan het tweede ergerden zich de liberalen, niet het 
minst de liberale redacteuren van „De Gids", o.a. Buys en 
Quack, buiten wier medeweten het stuk geplaatst was. Potgieter, 
die daar wel van geweten en de beide stukken goedgekeurd had, 
verklaarde zich solidair met Huet, en trad ook uit de redactie; 
het aanbod, hem door de overige redacteuren gedaan, dat zij zich 
zouden terugtrekken en hem de leiding van het tijdschrift laten, 
beschouwde hij, ten onrechte, als niet ernstig gemeend.
Huet schrijft nu weinig critieken meer; besteedt een paar jaar 
aan een roman, Lidewyde, die door zijn realisme aan het groote pu-
bliek, en vooral aan de vromen, aanstoot zou geven ; wie aan realis-
me Been aanstoot neemt, kan dezen roman als kunstwerk ook kwa-
lijk waardeeren. In de eerste plaats - want dit is, van artistiek 
oogpunt gezin, het ergste bezwaar - het is verstandswerk; 
meer bedacht, dan gevoeld. Qua verhaal een vrij zonderling pro-
duct. Een Hollandsche roman, maar wel zeer onhollandsch van 
situaties en van karakters, wat dan op niet al to gelukkige wijze 
wordt verholpen door van een paar der voornaamste personen 
niet-Nederlanders to maken. Van een zelfs een anti-Nederlander. 
Dat is dokter Ruardi, die tegen het Nederlandsche volkskarakter 
een aantal tirades ten beste geeft, die Huet ongetwijfeld to 
berde bracht om de vaderlandsche burgerij to tarten ; - het 
onaangename is, dat ze voor een deel tergend juist zijn'). Maar 
voor een deel ook volkomen onjuist. Bijvoorbeeld waar hij zegt, 
dat er geen enkele Nederlandsche vrouw is - (het is waar, hij 
zegt het iets minder algemeen ; hij zegt : dat hij geen enkele 
Nederlandsche vrouw kent) -, die voegzaam de heldin van een 
roman zou kunnen wezen ; of waar hij de Nederlandsche schilders, 
inzonderheid Frans Hals en Van der Helst veroordeelt om hun 
onderwerpen. Maar uit artistiek oogpunt is het nog bedenkelijker, 
dat die uitspraken zoo onwaarschijnlijk klinken uit den mond 
van dezen dokter, een bijna pathologischen vrouwenliefhebber, 
die wel plezieriger bezigheden moest hebben, dan den ietwat
1) Men vindt verreweg het grootste deel ervan in het veertiende hoofdstuk van 
het tweede boek.
664
HUET ALS CRITICUS
onbenulligen held Andre - die hier de rol van den confident 
in de Fransche tragedie vervult, eenvoudig daar neergezet is, 
omdat er iemand moet zijn tot wien kan worden ontboezemd - 
dan dezen Andre Kortenaer die beschouwingen over de Neder-
landsche cultuurgeschiedenis toe to dienen. De quaestie is natuur-
lijk, dat Huet zelf ons zoo schrikkelijk veel aan het verstand heeft 
to brengen; liefst ons meteen eenigszins met zijn wereldwijsheid 
en zijn vernuft overbluffende. Voelde hij niet, hoe deze neiging, 
in die mate botgevierd, hem toont als ook niet zuinig onder 
den invloed zijnde van een van Nederlands ergste kwalen, een 
van de onelegantsche symptomen der halve-beschaving: de 
schoolmeesterij ? De - alweer to vernuftige - taal is ook menig-
maal allesbehalve fraai 1). De latere romans 2) van Huet schijnen 
ons aan hetzelfde euvel to lijden; het ontbrak hem aan fantaizie, 
aan hoogere speelschheid.
Die onvriendelijke uitingen aan het adres zijner, landgenooten 
waren Huets afscheid; hij gaat in 1868 naar Indie als redacteur 
van de Java-Bode, een conservatief blad, wat uiteraard weer 
veel critiek in het liberale kamp verwekte. Vier jaar later komt 
hij daar in het bezit van een eigen courant, het Algemeen Dag-
blad van Nederlandsch-Indie. Nu begint hij weer meer critieken 
to schrijven, gaat ook oude en nieuwe boekbesprekingen in bun-
deltjes,,Literarische Fantasieen en Kritieken" getiteld, uitgeven. 
Die boekbesprekingen verschijnen nu meestal eerst in zijn cou-
rant ; dit geeft een verklaring waardoor sommige een ietwat 
oppervlakkig karakter hebben, maar toch kan men zeggen, dat 
zijn oog over 't algemeen scherper zag dan dat van zijn meeste 
tijdgenooten. Doordat hij ver van de letterkundige coterieen 
vandaan, zat, viel het hem ook gemakkelijker, een onbeinvloed 
oordeel to hebben en het onbewimpeld uit to spreken. Van ver-
schillende toen in het moederland zeer gevierde letterkundigen, 
een Cremer, een De Veer, zag hij de zeer betrekkelijke waarde. 
Dit vervreemdde hem eenigszins van de letterkundige kringen; 
toen hij uit Indie terugkwam (in 1876), voelde hij zich in ons
') Wat zegt men van dezen zin, een der eerste van den roman: „Dc rijzende 
Julijzon moest op de weilanden, waaruit de laatste lecuwerik opsteeg om voor then 
dag zijn zwanenzang to zingen, de laatste dauwdroppels nog van de grasscheuten 
drinken". Wekt deze rare beelden-galerij een teere morgenstemming?
1) „De familie Bruce", „Jozephine" en „Robert Bruce's leerjaren" (1875-1877) 
een eerst twaalf jaar na zijn dood uitgegeven cyclus.
HET LAND VAN REMBRANDT	665
land niet op zijn plaats; en men stootte hem af; de leerstoel 
voor aesthetica en kunstgeschiedenis, die de nieuwe wet op 
het Hooger Onderwijs in 't vooruitzicht stelde, wordt hem niet 
aangeboden; - later, in 1884, zal men hem ook passeeren bij 
een benoeming als hoogleeraar in de Nederlandsche letterkunde 
to Leiden. Zijnerzijds heeft hij niet veel met ons land en ons 
yolk op, verwacht er ook niet veel goeds meer van ; in een brief 
van 1879 aan Mevrouw Bosboom-Toussaint noemt hij de Neder-
landers „een uitgedoofd yolk"; - Potgieter, die veel meer hart 
had dan Huet, meer hoop en vertrouwen ook, heeft eveneens aan 
't slot van zijn leven - hij stierf elf jaar eerder - aan de toe-
komst van Nederland gewanhoopt. En toch kiemde er, vooral in 
Huets laatste levensjaren, veel dat wel hoop kon wekken. Hij 
heeft de opleving niet gevoeld, was wellicht ook to sceptisch 
geworden om er ontvankelijk voor to zijn.
Hij komt tot de conclusie, dat hij zich nog maar 't best to 
Parijs bevindt. Daar brengt hij dan grootendeels zijn verder 
leven door. Hij heeft nu meer tijd voor studie; het resultaat blijkt 
o.m. in zijn werk over ,Oude Romans" - o.a. over Wolff en 
Deken en haar buitenlandsche tijdgenooten. Zijn omvangrijkste 
werk was ,Het Land van Rembrandt" (1882-1884), met den 
ondertitel ,Studien over de Noordnederlandsche beschaving in 
de XVIIde eeuw". De opzet van het boek is elegant: als inleiding 
geeft hij een schets van de beschaving in de vier voorafgaande 
eeuwen, telkens als middelpunt een karakteristiek vertegen-
woordiger van die eeuw kiezend. Een bijzonder mooi opstel is 
dat over Erasmus. Van de XVIIde eeuw zelf behandelt hij achter-
eenvolgens ,Het Geloof", „De Handel", „De Wetenschap en 
de Letteren", „Zeden en Personen" en „De Kunsten". Het werk 
bevat wel vele to boude conclusies en generaliseeringen - deels 
weer „pour epater le bourgeois" -, maar de fijne opmerkingen 
en de boeiende stijl maken het toch tot een boek, waarin men 
zich telkens weer geinteresseerd, en geamuseerd, verdiept.

Huet heeft, door den invloed der Tachtigers, die zich bij hem 
aansloten wat spot en minachting ten opzichte van het toen in 
fleur zijnde litteratorengeslacht betreft, op een grondslag van 
negatie dus, een breeder bekendheid behouden dan Allard Pierson 
(1831-1896) ; Pierson had to dezen zijn zachtmoedig oordeel
666	HUET EN PIERSON
tegen zich. Huet en Pierson leenen zich, zeker niet minder dan 
Cats en Huygens 1), voor een vergelijking; C. G. N. de Vooys 
heeft die vergelijking uitgewerkt in zijn rede: „Allard Pierson 
naast en tegenover Conrad Busken Huet" 2). ,Naast en tegen-
over". Een moment voor wat ons hen ,tegenover" elkaar doet 
zien, en het wezenlijkste, duidden we al aan. Maar de vergelijking 
zou haar belang missen, konden we niet ook veel gemeenschap-
pelijks noemen. Beiden moderne theologen, zij het van verschei-
den groeibodem, beiden met letterkundige en populariseerende 
neigingen; met min- of meer geslaagde schetsen debuteerend; in 
den roman geen van beiden overtuigend geslaagd; Pierson - 
laten we dit vasthouden - met bovendien onmiskenbaren dichter-
lijken aanleg. De beide moderne - Waalsche - predikanten 
treden ongeveer gelijktijdig af, en dan gaat Huet in de - litte-
raire - journalistiek, Pierson beoefent, met litterairen smaak, 
de wetenschap. Voor Huet komen aan het slot van zijn leven 
nog eenige jaren van studie - en steeds meer vervreemding 
van zijn yolk - in den vreemde (Parijs), Pierson is lange jaren 
een niet alleen geeerbiedigd, maar ook een wezenlijk bemind 
sieraad van de Amsterdamsche universiteit, als hoogleeraar in 
de aesthetica en in de geschiedenis der kunst en der nieuwere 
letterkunde; excusez du peu... Een man van algemeen gezag 
en aanzien, die niet alleen door lezingen en artikelen populair 
bleef, maar ook door vele bemoeiingen anderszins, b.v. in zake 
de Tooneelschool.
We konden ook de gemeenschappelijkheden kwalijk opsommen 
zonder meteen weer to duiden naar eenige karakteristieke verschil-
len. Die lagen in kiem in beider afkomst en karakter. We kunnen, 
na het voorafgaande over Huet, bij het aangeven dier inner-
lijke en uiterlijke factoren, ons voornamelijk tot die betreffende 
Pierson bepalen. Hij was opgegroeid in den kring van het reveil; 
heeft later bij verschillende gelegenheden 3), eenige, men mag wel 
zeggen : heilige, in elk geval hem heilige, herinneringen aan 
Da Costa gegeven; - maar ook, welk een angsten heeft dat 
pietisme, waarin Gods gerechtigheid niet zelden als gruwelijke
1) Zie hierv66r b1z. 319.
2) Uitg. Allard-Pierson-Stichting (Groningen, 1941).
3) In „Intimis" en in zijn studie ,Over Opzoomer" (1893).
PIERSON
667
wraak op den zondaar werd voorgesteld, door zijn ontvankelijk 
gemoed doen vlagen...1).
In zijn studententijd, to Utrecht, trouwens ook reeds daar-
v66r, gaat zijn belangstelling vele kanten uit ; van zijn acade-
mische leermeesters heeft Opzoomer, de man van de proefonder-
vindelijke wijsbegeerte, den grootsten en een beslissenden in-
vloed op zijn leven uitgeoefend, waardoor hij vatbaar werd voor 
Scholtens bijbelcritiek. Het is merkwaardig en kenschetsend, 
dat die critiek bij hem geruimen tijd kon samengaan met die 
mystische religieusiteit van zijn aanleg en van zijn jeugd, die hem 
trouwens nooit geheel ontvallen is; alle geestelijk leven was voor 
hem, voor wien de band tusschen geestelijke gesteldheid en kerk-
leer altijd weinig beteekend heeft, en in den loop der jaren steeds 
minder zou gaan beteekenen, religie, in den letterlijken zin van het 
woord. Als na zijn studie de kleine - zeer kleine - Protestant-
sche gemeente to Leuven aan zijn zorgen wordt toevertrouwd, 
en hij daar, uiteraard, meer van ... niet alleen de ,praktijken", 
maar ook van de wezenlijke praktijk van het Roomsch Katho-
licisme ziet, en van zijn genegen waarneming van een en ander 
in zijn ,Pastorie in den Vreemde", de verzameling schetsen die 
later, omgewerkt, ,Intimis" zou heeten, getuigt, wekken zijn 
gevoelens to dezen in het vaderland verontwaardigde verbazing; 
- ze kunnen, wie Pierson's contemplatieven, adogmatischen 
aard begrijpen, niet verwonderen. Daarna wordt hij predikant 
to Rotterdam. In die periode, van zijn 26ste tot zijn 33ste jaar, 
voltrekt zich in hem een belangrijk proces: hij wordt zichzelf, 
dat wil in dit geval zeggen : hij gaat gevoelen, dat hij niet meer, 
althans als leider, in de kerk thuishoort. Modern was hij to 
Rotterdam van den aanvang af, welbewust 2) ; de vroomheid 
van zijn jeugd, zij het in andere nuance, zal hem bij blijven; 
met haar oude vormen voelt hij to moeten breken. Zijn ,Rigting


1) Oudere Tijdgenooten II (Amsterdam 1904) blz. 75 vgg.
2) Hij getuigt dat in een brief van 3 November 1857 aan Da Costa: ,Ik heb mij 
steeds, en in mijne geschriften en op den preekstoel, geheel uitgesproken, als staande 
geheel aan de zoogenaamde liberale zijde, en" - voegt hij eraan toe - ,kan geen 
oneerlijkheid zien, wanneer ik voor mijne volstrekt liberale beginselen evenzeer als 
voor mijne liefde voor God en Christus uitkom". Dit in antwoord op een min-
of meer terechtwijzenden brief van Da Costa. (Aangehaald bij K. H. Boersema, 
"Allard Pierson, Eene Cultuur-Historische Studie", 's-Gravenhage 1924, blz. 92). 
Die liefde voor God en Christus zal Da Costa ook wel niet voldoende bevredigd 
hebben!
668	VAN PREDIKANT TOT AESTHETICUS
en Leven" belijdt die breuk. Dat boek verschijnt in 1863. Er was 
trouwens al een en ander in then geest voorafgegaan; - ik denk 
bepaaldelijk aan het artikel ,Waardeering" in „De Gids" van 
1861 1), dat feitelijk wel van een volkomen agnosticisme getuigt. 
In 1865 neemt hij afscheid van zijn gemeente, zijn laatste ge-
meente. Ook de moderne richting waartoe zijn verstand hem 
gebracht heeft, bevredigt zijn gevoel nu niet meer. Van het supra-
naturalisme is hij tot het humanisme gekomen.
Er waren aan de openlijke breuk verschillende duidingen 
voorafgegaan ; en met enkel geschriften en voordrachten, die los-
wording van de theologische belijdenis beteekenden, ook een-
en-ander dat van een nieuw uitgangspunt van levensbeschouwing 
getuigt; b.v. de redevoering over „De beteekenis der Kunst voor 
het zedelijk leven", uitgesproken in een vergadering der Academie 
van Beeldende Kunsten to Rotterdam (1862). Hier zien we een 
overgang van Pierson, den humanistischen theoloog, naar Pier-
son, den religieuzen humanist. Hij vestigt zich nu weldra to 
Heidelberg, waar hij een privaat-docentschap aanvraagt, en 
waar men hem, na eenig kerkelijk-politiek geharrewar, eerst 
dat, weldra een professoraat toekent; hij doceert hier ,,Religions-
philosophie" en geschiedenis van den godsdienst, houdt ook 
veel voordrachten, o.a. weer over de zedelijke behoeften van het 
schoonheidsgevoel; - steeds zit hij - mogen we zeggen: in 
den knoop? - tusschen ethisch en aesthetisch. Hij houdt ook 
een paar preeken, werkt aan zijn, in Rotterdam op touw gezette 
,,Geschiedenis van het Roomsch-Katholicisme tot op het Concilie 
van Trente". Maar in zijn omgeving. voelt hij steeds meer, 
nooit thuis to zullen raken; hij ergert zich aan de combinatie 
van veel eten en drinken ter eene, en sentimentaliteit ter andere 
zijde; deze menschensoort dunkt hem onwaar.
Hij vestigt zich dan to Utrecht, waar hij zich aan de studie 
wijdt, ook ongemeen veel publiceert; Pierson was iemand, die 
behoefte had, zich to uiten, menschen toe to spreken, zij het in 
courantenfeuilletons, die in die dagen voor een hooggeleerde nog 
nauwelijks als een oorbaar debouche golden. In hem vereenigen 
zich - zeldzaam verschijnsel to onzent - waarachtige studie en 
voortreffelijk gestileerde, populaire voordracht; die ook den 
humor niet mist en telkens treft door rake qualificatie. Een-
1) I, blz. 663. Opgen. in Verspr. Geschr. Derde Reeks II.
PIERSONS HUMOR
669
voudig is ook zijn stijl, althans in zekere mate; - de zin voor de 
breede periode verlaat hem, den geboren kanselredenaar, maar 
bij wijlen. In deze jaren geeft hij ook zijn ,Eene levensbeschou-
wing" uit, een welsprekend en onomwonden getuigenis, dat zijn 
idealisme alle banden met het supranaturale verbroken heeft. 
We spraken van zijn humor. Dit diep-ernstige boek bevat er 
de fijnste staaltjes van. „Een dichter in ons midden heeft ge-
zongen, dat hij zijne kinderen liever niet had, wanneer hij ze niet 
voor eeuwig had. Deze behoefte aan eeuwige kinderen schijnt mij 
onbescheiden. Een ander dichter heeft een onbepaald vertrouwen 
uitgedrukt, immers de overtuiging, dat al de haren van ons hoofd 
geteld, en zij dus het voorwerp zijn van een altijd zorgende 
voorzienigheid, die ons wel bewaakt. Deze behoefte aan gedekt to 
zijn tegen alle mogelijke gevaren schijnt mij onbescheiden. Een 
derde kan niet leven zonder eene beschouwing der wereld, waarin 
alle raadselen en wanklanken zijn opgelost, zonder een overtui-
ging, die hem alles goed doet noemen, wat er ooit gewerkt is, 
wordt of zal worden. (,,'t Is wijs en goed, al wat Gij werkt"). 
Deze behoefte aan een volkomen verzoening met al wat bestaat, 
een verzoening die mij met alles vrede zou doen hebben en mij 
het recht zou geven, om mij met voile verzekerdheid omtrent 
de toekomst van ons geslacht, over to geven aan een macht tot 
wie ik slechts heb to bidden: Uw wil geschiede! zulk een behoefte 
schijnt mij onbescheiden." De ironie blijft bij dat alles in een 
volkomen juiste verhouding tot den ernst van het betoog. En 
ze is, voor wie zich rekenschap geeft van wat die ironie beteekent 
aan zelf-geleden verlies, niet zonder weemoed, en vooral niet 
zonder mannelijkheid.
In September 1877 wordt hij dan tot hoogleeraar to Amsterdam 
benoemd, in een combinatie van ,opdrachten" - we noemden 
ze hiervoor - die men waarschijnlijk kwalijk zoo breed had dur-
ven maken - ofschoon de Amsterdamsche universiteit to dezen 
nog lange jaren heel wat heeft aangedurfd -, als men niet dezen 
functionaris voor oogen had gehad. Hij heeft hier, in en buiten de 
universiteit, in het hart nu weer van zijn vaderland, een groot 
veld van werkzaamheden gevonden. Discens et docens heeft hij 
hier al zijn faculteiten, negentien jaarlang, ten voile ontplooid 1).
1) Ook de weinige jaren voor zija komst to Amsterdam opgerichte Tooneelschool 
heeft van zijn belangstelling en zeer direct van zijn aesthetische kennis geprofiteerd,
670	ZIJN CULTUURHISTORISCHE ESSAYS
We meenden over deze figuur, die een van de belangrijkste 
symptomen en vertolkers is geweest van het XIXde-eeuwsche 
levensgevoel, uitvoeriger to moeten zijn, dan men gewoonlijk in 
handboeken over de letterkundige geschiedenis over Pierson is; 
- gemeenlijk gaat hij daar schuil achter den opzichtig-
schitterenden Huet. Toch, hij heeft in zijn essays op letterkundig 
gebied met zijn zachteren, overwegenden aard, die niet voor 
alles op spits-geestige qualificatie uit was, over allerlei figuren 
belangrijker dingen - en 66k in schoonen vorm - gezegd dan 
zijn grimmige confrater. Wat we van zijn leven schreven, mag dat 
begrijpelijk hebben gemaakt. Nu, dat hij over een Da Costa 
dieper-begrijpende dingen zegt, mag men vanzelfsprekend noe-
men, terwijl zijn ,Oudere Tijdgenooten" met zijn ,Willem de 
Clercq naar zijn dagboek" nog onze voornaamste kenbronnen van 
de Reveilbeweging zijn. Maar ook over de klassieken heeft hij 
zeer belangrijke studies geleverd, over Goethe fijne opmErkingen 
gemaakt, en over Shakespeare. Macaulay heeft zijn bijzondere be-
langstelling gehad; hij heeft hem vertaald en in een paar voox-
treffelijke essays gekarakteriseerd. En welk een b€langrijke 
studies over Calvijn; al worden ze buiten de theologische kringen 
thans weinig meer gelezen. Meer figuren uit de theologische we-
reld behandelt hij ; en theologische quaesties; - waar hij toch nooit 
afstand van heeft kunnen nemen. Zijn werk, dat altijd resulteert 
uit zijn eigen vizie, dat, met een grondtoon, steeds zijn persoon-
lijkheid toont, zooals de besproken boeken en figuren anderzijds 
steeds tot de ontwikkeling van die persoonlijkh€id hebben bij-
gedragen, geeft een encyclopaedisch beeld van de naar universeel 
inzicht strevenden ,modernen" XIXde-eeuwschcn geest. Op 
het laatst van zijn leven is hij begonnen aan een grootsch werk, 
dat de samenvatting van al zijn studie moest worden : de wordings-
geschiedenis van onze beschaving. Ond€r den algem€EnEntitel 
,,Geestelijke Voorouders. Studien over onze beschaving" 
verscheen in 1887 „Israel", in 1891 en '93 kwamen het eerste
al heeft hij misschien niet in voldoende mate de waarde van dit instituut als vak-
school erkend. De tijd heeft evenwel, naar het mij voorkomt, zoowel zijn eischen van 
beschaving als die van het „vak" - een als zoodanig toch ook waarlijk wel ongemeen
beschavend en fijnst-psychologisch inzicht gevend „vak" - in vervulling doen 
gaan. Althans dat meen en hoop ik. Intusschen, dat hij zich voor het ,comedianten-
volk" interesseerde, in then tijd, mag gelden als een nieuw blijk van zijn zelfstandig 
peilenden en waarden-schattenden geest. Dat kan men ook zeggen van zijn relatie met, 
zijn waardeering voor een man als Domela Nieuwenhuis.
GEDICHTEN EN ,INTIMIS"	671
en tweede deel van ,Hellas" uit; het eerste deel studien over 
het epos, de historiografie en het drama bevattend, het tweede 
deel handelend over de wijsbegeerte en de - beeldende - kunst. 
Een eerste aflevering over,, Het Hellenisme", in hetzelfde jaar, was 
het laatste aandeel tot dezen arbeid;K. Kuiperheeft dien voltooid.
We poogden in het voorafgaande de beteekenis van Allard 
Pierson to schetsen; het is in ons kader eisch, nog iets to zeggen 
over zijn zuiver belletristische werkzaamheid. Daar zijn dan zijn 
,,Een pastorie in den Vreemde" (1857), tot ,Intimis" (1860) 
omgewerkt en herinneringen aan zijn verblijf en werkzaamheid 
to Leuven bevattend, dan de driedeelige roman „Adriaan de 
Merival" (1866) en zijn gedichten. Wat de gedichten betreft, 
Pierson heeft er reeds als student geschreven. In 1882verscheen 
een lijvig boekdeel ,Gedichten" : ,Uit den Koran", ,Firdusi's 
Wijsheid", ,Esther", een dramatisch fragment, naar Grillparzer", 
,,Vondeliana", 63 oorspronkelijkegedichten, „Antieke gedachten" 
(naar Pindarus), ,Mithridates", treurspel in vijf bedrijven, naar 
Racine". Voorts heeft hij in de jaren 1878 en 1879 voor zijn kin-
deren een vijftigtal liederen geschreven, die op melodieen der 
Evangelische gezangen Zondagsmorgens werden gezongen en 
daarom door hen Zondagsliederen werden genoemd. Toen in 
het voorjaar van 1931 de herdenking van den 100sten geboorte-
dag van Pierson veel belangstelling had gevonden, gaven die 
kinderen, - intusschen lang geen ,kinderen" meer! - deze 
liederen in een kleinen bundel uit. Dat Pierson gedichten schreef 
- ook in zijn „Adriaan de Merival" zijn er verschillende, op 
naam van den held van den roman gesteld, ingevoegd -, duidt 
op een lyrisch element in hem, dat weer een karakteristiek ver-
schil met Huet aangeeft; maar als poezie is hun waarde gering; 
ze zijn bedenkelijk rhetorisch. Alleen onder die laatste verzen, 
die hijzelf niet uitgaf, die Zondagsliederen, zijn er, die, al voelt 
men ook bier meer welluidende stichting dan stichtende wellui-
dendheid, toch het hart treffen. Het pleitalweervoordenmensch 
Pierson, dat hij hier het beste gaf voor zijn eigen binnenkamer!
Zijn proza. - Men heeft „Een Pastorie in den Vreemde" en,,Inti-
mis" in de jaren van hun ontstaan zeer geprezen- en dat er vijf 
drukken in vijf-en-twintig j aar van verschenen,getuigt van popula-
riteit -; toch, van welk een goede menschelijkhe id ze ook getuigen, 
we kunnen deze schetsen kwalijk volkomen genieten.Er zijn stukj es
672	ADRIAAN DE MERIVAL
aardig, eenvoudig verhaal in, maar wat den jongen Pierson 
nog to veel ontbreekt, is de eenvoud. Men voelt, dat hij, die in 
zijn ,beschouwend" werk, hoewel dat in zijn eerste periode ook 
niet vrij is van rhetorische wendingen, toch blijkbaar streeft naar 
zakelijk-zuivere zegging, deze schetsjes-in-den-praattoon meer 
als „liefhebberij" to boek stelde; de praattoon blijft to zeer de 
toon van den tot zijn gehoor gemoedelijk afdalenden pastor; 
hij had van zijn geliefden en zoo goed door hem begrepen Goethe 
het adagium „bilde Kiinstler, rede nicht" beter voor oogen en 
dieper in het bewustzijn mogen houden. Mijn bezwaar komt hierop 
neer: we verdragen kwalijk meer deze zelfgenoegzaamheid, hoe-
veel waarachtig vrooms en goeds en ook zelfs geestigs - maar 
dan is de geestigheid niet zelden to nadrukkelijk - hierin ook... 
verborgen zijn.
,,Adriaan de Merival" is ongetwijfeld, al is het als roman 
maar een wonderlijk fantastisch bedenksel, het beste dat Pierson 
aan belletrie gegeven heeft. Vernuftige vinding is er in de intrige 
aanmerkelijk meer dan psychologische ontwikkeling; enkele der 
personnages - vooral Colin Plate - zijn al to ,boekige" typen. 
Maar per slot van rekening is er in dit lange verhaal, van meer 
dan 900 bladzij den, met al zijn verzen, brieven en lange gesprekken 
iets, dat ons innig treft : we krijgen een zuiver beeld van den strijd 
in Pierson's gemoed-en-verstand, en ook - wat belangrijker is: 
van den strij d der geesten in zijn tijd. De jonge, moderne theoloog, 
die de held van dit verhaal is, vervangt een j aar Lang als hulp-
prediker een zieken, orthodoxen predikant in een provinciestad. 
Dat wordt alleszins een leerjaar voor hem; zijn belevenissen, zijn 
gesprekken, die den wezenlijken inhoud van dezen roman uit-
maken, zijn ook voor den lezer een leering. Men zal zelden, 
indien ooit, ergens anders zoo zuiver de verschillende geestelijke 
gesteldheden van het derde kwart der XTXde eeuw weergegeven 
vinden, als in de personnages van dezen roman, waarvan die 
welke het meest onze aandacht vragen, alle door-en-door eer-
lijke en goedwillende menschen zijn. Dat zijn dan vooral de ortho-
doxe vrouw van den zieken predikant, Anna van Grave, en de 
even nobele en eerlijke humanistische vrijdenker, Dr. Beelen, de 
directeur van een provinciaal krankzinnigengesticht. De ge-
sprekken, vooral die van Adriaan met Dr. Beelen, over het geloof 
en die met Ds. van Grave over de orthodoxie, en Beelens betoog
PIERSON	673
over Goethe en Shakespeare op den leesavond, met Anna's 
diepgevoeld verweer daartegen, zijn buiten proportie wat het 
verhaal betreft, ongetwijfeld, maar op zichzelf buitengewoon 
bekoorlijke, voor ons, redeneerende en theologiseerende Neder-
landers zeer belangwekkende lectuur... En dat is misschien wel 
voldoende ; zij het, dat het naar Pierson's meening een niet vol-
doende lof is. Ook heeft hij wel eenige andere vaderlandsche 
figuren en toestanden aardig getypeerd: den klein-burgerlijken 
van Priggele bijvoorbeeld, den onbeholpen Ds. Plate, modern 
maar ,schipperend", diep-ongelukkig als wader, maar toch 
niet ten voile verbeeld als de comisch-tragische figuur, die hij 
waarschijnlijk bedoeld werd to zijn. Bij het verhaal van eenige 
huisbezoeken valt ons op, dat de Merival, (de 35-jarige Pierson!) 
zich menschelijker en eenvoudiger tot zijn gemeenteleden ver-
houdt, dan de pastor-in-den-vreemde dat deed. De quaestie 
van het al of niet optreden van den modernen Prof. van Maanen, 
die gemodelleerd is naar Scholten, maar wel in erg dwependen 
toon behandeld wordt, is ook een heerlijk-typisch staaltje van 
XIXde-eeuwsch-kerkelijk leven. Maar het belangrijke in den 
roman is de „held", met gelijke sympathie staande tusschen 
Anna van Grave en Dr. Beelen ; tusschen wat Pierson, als hij dit 
schrijft, geweest is en nog niet is.
L i t t e r a t u u r
C. HASSELAAR (,Ievr. Huet-van den Tholl), Een Schrijversleven (De Gids 
1880, 1, b1z. 409).
C. BUSKEN HURT, Brieven (Haarlem, 1890).
A. PIERSON, C. B. HUET (De Gids 1890, 11, b1z. 177).
CH. M. VAN DEVENTER, Lidewyde (Holl. Belletrle 1, biz. 25).
A. G. VAN HAMEL, Coenraad Busken Huet (Mannen van Beteekenis, XVIII). 
H. P. G. QUACK, Coenraad Busken Huet (De Gids 1886, II, b1z. 297). 
ALBERT VERWEY, Brieven van Huet aan Van Vloten (XXe Eeuw 1902, II, 
b1z. I en 152).
S. A. NABER, Coenraad Rusken Huet (Vier Tijdgenooten; Haarlem, 1894, 
b1z. 1).
J. A. ALBERDINGK THI1M, Coenraad Busken Huet (Dietsche Warande, Nieuwe 
Reeks, V, b1z. 379).
WILLEM KLOOS, Coenraad Busken Huet (Nieuwere Litt. Gesch. 1, b1z. 131, 
II, b1z. 149 en 195, III, b1z. 164).
L. VAN DEYSSEL, Lideuiyde (Verzamelde Opstellen I, biz. 149).
J. L. WALCH, Lideuwyde (Boeken die men met meer leest - Zutphen, 1930 - 
b1z. 142).
J. B. MEERKERK, Coenraad Busken Huet (Haarlem, 1911).
FRANS COENEN, De rornans van Busken Huet (Gr. Nederl. 1916, II, b1z. 612). 
J. VAN VLOTEN, Busken Huet en zijne tegenstanders (Levensbode, 1865, biz. 132)
wALCH	43
674
LITTERATUUR
L. KOCH, De Musset, Feuillet, Turgenjef en Busken Huet's Lidewyde (Nieuwe 
Taalgids XXII, blz. 80).
C. BusxEN HUET, Brieven aan E. J. Potgieter, uitg. door A. Verwey (Haarlem, 
1925).
J. BERG, Brieven van dlevrouw .4nne Busken Huet aan nlej. Sophie Potgieter
(Nieuwe Gids 1926, II, blz. 207, 263, 454, 525 en 617, en 1927, I, b1z. 71 en 165). 
J. SAKS, Busken Huet en Potgieter (Rotterdam, 1927). 
H. T. COLENBRANDER, Aanteekening over Huet (De Gids 1925, III, blz. 249). 
J. TIELROOY, Antwoord aan Prof. Dr. H, T. Colenbrander in sake Huet (De
Stem, 1925, blz. 718).
J. TIELROOY, Conrad Buskers Huet et la littdrature franfaise (Paris, 1923). 
J. J. SALVERDA DE GRAVE, Taal en cornpositie bij Busken Huet (Nieuwe Taal-
gids, XXI, blz. 1).
COENRAAD BUSKEN HUET, Vijf portretten van Nederlanders, mtg. door W. H. 
Staverman in de Bibliotheek der Ned. Letteren (Amsterdam, 1940).
Brieven van Co. BUSKEN HUET aan A. H. Bisschop Grevelink, uitg. door J. 
Saks (P. Wiedijk), met inl. en aant. (Gr. Nederl. 1928, I, blz. 542 en 645, II, 
blz. 285, 394 en 528).
P. VAN VALKENHOFF, Conrad Busken Huet (t 1886) (Boekensehouw, XXX-
1936, b1z. 11).
H. BRUCH, Conrad Busken Huet, een voorlooper (Nederland 1941, blz. 204). 
LODE BAEKELMANS, Alfons de Cock en Coenraad Busken Huet (Versl. enMeded. 
Kon. Vlaamsche Academie 1942, blz. 449).
C. HUBER, P. van Limburg Brouwer (Groningen, 1848).
P. VAN LIMBURG BROUWER'S Het Leesgezelschap van Diepenbeek is het laatst
uitg. door Jan de Vries in de Bibl. der Ned. Letteren (Amsterdam, 1939).
H. KERN, P. A. S. van Limburg Brouwer (Ned. Spectator 1873, blz. 59).
J. C. ZIMMERMAN, P. A. S. van Limburg Brouwer (De Gids 1873, I, blz. 500). 
C. BusKEN HUET, P. A. S. van Limburg Brouwer (Litt. Fant. XVI, blz. 42). 
P. A. S. VAN LIMBURG BROUWER's Akbar is het laatst uitg. door P. N. van 
Eyck in de Bibl. der Ned. Letteren (Amsterdam, 1941). 
J. VAN VLOTEN, Pierson en zijn bestrijders (Levensbode III, 1866, blz. 73). 
A. VERWEY, Bij den dood van Allard Pierson (Tweemaand. Ts. II, IV, blz. 327). 
S. A. NABER, Allard Pierson herdacht (Amsterdam, 1897). 
C. G. N. DE Vooys, .4llard Pierson's Verspreide Geschriften (De Beweging V,
II, blz. 40 en' 158).
K. H. BOERSEMA, Allard Pierson (Den Haag, 1926).
HERBERT PIJNACKER HORDIJx, Allard Pierson et son temps (Geneve, 1916). 
A. DE GRAAF, Allard, Hendrik en Nicolaas Pierson (Zeist, 1929).
C. G. N. DE Voovs, Allard Pierson naast en tegenover Conrad Busken Huet
(Groningen, 1941).
W. W. VAN DER MEULEN, Allard Pierson, 1831-1931 (Vragen van den Dag, 
1932, blz. 3).
W. KRAMER, Allard Pierson als stilist (Nieuwe Taalgids XXXVI, blz. 49). 
K. H. BOERSEMA, Allard Pierson (als wijsgeer) (Ts. v. Wijsbegeerte, XXXVI, 
blz. 22).
ANDERE SCHRIJVERS VOOR ,.TACHTIG"

Bij de in de voorafgaande hoofdstukken besproken schrijvers 
sluiten zich eenigen aan, die nuanceeringen van de besproken 
levensrichtingen vertegen woordigen.
Daar is Carel Vosmaer (1826-1888), een romanticus, een 
Haagsch romanticus; na eenige betrekkingen bij de rechterlijke 
macht to hebben vervuld, leefde hij van zijn 34ste jaar of ambte-
loos in Den Haag, waar hij deel uitmaakte van den Spectator-
kring. „De Nederlandsche Spectator", in 1856 opgericht, was 
een aardig liberaal weekblad ; de Oude Heer Smits (Mark Prager 
Lindo) was de stichter, in 1860 werden de ,Konst- en Letterbode" 
en „De Tijdstroom" erin opgenomen; bij den uitgever, Martinus 
Nijhoff, vereenigden zich nu elke week op den „Spectator-avond", 
de medewerkers, die bet karakter allengs modificeerden; Bak-
huizen van den Brink, Campbell, de veelzijdig ontwikkelde en 
beminnelijke onderbibliothecaris, na 1869 bibliothecaris, van 
de Koninklijke Bibliotheck, Cremer, Keller, werkten mee. Bak-
huizen is nu de leider, na zijn dood Vosmaer, die als,,Flanor" zijn 
,,Vlugmaren" in dit blad schreef, fleurige, soms hartstochtelijke, 
niet al to diep gaande beschouwingen over kunst en letteren. Hij 
had van huis uit - zijn vader, directeur van de Landsdrukkerij, 
was een ,bel esprit", die vooral in klassieke letteren en wijsbe-
geerte belang stelde - smaak en liefde voor de letteren meege-
kregen, ook voor de moderne. Behalve zijn „Vlugmaren" in 
den Spectator schreef hij in verschillende tijdschriften schetsen en 
gedichten; vele daarvan vereenigde hij in zijn,,Vogels van diverse 
pluimage" (1872-1875) ; in 1887 gaf hij een bundel ,Gedichten" 
nit. Romanticus, naar we zeiden, van aanleg, streeft hij naar 
Apollinisch bedwang. Een vurig bewonderaar der Grieksche 
kunst is hij steeds geweest en gebleven; ook de kunstgeschiedenis 
had zijn groote belangstelling; in 1863 schrijft hij een thans, na 
de studien van vele groote specialisten, verouderd, maar in zijn 
tijd voortreflijk boek over Rembrandt, in bet Fransch. Filozoof 
ook bleef hij ; in bet godsdienstige modern. Hoewel meer bellet-
676	CAREL VOSMAER
trist dan deze, toont hij door zijn voornamen stijl in levenshouding 
en streven, uiteraard ook in geschriften, verwantschap met 
Van Limburg Brouwer Jr., Pierson en Huet.
In zijn letterkundige productie voelen we, hoe hij met de jaren 
steeds meer classicus wordt. Als hij met een paar Spectator-
vrienden naar Londen is gegaan om de Elgin-marbles to zien, 
geeft hij een geestig reisverhaal in Homerische trant-en-maat. 
Maar dit is per slot van rekening toch maar een grapje. Hij kon 
meer; hij kon en wilde ook ernstiger. Noemden we zijn levens-
houding verwant aan die van Pierson, aan Potgieter doet zijn 
streven naar een vernieuwde en verfijnde cultuur ook wel denken, 
maar zijn blik ziet verder, en teruggaan naar onze XVIIde eeuw 
is voor hem niet het hoogste ideaal; daarvoor hebben en de 
klassieken der Oudheid en de filozofen en dichters van de 
XVIIIde eeuw hem to veel geleerd. Doordat hij niet zoo strak 
naar een ideaal-in-het-verleden ziet, veelzijdige, zelf-toetsende 
ontvankelijkheid bezit, meet hij ook in zijn critiek de waarden 
niet of naar then eenen standaard. Zoo erkent hij bijvoorbeeld 
- in tegenstelling met Potgieter - de beteekenis van Multatuli.
In 1880 geeft hij een terecht beroemd geworden vertaling van 
de „Ilias" ; het was het werk van een geleerde, die het wezen der 
oude poezie doorvoelde, en van een dichter; acht jaar later ver-
scheen, kort na Vosmaers overlijden, de „Odyssee". Het succes 
van deze beide vertalingen was groot, zooals uit de vele - voor 
een dergelijk werk wel merkwaardig vele - drukken, respectie-
velijk zes en vijf, blijkt. De philologen hebben op deze beide ver-
talingen veel aanmerkingen gemaakt, maar Vosmaers streven, 
de klassieken beter bij ons bekend to maken, is op voortreffelijke 
wijze gelukt, al is ook nog de anderzijds gemaakte aanmerking, 
dat de vertaling van de Odyssee niet volkomen den bekoorlijken 
eenvoud van den oorspronkelijken verteltoon recht doet, niet 
onj uist.
In hetzelfde jaar waarin de Ilias-vertaling het licht zag, ver-
scheen ook de roman ,Amazone", een overvloed van Italiaansche 
reisherinneringen en kunstbeschouwingen, aan een draad van 
romanverhaal geregen. Hybridisch werk; de roman is, qua per-
sonenschildering en psychologie niet slecht, maar men voelt dat 
de - wezenlijk belangrijke - kunstbeschouwingen voor den 
auteur de hoofdzaak waren. Hetzelfde geldt van ,Inwijding"
J. A. ALBERDINGK THIJM	677
(1888), dat door den dood van den schrijver onvoltooid bleef, en 
door zijn zoon werd uitgegeven. In 1882 had hij nog bet idyllisch 
gedicht ,Nanno", een reeks Grieksche tafereelen nit de vijfde 
eeuw voor Christus, uitgegeven, waarin ook, met de kennis en 
kunstvaardigheid van den dichter, het gebrek aan eenvoud 
opvalt. We noemden slechts het voornaamste van Vosmaers 
werk; waarmee hij, op zijne wijze, den band met onze „geestelijke 
voorouders" heeft trachten to versterken.
Voor andere geestelijke voorouders eischte de militante Katho-
liek J. A. Alberdingk Thijm (1820-1889) de aandacht op. De 
tijd was daarvoor met ongeschikt; de romantiek had de lezers 
gewend, de Roomsche Middeleeuwen in een bekorend waas to 
bewonderen. Toch, vooral na de scheiding van Belgie, was er in 
Noord-Nederland nog wel neiging to over, de Katholieken als 
niet-gelijkwaardige medeburgers to beschouwen. Maar voor 
een strijdbare natuur als Alberdingk Thijm, strijdbaar ook wel 
zeer door zijn romantischen aanleg, en die in zijn geloof een ideaal 
had om voor to strijden, den middeleeuwschen ridder redivivus, 
waren deze belemmeringen eer een aansporing. Aanvankelijk 
Byroniaan, dan Bilderdljkiaan - en Bilderdijk is hij, als meer 
Katholieken van zijn tijd (we noemden reeds Wap in dit verband) 
steeds blijven vereeren	, komt hij ten slotte tot Vondel, maar 
ook tot de Duitsche romantici als bewonderde voorbeelden. 
De ,Verlichting", „de geest der eeuw", is hem, als zijn verwanten 
en bevrienden tegenstander Da Costa een strooming die hij 
verfoeit; hij vindt zijn ideaal in de Middeleeuwen, gaat dus to 
dezen verder terug dan Potgieter; hij is een dergenen geweest, 
die de ,donkere" Middeleeuwen met meer nauwgezette studie 
dan waaraan de romantici gewend waren, naar voren heeft 
gebracht.
Leergierig autodidact, heeft hij intusschen - en vooral - 
van de Protestanten geleerd; ook wel zeer van Potgieter. 
Die bescheiden leergierigheid heeft hem ook voor veel meer-
ontvankelijk gemaakt dan Bilderdijk; toch, hij bleef voor alles 
Katholiek. Hij gevoelde, dat hij een pionierstaak to vervullen 
had; Katholieke kunstenaars hadden we de heele XVIIIde eeuw 
door niet gehad. Hij sluit zich nader aan bij een tweetal andere 
begaafde geloofsgenooten; reeds sedert 1842 geven ze een tijd-
schriftje, „De Spektator", uit.
678	J. A. ALBERDINGK THIJM
Had hij al van zijn twaalfde jaar of gedichten gemaakt, allengs 
ontwikkelt hij zich ook, als een wetenschappelijk gezind dilettant, 
in taalstudie, aesthetica, architectuur, geschiedenis. Hij voelde 
dat hij veel moest weten en begrijpen om zijn Kerk, waarvan de 
kunstenaars na de heiligen de sterkste steun - en tevens de beste 
propagandisten - zijn, wezenlijk to kunnen dienen. Zijn waar-
achtige overtuiging, die men als den grondslag voelde van zijn 
vaak felle critiek, heeft hem ook door zijn tegenstanders doen 
eeren, ja, liefhebben.
Na wat jeugdpoezie dan -, met weinig eigen klank - komt 
hij tot het bij de romantici geliefde genre der verhalen in dicht-
vorm, waarvan „De Klok van Delft", een droevig eindigend 
liefdesverhaal, opmerkelijk door de symboliek, het beste is, 
en ook wel een van de beste berijmde verhalen van then tijd. 
Ook in het proza toonde hij zijn kunst; we noemen zijn eerste, 
mooie novelle: „De Organist van den Dom" (1849). De ook nit 
zijn werk blijkende historische studie versterkt zijn geloof en 
zijn strijdkracht; hij voelt zich steeds meer onderdeel en voort-
zetting van een groote Katholieke kunstenaarsgemeenschap, 
in de XIXde eeuw miskend. Een karakteristiek gedicht, een 
van zijn laatste, is ,Het Voorgeborchte", het vizioen van een 
hellevaart, waarbij, als Dante door den vereerden heiden Vergilius, 
hij door den vereerden ketter Bilderdijk wordt rondgeleid. In 
die sombere regionen ziet hij velen van de helden uit onze ge-
schiedenis, o.a. Marnix van St. Aldegonde en Prins Willem; 
zij weten nu, dat ze verkeerd gedaan hebben! Bilderdijk vertelt 
aan Charlemagne hoe het thans in Nederland gesteld is. Dan komt 
een engel aanzweven, die verkondigt, dat het eenig heil to be-
reiken valt door terugkeer in den schoot der Heilige Kerk. 
Karakteristiek voor Thijm, dit gedicht; maar to zeer rhetorisch 
om mooi to kunnen heeten, al vinden we ook aan het slot iets 
van denzelfden profetischen gloed die Da Costa bij zijn peroraties 
bezielde.
We zagen, dat hij reeds in zijn jeugd een tijdschrift had; 
het sedert het einde der XVIIIde eeuw steeds meer gebruikelijke 
middel om denkbeelden to propageeren. In 1852 richt hij nog 
den ,Volksalmanak voor Nederlandsche Katholieken" op, 
sedert 1854 redigeerde hij De Dietsche Warande. Die tijdschriften 
eischten veel van zijn werkzaamheid; zijn medewerkers waren
J. A. ALBERDINGK THIJM	679
schaarsch, hij vulde soms heele afleveringen alleen; onder ver-
schillende pseudoniemen gaf hij beschouwingen over kunst, 
tooneel, litteratuur, de feiten van den dag. Veel gelezen - o.a. 
als schoolboek - bleven zijn ,Karolingische Verhalen", eenige 
in ietwat moderner Nederlandsch proza - en wat Willem van 
Oringen betreft, in moderne verzen - overgebrachte Middel-
nederlandsche romans; ook zijn ,Portretten van Joost van den 
Vondel", ,eene laatste aflevering tot het werk van Mr. Jac. 
van Lennep" luidt de ondertitel. In Van Lenneps groote en zeer 
verdienstelijke uitgave van „De Werken van Vondel, in verband 
gebracht met zijn leven", waarvan het laatste, twaalfde deel 
na zijn dood verscheen (in 1869), kwam namelijk, naar Thijms 
gevoelen, het Katholieke element niet voldoende tot zijn recht; 
hij wilde dat tekort aanvullen ; de Katholieke geleerden na hem 
hebben hem wel zeer naarstig in deze richting gevolgd.
Alles bij elkaar is Thijms beteekenis voor de emancipatie 
van de Katholieken, waarvoor hij, behalve in geschrifte, ook op 
allerlei andere wijzen werkzaam was, belangrijker voor onze 
cultuurgeschiedenis dan zijn proza en poezie voor de kunst, al 
is er onder het zeer vele, gelijk we al opmerkten, een en ander 
van waarde. Al die werkzaamheden heeft hij grootendeels „in 
zijn vrijen tijd" verricht; tot zijn vijftigste jaar had hij den van 
zijn vader geerfden handel in verduurzaamde levensmiddelen, 
die voornamelijk zeevarenden bediende, to besturen, eerst daarna 
kwam hij ook wat zijn beroepsbezigheden betreft, wat nader 
tot de letteren; hij trad toen, in 1869, namelijk op als hoofd 
van een uitgeversfirma. In 1876 wordt hij dan benoemd tot 
hoogleeraar aan de Rijksacademie van Beeldende Kunsten. 
Behalve eenige vertalingen en een paar gelegenheidsstukjes 
heeft hij in de laatste dertien jaren van zijn leven niet veel meer 
gepubliceerd.
Grepen Carel Vosmaer en Alberdingk Thijm terug naar het 
verleden om daar de richtinggevende voorbeelden voor hun 
yolk to vinden, een door-en-door modern man was de populaire 
dichter de Genestet (1829-1861). Predikant - alweer -, 
en een zeer „modern"-Remonstrantsch predikant. Men kan hem,
680	DE GENESTET
den jongen dichter - om een ouden dichter to worden, liet hem 
de dood geen tijd -, het best kennen uit zijn „Leekedichtjes", op-
merkelijk knappe, want rake en geestige formuleeringen in verzen ; 
er laat zich geen getuigenis voor het „moderne" geloof denken, 
die eenvoudiger, ,blijder" en zuiverder klinkt; geen blik op de 
theologisch krakeelende menschenwereld, die zoo wezenlijk 
ontstegen en tegelijk zoo rustig-humoristisch en zachtmoedig 
aandoet 1). Eenvoud en natuurlijkheid waren schaarsch in then 
tijd, toen ook zelfs de moderne predikanten niet alleen vaak wit-
gedast rondliepen, maar zich ook niet zelden witgedast gedroegen 
en uitten. Stel daartegenover een gedichtje als de Genestet's 
,,Om en om"
Die eenvoud, met zijn gemoedelijken humor, bestemde hem 
voor tot volksdichter; hij vond het ook allerminst beneden zich, 
dat to zijn, neen, 't was zijn ideaal! En hij is het geworden; 
populair zijn nog tal van die gemakkelijk vloeiende gedichten, 
die hij in zijn „Eerste Gedichten" en ,Laatste der Eerste" ver-
eenigde. Ze zijn, ja, wel vaak ,huiselijk", maar het huiselijke is 
nooit door een soort plechtstatigheid a la Tollens gestijfseld. 
De Tachtigers zouden, met hun weinige gevoel voor simpele 
waarden, de onmiskenbare zwakheden van deze poezie hoonend 
aanwijzen - en dat heeft vele ietwat schuwe „letterkundigen" 
geimponeerd -, maar in breede lagen van ons yolk is men deze 
echt-Nederlandsche gedichten met ontroering blijven lezen en 
reciteeren. ,Het Haantje van den Toren" bijvoorbeeld treft 
nog menig jong hart -uit welk een diepe, hartbrekende ontroering 
is het ook geboren ! Ook zijn berijmde verhalen, en daarvan vooral 
„De St. Nicolaasavond" leest men nog met genoegen, al worden 
ze wel eens in meerdere mate dan ons aangenaam is, door ge-
moedelijk betoog en gemoedelijke moralisatie onderbroken. 
Proza heeft de Genestet niet veel geschreven; een enkel opstel 
,,Over Kinderpoezie", gericht tegen van Alphen, met wien hij 
ook terloops in zijn ,Sint-Nicolaasavond" nog even den spot 
drijft.
De Genestet dan heeft ten voile de sympathie gevonden die 
natuurlijke, levendige, edelmoedige jeugd overal wacht; het 
zou hem zeker een bijzondere voldoening hebben gegeven, als 
hij had kunnen weten, dat men een zijner liederen - „De lende-
1) Twee der „Leekedichtjes" zijn van Allard Pierson, een van Potgieter.
SCHIMMEL
681
nen omgord en brandende de lampen" - (met een paar kleine 
wijzigingen) - in de liederenbundels der Nederduitsch-Hervormde 
Kerk zou opnemen 1). En extra-glorieus was 't wel voor een 
XIXde-eeuwsch modern man, in 't Latijn to worden vertaald! 2)
Noemen we nog even, ter completeering, de namen van een 
paar mindere goden uit het tijdperk, waarvan we de hoofd-
figuren zooeven in oogenschouw hebben genomen.
We hebben dan nog den medicus Jan Pieter Heye (1809-
1876) to vermelden; in zijn jeugd romanticus, ontwikkelde hij 
zich later, als zoovelen losgeraakt van de romantiek, tot den 
dichter van een aantal frissche volksliederen en kindergedichten, 
die nog veel gezongen worden. Als hij trok in 1831 J. J. A. 
Gouverneur (1808-1889) mee tegen ,het muitende Belgenrot" 
op; deze bleef de romantiek wat langer trouw; beoefende die 
met echte gevoeligheid. Hij heeft als een der eersten de vaderland-
sche legende van den Vliegenden Hollander(,,Het Vliegend Schip") 
to boek gesteld. Later schreef ook hij voornamelijk kindergedich-
ten. Hendrik Jan Schimmel (1823-1906) is van meer beteekenis. 
Hij was een jongere editie van Jacob van Lennep, en werd nauwe-
lijks minder gelezen ; bovendien heeft hij de vaderlandsche roman-
tiek in een aantal goedgebouwde stukken op het tooneel gebracht. 
Hij begon met gedichten - het mystisch getinte „'s Menschen 
Geest" is van 1844 - en is gedichten blijven schrijven ; drie bundels 
zijn er in den loop der jaren verschenen, maar zijn reputatie heeft 
hij aan die gedichten, waaronder reeds veel lyrisch-episch werk, 
niet to danken, al trokken een paar van zijn laatste gelegenheids-
gedichten (,,Aan mijn Vaderland", in 1872 en de cantaten ge-
toonzet door Nicola!, bij de onthulling van Thorbecke's stand-
beeld, vier jaar later) de aandacht. Maar hij begon ook weldra 
met tooneelstukken; eerst - als alle romantici, onder den in-
vloed der Engelschen - met een in Engeland spelend stuk 
„De twee Tudors" (1847) ; dan volgt zijn „Joan Woutersz", 
een nogal rhetorisch en to romantisch bedenksel uit den tijd
') Het is No. 254 van den Vervolgbundel.
2) Door J. J. Hartman: ,Genestetiana sive Petri de Genestet poetae neerlandici 
carmina selecta".
682	SCHIMMEL
van Prins Willem I ; men voelt bij de lezing hiervan wel zeer, 
dat Helmers zijn vereerde leermeester is geweest. Maar de 
macht van dit voorbeeld kentert allengs; trouwens niet dan na 
nog eenige werken die men vrijwel mislukkingen mag noemen. 
Doch zijn „Napoleon Bonaparte", in 1851 geschreven, is 
geenszins rhetorisch-romantisch meer; het is hier, dat Schimmel 
voor 't eerst zijn gave voor puntigen dialoog toont, - die echter 
de hoofdpersonen van dit stuk, Napoleon, Josephine en Talley-
rand, althans de beide eersten, weinig tot hun recht doet komen. 
Een knap werk is dan ,Het Kind van Staat" - met enkel manne-
rollen -, waarin de klein-gehouden aanstaande stadhouder-koning 
tegenover Johan de Witt gezet, door fijne slimheid, op geestige 
wijze gedemonstreerd, den triomf behaalt ; - het is waar, dat we 
hier meer „historische tafereelen" hebben, dan een sterk gecon-
strueerd drama. Hij heeft meer zeer respectabel historisch-drama-
tisch werk geleverd - ,Struensee", „De Towerkat" -; ook 
een paar burgerlijke drama's. In elk geval heeft hij het Neder-
landsche tooneel, dat in de jaren 1813-1848 volkomen in verval 
was, en door zijn eigen tooneelstukken en door de krachtige pogin-
gen tot verheffing van den tooneelspelersstand, die hij, vooral 
met Van Lennep samen, aanwendde - (in 't verband van deze 
litteratuurgeschiedenis kunnen we daarover niet uitvoerig 
zijn) - machtig omhoog gestuwd.
Hij had intusschen ook historische romans en novellen ge-
schreven; „Mary Hollis" (1860), ,Mylady Carlisle" (1861-1863), 
weer in Engeland spelend, vestigden zijn naam als auteur van 
zoodanig werk; er is meer hartstocht, maar minder fijne psycholo-
gie in dan in de werken van Mevrouw Bosboom-Toussaint. 
Haar mindere is hij echter niet in het kleurig-romantische ,,Sin-
jeur Semeyns", waarin historic en verbeelding gelijk aandeel 
hebben en allerminst in „De Kapitein van de Lijfgarde"; deze 
romans spelen beurtelings in Engeland en in de Nederlanden. 
Het dramatische, dat reeds in Schimmels eerste verhalen-in-
dichtvorm opvalt, het element van de daad, dat hem er waar-
schijnlijk ook toe bracht in dat werk waarin zijn krachten zich 
ten volle ontplooien, mannen als hoofdpersonen to kiezen, geeft 
zijn werk ruggegraat, - daartegenover staat, dat zijn dialoog 
soms, ook in die latere werken, iets ,theatraals" in den slechten 
zin van het woord behoudt.
WALLIS EN TEN KATE	683
Schimmel was, behalve van vele andere tijdschriften, ook 
een pons (mede)-redacteur van De Gids (1851-1857), maar 
hij heeft niet veel in dat tijdschrift geschreven.
Als we nog even de lijn van den - ,ouden" - historischen 
roman vervolgen, den romantisch-historischen roman, dan 
mogen we Adele Opzoomer (1857-1925) noemen, cen dochter 
van den bekenden Utrechtschen hoogleeraar, die onder het 
pseudoniem A. S. C. Wallis, na een paar in het Duitsch geschre-
ven, sterk door Schiller geinspireerde drama's, in 1878 haar „In 
dagen van Strijd" en vijf jaar later haar veelgeprezen ,Vorsten-
gunst" uitgaf, respectievelijk spelende to onzent in den tijd van 
Margaretha van Parma en Alva, en in Zweden in dezelfde periode, 
die van Gustaaf Wasa en Erik XIV. Zij was een vroegrijpe 
geest van ietwat mannelijke allure; met veel wijsgeerig begrip, 
zooals al in haar eersten roman bleek; ze heeft later nog een drie-
tal werken geschreven, die nogal verouderd aandoen.
Een paar vertegenwoordigers van de Predikanten-poezie, 
J. J. L. ten Kate en B. ter Haar, noemden we reeds in ander 
verband. Ten Kate als den man van Braga; hij had al voordien, 
op zijn zeventiende jaar, een bundel gedichten uitgegeven, ver-
talingen van groote Engelsche romantici, en daarbij een aantal 
conventioneel-romantische minnedichtjcs van hemzelf. Het 
merkwaardige is, dat die vertalingen - en hij heeft later nog tal 
van oude en nieuwe groote dichters vertaald - niet eens veel 
meer indruk maken dan zijn eigen werk; niet doordat zijn werk 
zoo voortreflijk is, maar omgekeerd, doordat hij - met de beste 
bedoelingen - al het groote met zijn „vlotte pen" aanmerkelijk 
banalizeert; de „vlotte pen", de rijmvaardigheid, is in zoo'n 
geval inderdaad een gevaar; alles loopt zoo gemakkelijk, dat men 
getroffen door dat gemakkelijke loopen, een poos vergeet zich 
rekenschap ervan to geven, dat wat zich op die vers-voeten 
beweegt, niet erg belangrijk is. Ten Kate is al op zijn een-en-
veertigste jaar predikant in de hoofdstad, hij wordt steeds meer 
het type van den deftigen dichter-predikant - (in zooverre hadden 
de Tachtigers gelijk, dat ze zich speciaal tegen hem keerden) --
want hij is, ook als hij dicht, steeds prediker. Dat voelt men 
vooral bij de lezing van zijn beroemde groote gedicht „De 
Schepping" (1866), zeven tafereelen, voor elk der scheppings-
dagen een, met koren, beurtzang der planeten, zang der vogelen,
684	TER HAAR EN LINDO
enzoovoort ; ook een groote menigte aanteekeningen achterin, 
waar men een eigenaardige aanpassing vindt van de resultaten 
der geologie aan het bijbelsche, dichterlijke scheppingsverhaal. 
Evenals uit dit gedicht reciteerden onze ouders en grootouders - 
niet zonder aandoening - gedeelten uit Ter Haar's „St. Paulus-
rots", „Abd-el-Kader", „Huibert en Klaartje", -Eliza'sVlucht". 
Velen van ons hebben aan dit alles mooie jeugdherinneringen to 
danken; waarbij echter vaak die herinneringen aan een geliefd 
verleden en aan geliefde figuren uit onzen kindertijd de juiste 
appreciatie der poezie bemoeilijken. - Het oordeel, in deze 
constateering opgesloten, worde echter niet geheel in malam 
partem geduid; er is werkelijk wel iets grootsch in „De St. Paulus-
rots" ; en ook wel in „Abd-el-Kader", hoe rumoerig dit gedicht 
ook de vergaderzalen der rederijkers heeft doordaverd. „Huibert 
en Klaartje" sluit zich bij Beets' huiselijke poezie aan. Aan diens 
,,Camera" doet eenigszins het werk van Mark Prager Lindo 
(1819-1877) denken, die, geboren to Louden, veel voelde zoowel 
voor het moraliseerend-betoogend element van den Engelschen 
,,Spectator" als voor den humor der latere XVIIlde-eeuwsche 
Engelschen, Sterne vooral; Sheridan's „Rivals", Fielding's 
,,Tom Jones" en Sterne's ,Tristram Shandy" heeft hij vertaald. 
Onder het gemoedelijkheid suggereerend pseudoniem „De Oude 
Heer Smits" schreef hij over allerlei dagelijksche belevenissen 
,,Brieven en Uitboezemingen" (1852). We zagen al dat hij een 
tijdlang de ,Nederlandsche Spectator" leidde; die hij drie jaren 
lang bijna alleen volschreef, en waarin zich de tendenzen van 
den tijd duidelijker kenbaar maakten dan in ,Oefening kweekt 
Kennis", al was dat genootschap een meer algemeen bekend 
middelpunt van 't letterkundig leven in Den Haag; het bestond 
ook al twee-en-twintig jaar langer. Het kunstleven in Den Haag 
was toen zeer belangrijk, het meest natuurlijk door de Haagsche 
Schildersschool, die de litteratuur 'n twintig jaar vooruit was, 
maar er was, vooral in de Spectatorclub, een eigenaardige letter-
kundige weerschijn van het liberalisme, toen nog een als beden-
kelijk to boek staande beweging, waarvan de Kamper Courant 
als een der stoutste stemmen gold. . .
Per slot van rekening heeft Lindo de meeste vermaardheid 
verworven door de ,Afdrukken van Indrukken" (1854), waarvan 
hij eenige schetsen schreef, en zijn vriend Lodewijk Mulder
LODEWIJK MULDER EN J. J. CREMER	685
(1822-1907) ook eenige. Hier is veel werkelijk grappigs bij; 
een kunst meer „franchement comique" dan de Camera, minder 
fijn-satirisch, maar „evenwel zeer leselick". Lodewijk Mulder, 
oorspronkelijk officier, later, evenals Lindo, inspecteur van het 
lager onderwijs, heeft kort daarna ook een gelukkig geslaagde 
poging gedaan op 't gebied van den historischen roman („Jan 
Faessen"), terwijl hij een aardige caricatuur op het vaderlandsche 
politieke leven gaf met zijn nog in onze eeuw wel gespeelde ,Kies-
vereeniging van Stellendijk" (1877). Het element van satire op 
de politieke toestanden van then tijd is ook vertegenwoordigd 
door den geestigen roman ,Kippeveer of het geschaakte meisje" 
van Cosinus (1888), een boek dat een geweldig, en begrijpelijk, 
succes had. Cosinus was het pseudoniem van Johan Adriaan 
Heuff, die voor- en nadien onder andere pseudoniemen - eerst 
Jan van Brabant, dan J. Huf van Buren - historische romans, 
reisschetsen en vooral veel tooneelstukken schreef.
Voor het tooneel werkte ook Jacobus Jan Cremer (1827-1880), 
die mede een aantal romans schreef. Hij was een Geldersch-
man en had een groot deel van zijn jeugd doorgebracht op het 
buiten van zijn ouders to Driel in de Overbetuwe. Hij schilderde 
en heeft zichzelf tot hij bij de veertig was, voor alles als schilder 
beschouwd; hoewel hij toen al met zijn letterkundig werk groote 
successen - zij het ook vinnige critiek - had geoogst. Niet 
met zijn eerste poging op dit gebied, den historischen roman „De 
Lelie van 's-Gravenhage"; maar zijn,,Overbetuwsche Novellen" 
veroverden stormenderhand de harten. Het waren verhalen, 
geschreven in het dialect dat hem van zijn jeugd vertrouwd 
was. Ze waren nogal sentimenteel - wat een zeer veel voor-
komende eigenschap is van verhalen over landelijkheden, - 
soms ook wel heel grappig. Cremer trad veel als voordrager van 
zijn eigen verhalen op; hij was een meester in die kunst, en wist 
zijn werk met sobere en rake plastiek tot het publiek to brengen, 
zoodat dit wel de beste propaganda ervoor mocht heeten.
Hij was een van de zeer weinigen, die in zijn tijd enkel 
„letterkundige" was; - wat nog geenszins wil zeggen, dat 
hij „1'art pour fart" tot leuze had: zijn werk zit vol maatschappe-
lijke en zedelijke tendenzen, ook die verhalen in dialect; „'t 
Paauwenveerke" is bijvoorbeeld een dorpstragedie met de hy-
bris van den rijken boor tot onderwerp; in „'t Blinkende hoanje"
686	MINDERE GODEN
wordt de schijnheiligheid ten toon gesteld en bestraft, enzoo-
voort. Sociale tendenzen vindt men ook in zijn romans, die, 
behalve dan,,Anna Rooze", ongelij k minder opgang maakten ; in 't 
genoemde werk wordt voor de moderne godsdienstigheid ge-
pleit; ook wordt er een vurig betoog in geleverd tegen de preven-
tieve hechtenis. In zijn andere romans - we zullen ze niet alle 
noemen - vinden we bestrijding van den oorlog, pleidooien 
voor een beter lot van de arbeiders, vertoogen tegen knderarbeid, 
enzoovoort. Cremer heeft vooral wat de verbetering van dat 
laatste euvel betreft, veel goed gedaan; de totstandkoming der 
Wet op den Kinderarbeid van 1876 is ongetwijfeld voor een deel 
aan zijn betoogen, o.a. in zijn romans, maar ook in een speciaal 
aan dit onderwerp gewijd vlugschrift, to danken. Men mag dit 
met eerbied en dankbare waardeering zeggen, zonder daarom 
de opmerking achterwege to laten, dat zijn romans als kunst-
werken per slot van rekening weinig beteekenen; to houterig 
bedacht, to vol van bedoelingen, to conventioneel, en zelfs soms 
stijf, van taal zijn.
Er zijn meer schrijvers to noemen uit then tijd, toen eenoogige 
koningen in het land der blinden het tribuut der dankbaarheid 
en bewondering van de niet verwende lezers inden. Gerard 
Keller schreef novellen, Hendrik de Veer's ,Trou-Ringh voor 
het jonge Holland" idealizeerde op gemoedelijke wijze het vader-
landsche familieleven. Van Jan ten Brink (1834-1901) hebben 
we iets beters to zeggen; de litterair-historische novellen „De 
Bredero's", „Jan Starter en zijn wijf" en ,Brechtje Spiegels", 
en zijn van inleving en begrip getuigende studie over,,Gerbrand 
Adriaenszoon Bredero" zijn nog heden volkomen to genieten; 
meer dan zijn moderne romans. En in Cremers lijn, maar met 
fijner artistieken toets, schreef Emile Seipgens (1837-1896) 
opmerkelijke Limburgsche novellen; „Jean" is de beste; ,Rooien 
Hannes" werd tot een tooneelspel omgewerkt, dat vrij veel is 
opgevoerd. Dan is er Simon Gorter (1838-1871), redacteur van 
,,Het Nieuws van den Dag" en als zoodanig de - jongere - 
voorganger van Hendrik de Veer; hij schreef letterkundige stu-
dien, waarvan het belang nog geenszins is verminderd. Carel van 
Nievelt (1843-1913) was een schrijver met iets grillig-orgineels 
(,,Phantasieen", ,Ahasverus", „Fragmenten", „Chiaroscuro"), 
die als Jan van den Oude geestige recensies in ,Het Nieuws van
JOHANNES VAN VLOTEN	687
den Dag" lanceerde. Van de nog iets later, tegen 1850, geborenen 
noemen we Justus van Maurik (1846-1904) en Arnold Weru-
meus Buning (1846-1930), de eerste een hoofdstedelijke Cremer, 
die in een menigte verhalen het Amsterdamsche yolk ,wel 
aardig" typeerde, maar met een grappigheid die zich niet boven 
het laagkomische verhief, de tweede schrijver van zeemans-, 
en ook enkele landkrabbenverhalen, die wel een wat franker en 
zoo ietwat weldadiger allure hebben ... Tot deze niet-glorieuze 
periode behoort dan ook Hermannus J. A. M. Schaepman 
(1844-1903), priester-staatsman, die in Katholieke nuance zijn 
rhetorica ten beste gaf in de gedichten „De Paus", ,Vondel", 
,,Parijs", „Napoleon", „Aya Sofia"; een laatste Katholieke 
Bilderdijkiaan.
Blijft ons nog een karakteristieke figuur uit dit tijdperk to 
noemen : Johannes van Vloten (1818-1883), karakteristiek ook 
in zijn reacties tegen gezaghebbende personen en meeningen. 
Hij is met - maar na - Huet, Vosmaer, Pierson een van de 
belangrijkste critische figuren uit een artistiek-zwakke, maar 
intellectueel belangrijke periode, waarin echter - we zullen 
het in een volgend hoofdstuk zien - ook opmerkelijk nieuw, 
krachtig leven zich spontaan manifesteert. In Van Vloten hebben 
we weer een van die figuren, die grooten invloed in de letter-
kundige wereld uitoefenen, zonder dat ze zelf belangrijk ,schep-
pend" werk hebben geleverd. Hij studeert theologie en letteren, 
is vier jaar leeraar, maar terwijl promoveert hij in de theologie 
en zet dan, na een reis in Zuid-Duitschland, zijn studien voort. 
Hij is een echt vechthaantje op de diverse gebieden van zijn 
wetenschap; verdedigt het moderne geloof, maar houdt zich 
mettertijd toch steeds meer met onze oude letterkunde en ge-
schiedenis bezig, waarbij hij een bijzondere gave toont om allerlei 
belangwekkends naar voren to brengen, dat men totdien nog niet 
of ternauwernood had opgemerkt; het Middelnederlandsche 
proza, Nederlandsche geschiedzangen, Paschier de Fijne, Mariken 
van Nieumeghen, het Nederlandsche kluchtspel hadden zijn 
aandacht. In 1854 wordt hij hoogleeraar aan het Athenaeum to 
Deventer in de Nederlandsche letterkunde. Gewoonlijk beduidt 
zulk een ambt een specialiseering, die den functionaris meestal 
welkom is, daar ze een zekere rust geeft, maar Van Vloten was 
niet op rust gesteld en is zich voortdurend met allerlei, ook maat-
688	VAN VLOTEN EN BYVANC K
schappelijke, vraagstukken blijven bezighouden, en waar hij 
zich mee bezig hield, daar schreef hij over. Hij was een van die 
fel - en druk - levende menschen, die over een onbeperkte 
belangstelling beschikken, een belangstelling met helder inzicht 
gepaard; echter was zijn beweeglijke geest niet zonder de gewone 
fout van dergelijke geesten: hij was slordig, en, erger, wanneer 
hij aan 't schrijven was en 't onderwerp begon hem to vervelen, 
dan nam hij wel eens klakkeloos een en ander van anderen over. 
Slordigheid en plagiaten ! Zeker argumenten genoeg om iemand 
die, als een animal disputax van zuiver ras, zich vele vijanden 
had gemaakt, aan to vallen, en, helaas, slechts een vreemdeling 
in de wereld der wetenschap kan meenen, dat erkenning van zijn 
wezenlijke verdiensten de critiek een sourdine zou hebben opgezet. 
Die critiek, juist, maar ook niet zelden kleingeestig, maakte 
hem steeds vinniger. Men ergerde zich ook - gaf ook wel voor, 
zich to ergeren - aan zijn gebrek aan waardigheid; zijn toon 
was to los boven de bef, zijn gebaar to wild voor een toga. En 
tegenover al die vijandigheid ontbrak Van Vloten de zelfbeheer-
sching, die hem tot fijne ironie in staat zou hebben gesteld; 
hij werd allengs bedenkelijk grof in zijn polemiek, althans wan-
neer hij die schriftelijk voerde. Van modernist was hij vrijdenker 
geworden; een rectorate rede in 1867 gaf van die nieuwe 
overtuiging op een velen aanstoot gevende wijze blijk; een 
berisping van het curatorium volgde, na heftig verweer zijn 
ontslag. Hij leeft nu verder to Bloemendaal van zijn pen, die er 
niet zachtaardiger op wordt, en ook niet bedachtzamer; terecht 
kon Verwijs hem als ,saevus tranquillis in undis" qualificeeren. 
Inderdaad heeft hij zich wel zeer wildemannig in het hem to 
rustige vaderlandsche milieu aangesteld. Twee prominenten 
van een volgend litteratorengeslacht, Frederik van Eeden en 
Albert Verwey, waren zijn schoonzoons.
Een wel gansch anders gestemd lettre was de bibliothecaris 
van de Koninklijke Bibliotheek, W. G. C. Byvanck (1848-1925), 
een voorname geest, die over zeer verscheiden figuren nit de 
litteratuur- en cultuurgeschiedenis inzichtige studien schreef, 
welke ons voortreffelijk verschillende tijden en milieus suggeree-
ren. Veel vertoefde hij -- in den geest, maar ook persoonlijk - 
in Frankrijk, waar men ook zijn „Paris en 1891" zeer heeft ge-
waardeerd. Maar ook wat hij schreef bijvoorbeeld over „De Jeugd
LITTERATUU R
689
van Isaac Da Costa" en over Fruin's historiografie is boeiende 
en belangwekkende lectuur.
Alvorens we nu den geest der eind XIXde-eeuwsche letteren 
pogen to schetsen, willen wij een blik werpen op de letterkundige 
beweging van Zuid-Nederland.
Litteratuur


A. PIERSON, Vosmaer's Inwijding (De Gids 1889, I, b1z. 536).
P. F. TH. VAN Hoo0STRATEN, Twee beoordeelaars van Mr. C. Vosmaer's ,Ama-
zone" (Studien en Kritieken II, blz. 341).
W. KLOOS, C. Vosmaer (N. Litt. Gesch. II, b1z. 63 en 198).
W. G. VAN Nounuys, C. Vosmaer (Letterk. Opstellen, b1z. 63).
C. BUSKEN HUET, Mr. C. Vosmaer (Litt. Fant. XIV, b1z. 1, XVI, b1z. 29 en
XVIII, b1z. 154).
J. PRINSEN, J. LzN., Van Lessing tot Vosmaer (De Gids 1911, I, b1z. 429 en II, 
b1z. 49).
Id., Vosmaer's Amazone (Nieuwe Taalgids X, b1z. 183).
J. E. SACHSE, C. Vosmaer (in,,Mannen van Beteekenis" XX - 1890-blz. 367). 
J. P. BOYENS, Mr. Caret Vosmaer (Helmond, 1931). 
G. STUIVELING, De briefwisseling Vosmaer-Kloos (Groningen, 1939).
J. E. VAN DER LAAN, Vosmaer's Reisdagboeken (Nieuwe Taalgids XXV, blz.
293).
C. J. J. G. VOSMAER, De brieven van Perk en Kloos aan Vosmaer (Gulden 
Winckel 1931, blz. 252).
P. VAN VALKENHOFF, Caret Vosniaer (1888-1938) (Boekenschouw XXXII, 
blz. 103).
G. STUIVELING, Vosmaer en zijn jongere tijdgenooten en De'briefwisseling Vos-
maer-Perk (Groot Nederland 1938, II, blz. 109 en 120).
F. V. TOUSSAINT VAN BOELAERE, Korte beschouwingen (Groot Nederland 1939,
II, b1z. 281) (Over Vosmaer's „Inwijding").
C. BUSKEN HIET, J. A. Alberdingk Thijni (Litt. Fant. II, biz. 136 en XXII, 
blz. 172).
H. P. G. QUACK, J. A. Alberdingk Thijm (De Gids 1889, II, b1z. 175).
A. J., J. A. Alberdingk Thijm (Amsterdam, 1893).
M. A. P. C. POELHEKKE, Een pionier, J. A. Alberdingk Thijm (Nijmegen, 1896). 
P. F. TH. VAN HOOGSTRATEN, J. A. Alberdingk Thijm (Studien en Kritieken
I, blz. 5).
H. J. A. M. SCHAEPMAN, J. A. Alberdingk Thijm (Menschen en Boeken I, b1z. 
22 en 64).
C. J. B. V.D. Duys, J. A. Alberdingk Thijm (Amsterdam, 1889).
H. PADBERG, J. A. Alberdingk Thijm. (Leiden, z.j.). 
Thijm-nummers van de Groene en van De Beiaard. Aug. 1920.
FRANS VAN OLDENBERG ERMKE, Van Alberdingk Thijm tot Van Duinkerken
en Kuyle ('s-Hertogenhosch, 1935).
F. A. VERCAMMEN, Thijm en Vlaanderen (Amsterdam-Mechelen, 1932).
M. VAN CAN, J. A. Alberdingk Thijm. Zijn dichterlijke periode (Rotterdam, 
1936).
A. VAN DuINKERKEN, Thijms erfenis (Dietsche Warande 1929, blz. 681).
F. A. VERCAMMEN, J. A..4lberdingk Thijm en J. B. David (Dietsche Warande, 
1929, b1z. 976).
A. J. DE JONG, J. A. Alberdingk Thijm en het volksboek der vier Heemskinderen 
(Tijdschr. Taal en Letteren XXI, b1z. 255).
WALCH	44
690	LITTERATUUR
J. F. M. STERCE, De Warandier (Jos. Alberdingk Thijm) als hoffelijk minstreel 
(Dietsche Warande 1935, b1z. 521).
B. H. M(OLKENBOER), Thijm en Vondel (Vondelkroniek X, blz. 65).
C. BUSKEN HUET, P. A. de Genestet (Litt. Fant. III, biz. 56 en VII, blz. 165). 
J. VAN VLOTEN, Mijn herinneringen aan De Genestet (Levensbode I - 1865 -
b1z. 1).
A. PIERSON, Langs het kerkhof (Intimis, Nieuwe Reeks, b1z. 338).
H. L. OORT, De Ginestet (De Gids 1905, II, blz. 1).
J. H. VAN DEN BOSCH, Over De Ginestet (Taal en Letteren III, blz. 129 en 207). 
Id., De Sint-Nicolaasavond van De Ginestet (Taal en Letteren III, blz. 299). 
J. BERGSMA, Een inleiding tot De Gdnestet's Leekedichtjes (Taal en Letteren IV,
b1z. 365).
J. N. VAN HALL, P. A. de Ginestet herdacht (De Gids 1911, III, blz. 150).
J. B. SCHEPERS, Bloemendaal en P. A. de Genestet (Haarlem 1911).
In 1929 (21 November), bij bet ceuwfeest van zijn geboorte, verschenen tal van
herdenkingsartikelen in de dagbladen; ook in bet weekblad,,De Amsterdammer"
(van 23 Nov.) door Frans Coenen, in ,Stemmen des Tijds" (XVIII, II, blz. 388)
door P. J. Molenaar; in Boekenschouw (XXIII, b1z. 312) door F. A. Brunklaus. 
J. M. DE WAAL, Briefwisseling van Aernout Drost met Potgieter en Heye (Ts. v.
Ned. T.- en Letterk. XXXVII, b1z. 81).
EMILE VAN RENESSE, Dr. J. P. Heye (In „Mannen van Beteekenis in onze da-
gen" VII; Haarlem, 1876, blz. 293). Voor Heye zie ook zijn levensbericht door 
J. A. ALBERDINGK THIJM in de Levensberichten van de Maatschappij der Ned. 
Lett., 1877. In 1909 verschenen nog, ter gelegenheid van zijn eeuwfeest, diverse 
artikelen, en werd een ,Keur van liederen" uitgegeven.
K. HEEROMA, Gewijde liederen van J. P. Heye (Opwaartsche Wegen VII, blz. 
318).
J. J. A. GOEVERNEUR, Autobiografie (Noord en Zuid, 1899, b1z. 22). Voorts van 
hem een Levensbeschrijving in de „Levensberichten van de Maatsch. der Nederl. 
Letterkunde" to Leiden (1889) van W. HECKER.
H. G. CANNEGIETER, J. J. A. Goeverneur's ,Prikkebeen" en R. Topffer's ,,Mon-
sieur Cryptogame" (Arnsterd. Weekblad 27 April 1929).
P. L. VAN Ecrc JR., J. J. A. Goeverneur, z'n fabelen en versjes (Het Kind 1940, 
b1z. 287 en 302).
K. VAN HEUSDEN, Ursula is Prikkebeen's zuster niet (Landhuis-Op de Hoogte, 
Dec. 1940, blz. 24).
H. ROBBERS, H. J. Schimmel (Mannen van Beteekenis, XXXVIII).
C. BusxEN HUET, H. J. Schimmel (Litt. Fant. II, blz. 172 en XV, blz. 95). 
J. VAN DEN OUDE, H. J. Schimmel (Litt. Interludien, b1z. 66 en 248).
B. HuNNINGHER, Het dramatische werk van Schimmel in verband met het Am-
sterdamsche tooneelleven in de negentiende eeuw (Amsterdam 1931).
H. J. BOUwMAN, ,Struensee", een drama van beteekenis voor onzen tijd (Haagsch
Maandblad 1937, II, blz. 511).
J. PRINSEN, J. Lz., De oude en de nieuwe historische roman in Nederland (Lei-
den, 1919).
G. B., Mevrouw Bosboona over A. S. C. Wallis (De Nieuwe Taalgids, XXX, 
b1z. 419).
WILHELMINA C. NIEUWENHOUS, Paradise lost in Dutch (De vertalingen van I. 
da Costa, J. J. L. ten Kate enz.) (Tijdschrift Taal en Letteren XVIII, blz. 89).
W. VAN EEDEN, Naar aanleiding van Andersen's correspondentie met Van der 
Vliet en ten Kate (Het Bock XXVI, blz. 73).
B. TER HAAR, Gedichten ('s-Gravenhage, 1870-1876).
E. J. POTGIETER, De St. Paulusrots (Krit. Studien II, b1z. 136).
Een Levensbeschrijving van B. ter Haar door Nic. BEETS in de Levensberichten
van de Mij. der Ned. Letterk. 1881, blz. 247.
C. BusxEN HUET, Ter Haar (Litt. Fant. VII, b1z. 1).
Levensschets van Marco Prager Lindo door LODEWIJK MULDER (V6br in de 
complete werken van den ,Ouden Heer Smits) ('s-Gravenhage 1877-79).
LITTERATUUR	691


BUSKEN HUET, Dr. M. P. Lindo (Litt. Fant. VII, b1z. 178).
Levensschets van Lodewijk Mulder door JOHAN GRAM in de Levensberichten 
van de Mij. der Ned. Letterkunde (1907).
A. HALLEMA, Lodewijk Mulder in zijn Breda'sche periode (Nederland 1933, 
blz. 9).
SIMON GORTER, Cremer's Anna Rooze (Letterk. Studien I, b1a. 175).
C. BUSMEN HUET, J. J. Cremer (Litt. Fant. XV, biz. 52 en 103, en XVI, b1z. 
175).
Levensbericht van J. J. Cremer door ARNOLD IsING (Levensberichten van de 
Mij. der Ned. Letterk. 1880, b1z. 117).
H. DE VEER, J. J. Cremer (Mannen van Beteekenis XII).
Levensbericht van Gerard Keller door JOHAN GRAM (Levensberichten van de 
Mij. der Ned. Letteikunde 1899, b1z. 210).
Levensbericht van H. de Veer door JOHANNA DE VEER (Levensberichten van 
de Mij. der Ned. Letterk. 1895, b1z. 341).
Voorts over hem:
JAN TEN BRINK EN TACO H. DE BEER in de Geschiedenis der Noord-Ned. Lette-
ren in de r9de eeuw. II, blz. 428 (met voll. bibliografie).
C. BUSKEN HUET, H. de Veer (Litt. Fant. VII, b1z. 104).
A. H. Hendrik de Veer (1829-23 Nov.-1929) (Holl. Revue 1929, b1z. 1291). 
Over Jan ten Brink zie PRINSEN's artikel in het Nieuw Nederl. Biogr. Woorden-
boek, waar men ook een bibliografie vindt.
Over Emile Seipgens schreef JAN TEN BRINK een biografie. (Levensberichten 
van de Mij. der Ned. Lett. 1897, blz. 1).
Verder:
J. HIEGENTLICH, Emile Seipgens (Nieuwe Taalgids XXIX, b1z. 316).
Over Simon Gorter schreef JO. DE VRIES een biografie in de Levensberichten 
van de Mij. der Ned. Letterk., 1872.
Verder
G. STUIVELING, Simon Gorier, een verloren kans (Groot-Nederland 1940, 1, 
blz. 125) (Gevolgd door Brieven van Simon Gorter).
Over Justus van Maurik schreef A. N. J. FABIUS een biografie in de Levens-
berichten van de Mij. der Ned. Letterk. 1905. (blz. 155). Zie over hem ook JAN 
TEN BRINK, Gesch. der Noord-Ned. Letteren III, b1z. 205.
G. BROM, De letterkundige betekenis van Schaepman (Haarlem 1936.)
OPLEVING VAN HET NEDERLANDSCHE ELEMENT IN

BELGIE

Zooals we hiervoor aanduidden : het Nederlandsch - 
Vlaamsch, Brabantsch en Limburgsch - heeft in de zuidelijke 
gewesten onder Koning Willem I de positie van een tweede-rangs 
taal. Men zou kunnen meenen, dat die positie erop vooruit moest 
zijn gegaan, nu die zuidelijke gewesten deel waren geworden van 
een koninkrijk, waarin het Nederlandsche element het dominee-
rende was. Echter was er van eenige verheffing to dezen weinig to 
merken ; wellicht doordat in het van den aanvang of weinig met 
die vereeniging met „Holland" ingenomen zuiden, het Fransch, 
daardoor to meer, de taal van aanzienlijken en beschaafden werd 
geacht. De anti-Nederlandsche gevoelens worden echter verzacht 
en zullen grootendeels verdwijnen, zoodra men van Nederland of 
is. Al is dan nog het „Vlaamsch" - onder then naam vat men se-
dert de XVIIIde eeuw gemeenlijk de Zuidnederlandsche Dietsche 
dialect en samen - niet in de algemeene achting de gelijke van het 
Fransch, men kan toch zonder zich tegenover zijn omgeving to 
blameeren, zich daarin uitdrukken, en zich met de studie van de 
vroegere taal bezighouden.
Zoo moeten we - tot de invoering van het algemeen kiesrecht 
(1893) de Vlamingen, numeriek de meerderen, naar voren brengt 
- den toestand zien. Het peil der Nederlandsch sprekenden in 
Belgie is aanvankelijk nog zeer laag; de lectuur in het Neder-
landsch is van zoodanig allooi als we niet tot de schoone letteren 
plegen to rekenen.
Toch, sedert '30, is al spoedig een opleving merkbaar, een 
Vlaamsch nationaal besef. Men voelt zich „de zonen van Arte-
velde" - de uitdrukking zou een cliche worden, dat men lang-
zamerhand niet meer gebruiken kan, maar intusschen, in die ja-
ren voelde men met trots, dat men toch de, zij het vele eeuwen 
verdrukte, nakomelingschap was van wie eens een van de belang-
rijkste culturen van het laat-middeleeuwsch en XVIde-eeuwsch 
Europa hadden geschapen en veredeld.
JAN FRANS WILLEMS	693
Evenwel, terwijl toen en in het picturale en in het litteraire 
het Zuiden het Noorden voorging, zocht thans het Zuiden zijn 
voorbeelden boven den Moerdijk. En daar vond het inderdaad 
schrijvers, die men verstond, naar wie men geern' luisterde. Het 
waren niet de voornaamste; die gingen to hoog, als men zei; in-
derdaad was het bezwaar meer, dat ze to fijn en to ,erudiet" van 
uitdrukking waren; die afstand was hun nog to groot. Wat luid-
ruchtigheid echter viel wel in den smaak, ja, gold als aanbeveling, 
en zoo genoot men veel van Bilderdijk, en van meerderen bij wie 
men een romantieke gesteldheid aanwezig voelde; terwijl ook de 
fireside-poetry van Tollens, Beets, Ter Haar den eenvoudigen 
smaak wezenlijke voldoening gaf. De Vlaamsche neiging tot uiter-
lijke praal was oorzaak dat men bij het navolgen der rhetorische 
voorbeelden het er nog wel wat dikker boven-op legde....
Over 't algemeen was, bij alle goed bedoelen, gedurende de 
eerste halve eeuw het artistiek gehalte niet hoog. Toch, we ont-
moeten ook dan daar eenige figuren die van wezenlijk belang zijn 
voor de Nederlandsche letteren.
Daar is Jan Frans Willems (1793-1864), die reeds voor 1830 
zon op plannen voor den geestelijken opbouw van het Vlaamsche 
yolk. Potgieter heeft, naar we reeds vermeldden, tijdens zijn ver-
blijf to Antwerpen, waar Willems van 1821 of ontvanger was, 
kennis met hem gemaakt ; hun zweefde een zelfde ideaal voor 
oogen, maar voor Willems moest de verwerkelijking daarvan wel 
lager beginnen. In elk geval, zijn pogingen geschiedden met juist 
inzicht. Toen Belgie zich onafhankelijk had verklaard, werd hij 
- de strijd voor de Nederlandsche taal en de Nederlandsche be-
schaving was de regeering verdacht - naar het kleine Eeclo ver-
plaatst, waar hij oud-Vlaamsche liederen begon to verzamelen; 
in 1848 zou hij er een kostelijken bundel van uitgeven; met de 
zangwijzen. De glorietijd van de Vlaamsche beschaving viel in de 
middeleeuwen, en hij heeft niet alleen voor de volksliederen van 
die periode de aandacht opgeeischt, maar ook voor allerlei andere 
monumenten van oude kunst ; in 1834 gaf hij een bewerking van 
de ,Reinaert"; in 1837 richtte hij het tijdschrift ,Belgisch Mu-
seum" op, waarin vele oude texten en vele gegevens omtrent an-
dere cultuurmonumenten zouden worden uitgegeven; hij heeft 
dan in het ambtelijke toch ook weer eenige promotie gemaakt; 
sedert '35 is hij ontvanger to Gent. In 1839 is hij de voornaamste
694	VAN DUYSE EN LEDEGANCK
der oprichters van de Maatschappij der Vlaemsche Bibliophilen; 
met Blommaert, Snellaert en Serrure beoefent hij de oude taal 
en letteren. Dat geschiedt vooralsnog met meer geestdrift dan 
kennis; de uitgaven van deze bibliophilen golden langen tijd vrij-
wel als toonbeelden van dilettantisme, dankbaar gewaardeerde 
vindplaatsen van textcritiek voor doctorandi die nog wat 
,,stellingen" zochten. Maar per slot van rekening is het toch 
die zuidelijke geestdrift geweest, die een belangrijke stuwing 
was tot de studie van onze Middelnederlandsche letteren; - 
zooals de Zuidnederlandsche litteratuur zelve en de Zuidne-
derlandsche wetenschap in de Middeleeuwen en speciaal nog 
aan het einde van de XVIde eeuw het Noorden in geestelijkebe-
weging hebben gebracht. Het Belgisch Museum bestond tot 
1846; daarna wordt, van 1855 tot '62, het ,Vaderlandsch Mu-
seum", onder leiding van C. P. Serrure het in denzelfden zin ge-
leide en leidende tijdschrift in Belgie; daarna komt dan nog 
het ,Nederlandsch Museum", onder de redactie van Prof. Here-
mans, maar dat heeft een meer algemeen karakter, bepaalt zijn 
belangstelling niet tot het oude.
Velen van de tallooze dichters en prozaisten van deze eerste pe-
riode van de Vlaamsche beweging hebben historisch belang. Daar 
is Prudens van Duyse (1804-1859), thans nog vooral bekend door 
zijn nog altijd leesbare en zelfs hier en daar van fijn begrip ge-
tuigende ,Verhandeling over den Nederlandschen Versbouw", 
maar die tijdens zijn leven vooral als dichter een gr66ten naam 
had; in het epische doet hij ons thans aan als een bedenkelijk 
rhetorisch Bilderdijkiaan, maar in 't lyrische heeft hij opmer-
kelijk werk geleverd. Vooral zijn kindergedichten verdienen nog 
de aandacht. Door een archaisch, oud-germaansch rhythme 
weet hij zijn vers soms een bijzonderen, tijdeloozen klank to 
geven.
Dan is er de, als van Duyse, in zijn tijd en zijn land ook al heel 
beroemde Karel Lodewijk Ledeganck (1805-1847), die vooral 
Schiller, Lamartine en Byron bestudeerd heeft en dan ook wel, al 
handhaafde zich het vrij conventioneele karakter zijner poezie, 
wat meer verfijning in de hanteering van het vers toont; althans 
in zijn laatste werk, dat wel zijn beste is, „De drie zustersteden". 
Van die drie stadsbeelden is dat van ,Brugge" nog het meest 
geslaagd; Brugge is de stad van weemoed en mijmering en die
D'N DOOR EN JAN VAN BEERS	695
gevoelens spreken Ledeganck het sterkst aan. 'n Heerlijk 
vermakelijk type in de jonge Vlaamsche beweging was ,d'n 
Door", Theodoor van Rijswijck (1811-1849), een echte jongen-
uit-het-volk, vrijwilliger toen de opstand uitbrak, maar meer 
held met den mond dan met der daad ; toen hij gewaarwerd, dat er 
door de „Hollanders" echt geschoten werd, ging hij aan den haal. 
Was hij voor den opstand al leerling-beeldhouwer, decoratieschil-
der en onderwijzer geweest, daarna werd hij klerk in den lommerd 
in zijn vaderstad Antwerpen. En 's avonds zat hij in ,Het Zwart 
Paerdeken", en las daar zijn werk voor in een gezelschap, dat ook 
in het uiterlijke de romantiek nastreefde, dichters en schilders, 
die er met hun flambards en zwierende haren uitzagen als de 
,,Boheme", die Murger weldra onsterfelijk zou maken. Maar als 
ze beseft hadden, dat ze in dat opzicht voorbeelden of ook maar 
equivalenten hadden aan de Seine, zouden ze - misschien - zelfs 
wel die interessante uiterlijkheden hebben prijs gegeven, want al 
wat Fransch was, verfoeiden ze; ze wisten van al dat Fransche 
trouwens in meerderheid niet veel af, al kende d'n Door het ook 
genoeg om een paar liedjes van Beranger to vertalen. Hij heeft 
wel zeer den volkstoon weten to treffen en beschikte over een 
speelsche rhythmiek, die fleurig en strijdlustig in-eenen was. Zijn 
romantische verhalen in rijm en onrijm zijn meer hevig dan poe-
tisch, maar zijn eenvoudige liederen hebben hem lang in het 
Vlaamsche land overleefd.
Over de grenzen van dat land, ja ook over den Moerdijk ging 
de naam Jan van Beers (1821-1888) ; als Vondel, Tollens, Bogaers, 
Borger stond hij peet over verschillende, ook Noordnederland-
sche, rederijkerskamers en tooneelvereenigingen; zijn ,Zieke jon-
geling" heeft daar een halve eeuw lang zijn kwijnend bestaan, on-
der algemeen medelijden, voortgesleept. Het is, als o.a. ook „De 
Gevangenwagen", een van die verhalen in sentimenteelen toon, 
waarop het yolk dol is. Beers heeft aanvankelijk voor priester 
gestudeerd, maar is, door stijgenden twijfel genoopt, leeraar ge-
worden ; hij heeft, veel van de Franschen en de Duitschers leeren-
de allengs zijn gevoel verdiept, zijn techniek verfijnd. ,Begga" is 
wel zijn beste gedicht; en dan zijn ook zeer populaire „De Beste-
deling" ; en ,Het Licht...... Dat zijn zuivere gedichten met rake 
plastiek... .
Er waren veel namen nog to noemen van vereerde grootheden
696	HENDRIK CONSCIENCE
van dien tijd, die we nu echter kwalijk anders kunnen zien dan als 
weinig verkwikkelijke rhetorici: Emanuel Hiel, Dautzenberg, 
e.t.q. Maar er is een prozaist, over wien we wel iets meer mogen 
zeggen: Hendrik Conscience (1812-1883), die bij het Vlaamsche 
yolk, nog heden, een populariteit geniet als Cats eens to onzent, 
en dan een populariteit van nog wel inniger, hartelijker gehalte. 
Want hij vertegenwoordigt de waarachtige groote volkskunst ; 
hij geeft de gevoelens van zijn yolk, die zijn eigen gevoelens zijn, 
en die hij krachtens zijn kunstenaarschap zuiverder kan uiten, 
,,gestileerd" ; - als men aan dit woord maar met de gedachte ver-
bindt van iets kunstmatigs, iets opzettelijks.... We bedoelen 
hij geeft het Vlaamsche volksleven ,wezen-lijk" ; in 't kort en vol-
Jedig. Als men poogt zich rekenschap to geven van de gebreken, 
die dit werk eigen zijn, komt men tot de concluzie, dat het geen 
gebreken zijn van deze kunst, maar gebreken van het yolk. Als 
kunst, als volkskunst, is dit werk voortreffelijk; - men moet al-
leen maar zich wat anders instellen, dan bij het genieten van dat 
soort werk dat om onze aandacht voor zijn verfijndheid schijnt to 
vragen; men moet veel aangeleerds afleggen, en als men dat, on-
der 't lezen van deze boeken doet, voelt mei~, dat men er beter op 
wordt ; jonger, natuurlijker, kinderlijker. En daar wordt men dan 
nog heerlijk voor beloond ook !
Het is merkwaardig, dat deze door-en-door Vlaamsche jongen 
een Franschen naam, want een Franschen vader, had. Zijn moe-
der echter was een Vlaamsche, en 't is ook een goed kind, dat naar 
zijn moeder aardt. Hij wordt to Antwerpen geboren, geniet in de 
poesjenellenkelder van oude gedramatizeerde volksverhalen; 
koopt volksboekjes. Ze wonen sedert 1822 op,,den Groenen Hoek" 
een kwartiertje buiten de stad; daar is ook iets van de natuur to 
genieten, en daar woont ook een gewezen geestelijke, die Hendrik 
allerlei leert van bloemen en plant en, en ze hem doet zien als tee-
kenen van Gods liefde. In '30 wordt hij, als d'n Door, vrijwilliger; 
doorkruist de Kempen, waar hij uitgeput eenige dagen in een 
boerenwoning ziek ligt en door een meisje liefderijk verpleegd 
wordt. Hij komt, in 1836 nit den krijgsdienst ontslagen, ook in 
Het Zwart Paerdeken; debuteert daar met een verhaal in 't 
Fransch. Maar het volgend jaar verschijnt zijn - tevens de - 
eerste Vlaamsche roman: „In 't Wonderjaar"; hij werd door de 
bentgenooten hevig bewonderd; de jonge schilders onder hen
HENDRIK CONSCIENCE	697
illustreeren hem .... Het is een erg melodramatisch geval, dat 
den beeldenstorm to Antwerpen behandelt ; later heeft Conscience 
op aandrang der clericalen 't verhaal aanmerkelijk verkatholiekt. 
Er verschijnt dan in hetzelfde jaar 1837 nog een bundel proza en 
poezie van hem, maar dan, het volgend jaar, komt het boek, dat 
hem beroemd zou maken : „De Leeuw van Vlaenderen", een mo-
nument van den Gulden-sporenslag. Het is een grandioos-roman-
tisch tafereel; fel van kleur als de heiligen op de kerkglazen, maar 
dat is juist geschikt om indruk to maken op de naieve gemoederen
En dat wilde hij ; hij wilde „den sluimerenden leeslust onder de 
burgers opwekken door treffende en belangrijke tooneelen en de 
vaderlandsliefde aanvuren door het verhaal der groote daden des 
voorgeslachts". - Hij heeft dat betracht met korte verhalen - 
o.a. in den bundel ,Avondstonden" vereenigd; daar vindt men 
het prachtige verhaal „De Geest" (over een soldaat, die niet bang 
to maken was), heerlijk in den volkstoon naverteld; - hij heeft 
zijn doel ook betracht met een populair werkje ter bevordering 
van de kennis der natuur en ter propagandeering van de Neder-
landsche plantennamen ; - voorts, vooral, met zijn romans. We 
noemen enkel eenige van de beste: „Jacob van Artevelde", zijn 
meesterwerk op 't gebied van den historischen roman, en dan de 
dorpsverhalen: „De Loteling" en ,Baes Gansendonck"; deze 
soort vertellingen in den rechten volkstrant, sappig, humoristisch, 
sentimenteel, gaan hem het allerbest af. Daar ligt zijn kracht, - 
en met dat genre had hij een succes, alleszins, dat wellicht meer 
dan een puur artistiek succes was. Hij heeft zijn yolk leeren lezen, 
zegt men. Maar hij heeft dat yolk daarbij meteen leer- en lees-
boekjes gegeven, die het hart troffen, en het vertrouwen in de 
waarde van den eigen eenvoudigen aard versterkten!


L i t t e r a t u u r

F. DE POTTER, Vlaamsche Bibliographie (Gent, 1893).
Vlaamsch Belgie sedert 1830. Studien en Schetsen bijeengebracht door het 
Willems-Fonds ter gelegenheid van het jubeljaar 1905, 6 din. (Gent, 1905-1910).
G. KALFF, Over Vlaamsche Volkskracht (De Gids 1907, III, b1z. 338; 1910, III, 
b1z. 59).
TH. COOPMAN EN L. SCHARP$, Geschiedenis der Vlaamsche letterkunde van het 
jaar 1830 tot heden (Antwerpen, 1899).
E. COREMANS, De Nederlandsche letterkunde in Belgie sedert r830 (Brussel, 1904). 
REMi STERKENS, De letterkunde in de Antwerpsche Kempen van 183o-1900
(Turnhout, 1935).
Brieven van J. F. WILLEMS, toegelicht door J. Bols (Gent, 1909).
698
LITTERATUUR
J. MICHELS, Prudens van Duyse. Zijn levee en zijne werken (Gent, 1893).
R. RoEMANS, Jan Frans Willems, de vader der Vlaamsche Beweging. (1793-1864) 
(Dietsche Warande 1928, b1z. 378).
W. DE VREESE, Drie brieven van Potgieter aan J. F. Willems (De Gids 1931, I, 
blz. 199).
A. HALLEMA, Jan Frans Willems en zijn schepping van de Maatschappij tot 
bevord. der Nederlandsche taal- en letterkunde in 1836 (Nederland 1937, blz. 248).
L. WILLEMS, Over een onuitgegeven gedicht van K. L. Ledeganck (Versl. Kon. 
V1. Acad. 1935, blz. 391).
W. VAN EEGHEM, Cuique suum of Zuid-Nederlands (en vooral Prudens van 
Duyse's) aandeel in de wederontdekking van Mariken van Nieumeghen (Versl. Kon. 
Vl. Acad. 1942, b1z. 401).
JOZEF MULS, De dichters der Schelde: Geuzenliedboek, Ledeganck, Jan van Beers, 
enz. (Versl. Kon. VI. Acad. 1934, biz. 839).
EUG. DE Bocx, Hendrik Conscience en de opkomst van de Vlaamsche romantiek 
(Antwerpen, 1920).
A. JACOB, Hendrik Conscience en de Belgiese politiek (De Gids 1928, II, b1z. 396).
M. SABBE, Twee onuitgegeven brieven van H. Conscience en J. B. van Hemel 
(Versl. en Meded. Kon. V1. Acad. 1930, b1z. 619).
Brieven van HENDRIK CONSCIENCE aan Melchior baron van Diepenbrock, 
prinsbisschop van Breslau, medeged. door A. Nowack (Versl. Kon. V1. Acad. 
1933, b1z. 399).
FELIX TIMMERMANS, Hendrik Conscience (De Stem XIV, biz. 132).
De vergadering der Kon. V1. Acad. bij gelegenheid van de 50e verjaring van
Conscience's afsterven. (Versl. en meded. Kon. Vl. Ac. 1933, b1z. 813).
LODE BAEKELMANS, E. F. D. Lauwers, een epigoon van Hendrik Conscience
(Versl. Ron. Vl. Acad. 1937, biz. 198).
R. VAN ROOSBROECK, H. Conscience en zijn ,Leeuw van Vlaanderen" in het 
tijdskader (Dietsche War. 1938, blz. 489).
ANTOON COOLEN, Hendrik Conscience, de verteller van zijn yolk (De Gemeen-
schap 1938, biz. 337).
In 1938 verschenen nog verschillende herdenkingsartikelen in de Vlaamsche 
Gids (XXVI); n.l. van A. VERMEYLEN, (De literaire waarde van „De Leeuw van 
Vlaanderen"), van J. MULS, (Conscience en de romantiek), van E. DE BOOK, 
(Conscience en het buitenland - vertalingen -), J. PEETERS, (Rond Conscience's 
historische roman) en G. MOYAERTS, (De natuur in de romans van Conscience).
OP WEG NAAR DE TWINTIGSTE EEUW

Wanneer eindigt de ,geschiedenis" en begint het „heden" ? 
Kalff meent : men moet zijn geschiedverhaal ongeveer eindigen 
met het jaar van zijn eigen geboorte; ons begin is het einde van 
wat voor ons het verleden is. Te Winkel heeft zich, ten slotte, 
practisch bij deze zienswijze aangesloten. Anders De Vooys, Prin-
sen, Greshoff, en nog vele anderen ; die nog het werk van eergiste-
ren en gisteren bij de historic inlijfden.
Die laatste methode zullen wij niet volgen, al meenen we wel 
to zien, wat er allemaal voor to zeggen is. Het ,groote publiek" 
stelt voor alles belang in de kunstverschijnselen van eigen tijd; 
en - we denken aan het werkje van De Vooys, dat speciaal voor 
het litteratuuronderwijs op de middelbare school bestemd was 
en is - bij de ieugd vooral wekt men verreweg de meeste belang-
stelling voor de letteren, wanneer men haar met die van eigen tijd 
aankomt; men bcgint op vele middelbare scholen daarom zelfs 
met dat eigentijdsche en gaat dan langzaam terug naar wat, naar 
tijd en meestal dan ook naar den geest, verder van ons afligt. Hier 
is het dus misschien paedagogisch, antihistorisch to zijn. Er zijn 
voorts nog andere motieven - ik weet niet of, en, zoo ja, in welke 
mate die bij litterairhistorische publicisten hebben gegolden - 
om bij het schrijven van een litteratuurgeschiedenis het heden 
niet uit to sluiten. O.a. dit motief: „De Critiek", zij die ons yolk 
in zake de letteren in tijdschrift en courant voorlichten, zijn meest 
alien bellettristen, die dus door hun kunstenaarschap in bijzondere 
mate belang stellen in het huidige en in het ontbreken daarvan 
in een werk waar het ,toch ook nog wel mee-behandeld kon wor-
den", een miskenning voelen van zichzelf en de hunnen. - Dit 
gevoel hebben vooral de Tachtigers bevorderd, die niet zelden uit-
spraken hebben gedaan, als begon de litteratuur to onzent eigen-
lijk wel zoowat met '80; - nu ja, er waren enkele figuren in 't 
verleden die ook wel van even groot belang waren... .
Wij plaatsen ons hier met, naar we hopen, volkomen begrip 
van al deze gevoelens, op het standpunt van Kalff. Wie belang-
700	DE HAAGSCHE SCHOOL
stelt in de litteratuur van de laatste vijftig jaar, vindt daarover 
beschouwingen in overvloed. ,Historische" beschouwingen over 
een zoo nabij verleden hebben o.i. geenerlei waarde, al is veel van 
dat nabije werk ook ons zeer dierbaar. Want die dierbaarheid is 
zeker mee een gevolg van verbondenheid, een verbondenheid die 
ons belet, voldoende objectief to zijn En wij schrijven dit 
book voor wie belangstellen in de historie, de historie van 
ons yolk. Die pogen wij in dit werk van de letterkundige zijde to 
doen zien. Wij onderstellen dat ook dadrvoor nog wel een redelijke 
mate van belangstelling leeft, al is die belangstelling onmisken-
baar in de laatste halve eeuw achteruitgegaan, en heeft ze terrein 
moeten afstaan aan die voor eigen tijd, en - als element in de op-
voeding - aan natuurwetenschap en techniek. Men krijgt zelfs 
wel eens den indruk, dat de litteratuurgeschiedenis alleen be-
oefend wordt door wie ze later zullen onderwijzen. Maar die in-
druk is onjuist. Er is nog wel een redelijk percentage beschaafde 
menschen, die ook voor dit onderdeel der kunstgeschiedenis pure 
belangstelling hebben, al is die belangstelling minder groot dan 
die voor de geschiedenis der beeldende kunsten.
De beeldende kunsten .... Bij de nieuwe faze van onze letteren, 
die wij thans gaan behandelen, zijn ze onze litteratuur vooruit ; de 
schilders hebben,,het nieuwe" dat aanvlaagde, eerder,,gesnoven" 
en zijn bij de weergeving hunner gewaarwordingen soepeler ver-
tolkers geweest dan de schrijvers. We denken aan de z.g. Haag-
sche School, die in het vizueele tracht naar een niet meer conven-
tioneele - vaak anecdotische -, maar naar stemwingvvoll weer-
gave van het Hollandsche landschap. De Franschen (Barbizon) 
waren to dozen voorgegaan ; het merkwaardige is, dat die weer in 
belangrijke mate den invloed van onze XVIIde-eeuwsche Holland-
sche school, die ze zeer bewonderen, hadden ondergaan; zoo ge-
zien is de invloed der Barbizonners to onzent nog meer begrijpe-
lijk. Van die Haagsche School dan, die een ietwat verzachte, 
droomeriger uitlooper was van het Fransche impressionisme, is 
de jonge Bilders (1838-'65) de voorlooper; Willem en Jaap Maris, 
Jozef Israels, Anton Mauve, Gabriel, Weissenbruch behooren tot 
de belangrijke vertegenwoordigers, en de zeeschilder H. W. Mes-
DEMOCRATIE EN NATURALISME	701
dag, terwijl Bosboom vooral de atmosfeer der vaderlandsche ker-
ken weergaf, aldus waardige pendanten leverend tot het werk van 
zijn vrouw. Thijs Maris en Breitner geven den fijner en feller toon 
van het impressionisme en sluiten zich dus nader aan de Fran-
schen aan; gelijk meerderen, die men tot den ,nabloei" van de 
Haagsche School rekent. We hebben in deze beweging een reactie 
tegen de romantiek, zij het, dat die in de eerste periode ook nog 
wel in deze school voelbaar is.
Maar intusschen woelden in West-Europa, het sterkst in Frank-
rijk, krachten, die de tijdelijke rust die het liberalisme in oecono-
mie en staatsbestuur had teweeg gebracht, zouden verstoren. Er 
wordt op alle levensgebieden een verder streven voelbaar op den 
weg, then het einde XVIIIde-eeuwsche rationalisme ingesla-
gen was, een begeerte naar ,vrijheid en gelijkheid" ; - die naar 
„broederschap" vertoont zich minder duidelijk. De maatschappe-
lijke strijd krijgt van een politiek langzamerhand vooral een eco-
nomisch karakter; de ontzaglijke verbeteringen in de techniek, 
in „de machine", waardoor een groot aantal arbeidskrachten 
overbodig wordt, zonder dat met deze veranderingen een vol-
doende verandering in de verdeeling van werktijden en van het 
maatschappelijk inkomen gepaard gaat, doen onhoudbare toe-
standen ontstaan; als remedie beveelt de sociaal-democratie aan, 
de productiemiddelen aan den staat to brengen. Deze problemen, 
ten nauwste met tegenstrijdige belangen verbonden, zullen van
1880 tot onzen tijd in het brandpunt der belangstelling staan.
De q.q. individualistische kunstenaars komen bij deze verwik-
kelingen in een nog meer geisoleerde positie dan te-voren. Toch 
is ook hun werk wel zeer symptomatisch ten opzichte van den 
toestand; we vinden ook daarin de ,uitleving" - een mode-, 
maar geenszins onjuiste term - van krachten. De romantische 
vlucht uit de werkelijkheid wordt prijsgegeven. In ,naturalisme" 
en ,realisme" voelen we de onmiddellijke verwantschap met de 
democratische stroomingen; anderzijds openbaart zich een hyper-
individualistische reactie, die een nog wel zeer romantisch element 
bevat, maar dan zich aansluit speciaal bij de romantiek der een-
zamen, als Shelley. Beide stroomingen hebben dit gemeen, dat 
ze zich tegen de burgerlijke middelmatigheid keeren.
We zullen zoo aanstonds zien, hoe buitenlandsche kunstbe-
wegingen to dezen machtigen invloed doen gelden. Als een voor-
702
MULTATULI
post vinden we to onzent een ongemeen suggestieve schrijvers-
figuur: Eduard Douwes Dekker (1820-1887).
Een eigenaardige verschijning. Een groot kunstenaar, -met 
al de spontaneiteit die den kunstenaar kenmerkt ; ook al de ijdel-
heid, ook al de nervositeit, die men veelal bij kunstenaars aan-
treft. Maar in elk geval een man die, wat men moge aanmerken 
op zijn menschelijke eigenschappen - (hoezeer belangwekkend 
uit een oogpunt van kunstenaarspsychologie, interesseeren die 
ons toch niet in de eerste plaats) - gr66te letterkundige daden 
heeft gedaan. Zijn instinct doet hem telkens de meest aangrijpen-
de accenten treffen om de lezers in beroering to brengen. Een atheist, 
die het evenwel niet versmaadt, telkens met een soort godsdienstig-
heid to koketteeren, waar die effect maakt. Iemand die een schril 
licht werpt op de, nooit v66r hem zoo in al haar naargeestige 
kleinheid vertoonde burgerlijkheid; en daartegenover een tee-
dere zwevend-blijvende idealiteit stelt. („ Woutertje Pieterse").
Hij was bezig een mooie carricre to maken als Oostindisch amb-
tenaar, toen hij, bij een bruuske poging om onrecht van inlandsche 
hoofden tegenover de bevolking to herstellen, niet voldoende me-
dewerking vond en zijn ontslag nam. Een armoedig bestaan in 
Europa volgt; in 18601) schrijft hij in Brussel, onder het pseudo-
niem Multatuli (= Ik heb veel verdragen) een geniaal boek, waar-
in hij zijn aanklacht tegen de Indische regeering op de meest 
treffende wijze dramatizeert, zichzelf als ,Max Havelaar" ten 
tooneele voerend to midden van een bot en gevoelloos Amster-
damsch milieu, ditmaal dat van den gezeten handelaar; zijn 
voorstelling van zijn wedervaren in Indict wordt uit de papieren 
van Sjaalman - zooals de koffiemakelaar Batavus Droogstoppel 
hem noemt - in den huiselijken kring van then droogstoppel - 
de naam is een algemeen gangbare qualificatie geworden - voor-
gelezen. De compositie van dit boek is een wonder van effect-
volle ongecomponeerdheid. Uiteraard wordt Havelaar hier ge-
geven als een volkomen sympathieke held. Prachtige, soms onge-
meen idyllisch-bekoorlijke schilderingen van Indisch leven 
(Saidjah en Adinda) zijn hier ingelascht; en het sober-fijne ver-
haal van den Japanschen steenhouwer; - Havelaars toespraak 
tot de hoofden van Lebak is een klassieke voordracht geworden. 
Aan het slot neemt de schrijver zelf het woord om zijn boek aan
') Acht jaar na „Uncle Tom's Cabin." Is er verband? Het is waarschijnlijk.
MZULTATULI	703
den Koning op to dragen, dien zijn klacht en zijn ,Houd den dief" 
toe to roepen.
Het boek had een zoo groot - aanvankelijk zuiver litterair 
- succes, als nog nooit een boek in Nederland gehad had. Op-
den-duur zou het grooten invloed uitoefenen op de wijze waarop 
Indie in het vervolg werd bestuurd (de ethische koers).
Een dergelijk gevolg, maar dan spontaner, heftiger, had Dou-
wes Dekker dadelijk van zijn werk verwacht. Spontaan en heftig 
als hij zelf was, had hij zich voorgesteld, dat het yolk zou opstaan, 
recht voor „den bruinen broeder" zou eischen.... Daarvan was 
aanvankelijk met veel to merken. Wel vond men de „Max Have-
laar" - en hoezeer terecht ! - een prachtig boek. En dat was 
toch ook wel eenige voldoening; zeker was het een aanmoediging 
voor Multatuli, om, al ,verachtte" hij het publiek, met schrijven 
door to gaan. Voor de „Max Havelaar" had hij ook al letterkun-
dig werk geschreven ; gedichten van dezelfde matige waarde als 
die van zooveel andere jonge menschen; een nogal sentimenteel 
tooneelstuk „De eerlooze", later verdoopt tot „De Bruid daar-
boven", dat hij zelf zeer overschatte. De zaak was, dat hij toen 
nog niet veel to zeggen had - De knak dien zijn leven in Indie 
kreeg, heeft zijn wezen doen openbreken; nu werd, mede door 
verscherpte ijdelheid, zijn genialiteit opgestuwd en brak door in 
zijn geschriften.
Een kenmerk daarvan is het egocentrische. Objectiveerde hij 
in de „Max Havelaar" nog zijn hoofdpersoon, zijn „held" in de 
,,Minnebrieven" (1861), een van de drie hoofd-correspondenten, 
ambtenaar en kunstenaar, en vooral nerveus romanticus, is wel 
zeer,,persoonlijk" ; - Tine is de Tine uit de „Max Havelaar", de 
geidealizeerde echtgenoote, die tot ieder offer bereid is en volko-
men aan de genialiteit van den vereerden man blijft gelooven; de 
derde hoofdpersoon, Fancy, is het meisje, dat den kunstenaar in-
spireert. En daartusschendoor - een procedc, dat in de „Max 
Havelaar" al zoo prachtig geslaagd was - de stemmen, ook per 
brief geuit, van een aantal laag-bij-den-grondsche lieden. En ook 
hier in 't verhaal ingelaschte sprookjes, en Lebaksche realiteiten. 
De prachtige harmonie die ten-slotte de „Max Havelaar" toch 
wel tot een geniaal geheel maakt, begint hier to kort to schie-
ten ; Multatuli - welk een vondst van klank en pathetiek in-
eenen, dat pseudoniem! - die eens zoo schitterend „de vier", en
704	MULTATULI
welk een vierighe vier, wist to mennen, ontsnappen de teugels; de 
paarden gaan met hem op hol. Maar telkens, in goede momenten, 
herwint hij toch wel weer even de macht tot bedwang, en dan zal 
hij ze nog voortreffelijk weten to sturen. Erfelijk belast als neur-
asthenicus, speciaal aan meerwaardigheidsgevoelens lijdende, 
heeft hij toch maar telkens bewezen, dat het geen meerwaardig-
heidswdAn was die hem beheerschte. Zijn leven is een grandioze, 
aangrijpende tragedie. Maar dan ook een werkelijke tragedie, 
met een held, die den ,Hohenweg" bewandelt ; al wordt hij daar 
gestadig door de eigen hybris belaagd. Een tragedie die we in het 
verband van dit boek helaas slechts kunnen duiden, niet schrijven.
Van 1867 tot 1877 verschenen zijn zeven bundels „Ideeen" ; 
genummerde invallen over alles en nog wat ; in het politieke, 
speciaal in zijn aanvallen op Thorbecke, volgt hij -- soms woor-
delijk - Alphons Karr, die in zijn ,Guepes" tegen Thiers was op-
getreden ; de invloed van Rousseau is ook zeer merkbaar. Een 
oorspronkelijk denker was hij maar in geringe mate, en zeker geen 
doordenker, maar met bliksemende helderheid brengt hij allerlei, 
vaak - naar hij zich ook zelf wel volkomen bewust was - fijnc 
opmerkingen op veelal scherp treffende wijze onder woorden. 
Soms begint hij een verhaal, dat hij dan een heel eind verder weer 
voortzet; zoo kan men uit de Ideeen zijn „Geschiedenis van Wou-
tertje Pieterse" uitpellen, zooals nit de „ Minnebrieven" de ,Ge-
schiedenissen van Gezag" en de ietwat melo-achtige ,Kruis-
sprook". De Geschiedenis van Woutertje Pieterse, die onvoltooid 
is gebleven, zet een reine kinderziel met zeer romantische aan-
vlagingen, een Don Quijote in miniatuur, to midden van een 
ploertig-kleinburgerlijke wereld; het avondje bij juffrouw Pieterse 
is klassiek geworden ; - welk een felheid hier in de toch zuiver 
episch blijvende beschrijving, vergeleken met die van het avondje 
der Stastoks ! Het is het verschil tusschen scherpen hoon en rustig 
hooghartigen spot; .... beide voortreffelijk in hun genre. En 
met welk een fijne, zij het geirriteerde, aandacht voor den dialoog; 
bij Multatuli in een prachtig phonetische spelling genoteerd. 
Overigens ook in het kader der al uitgeschifte historie van Wou-
tertje weer veel uitweidingen, soms vervelend, maar soms ook 
op zichzelf prachtige proeven van karakteristiek, b.v. de ,,Baker-
preek" van ds. Wauwelaar; naar inhoud en woordkeus de prach-
tigste parodie, die men zich denken kan.
MULTATULI	705
In de ideeen zat ook zijn drama ,Vorstenschool", dat de tegen-
stelling geeft van een in futiliteiten opgaanden koning en een in-
nig de nooden van het yolk meegevoelende koningin; een stuk 
dat ondanks al zijn conventioneele rhetorica - bijvoorbeeld het 
gedicht over poezie! -- voornamelijk door de twee in het kamertje 
van Hanna spelende sentimenteele tooneelen nog heden speel-
baar blijkt. Koningin Louise belichaamt hier het ideale, verlichte, 
alle hofintrigues doorbrekende en alle onrecht herstellende ko-
ningschap. Het drama ,Aleid" is beter.
Met dat al, Multatuli is, vooral door de Havelaar en de Ideeen 
een onzer grootste, liever: een onzer weinige waarlijk groote fi-
guren. Tal van tijdgenooten hebben dat ook wel gevoeld: Vos-
maer, die hem in zijn studie „Een Zaaier" geestdriftige bewonde-
ring betoonde, Aart Admiraal, Roorda van Eysinga, de uitgever 
Funke ; men heeft hem - Goddank, zeggen we ! - op allerlei 
manieren liefde en eerbied betoond, al zijn menschelijke en ar-
tistieke onregelmatigheden begrijpend en vergevend. Natuurlijk, 
het waren er maar enkelen, die dat deden; ieder verstandig 
mensch weet, dat een groot hervormer, een fel revolutionnair, 
waarlijk met op meer hopen mag. Maar Multatuli was geen ver-
standig mensch. Hij was een heeleboel meer nict, waar we zoo in 
't dagelijksch leven prijs op stellen. Hij heeft ook veel dwaasheden 
beweerd; met veel aplomb. Ja maar, apres tout was hij toch een 
groote, geweldige figuur. En zijn invloed bleef doorwerken. Als 
er weldra een nieuwe revolutionnaire beweging in onze letteren 
zal ontstaan, met overwegend, zoo dan al niet uitsluitend, litte-
raire beteekenis, zullen de voormannen daarvan, Kloos, van Ee-
den, van Deyssel, die geneigd zijn al wat aan hen voorafging neer 
to slaan, Multatuli eeren! Een eerbied, die niet wederkeerig was; 
Douwes Dekker kon niet voelen voor de kunst om de kunst ; maar 
Paap waardeerde hij en de ,Grassprietjes" en veel in „De kleine 
Johannes", die trouwens nog wel eenigszins familie was van zijn 
Woutertje. Maar van Deyssels fulmineeren tegen slechte en dwe-
pen met goede litteratuur schijnt hem niet heel belangrijk en voor 
de,,sonnetten-fabrikanten", zooals hij ze in 't laatst van zijn lever 
(1886) qualificeert, voelt hij niets; begrijpelijk van den man, die 
dengenen die hem prezen omdat hij zoo mooi schreef, toevoegde: 
„Ja, ik schrijf zoo goed als de hartelijkste moeder gillen kan, bij 
't to water vallen van haar kind". .. .
*
WALCH	45
706	BUITENLANDSCHE INVLOEDEN
Er volgt nu een korte periode van opbloei in onze letteren, die 
men gewoonlijk die der Tachtigers noemt, d.w.z. die men noemt 
naar de schrijvers die het in 1885 opgerichte tijdschrift „De 
Nieuwe Gids" redigeerden of althans daarin schreven. Inderdaad 
is „De Nieuwe Gids" wel een kern van de nieuwe letterkundige 
beweging geweest, een stuwkracht van groote beteekenis voor die 
beweging ook, maar geheel onafhankelijk hebben voor de oprich-
ting van dit tijdschrift en na de periode waarin dit zijn machtig 
gezag uitoefende, ook andere schrijvers hunnerzijds veel tot de 
vernieuwing, de verzuivering van onze kunst bijgedragen. We 
denken aan Emants, Couperus, Helene Swarth, die tot de belang-
rijkste scheppende kunstenaars van de kwarteeuw om 1900 be-
hooren.
Het waren vooral de groote Engelsche romantieke dichters 
Shelley (1792-1822) en Keats (1796-1821), die de dichters van 
De Nieuwe Gids als voorbeelden van ideaal dichterschap voor 
oogen hadden; het waren de Fransche naturalisten op wie de pro-
zaschrijvers van ditzelfde tijdvak zich inspireerden. Potgieter en 
Busken Huet hadden in 1872 in de Java Bode over Shelley ge-
schreven; in '73 schrijft Huet aan Potgieter over drie boeken van 
Zola (,,La Fortune des R.ougons", „La Curee" en ,Le Ventre de 
Paris") die hem in Indie in handen waren gekomen. Hij zegt ,te 
midden van veel langdra.digs en vooral veel schouws" daarin 
,,sommige bewonderenswaardig fraaije partijen" to hebben aan-
getroffen, ,Hugo, Balzac en Flaubert waardig" ; -- hij heeft later 
wel eens minder gunstig over Zola, met wien hij bij bovengenoem-
de gelegenheid voor het eerst kennis maakt, geoordeeld. Men ver-
wondere zich daarover niet, na hetgeen we boven over Huets oor-
deel over moderne Franschen opmerkten; later, als hij to Parijs 
woont en Zola algemeen erkend wordt als een schrijver van be-
teekenis, oordeelt hij weer wel zeer gunstig (over „1'Assommoir"). 
In '75 maakt Jan ten Brink kennis met Zola's werk, het volgend 
jaar prijst hij hem, in verband met Balzac en Flaubert, in het 
tijdschrift „Nederland", bet jaar daArna schrijft hij in datzelfde 
tijdschrift vier artikelen over hem (,,Een letterkundige Herku-
les"), ook in '77 schrijven Winkler Prins en Vosmaer (respectieve-
lijk in „Nederland" en in „De Spectator") over Shelley - In '78 
houdt Busken Huet vijf lezingen, waarin hij Shelley zeer prijst; 
in '79 geeft Ten Brink een boek over Zola uit. Emants schrijft
MARCELLUS EMANTS	707
zijn ,Een Drietal Novellen"; prijst in de inleiding Zola's „1'As-
sommoir" als een meesterstuk.... In hetzelfde jaar geeft Mr. 
Warner Willem van Lennep een zeer goede vertaling van ,Hy-
perion" (niet in den handel), met een opdracht aan den vrienden-
kring van J. A. Alberdingk Thijm.... En zoo zijn er nog tien-
tallen symptomen van het groeien van de belangstelling der „let-
terlievenden" in deze beide richtingen. In wezen waren die rich-
tingen zeer verschillend, maar wie ze volgden, hadden afkeer van 
de grove romantiek, en van de burgerlijke en moraliseerende lit-
teratuur der predikantenperiode gemeen.
We noemden als een der eerste auteurs die onder naturalisti-
schen invloed Nederlandsche litteratuur van deze soort schreven, 
Marcellus Emants (1848-1923). We moeten hem afzonderlijk be-
zien, naast De Nieuwe Gids. Wel heeft die hem als een van zijn 
voorloopers beschouwd; „Marcellus Emants is de Johannes 
Baptista der moderne litteratuur", schreef I{loos in 18881) aan 
't slot van zijn bespreking van Emants' drama ,Adolf van Gelre", 
en men heeft deze uitspraak dikwijls overgenomen, maar Emants 
heeft, hoewel niet ongevoelig voor waardeering, zijnerzijds nooit 
,,De Nieuwe Gids" als een Messias beschouwd; de „overdreven 
vereering van de woordkunst" ergerde hem: - er was altijd veel 
dat hem ergerde, hij was en bleef een eenzame, maar in zijn een-
zaamheid heeft hij, zonder revolutionnaire vaan en leuze, zoo 
goed als de meer ruchtige naturalisten in dezelfde richting ge-
werkt. Dat hij met op had met „overdreven" vereering van de 
woordkunst, zelfs met met niet-overdreven vereering, wordt op 
eigenaardige wijze begrijpelijk, als we zijn hortend en stootend 
proza lezen. Emants is een merkwaardig voorbeeld van iemand 
die, althans in zijn rijpste werken, een prachtig-eerlijk mensch 
blijkt, maar tevens een zeer egecentrisch mensch vol pessimisme 
omtrent de omringende wereld, zonder dat elan, dat alleen de 
liefde - tot de menschen, tot de schoonheid, tot de schoonheid 
in de menschenwereld - geeft. En die, met weinig ,muzisch" in 
zich, zijn constateeringen eenvoudig zoo nauwkeurig mogelijk on-
der woorden brengt.
Het tooneel heeft hem altijd bijzonder aangetrokken, hoewel 
het hem aanmerkelijk minder succes heeft opgeleverd dan zijn

1) De Nieuwe Gids II, b1z. 153.
708	ZIJN TOONEELWERK
romans. Hij is ook met het schrijven van tooneelspelen begonnen; 
in 1872 schreef hij zijn eerste blijspel, „Jonge Harten", een klucht, 
wel handig, maar met niets erin dat typisch-Emants is; het stukje 
is in 1888 voor het eerst opgevoerd. Twee jaar later, in 1874, ver-
scheen een historisch drama, „Juliaan de Afvallige", dat het - 
machteloos - verzet van de philozofie vertoont tegen de macht 
van hetgeloof; het is een erg - en to -- woordenrijk stuk, met 
weinig wezenlijke karakteristiek, meer typeering, en nogal ver-
ward. Belangrijk is het stuk alleen voor het begrip van Emants' 
geest. Het kenmerkt Emants, dat hij ook zijn hoofdpersoon hier 
volstrekt niet ,sympathiek" maakt ; - hij heeft die houding la-
ter, in zake zijn realistisch moderne stukken met vuur verdedigd. 
Het is een wetenschappelijk, maar geen artistiek standpunt. Een 
modern spelletje „Een gevangen vogel" volgt, maar zijn eerste 
tooneelwerk van beteekenis is ,Adolf van Gelre" waarin het be-
kende stukje vaderlandsche geschiedenis, dat ons al op de lagere 
school met belangstelling vervulde, op waarlijk psychologisch be-
langwekkende wijze wordt gedramatizeerd, terwijl de schrijver 
ook in de tooneeltechniek vorderingen toont. Het stuk had zeker 
een opvoering verdiend ; vooral zeggen we dit, wanneer we het 
vergelijken met het toenmalig repertoire, maar ,Het Neder-
landsch Tooneel" heeft er niet aan gewild; slechts het - meest 
romantieke - derde bedrijf is door de jonge acteurs van het toen-
malige ,Applicatie Tooneel" voor het voetlicht gebracht. Het 
schijnt dat het, althans mede, dit gebrek aan waardeering is ge-
weest, dat Emants zich vooral tot de dilettanten heeft doen wen-
den, een bedenkelijke tournure voor een ernstig dramaturg. Zoo is 
hij zich mogelijk om deze reden vooral op het moderne drama gaan 
toeleggen; - dilettanten kunnen uiteraard historische drama's 
nooit aan. Van dat moderne werk is later trouwens nog veel ook 
door het beroepstooneel gespeeld; en sommige van die stukken 
hebben ook wel redelijk succes gehad: ,Domheidsmacht" en 
,,Om de Mensen" (later genoemd ,Om de praatjes"). Maar aan-
grijpende kracht gaat er van Emants' dramatiek niet uit; men 
doet het best de producten van zijn niet bepaald gelukkige liefde 
tot het tooneel to gebruiken als documenten welke ons den auteur 
van verhalende poezie uit een vroege periode en wel aangrijpend 
verhalend proza uit zijn verder leven beter doen begrijpen. Wat 
die verhalende poezie betreft, daar zijn „Lilith" en ,Godensche-
EMANTS ALS DICHTER EN ROMANCIER	709
mering". ,Lilith" waarin we wel een heel ander Paradijsverhaal 
krijgen dan in Ten Kate's ,Schepping", namelijk de tragedie van 
den voor den mensch onweerstaanbaren en altijd toch teleurstel-
lenden wellust; en dat dan ook heel wat verontwaardiging wekte, 
verscheen tegelijk met Emants' ,Drie Novellen". Hij was in die 
jaren (1875-'80) lid van de redactie van het maandschrift „De 
Banier", een der weinige periodieken, waarin zich - ook het 
weekblad,,De Lantaarn" mag in dat verband worden genoemd - 
nieuw leven vertoonde. Zijn realistische schets „Een avontuur", 
die hij in dit maandschrift wilde plaatsen, werd door zijn medere-
dacteuren to gedurfd voor opneming geacht; hij gaf deze novelle 
toen met nog twee andere in boekvorm uit, terwijl hij daarbij een 
inleiding schreef, waarin het goed recht van de kunst der objec-
tieve waarneming werd bepleit. In 1883 volgt dan het tweede 
groote epische gedicht, ,Godenschemering"; hij heeft hier per-
sonnages uit de Germaansche sagen als symbolen gebruikt; Loki, 
de sluwe halfgod, personifieert hier het verstand; -- dat het te-
genover het gevoel (de andere goden) dikwijls aflegt, maar ten-
slotte bestemd schijnt om de angstig terugdeinzende goden 
to overwinnen. Hier ziet men Emants' levensbeschouwing, die 
wel zeer symptomatisch is voor zijn rationalistischen tijd. Als 
men goed luisterend deze voortreflijk-krachtige verzen leest, be-
treurt men het, dat de schrijver daarvan niet bij deze poezie ge-
bleven is, waarvan de dreunende cadans beduidenisvol zijn hard 
inzicht vertolkt, terwijl zijn proza, naar wij reeds opmerkten, 
vaak door hortenden wanklank hindert.
Intusschen zijn die prozaboeken merkwaardig genoeg; doorhun 
onverzoenlijk, keihard pessimisme. De sterkste van deze romans 
was wel „Een nagelaten bekentenis" (1894), waarin op beklem-
mend rake wijze wordt beschreven, hoe een gedegenereerde en 
gedesillusionneerde zwakkeling tenslotte ertoe komt, fataal ertoe 
moot komen, om zijn vrouw to vergiftigen. Het boek is in den 
ik-vorm geschreven; het is wel als een eigenaardige triomf van 
zijn suggestieve schrijfkunst to beschouwen, dat men Emants bij 
zijn lange dagelijksche wandelingen door Den Haag erop aanzag, 
den man to zijn die zijn vrouw vergiftigd had! Zooals men Dante 
in zijn tijd schuw aanwees als den man die in de hel geweest was.
We noemen nog het wrange verhaal van laat liefdesverlangen 
„Vijftig" (1910; Emants was toen twee-en-vijftig), bij het vele
710	EMANTS TEGENOVER HET MYSTERIE
andere, zij het voor de geschiedenis van den groei van het realisme 
to onzent wel belangrijke werk kunnen we niet stilstaan. Emants 
is tot zijn dood (in 1923) zichzelf gelijk gebleven; hij blijft de we-
tenschappelijke noteerder van 's menschen eigenaardigheden; - 
„le vice et la vertu" zijn voor hem, als voor Taine ,des produits 
comme le vitriol et comme le sucre". Wie den mensch zoo ziet als 
producent en product, zal niet veel verteedering voor hem voelen. 
Toch, een werk van Emants is er, dat wel wezenlijk van verteede-
ring, althans van zachtheid getuigt. Dat is het tooneelstuk,, Te-
genover het 1 lysterie", dat een erkenning van het spiritisme in-
houdt. Hier heeft de schrijver, die veelal - we mogen wel zeggen 
gewoonlijk -- door ergernis en wrevel tot scheppen werd gestuwd, 
zachter drang gevoeld; de ,cynische" Emants staat deemoedig 
tegeiiover de verschijnselen die hij behandelt en tegenover de per-
sonnages die ze als bovennatuurlijke openbaringen aanvaarden. 
De spot-wekkende situaties liggen in dit stuk voor 't grijpen, 
maar Emants heeft ze steeds met eerbied behandeld. Dit spel 
neemt in zijn werk een geheel afzonderlijke plaats in. Het is ge-
drukt in De Gids van 1907, opgevoerd - door dilettanten en in 
den beperkten kring van ,Oefening kweekt Kennis" - in 1915. 
Hij heeft nadien zijn ouden werktrant hernomen; zijn laatste 
tooneelwerk gaf zijn onveranderde levensbeschouwing, zooals hij 
die ook in een van zijn eerste werken, ,Godenschemering", ge-
geven had. Dat laatste tooneelwerk was ,Dokter Ahasverus". 
Ook bier hebben we - op een wijze die aanmerkelijk meer den 
lezer dan den toeschouwer bevredigen moet - een demonstratie 
van den strijd tusschen verstand en liefde.
* *
Louis Couperus (1863-1923), ook Hagenaar, vijftien jaar jonger 
dan Emants, als deze op de basis van het naturalisme staande - 
een basis evenwel, waarvan toen hij begon to schrijven, het be-
staansrecht niet meer zooveel betoog behoefde - vormt in per-
soonlijke verschijning en in schrijftrant veelszins een tegenstelling 
tot den ouderen kunstbroeder. Hier geen stooten van, geen af-
stooten door botsende verwoording van pijnlijk levensinzicht, 
maar gesmijdige verklanking van het decadente leven, met een 
verliefd gevoel voor dat decadente, al zien ook schrijver en lezer 
klaar den afgrond, waar het henen leidt.
LOUIS COUPERUS	711
Dit geldt wel zeer van zijn eersten grooten Haagschen roman, 
„Eline Vere". Voordien waren er al eenige gedichten van hem ver-
schenen ; op zijn 66n-en-twintigste jaar gaf hij zijn eersten bundel, 
,,Een Lent van Vaerzen" uit ; twee jaar later ,Orchideeen. Een 
bundel poezie en proza". Intusschen had hij, opverlangen van zijn 
familie, die ook iets,,degelijks" in zijn bestaan verlangde, gedwee 
in de Nederlandsche letteren gestudeerd en het examen M.O. afge-
legd; zijn leermeesters waren de Haagsche leeraren A. WV. Stell-
wagen en Dr. Jan ten Brink; vooral de laatste heeft zijn talent-
vollen leerling sympathie ingeboezemd; aan hem droeg deze zijn 
,,Orchideeen" op. Laten we bij die gedichten nog noemen die uit 
de jaren '85-'86, in den bundel „ Williswinde" verzameld, en ver-
melden dat hij ook nog in 1907 eenige verzen in ,Groot-Neder-
land" publiceerde, dan hebben we zijn poetische werkzaamheid, 
die verreweg het kleinste deel van zijn oeuvre inneemt, opgesomd. 
Het is met het beste deel; deze schitterende prozaist heeft geen 
waarachtige verzen geschreven, geen verzen, die voor alles leven 
door het rhythme.
„Eline Vere" verscheen eerst als feuilleton in ,Het Vaderland" 
(1889). Het boek maakte furore; wat nog niet synoniem is met 
algemeene bewondering. Alaar wie waarlijk gevoel voor letter-
kundige waarde hadden, vonden het mooi; ook werd deze roman, 
tot Couperus' groote en blijde verwondering, geprezen in De 
Nieuwe Gids. ,Eline Vere" - bij het schrijven ervan zweefde 
den auteur Tolstojs „Anna Karenina" voor oogen - is natura-
listische kunst. Als zoodanig is het, naar we zagen en naar meer 
nog in de volgende hoofdstukken blijken zal, een gemakkelijk in 
de geschiedenis van de letterkunde van then tijd passend ver-
schijnsel. Maar het onderscheidt zich van de overgroote meerder-
heid der to onzent verschenen naturalistische romans door zijn 
oorspronkelijkheid, waardoor het ook afzonderlijk staat van de 
Nieuwe-Gids-beweging. Het was niet, als het meeste naturalisme 
bij ons, een navolging van Fransche voorbeelden, maar ging uit 
van eigen waarneming. In Couperus was de theorie levvend gewor-
den; hij gaf een omgeving welker uiterlijk en innerlijk leven hem 
vertrouwd was, namelijk een Haagsch-patricisch milieu. En van 
die omgeving maakte hij tot karakteristiek middelpunt een ge-
desoeuvreerde, zenuwzieke vrouw, een vrouw van teedere be-
minnelijkheid, maar erfelijk belast met een wilszwakte en oneven-
712	LOUIS COUPERUS
wichtigheid, die haar ten onder doen gaan. De toenemende be-
langstelling in dit boek heeft zich met de jaren verzuiverd; in 
1917 verscheen de achtste druk.
Verdere psychologische romans en verhalen van Couperus wa-
ren ,Noodlot" (1891), ,Extaze" (1892), de bundel novellen, die 
na een van deze ,Een Illusie" heet (1892), ,Langs Lijnen van 
Geleidelijkheid" en de Indische roman „De Stille Kracht" (1900) 1) 
voorts de cyclus „De Boeken der Kleine Zielen", een prachtig-
fijngevoelige beschrijving van Den Haag en „de kringen" aldaar 
in 't begin van de XXste eeuw. In 1906 volgt dan nog een van zijn 
beste werken „Van oude Menschen. De dingen die voorbijgaan"; 
de ,oude menschen" zijn een ,paar" oud-Indischgasten, die sa-
men een schuldig geheim meedragen. In 1908 verschijnt het in 
Italie spelende,,Aan den Weg der Vreugde".
We volgen bij de indeeling van Couperus' werk niet de chrono-
logische orde. In 1893 had hij intusschen ,Majesteit", het volgend 
jaar ,Wereldvrede", in 1896 ,Hooge Troeven" geschreven, per-
soonlijke vizies op een fantastische vorstenwereld; to persoonlijke 
vizies, waaraan voldoende kennis van de werkelijkheid ontbreekt 
om die vorstenwereld to laten zien als een overtuigende projectie 
in zijn geest van een, anderen beter bekende, realiteit. Als men 
een boek als Elemir Bourges' ,Cr6puscule des Dieux" met deze 
werken vergelijkt, voelt men heel duidelijk, waarin dit werk van 
Couperus to kort schiet ; er is bij Bourges meer typeering door 
reeele bijzonderheden, waardoor bet geheel wezenlijker aandoet 
.... en meer belangstelling wekt; al voelt men tevens zeer wel, 
dat ook Bourges de „nature" zag „a travers un temperament". 
Dan, in 1897, ,Metamorfoze", een eigenaardig gestileerde proeve 
van autobiografie; het zou moeilijk zijn een vergelijkbaar speci-
men in eenige andere litteratuur to vinden; het is een voorduiding 
van wat hij later zal publiceeren ,Over mijzelf en anderen". En 
dan komen zijn sprookjes: in 1898 „Psyche", in 1899 „Fidessa", 
in 1901 „Babel"; in 1902 de bundel fantaizieen van sprokigen en 
astralen aard ,Over lichtende drempels". Weefsels van ijl en 
teederkleurig licht zijn die vier laatste boeken; waarin men even-
wel to zeer het werkelijkheidshouvast mist om tot het einde er-
door geboeid to blijven. Ze vinden hun bekroning in het in 1903
1) Couperus had vele relaties met Nederlandsch Oost-Indie; ik noteerde die in zijn 
levensschets in ,Mannen en Vrouwen van Beteekenis" (Baarn, 1921) blz. 5.
IN HET ZONNIGE ZUIDEN	713
uitgegeven boek van cosmogonie, weinig bekend en nog minder 
begrepen, „Van God en Goden".
Men gevoelt in deze, in wezen romantische werken wel zeer een 
verlangen om to ontkomen aan de benauwing van den kleinen 
Hollandschen kring. Couperus zocht ook op een andere, meer 
,,gewone" manier naar uit-wegen. Hij ging reizen. En schreef 
reisindrukken. Daarmee was hij reeds in 1894 begonnen, of liever 
al daarvoor: in dat jaar zijn zijn „Reis-impressies" uitgekomen, 
beschrijvingen en indrukken deels in litterairen trant, deels in 
den huiselijken briefstijl, verzorgd en zwierig verhalend over 
Italie, Corfu, Athene. Soms een korte mijmering over een kunst-
werk, zooals het eerste stukje (over de Annunciatie van Simone 
Martini en Lippo Memmi in de Uffizi to Florence), of over de Via 
Appia of over Michelangelo's Cupola; dan een meer genoeglijk 
vertellen over al het vreemde leven dat hij om zich ziet, en waar-
in de geheimzinnige en indrukwekkende restes van oude schoon-
heid telkens opblinken. Beschrijvingen van die eerste soort zou 
hij in later jaren, kort voor de oorlog van 1914 hem naar Neder-
land terugdreef, in menigte schrijven: impressies van kunst, toch 
nooit los van de omgevmg, en waarvan hij zoo vertelt, dat we 
meereizen met den auteur, met hem gaande van de eene schoon-
heid naar de andere. Deze indrukken van kunstwerken zijn onder 
den titel ,Uit blanke steden onder blauwe lucht" in twee deelen, 
met afbeeldingen, in 1912 en '13 uitgegeven.
Blanke steden onder blauwe lucht .... Het is vooral, bijna uit-
sluitend, in het zonnige Zuiden, dat Couperus heeft gereisd en ver-
toefd. De talrijke kleine schetsen die hij nog verder over zijn in-
drukken schrijft, spelen dan ook vooral to Rome, to Florence, op 
Sicilie, in Venetie, sommige to Miinchen, enkele in Spanje. De 
andere schetsen, die een voortzetting zijn van dat andere deel 
der „Reis-impressies", van de brieven, plaatste hij weer, als 
,,Eline Vere", in Het Vaderland ; in 1915 werden ze in tien bun-
dels uitgegeven onder den nonchalanten titel „Van en over alles 
en iedereen". Ik noem deze tien bundels in de eerste plaats, om-
dat hun inhoud, al verschilt die ook weer, door de meer speelsch-
ervaren behandeling, van de jeugdige en diep-ernstige brieven in 
de „Reis-impressies", toch then Reis-impressies het meest ver-
want is. Doch reeds vijf jaar daarvoor (in 1910) had de auteur zijn 
eersten bundel kleine verhalen en schetsen van deze soort uitge-
714	ZIJN VLUCHT UIT DE DAGELIJKSCHHEID
geven. „Van en over mijzelf en anderen" 1) ; de tweede bundel 
onder dezen titel verscheen in 1914; er zijn - in 1911, 1917 en 
1918 - nog zes dergelijke verzamelingen uitgekomen.
Maar het leven in -- en zijn liefde tot de atmosfeer van - het 
Zuiden brachten hem ook tot kunstwerken van grooteren om-
vang: de groote historische verhalen „De Berg van Licht" (1905-
1906), een ontzagwekkend en zwoel beeld van het decadente Ro-
me, en,,De Komedianten",, een reeks tafereelen uit het leven van 
een tooneelspelerstroep uit then tijd; en ,Antiek Toerisme" 
(1911), waarin de zwerftochten van een Romeinsch patricier 
worden beschreven, die, het wonderland Egypte doorreizend, 
vergetelheid zoekt voor zijn minnesmart; en de ,Antieke verha-
len van Goden en Koningen, van Dichters en Hetaeren" (1911) ; 
en de „Schimmen van Schoonheid", waarin ook van Middel-
eeuwsche schoonheid schijnbeelden opglanzen --- en de afzonder-
lijk uitgegeven ,,Ode"; en ,Xerxes of De Hoogmoed", een hoog-
schertsend beeld van den overwinnaar uit Perzie; en,,De Ongeluk-
kige", een prachtig-somber verhaal uit het oude Spanje. Maar 
het hoogst stijgt dit genre van werk daar, waar uit de aanschou-
wing van het Zuiden niet alleen voor zijn dichterlijk oog de ver-
schijningsvormen van het antieke leven opdoemen, maar ook de 
wijsheid en religie en fantaizie van de Oudheid. Z66 ontstonden 
„Dionyzos" (1904), ,Herakles" (1913), „De vel liefde ezel" (1918) 
en „Legende, mythe en fantazie" (1918). Noemen we van zijn 
latere boeken nog „Iskander" (1920), waar zijn stijl in bedenke-
lijke mate ,manier" is geworden en de drie bundels ,Proza" en 
,,Het Snoer der Ontferming" die na zijn overlijden verschenen, 
dan hebben we wel het voornaamste van zijn werk genoemd. Het 
is het werk van een kunstenaar van groot formaat ; een pessimist 
- het blijkt uit zijn psychologische romans ---, een in wezen 
troosteloozen melancholicus, die, gevangen in een wereld van 
verfijnde mondaniteit, voortdurend de voosheid ziet van een 
luxueuze levenssfeer, waar hij, als een ziener, in de oogenblikken 
van zijn alles naar zijn wezen doorvoelend kunstenaarschap bo-
1) Die ook eerst, zooals bijna al de latere kleine verhalen in Het Vaderland zijn 
verschenen; van de grootere had Groot-Nederland de primeur. Van dit tijdschrift 
was Couperus, na een korte poos lid der redactie van De Gids to zijn geweest, een der 
oprichters (1903). Hij wilde - met Cyriel Buysse en W. G. van Nouhuys - dit maand-
schrift inderdaad doen zijn, zooals Potgieter zich De Gids had voorgesteld: een zuiver 
letterkundig tijdschrift.
HELENE SWARTH	715
venuit rijst ; terwijl evenwel het besef hem niet verlaat, dat hij 
zelf deel ervan blijft uitmaken, dat ook hij een gebondene is aan 
de vooze maar kleurige vreugden, die de anderen omvangen en 
verblind houden. En die dan uitwegen zoekt, reizend en fantai-
zeerend, en gegrepen door allerlei historische en fantastische 
schoonheid. Niet altijd overtuigt hij cns van de heerlijkheid zijner 
vizioenen: ,Majesteit", ,Wereldvrede", „Psyche", ,Fidessa", 
„Iskander" doen bedenkelijk ,uiterlijk" aan.... Maar er is toch 
in dezen overvloed van werk zooveel van verfijnde kracht, dat we 
Couperus zien als een onzer allerbeste prozaisten, die - en dat 
doet ons vermoeden, dat zijn werk blijvend zal zijn - meer dan 
de meesten van zijn tijdgenooten langs zcl fgcvondcn wegen de 
wereld der schoonheid ontdekte. Een genootschap, aan hem alleen 
gewijd, een gevelsteen in zijn geboortehuis, een groot werk, aan 
hem alleen gewijd, - het is voor een Nederlandsch schrijver 
zeldzaam veel eer. Niet te veel, voor den schrijver van „De Bee-
ken der kleine Zielen", dat zijn meest grootsche meesterwerk is.
*

Als laatste in de trits der zeer belangrijke schrijvers die om-
streeks 1880 beginnen to publiceeren en aanvankelijk buiten 
De Nieuwe Gids staan, noemen we Helene Swarth (1859-1941), 
die, door Kloos als ,het zingend hart van Holland" geprezen, 
vooral in haar eerste periode (1882-1891) diep gevoelde, prachtig 
klankrijke gedichten, vooral sonnetten, schreef. Zij is to Amster-
dam geboren, maar verhuisde op haar zesde jaar naar Brussel, 
waar zij een Fransche opvoeding kreeg. Haar eerste verzen schreef 
zij ook in het Fransch; Pol de Mont gaf haar teen den raad, zich 
in haar moedertaal to uiten. Dadelijk troffen haar melodieuze 
gedichten, ze gaf een zestal bundeltjes uit, die in 1892 en 1893 in 
de verzamelbundels „Poezie" en ,Verzen" werden herdrukt. We 
halen bier een van de mooiste aan.
0 godeknaap! o zonneblonde April!
Ik hoor uw kloppen aan mijn vensterruit
En 't fladdren van uw blauwen mantel! Fluit
Uw merelzang en wek mijn levenswil,
Die grijzen winter weerloos viel ten buit, 
Aromige jacinth, violen pril,
Jonquillegoud en vlam van amaryl,
Strooi al uw bloemen vroolijk voor mij uit.
716	JACOB WINKLER PRINS
Raak met uw loover-tooverstaf mij, laat
Me u lang in 't blauw van de oogen zien, vertel
Me een oud verhaal waarbij ik weenen moet. 
0 laat me uw lokken streelen, uw gelaat
Bedonzen met mijn liefde als vroeger wel 
En zoen mij weer en geef mij levensmoed.
Haar meeste verzen zingen van verloren liefde. Zij heeft aan 
De Gids, ook weldra aan De Nieuwe Gids meegewerkt; haar stem 
die de diepste roerselen van 't menschenhart vertolkt, klinkt au-
dessus de la melee. Alle tijdgenooten hebben haar bewonderd,... . 
tot in de latere, ook nog zeer lange, periode van haar dichterschap 
haar verzen allengs een to zeer ,virtuozen" indruk begonnen to 
maken; de hartekreten klonken nog nu en dan zuiver op, maar 
veelal waren ze „manier" geworden. In elk geval, zij heeft, ook 
in meer verhalenden toon, gedichten geschreven, die tot de 
schoonste in onze taal behooren. Men kan er niet veel over ,ver-
tellen", men gevoelt dat bet misstaat erover to ,praten"; men 
kan ze genieten.
Was melodieusheid de groote bekoring van haar poezie, rake 
plastiek treft ons vooral in de verzen van Jacob Winkler Prins, 
zoon van Antony, die, naar we zagen, een der oprichters van het 
tijdschrift _Braga" was. Jacob Winkler Prins (1849-1906) was 
een van nature eenzame; hij vertegenwoordigde de combinatie 
dichter-schilder die we in alle tijdperken in onze beschavingsge-
schiedenis aantreffen; men denke aan Bredero, Hofdijk, van Looy; 
de pittoreske manier van waarnemen hlijkt bij al de genoemden 
ook in hun letterkundig werk. Winkler Prins is ook door de 
Nieuwe-Gidsmannen geprezen; Kloos zegt van hem: ,Hij is geen 
hartstochtelijke natuur, met een hoog lyrisch accent en een lan-
gen ademtocht; met breede, vormenrijke vizioenen, kleurvol 
en liclit of donker en zwaar; maar een fijne heldere ziel, met een 
realistische plastiek, welke vaak die van Jacques Perk nabij komt, 
en met een weemoed, die zich dikwijls concentreert tot innigheid". 
We halen dit oordeel aan, omdat het ons een volmaakt juiste 
quahficatie schijnt. De dichter Joannes Reddingius heeft in 1910 
een nieuwe uitgave - met inleiding en goed gelijkend portret - 
van Winkler Prins' gedichten gegeven.
We zijn met hem in een periode van overgang, die, naar we 
hopen to hebben voelbaar gemaakt, volstrekt met een zoo plot-
PENNING EN VAN NOUHUYS	717
selinge 6p-schokkende overgang is geweest, als men nogal eens 
heeft beweerd; ook de waardeering van de Mannen van Tachtig, 
waarvan we niet gewagen als van het hoogste oordeel, maar als 
van een bewijs van die geleidelijkheid, getuigt dat. De typisch-
,,ouderwetsche", maar intusschen wel zeer, speciaal door Verwey, 
hooggeschatte Willem Levinus Penning (1840--1922), wiens kunst 
tegen vele litteraire bewegingen, en stormen zelfs, bestand bleek, 
had een sterke neiging tot de zoozeer gesmade huiselijke poezie, 
maar hij heeft bewezen, wat er ook in dit genre aan wezenlijke, 
want innige schoonheid to bereiken valt. Hij begon onder een 
schuilnaam (M. Coens); ,Tienden van den Oogst" heet die eerste 
bundel (1882), waarin men reminiscenzen vindt aan Beets, maar 
ook een zorgvuldige techniek als bij Potgieter. Penning is op la-
teren leeftijd blind geworden; gedwongen inkeer tot herinnerin-
gen heeft den lieven eenvoud van zijn veelal verhalend vers ver-
fijnd (,,Benjamins Vertellingen", „Tom's Dagboek", ,Kamer-
muziek").
Men kan meer namen uit then overgangstijd noemen, maar als 
we ons de maatstaven die we bij het beschouwen van het verleden 
hanteerden, niet door voorkeur voor het heden uit de hand laten 
slaan, gevoelen we, dat wij ze liever moeten weglaten. We noemen 
dan nog alleen W. G. van Nouhuys (1854--1914), een conscien-
tieus criticus op letterkundig en tooneel-gebied, wiens tooneel-
stukken ,Eerloos" (in 1890 voor 't eerst opgevoerd) en ,Het 
Goudvischje" (1892), die ons nu niet meer zoo heel belangrijk 
voorkomen, toen, in de eerste tijden van een naturalistisch too-
neel to onzent, een tooneel, dat in artistiek opzicht gelijken tred 
wilde houden met de letterkunde, gebeurtenissen waren. En het 
in 1894 gespeelde „In kleinen kring", dat zoo goed als geen suc-
ces heeft gehad, was ongetwijfeld het beste van zijn tooneelstuk-
ken. Verder schreef hij nog een fijn dialoogje en een eenakter. 
Maar belangrijker dan dit tooneelwerk was zijn merkwaardig 
boek ,Egidius en de Vreemdeling" (1895), een van de uiterst 
weinige verschijnselen van het moderne, ondogmatische sym-
bolisme in de Nederlandsche letteren. Het verhaalt de ontmoe-
ting van Egidius -- een gewoon mensch, levende in de wereld - 
met een wezen, dat het eeuwige symbolizeert. Zoo gaan de dingen 
voor hem staan in het stil en bijzonder eeuwigheidslicht; worden 
zichtbaar als bij een eerste aanschouwing. ledere waarneming
718
LITTERATUU R
wordt gewaarwording; de verschijningsvormen der wereld wor-
den ontwaard als in een sfeer, dichter dan de algemeen-wereldsche 
gelegen bij de ultstralingskern van het geschapene. Deze aanvoe-
lingen zijn telkens in haar wezen zeer fijnn fetgeen niet belet, dat 
het den lezer wel eens hindert, dat de opmerkingen to weinig 
consequentie vertoonen, to zeer los naast elkaar zijn geplaatst, 
waardoor ze iets opzettelijks, iets doceerends krijgen, - dat ook 
hier en daar wel in des Vreemdelings toon valt op to merken. 
Inderdaad - Netscher heeft het reeds in 1896 gezien 1) -: ty-
pisch overgangswerk. De dichter Van Schagen zal ons deze sen-
satie op artistieker wijze meedeelen 2). Maar het belangrijkste 
was van Van Nouhuys het critisch werk. Het gaf het rustig, wel-
overwogen oordeel van een smaakvol, belezen, door-en-door eer-
lijk man.
Litteratuur
Een bibliografie van Multatuli door L. D. PETIT staat in A. S. KOK's Multatu-
liana (Baarn, 1903). Wat er tot 1892 over Multatuli geschreven is in Tee nage-
dachtenis aan Multatuli, uitg. door de Vereeniging „De Dageraad" (Amsterdam,
1892). Uit de zeer omvangrijke Multatuli-litteratuur noemen we verder:
R. A. VAN SANDICK, Lecd en Lief uit Bantam (Zutphen, 1892). 
G. JONCKBLOET, Multatuli (Amsterdam, 1894). 
J. B. MEERKERK, E. Douzves Dekker (Groningen, 1900).
P. M. L. DE BRUYN PRINCE, Off icieele bescheiden betref fende den dienst van Mul-
tatuli (Amersfoort, 1910).
C. TH. VAN DEVENTER, Uit Multatuli's dienstlaren (De Gids 1901, 111, biz. 417). 
J. PRINSEN J. LZN., Multatuli en de Rontantiek (Rotterdam, 1909). 
Id., Ilultatuli's houding tegenover de litteratuur tijdens het ontstaan van den Ha-
velaar (De Gids 1910, II, biz. 230).
M. VAN GEUNS, Multatuli en het sentiment in onze koloniale politiek (Onze Eeuw 
1909, II, b1z. 1).
SIETSKE, Multatuli-hernineringen (Nederland 1910, I, biz. 73).
C. G. N. DE VooYS, De invloed van Multatuli's letterkundig werk op oude en jonge
tijdgenooten (Handelingen Mij. der Ned. Letterkunde 1909-1910, b1z. 25).
Id., Multatuli-studie (De Nieuwe Taalg. IN, b1z. 113). 
WILLEM KLOOS, Multatuli (N. Litt. Gesch. II, biz. 108).
FRED. VAN EEDEN, Eduard Douu'es Dekker (Studies I - Amsterdam, 1890 -
hlz. 7).
LODEWIJK VAN DEYSSEL, Multatuli-studies (Verz. Opstellen II, b1z. 139) en
Over Multatuli (ibid., biz. 163) (Amsterdam, 1897).
\V. H. W. DE KoCK, Lebak en de Max Havelaar ('s-Gravenhage, 1926). 
P. GEYL, Multatuli en van Lennep (Onze Eeuw 1912, III, b1z. 96).
M. H. VAN CAMEEN, Over Multatuli en zijn Woutertje Pieterse (Over Litteratuur,
1, b1z. 217, Amsterdam-Leiden, 1915).
J. VAN DEN BERGH VAN EYSINGA-ELIAS, Multatuli (Amsterdam, 1920).
1) Zie zijn ,karakterschets" van Van Nouhuys in „De Hollandsche Revue" van 
December 1896.
2) In ,Narrenwijsheid".
LITTERATUIJR
719
J. DE GRUYTER, Het levee en de werken van Ed. Douwes Dekker (Amsterdam, 
1920).
H. PADBERG, Multatuli (Nijmegen, 1920).
E. DU PERRON, De Man van Lebak. Anekdoten en Dokumenten betreffende Mul-
tatuli (Amsterdam, 1937).
Id., Multatuli. Tweede Pleidooi (Bandoeng-Leiden, 1938).
J. SAKS, Eduard Douwes Dekker. Zijn jeugd en Indische jaren (Rotterdam, 1937) 
JuLius PEE, Multatuli en de zijnen (Amsterdam, 1937).
J. A. VAN PRAAG, Een onbekende brief van Multatuli (aan L. A. to Winkel, 26
Aug. 1867) (De Nieuwe Gids 1932, 11, b1z. 270).
J. A. N. KNUTTEL, Multatuli en E. Th..4. Hoffmann (De Gids 1934, III, b1z.
85).
MENNO TER BRAAK, Douwes Dekker en Multatuli (Den Haag, 1937) (De Vrije 
Bladen XIV, 4).
Correspondentie van MULTATULI met Jan van der Hoeven (Groot-Nederland 
1937, IT, blz. 168).
DIRK COSTER, Multatuli en Gezelle (De Stem XVII, b1z. 920).
In 1937 voorts tal van herdenkingen en beschouwingen in couranten en tijd-
schriften naar aanleiding van Douwes Dekkers vijftigsten sterfdag.
W. VAN RiESEN, Het conflict tusschen Mina Kruseman en Multatuli (Haagsch
Maandblad 1938, I, blz. 174).
W. SCHALLENBERG-VAN HUFFEL, Het Kind bid Multatuli (Het Kind 1939, blz. 
102).
JO OTTEN, 1lacchiavelli en Multatuli (De Stem XIX, blz. 1005).
E. nu PERRON, Portretten van Multatuli met alb. (Elsevier's Maandschrift 1940, 
I, b1z. 273).
B. M. NOACH, Over geannoteerde schooluilgaven en een merkwaardige drukfout 
in Woutertje Pieterse (Koran voor Korah?) (De Nieuwe Taa1g. XXXV, blz. 40).
GERBEN COLMJON, De Renaissance der Cultuur in Nederland in het laatste kwart 
der negentiende eeuw (Arnhem, 1941).
E. D'OLlVEIRA, De Mannen van '8o aan het woord (Amsterdam, 1909).
FRANS COENEN, Bij den dood van .llarcellus Emants (Groot Nederland 1923, 
II, blz. 724 en 1924, I, blz. 67 en 200).
A. HEYTING, Marcellus Emants (Ouze Eeuw 1924, biz. 217).
B. HUNNTNGHER, Het toneelwerk -,,an Emants (in Bundel-de Vooys -- Groningen 
1940 -- l-lz. 180).
CH. F. HAJE, Brieven van Emants unit F. Smit Kieine, met aunt. van - (Gulden 
Winckel 1928, blz. 7).
F. BOERWINKEL, De Levensbeschouwing van llarcellus Emants (Amsterdam, 
1943).
P. VALKHOFF, Met rcalismc in de Nederlandsche letterkunde na 187o: Marcellus
Emants en J. van Santen Kolff (De Ni(,uwe Taalg. XXIII, blz. 161).
CH. M. VAN DEVENTER, Hollandsche belletrie van den dag; 2 dln. (Haarlem, 1904) 
J. DE MEESTER, Lets over de Literatuur dezer dagen (Bussum, 1907). 
F. COENEN, Louis Couperus (De Ploeg, VI, b1z. 1. 
F. NETSCHER, Louis Couperus (Hollandsche Revue I, b1z. 1). 
ANDRE DE RIDDER, Bij Louis Couperus (Amsterdam, 1917). 
W. E. J. KUIPER, Louis Cnuperus en de Grieksch-Romeinsche Oudheid (De
Nieuwe Gids 1917, I, blz. 515).
J. L. tit ALCH, Louis Couperus ;in de Scrie „Mannen en Vrouwen van beteeke-
nis", II, 6 - Nicuwe Reeks --, Baarn, 1921).
G. F. BouMAN, Louis Couperus (Studien 1923, II, biz. 411).
HENRI VAN BooveN, Leven en Werken van Louis Couperus (Velsen, 1933). 
FRED. E. A. BATTEN, Notitie's bij het portret van Couperus geschilderd door An-
loon van Welie (De Nieuwe Gids 1931, II, b1z. 157).
H. MARSMAN, Brief over Couperus (Forum I, b1z. 292).
JAN (=J. L.) WALCH, Zelf-beschrijving en zelf-ironie van Louis Couperus (Groot-
Nederland 1933, I, b1z. 455 en 525).
JEANNE KLOOS-REYNEKE VAN STUWE, Louis Couperus en Ouida, ,Majesteit"
720
LITTERATUUR
en,,Helianthus", een merkwaardige literaire coincidentie (De Nieuwe Gids 1934, I, 
blz. 93).
F. E. A. BATTEN, Over Louis Couperus (De Nieuwe Gids 1936, I, b1z. 229).
P. VALKHOFF, Couperus en Lombard (De Berg van Licht en l'Agonie) (De Gids 
1936, 1, blz. 357).
J. VAN HEUGTEN, Louis Couperus en zijn „De Boeken der kleine Zielen" (Boe-
kenschouw XXXIV, b1z. 481).
J. W. F. WERUMEUS BUNING, Louis Couperus (Groot Nederland 1942, II, b1z. 
1).
A. VERWEY, De riehting van de hedendaagsche poezie (De Beweging 1913, 1, 
blz. 52).
J. J. THOMSON, Nieuwe Dichtkunst (Amsterdam, 1915).
C. SCHARTEN, De Roeping onzer Dichtkunst (De Gids 1913, II, b1z. 181).
Over Helene Swarth verschenen in 1929, ter gelegenheid van haar zeventigsten 
verjaardag, huldigende artikelen in vele tijdschriften en couranten.
LOE MAAS, HdUne Swarth en haar Fransche jeugdverzen (De Nieuwe Gids 1938, 
II, blz. 356).
M. BEVERSLUIS, Bij de 8oste verjaardag van Helene Swarth (De Nieuwe Gids 
1939, II, b1z. 635).
J. KLOOS-REYNEKE VAN STUWE, Helene Swarth t (De Nieuwe Gids 1941, 11, 
blz. 103).
Top NAEFF, Helene Swarth t (De Stem XXI, blz. 781).
W. KLOOS, J. Winkler Prins (Nieuwe Lit. Gesch. I, blz. 150 en 218 en II, blz. 
41).
A. VERWEY, J. Winkler Prins (Inleiding tot de nieuwe Ned. Dichtk. - Am-
sterdam, 1905 - blz. 79).
A. VAN DuINKERKEN, Jacob Winkler Prins, 1849-1929. (De Boekzaal 1929, 
b1z. 321).
W. KLOOS, W. L. Penning (N. Lit. Gesch. II, blz. 16 en III, blz. 88).
C. SCHARTEN, W. L. Penning (Krachten der Toekomst II, blz. 83). 
ALEX GUTTELING, W. L. Penning (De Beweging II, IV, biz. 236).
ALBERT VERWEY, Een Hulde (aan Penning) (De Beweging IV, II, blz. 289. 
G. VAN ECKEREN, Een 7o-jarige (Penning) (Gulden Winckel 1910, blz. 162). 
A. A. VAN RIJNBACH, F. Haverschmidt en W. L. Penning Jr. (Ts. v. Ned. Taal-
en Letterk. LI, blz. 270).
P. VAN VALKENHOFF, Willem Levinus Penning, de blinde dichter (Boeken-
schouw XXXIV, b1z. 341).
J. H. ROSSING, Het Tooneel (Een Halve Eeuw II, blz. 343).
J. L. WALCH, Levensbericht van Willem Gerard van Nouhuys (in de Levensbe-
richten van de Maatschappij der Ned. Letterk. to Leiden, 1915-1916).
DE „TACHTIGERS"

Behooren ze reeds tot de geschiedenis, en dus in dit ,geschie-
denisboek" ? Het komt ons voor, dat het antwoord op deze vraag 
bevestigend moet luiden. Niet alleen voor de in de XXste eeuw 
geborenen, maar ook voor hen die, als schrijver dezes, in hun 
jeugd de voile glorie van ,Tachtig" hebben beleefd - en beleden 
-, is deze letterkundige beweging een stuk historie geworden. Dat 
wil zeggen, dat we nuchter staan tegenover de toen geproduceerde 
kunst en de haar verzellende talrijke betoogen; een nuchterheid 
die - het moge in alle bescheidenheid ondersteld worden - niet 
haar oorsprong vindt in gevoellooze seniliteit, want er zijn in die 
kunst nog wel degelijk momenten die onze emotie, en in de be-
toogen accenten die onze geestdrift opwekken, maar we voelen 
ons niet meer, als eens, opgenomen in de golf van die zoo hevig 
bewogen en bewegende „beweging". We zien ze als onze eigen 
jeugd, met haar idealisme en haar onzuiver zelfbedrog, we zien 
bij de schoonheid ook de troebele ,Quatsch", en we hooren de - 
schrikkelijk woord voor 'n Tachtiger! - de rhetorica, in de spe-
ciale „Tachtiger"-nuance dan, die, nu een halve eeuw rust 
brengend over dit alles is heengegaan, zoo duidelijk herkenbaar 
deel blijkt to hebben gehad aan die ons nu niet meer critiekloos 
makende, ons niet meer vervoerende taal!
Als het centrum der beweging niet alleen, als de verschijning 
van de beweging zelf, beschouwde zich het tijdschrift „De Nieuwe 
Gids," waarvan de eerste aflevering in October 1885 verscheen. 
Het tijdschrift had een voor alles polemische bedoeling; dat werd 
al in den titel uitgedrukt. Zooals een halve eeuw vroeger „De 
Gids" zich, met gelijke bedoeling, met den ondertitel „Nieuwe 
Vaderlandsche Letteroefeningen" had gesierd. In „De Nieuwe 
Gids" werd de strijdlust feller gemarkeerd. Vergelijken we de leu-
zen, de programma's en de practijk, dan zien we, hoe de - oude - 
Gids de kunst in dienst wilde stellen van de volkskracht, met 
manende verwijzing naar de glorie onzer XVIIde eeuw, terwijl de 
Nieuwe Gids alle idee van dienstbaarheid als der kunst onwaar-
WALCH
46
722	DE NIEUWE GIDS
dig beschouwde. Het buitenland had voor beide manifesten en 
manifestation zijn belangrijke beteekenis; de leiders, zoowel Pot-
gieter als Kloos en de zijnen, verwezen daarnaar ter beschaming 
van vaderlandsche bekrompen zelfvoldaanheid; De Gids wilde 
voorts de - to onzent reeds bloeiende-romantiek in een bepaalde 
Nederlandsche richting leiden. De Nieuwe Gids wilde, allengs, 
het vooral in Frankrijk geproclameerde naturalisme en realisme 
to onzent voorstaan, en tevens een veredeling brengen van de 
poezie, waarbij men vooral de Engelsche romantische aestheten 
Shelley en Keats en de Lake-school als lichtende voorbeelden 
beschouwde. We wezen reeds op de eigenaardigheid van het sa-
mengaan van twee in wezen zoozeer anders gestemde mentali-
teiten, die, naar we in de voorafgaande hoofdstukken aantoonden, 
zich reeds eenige jaren voor de oprichting van dat tijdschrift to 
onzent hadden geopenbaard. De samengang moet dan ook vooral 
toegeschreven worden aan het reactionnair-polemische, dat beide 
partijen bezielde ten opzichte van de vaderlandsche kunst, die 
nog in breede volkslagen in eere was, al waren er, naar we za-
gen, in beide opzichten reeds symptomen van de door hen gepro-
clameerde inzichten; het gold hier meer een de-leiding-nemen, 
en een propageeren van de nieuwe richtingen dan het introdu-
ceeren daarvan. Bovendien - we zeiden, dat De Nieuwe Gids 
„allengs" bepaalde richtingen voorstond - de eerste afleveringen 
hadden nog niet een bepaald revolutionnair karakter.
De redacteuren waren Frederik van Eeden, Frank van der 
Goes (een van de eerste en krachtigste strijders voor het socialis-
me to onzent), Willem Kloos, Willem Paap en Albert Verwey; de 
eerste aflevering (October 1885) opende met het begin van „De 
kleine Johannes", een verhaal dat, gedeeltelijk in sprookjesvorm, 
de ontwikkelingsgeschiedenis van de ziel van een modern kind 
geeft, dat door poetische droomen en verstandelijke, naturalis-
tische,,verklaringen" van het leven heen, zijn geloof in het ideaal, 
dat geloof in de eeuwigheid der ziel is geworden, herwint, en dan 
met dat geloof de wereld der menschen ingaat om hun lief en leed 
to deelen. Het herinnerde aan Andersen en aan Multatuli's 
,,Woutertje Pieterse"; het was opmerkelijk zuiver en eenvoudig 
van stijl; revolutionnair deed het niet aan, ook den ouderen en 
,,ouderwetschen" onder de lezers kon het smaken, en smaakte 
het, terwijl ook de naam Van Eeden als die van den schrijver van
DE EERSTE AFLEVERING	723
eenige - minder belangrijke - blijspelen met een ironisch tintje, 
then ouderen bekend en niet onsympathiek was. Zoo kon men ook 
staan tegenover de volgende bijdrage: van den Amsterdamschen 
leeraar Dr. Doorenbos, historicus en ook wel zeer litteratuur-
historicus, die een studio over Hendrik IV en de prinses de Condo 
afstond, waar ook niets revolutionnairs in to ontdekken viel. Dan 
een artikel van den vriend der jonge dichters Dr. Ch. van Deven-
ter over den grooten scheikundige P. E. M. Berthelot, die toen 
nog niet zijn politieke loopbaan was begonnen, maar wiens radi-
cale denkbeelden bekend waren. Dan weer iets van letterkundi-
gen aard: een studie over het sonnet, speciaal dat van Shake-
speare, door Albert Verwey. Die belangstelling voor het sonnet 
kon zeker gelden als een van de eigenaardigheden der jongeren. 
Jacques Perk (1859-1881), de zeer jonge Amsterdamsche dichter, 
had dezen versvorm met voorliefde gehanteerd; in zijn sonnetten-
krans ,Mathilde" (1880-'81) was zijn talent tot volle ontplooiing 
gekomen; in 1882 hadden Vosmaer en Kloos zijn gedichten uit-
gegeven met een biografie door Vosmaer en een beroemd gewor-
den lyrisch ,In Memoriam" van Kloos, waarin deze hartstochte-
lijk getuigde voor de liefde tot de schoonheid die ook zijn jong-
gestorven vriend had bezield, en die ook deze als de bron van alle 
kunst had beschouwd. Daarbij heeft Perk ook in het sonnet dat 
den genoemden cyclus opent, zijn voorkeur voor dezen versvorm 
nadrukkelijk uitgesproken en uitgezongen. Ook Jacob Winkler 
Prins had zijn bijzondere voorliefde voor het sonnet getoond; 
Beets was tegen die ,vormvereering" opgekomen; Vosmaer had 
ze verdedigd, al erkende hij, dat het gebruik to dezen in misbruik 
ontaardde ; - die laatste uitspraak dateerde al van 1884; Multatu-
li zou in 1885 in een van zijn brieven van „delirium sonnetticum" 
gewagen. Kortom het sonnet, dat de schoonheid ook in den kunst-
vollen vorm vereerde - klankvolle en bedwongen beelding, ge-
volgd door zwierige uitruisching - was een schibboleth van het 
nieuwe geworden; Verwey's historische en tevens dichterlijke 
studie - hij demonstreerde, hoe het metrum zoodanig kon wor-
den gevarieerd, dat de dichterlijke uitdrukking, in zelfgekozen 
bedwang, volmaakte vrijheid behield - had aldus zijn bijzon-
dere beteekenis in dit openingsnummer van „De Nieuwe Gids". 
Maar daarop volgde weer een heelemaal niet moderne, althans 
niet litterair-moderne bijdrage over koloniale politiek van Dr. H.
724	JACQUES PERK
Blink. Dan echter fragmenten van Verwey uit zijn gedicht 
,,Persephone" en daarna eenige van de prachtigste, terecht be-
roemd geworden en gebleven sonnetten van Kloos. Een artikel 
vervolgens van Maurice Barres ,L'Esthetique de Demain", een 
getuigenis hoe men to Parijs het naturalisme - reeds - matig 
meer waardeerde, en dat zoo in ons land, waar het naturalisme 
nog een nieuwe beweging was - eigenaardig genoeg - ook den 
matig-geavanceerden niet al to revolutionnair kon voorkomen ! 
Daarna ,Varia" met wat litteraire polemiek tegen een Gids-be-
oordeeling; tegen Erens, naar aanleiding van een artikel in „La 
jeune France" dat de Nederlandsche letteren kleineerend had 
besproken, en een anoniem (door Frank van der Goes geschreven) 
pleidooi voor algemeen kiesrecht.
Men ziet: De Nieuwe Gids debuteerde als een algemeen tijd-
schrift; vooruitstrevend ongetwijfeld, met zeer schoone poezie. 
Het scheen ons de moeite waard dit eerste nummer, dat geen 
bepaald programma bevatte, waarvan dus alleen de inhoud de 
bedoelingen der redacteuren moest weergeven, na to gaan ; - we 
zullen dit uiteraard niet met alle afleveringen doen. Liever be-
spreken we thans het werk der schrijvers afzonderlijk, zooals we 
ook wat de voorafgaande eeuwen betreft, liever dan de geschie-
denis der kamers van rhetorica of der dichtgenootschappen to 
schrijven, ons hebben bepaald tot de groote figuren en hun wer-
ken.
Tot de beweging - we hadden reeds meermalen gelegenheid 
aan to geven, dat die niet met De Nieuwe Gids begon - behoorde 
dan in de eerste plaats de reeds genoemde Jacques (Fabrice Her-
man) Perk, die in de twee-en-twintig jaar zijns levens een zeld-
zame volkomenheid in de lyriek bereikte; trouwens, zooals Kloos 
ook in de inleiding tot zijn gedichten opmerkte, lyrische dichters 
zijn gemeenlijk jong ontwikkeld. Perk was de zoon van een predi-
kant, die zijn vacantiereizen bij voorkeur in de Belgische Arden-
nen maakte, daar ook een aardig reisboekje over heeft geschreven. 
Sinds zijn dertiende jaar to Amsterdam wonende, bezocht 
Jacques daar de Hoogere Burgerschool, waar Dr. Doorenbos zijn 
invloed, als op zoo vele jongeren, ook op hem deed gelden. Na 
Latijn en Grieksch to hebben geleerd, werd hij in 1880 student 
in de rechten, maar overleed reeds het volgend jaar.
In 1879 - hetzelfde jaar waarin W. W. van Lennep zijn uit-
JACQUES PERK	725
stekende Hyperion-vertaling, met belangrijke aanteekeningen 
over versificatie uitgaf, - ontmoette Jacques Perk in de Arden-
nen Mathilde Thomas, die hem door haar bekoorlijkheid zijn naar 
haar genoemden sonnettenkrans inspireerde. In het najaar van 
1880 werden enkele gedichten hieruit door Vosmaer in zijn Neder-
landsche Spectator opgenomen. In de vier boeken van dezen 
cyclus vinden we in schoone verzen de gevoelsontwikkeling aan-
gegeven van een jongen man die in een heerlijke landstreek een 
schoone vrouw ontmoet en liefkrijgt; zij beantwoordt die liefde 
niet, die zich dan in den minnaar sublimeert tot liefde voor de 
schoonheid, zoodat hij kunstenaar wordt. Men voelt, hoe dus het 
gewilde bedwang van den sonnetvorm hier uiterlijke verschijning 
is van een schoon innerlijk proces van zelfbeheersching. Het 
„nieuwe" in deze gedichten is de artistiek-rake plastiek; naar den 
inhoud doen ze soms - door moralisaties en ietwat conventio-
neele beschouwingen over vergankelijkheid, zooals men ze trou-
wens van een twintigjarigen jongen, hoe artistiek begaafd ook, 
kwalijk anders verwachten kan -- wat ouderwetsch aan, ook door 
enkele romantische wendingen ; een typisch-modern individua-
lisme is echter ook aanwezig. In het najaar van 1881 verschijnen 
dan nog een tiental sonnetten in de „Spectator", ,Eene helle-
en hemel-vaart", die bewijzen, hoe zich de dichter, onder den 
invloed van zijn vriend Kloos, tot een absoluten dienaar der 
Schoonheid heeft ontwikkeld. Dat bleek ook uit het prachtige, 
op gedragen rhythmen zwevende gedicht „Iris", zijn laatste, dat, 
door De Gids geweigerd, in De Tijdspiegel werd opgenomen. Die 
weigering van zulk een volkomen schoon poeem door De Gids, 
de spot door van Hall met he', hem en denzijnen als gezocht aan-
doende spel van klinkende klinkers en alliteraties, en daartegen-
over de bewondering van Kloos, wiens „In Memoriam" een prach-
tig getuigenis werd voor de absolute, niet dienende, poezie, mar-
keerde reeds, drie jaren voor de oprichting van De Nieuwe Gids, 
den strijd tusschen het oude en het nieuwe.
Kloos is dan reeds in zijn vollen bloei. Zijn eerste belangrijke 
poetische publicatie was het dramatische fragment ,Rhodopis" 
geweest, in 1880 in ,Nederland" verschenen. Wat de poezie 
voor hem beteekent, zegt hij in het genoemde „In Memoriam" 
voor Jacques Perk, als inleiding tot diens verzen; - waarvan 
de rangschikking door Kloos, sterker dan Perk het bedoeld mag
726	WILLEM KLOOS
hebben, het nieuwe, d.w.z. het a-religieuze, deed uitkomen.
De bloei van Kloos' talent is verrukkelijk, maar kortstondig 
geweest, de heele Nieuwe-Gids-bloei heeft trouwens niet ten voile 
vijf jaren geduurd. Maar intusschen is ons een monumentum acre 
perennius daarvan gebleven, en daarvan is de eerste bundel 
,,Verzen" van Kloos een van de schoonste onderdeelen; de son-
netten-cyclus ,Het Boek van Kind en God", die van 1888 da-
teert, het dramatische fragment ,Sappho" (1881) en het epische 
fragment ,Okeanos" (1882-1884) behooren met de verzen die we 
in de eerste afleveringen van „De Nieuwe Gids" van hem vinden, 
tot de wezenlijkste, klankrijkste en meest emotioneele poezie van 
de XIXde eeuw.
Kortstondig was, zeiden we, die Nieuwe-Gids-bloei; de mys-
tisch-droomerige poezie en de felle navolgingen van het de 
maatschappij in veroordeelende beelding weergevend naturalis-
me. De dichters waren in zekeren zin de voortzetters der roman-
tiek, alleen : hun ideale verbeelding was ijler en schooner dan die 
ietwat gemelodramatiseerde Middeleeuwen, waarheen een Scott, 
Hugo, Oltmans waren gevlucht, terwijl ze zich tegenover Pot-
gieters ideeen voorzoover die verheerlijking van den stoeren bur-
ger bedoelden, eer reactionnair dan als voortzetters verhielden. 
Ja, de prozaisten, die kan men eerder in hun critisch beelden, met 
sterken socialen inslag, als een - verscherpte - consequentie 
zienvan Potgieter en .... Hildebrand. Intusschen, sterker dan die 
onder de oppervlakte na to speuren verwantschappen, sprak de 
spoedig uitdagend ten toon gedragen felheid. Vanwaar dat plotse 
- kortstondige - uitlaaien ? Het antwoord op die vraag is alsnog 
kwalijk volledig to geven; het is mogelijk dat de staag naar ega-
liseering, naar materialistische democratic afzakkende maat-
schappij een individualistische reactie to voorschijn riep; - zoo-
als we, in verschillende milieus in heel Europa, dandyisme zien 
als een reactie op socialisme; dandyisme, dat in zijn aanleg ook 
niet ostentatie beduidt, maar verlangen naar individueele distinc-
tie-in-den-eigenlijken-zin-des-woords. Voor deze verklaring - of 
althans voor dit element in de nog niet volledig to geven verkla-
ring - pleit, dat de bloei dezer periode zoo kort duurde. Speciaal 
dan de voornaamste der leiders, Willem Kloos, heeft, zooals we 
reeds opmerkten, maar gedurende 'n jaar of zeven waardevolle 
- maar dan ook tot de allerschoonste in onze taal behoorende -
GORTERS MEI	727
gedichten geschreven; zijn critisch proza-van-waarde hield het 
wat langer nit. Het is niet noodig, al dat werk in dit overzicht 
zorgvuldig na to gaan, maar Kloos is ook in zooverre wel 'n ty-
pische „Tachtiger", dat hij na ,negentig" maar zeer sporadisch 
meer eenig dicht van waarde heeft geschreven; terwijl zijn 
critisch proza, dat aanvankelijk getuigde van voorzichtig-zorg-
vuldig te-boek-stellen, dan een losser allure aanneemt, en in de 
nieuwe eeuw allengs - men kan het met allen eerbied zeggen 
voor wie eens, en dus voorgoed, een groot dichter bleek - 
tot akelig breedsprakig geleuter afdaalt. Wat hij aan letterkun-
dige studien publiceerde - o.a. zijn ,Daad van Eenvoudige 
Rechtvaardigheid" (ten opzichte van een aantal XVIIIde-
eeuwers) - draagt ook niet in eenigszins belangrijke mate tot zijn 
reputatie bij.
Laten we nog even bij de dichterlijke groep der Tachtigers blij-
veil, dan is daar in de eerste plaats Herman Gorter (1864-1927), 
die in de aflevering van Februari 1889 van ,het" tijdschrift den 
eersten zang van zijn „Mei" publiceerde, en daarna telkens ly-
rische gedichten afstond.
Gorter's „Mei" ! Het was een van de verrukkingen onzer - 
suggestible - j eugd ! En het was vooral denkende aan dit ge-
dicht, dat we van de „Tachtigers" als van een historische periode 
gewaagden. Met dit uitvoerige gedicht hebben duizenden ge-
dweept; slechts weinigen hebben het uitgelezen. Het is geschre-
ven in den rhythmenval van Beats' ,Endymion", waaraan het 
overigens meer herinneringen bergt. Als in Perks „Iris" is hier 
het onbevredigd verlangen van een vergankelijk schoon (Mei) 
verbeeld, dat vergeefs poogt, zich met het eeuwige, goddelijke 
(Balder) blijvend to verbinden. Het gedicht is rijk aan schoone 
beeldingen, grootendeels van het Hollandsche land. ,Een nieuwe 
lente en een nieuw geluid", de klassiek - en gemeenplaats - ge-
worden beginregel, is zoowel een qualificatie van de beweging van 
Tachtig, als van Gorters versificatie; die tweede ,nouveaut6" 
ging in zekeren zin tegen de eerste in. Want we hebben hier vrij-
wel een vers-principe, tegengesteld aan dat van het sonnet. Hier 
geen bedwang in een streng schema en - het Latijnsche ideaal! 
- een streven naar fijne nuanceering in die gebondenheid; het 
beginsel dat Perk, in navolging van Goethe, beleed in zijn sonnet 
,,Aan de Sonnetten" (I)
728	DE RIJMTRANT VAN MEI
Beperking moet vernuft en vinding wetten... ; -

maar bij dezen classicus van-studie (als Kloos) een terugval-in-
zekeren-zin tot de romantieke losbandigheid ... Men kan alle 
waardeering en bewondering bewaren voor de onvergelijkelijk fijne 
beeldingen van Gorters „Mei", en genieten van de soms meer een 
muzikale dan letterkundige suggestie uitoefenende lyrische ge-
deelten, maar zal, den ban van de eerste openbaring ontgroeid,toch 
mogen constateeren, dat de heerlijke jongensachtige zwerflust, 
door deze wijze van schrijven treffend weergegeven, niet zelden 
denken doet aan de tochten van een Zondagsruiter, die niet meer 
mennend, maar,,meegenomen", de verschijningen ziet opdoemen 
naar de willekeur van zijn niet beheerschten Pegasus. Goed, zal 
men zeggen, alle manieren van rhythmisch rijden zijn goed, wan-
neer die naar schoonheid leiden; was de romantische Rembrandt 
ook niet vaak slordig? Veel teekeningen heeft hij niet ,af"-ge-
maakt, wanneer hij het essentieele van wat hem ontroerde, neer-
gezet had ! En ook Moliere schijnt veelal onverschillig omtrent den 
eisch van „la piece bien faite" ! Zeker, maar -- het is meer opge-
merkt - de „Mei" schijnt dikwijls to „hangen op de rijmen" ; - 
en dat „hangen" bedoelt dan niet alleen, dat des Zondagsruiters 
paard een ongecontroleerden draai neemt, maar, bedenkelijker: 
de rijmen zijn geen echte rijmen, waarin ,geluid op geluid heer-
lijk wederstuit", geen klanken waarvan de uitruisching en weder-
uitruisching een soepele deining van het mijmerende gevoel zelf 
is ; - het is in „Mei" vaak een stortend-hortend en luk-raak op-
schrijven van de in 't geheel noodig geoordeelde gelijkletterigheid; 
en die vertegenwoordigt dan heel vaak nog maar uiterst gebrekkig 
een rijmklank. Dat is, in den letterlijken zin der volksuitdrukking, 
„niet mooi meer"... Het gevoel wordt hier dan ook werkelijk 
nietinzijnschoonheid-van-weergave eischende majesteit beleden; 
er is een voortjachten; kortom, het is, om nog eens naar Perk 
terug to grijpen, volkomen het tegengestelde van wat die met 
misschien weer to sterk ,artistiek" behagen noemde
Een zee van liefde in droppen uit to gieten
Zacht,een vooreen 	

En - het is niet toevallig - het lange gedicht „Mei" wordt dan 
ook nu-en-dan zeer vervelend.
GORTERSINYLOED	729
We stonden hierbij langer stil dan we in dit overzicht gewoon 
waren bij een kunstwerk to doen; het was noodig om den gang, en 
den neergang, van de ,Tachtiger" poezie voelbaar to maken. 
Gorter zelf is met dit - o, begrijpelijkerwijs! -uitbundig ge-
prezen gedicht op een weg, die weinig verschiet heeft, en zijn in-
vloed op de bentgenooten is noodlottig. Wat hemzelf betreft, 
hij heeft zijn gedicht ,Mei" nooit meer overtroffen, is het ook 
nooit meer gelijk gekomen. Hebben we hier door de symbolische 
bedoeling die het gedicht wil geven, nog een samenhang - hoe 
vaak ook doorbroken door Homerisch uitgewerkte beelden -, na 
dit architectonisch bedwang geeft Gorter zich geheel aan de impul-
sen der oogenblikkelijke gewaarwording; hij komt - in de ,Ver-
zen" van 1890 - tot een ook naar uiterlijke verschijning (,,vers 
libres" en soms zelf gevonden, soms zelfgesmede, soms alleen 
door hem in een bepaalde beteekenis gebezigde woorden) im-
pressionistische, sensitieve kunst, die steeds persoonlijker wordt, 
waarin het element der mededeeling, dat conventioneele, maar 
noodzakelijke element, steeds meer ontbreekt. Zulke kunst kan 
door den dichter zelf en, min-of-meer, door enkele hem nastaan-
de, in eenzelfde sfeer levende tijdgenooten worden meegevoeld, 
maar kan niet durend indruk maken. De definitie van Kloos, dat 
poezie is „de allerindividueelste expressie van de allerindivi-
dueelste emotie" - er is ,geen woord Hollandsch" bij - is hem 
gesuggereerd door Gorters poezie ; - de opvatting van wat poezie 
naar de inzichten van den nieuwen tijd is, wordt in deze jaren 
door Gorter beheerscht; zijn poezie is de poezie... Waren de 
Tachtigers begonnen met den eisch van zuiverheid van beeld-
spraak, een taal die volkomen de uiterlijke verschijning was van 
het gevoel, men was nu gekomen - het was trouwens niet incon-
sequent - tot een hyperindividualistische taalhanteering. Een 
individualisme a outrance, dat tot allerlei buitensporigheden 
dreef, woordkoppelingen, zonderlinge neologismen. Een den 
gang der geesten kenmerkend verschijnsel was wel, dat men ook 
het sonnet, dat een der schibboleths van de beweging was ge-
weest, .... niet verwierp, maar gedichten van veertien regels 
ging schrijven, die men ook nog sonnetten noemde, maar die heel 
niet meer de wezenlijke structuur van een sonnet vertoonden.
We bespreken Gorter. Het individualisme heeft hij tot de uiter-
ste consequentie van kreten en stamelingen doorgetrokken. Toen
730	ZIJN LATERE WERK
kon hij niet verder in deze richting gaan, - en besefte meteen, 
dat hij op een dwaalweg was. Hij verdiept zich nu in Spinoza, 
wiens Ethica hij vertaalt, en tracht dan, met de levenswijsheid 
die hij zich aldus veroverd heeft, zijn poezie to vernieuwen 
(,,School der Poezie", 1897). Dan komt hij tot het socialisme, ten 
slotte tot het communisme. Hij is ,omgeslagen in zijn tegendeel" ; 
deze keering-en-bekeering getuigde, zuiver litterair-filozofisch 
bekeken, althans van dit juiste besef, dat aan de kunst, zij het dat 
ze in eenzaamheid en stilte geboren wordt, een sterk gevoel voor 
het leven ten grondslag moet liggen. Men kan opmerken - en 
deze bewering met overvloed van voorbeelden uit de kunstge-
schiedenis staven - dat men daarom nog geen socialist of com-
munist behoeft to worden, maar de omslag is bij een absolute 
natuur als Gorter, en in een tijd waarin het socialisme als de con-
sequentie van maatschappelijk levensgevoel - ook in De Nieuwe 
Gids - naar voren kwam, begrijpelijk. Toch, een wezenlijk socia-
list naar-het-gevoel is Gorter nooit geworden; hij bekeek het so-
cialisme als een buitenstaander, in tegenstelling met Henriette 
Roland Holst. Zijn ,Een klein Heldendicht" (1906) getuigt dat 
duidelijk, ook zijn,,Pan" (1912; in 1916 omgewerkt). Het treft ons 
- vooral weer, wanneer we dit werk met dat van Henriette Ro-
land Holst vergelijken - hoe hier socialistische termen en theorie 
als niet-wezenlijk in het gevoel opgenomen, onverteerde brokken 
to midden van poetische zieningen liggen.
*	*
De schrijver van „De Kleine Johannes" was ook dichter, maar 
als zoodanig staat hij wel van den aanvang of buiten de beweging, 
althans is zijn filozofisch getinte dichtwerk, evenals zijn latere 
metrische tooneelstukken, vrij van de eigenaardigheden, die de 
genoemden kenmerken ; ook deelt hij niet in het snel verval dat 
de Nieuwe-Gids-poezie reeds na de eerste vier jaren kenmerkt. 
Frederik van Eeden (1860-1932) is bovendien een man van stu-
die; medicus, speciaal psychiater, toont hij ook groote sociale 
belangstelling, die hem stuwen zal tot communistische sympa-
thieen en proefnemingen, lang voor het communisme een poli-
tieke partij was; wat die proefnemingen betreft, de voornaamste 
daarvan was de stichting van de kolonie „Walden" in het Gooi,
FREDERIK VAN EEDEN	731
die op mislukking uitliep; in zijn tooneelstuk „De Idealisten of 
Het beloofde Land" (1909) zal hij toonen, dat hij zijn verschillen-
de volgelingen niet zonder ironie en zin voor realiteit heeft waar-
genomen, maar het slotwoord van dat tooneelspel, het laatste 
woord ook dat hijzelf over zijn mislukkingen to zeggen had, was

En toch, - en toch, - en toch zal Lie f de winnen !

In 1922 tot het Katholicisme bekeerd - mystieke neigingen had 
hij altijd getoond; die bleken ook uit zijn vertalingen van Rabin-
dranath Tagore's poezie - is zijn geest daarna verzwakt. Hij 
verwierf zich van de tachtiger bent - op grond van zijn redac-
teurschap gedurende de eerste jaren van „De Nieuwe Gids" mag 
en moet men hem toch wel daarbij rekenen - de grootste popu-
lariteit; - geen wonder, hij had meer dan de anderen bedacht-
zaamheid, een rustig en helder oordeel met de groote massa van 
ons yolk gemeen, - al brak zijn gevoel voor mystiek, ook wel 
voor occultisme, daar nu en dan machtig doorheen ; wat trouwens 
ook wel bij ons yolk voorkomt. Zijn qualiteiten vertoonen zich 
vooral in zijn prozastijl. Over „De Kleine Johannes" spraken we 
reeds ; hij heeft er twee vervolgen op geschreven : ten eerste , Jo-
hannes Viator, Het Boek van de Liefde" met nogal ingewikkelde 
en soms zeer onklare symboliek. Dit boek is van 1892; men kan 
het wel beschouwen als een van de verschijnselen der ontbinding 
van de gevoelens die de jongeren aanvankelijk hadden samen-
gebracht en-gehouden; Van Eeden raakte niet in ,verval", maar 
raakte toch wel, als de meeste nieuwe ,gidsen" in then tijd, den 
weg bijster. Heeft hij dit werk later ook zoo, als een af- en ver-
dwaling gezien? We mogen dit wel aannemen, waar hij met uit-
schakeling van dezen „reiziger" Johannes, in 1905 en 1906 
respectievelijk een „De Kleine Johannes, tweede en derde deel" 
uitgaf; Johannes is daar als hoofdfiguur door Markus vervangen, 
een profeet in plaats van een droomerig jongetje; satirieke schil-
deringen blijven ook hier Van Eedens vizie op het burgerlijke 
Nederland van zijn tijd weergeven, maar het vage idealisme van 
den kleinen Johannes is hier tot maatschappelijk betoog gewor-
den. - De psychiater Van Eeden had zich reeds in 1900 in den
roman „Van de koele meren des doods" uitgesproken.
We willen nu eerst no- iets zeggen over zijn gedichten, waar-
732	GEDICHTEN EN STUDIEN
mee hij ook in „De Nieuwe Gids" debuteerde; eerst eenige kleine 
op zichzelf staande verzen - b.v. het schoone ,Finis" -, dan 
fragmenten uit „Ellen, Een lied van de Smart", welk werk in 
1891 afzonderlijk werd uitgegeven. Dan verschijnt in 1895 ,Het 
Lied van Schijn en Wezen", een typisch voorbeeld van bespie-
gelende poezie; in 1910 kwam een tweede, en in 1922 een derde 
deel uit; al die tweede en derde deelen zijn ook niet zonder be-
teekenis voor het begrip van de figuur Van Eeden; zijn vast hou-
den aan, ontwikkelen van gevoelens is een van de - vele - ei-
genschappen, die hem dra van de impressionistische jongeren 
scheidden. Dan „Van de passielooze Lelie" (1901) - de titel 
is een duidelijke aanwijzing van het ideaal dat dozen dichter bij 
zijn kunstarbeid voor oogen staat -; het is een verzameling van 
gedichten uit verschillende perioden ; dan is er nog de verzameling 
,,Dante en Beatrice" (1908). In 1922 verscheen een laatste kleine 
dichtbundel ,Aan mijn Engelbewaarder en andere gedichten"; 
onder de ,andere" zijn allerschoonste gedicht uit vroeger jaren: 
,,Toen ons kindje glimlachte".
Van Eeden heeft meer geschreven dan we hier willen opsommen; 
het ook deels symbolisch verhaal ,Sirius en Siderius" begint met 
een paar bladzijden van prachtige inspiratie. Hij is, zooals we 
reeds aanduidden, zijn leven lang een zoeker geweest, die telkens 
althans iets vond; iets dat hem een oogenblik van bereiking be-
teekende, waarvan hij dan in gedragen lyriek getuigde, soms met 
een rhetorisch accent en niet zelden met eenige ostentatie. Dat 
zoeken-en-tijdelijk-vinden wordt beleden en betoogd in zijn ,,Stu-
dies" - waar het volkomen op zijn plaats is; ook wel eens in 
tendentieuze kunstwerken, waar men „die Absicht" merkt - 
met het daarvan noodwendig gevolg. Het best leert men hem 
kennen uit zijn drama's.
We noemen van zijn jeugdwerken-voor-het-tooneel: „Don 
Torribio", een satiriek, van hoog standpunt gezien spel van stan-
denstrijd (1887); „De Broeders1), Tragedie van 't Recht" (1894), 
is een lees- meer dan een speeldrama; dan het meermalen door 
dilettanten als openluchtspel vertoonde ,Lioba", een, naar vorm 
en inhoud schoon, legendarisch drama van trouw. Hierop keerde 
Van Eeden tot „de werkelijkheid", - maar de verheven schoon-
1) Bij den 2den veel veranderden druk, in 1912, „De Broederveete".
TOONEELSTUKKEN	733
heid, die hij in ,Lioba" had bereikt, bleef daarbij achter. We wil-
len al dit werk hier met opsommen, noemen slechts wat ons be-
langrijk voorkomt. Daar is dan in de eerste plaats ,Minnestral" 
(1907). Het is, voorzoover ik weet, nooit opgevoerd, maar neemt 
een eigenaardige plaats in Van Eedens werk in. Het is in zekeren 
zin een vervolg op „Don Torribio" ; ook hier wordt de standen-
strijd van een hoog standpunt gezien, de mogelijkheid ontwaard 
en to kennen gegeven, dat eer van den materieel-verzadigden 
,,kapitalist" dan van wie alleen in bezit zijn mindere is, idealisme 
en verzaking zijn to wachten; het stuk is een sterke, geestige en 
schoone omschrijving van de ironische waarheid, dat in deze 
wereld altijd de een het geld, en de ander het ,sociale gevoel" 
heeft ... Maar Minnestral, wiens intuitie hem naar den machtige 
van geest drijft, den besten - lien hij bekeert -, Minnestral, de 
wondere knaap, die de stemmen van woud en luchten verstaat, 
valt als het slachtoffer van de duistere machten die eens door zijn 
sterken vriend in verbond waren opgenomen.
Een wezenlijk tooneelsucces heeft Van Eeden alleen met ,IJs-
brand" (1908) behaald. De dramatische tegenstelling is hier gro-
wer dan in de vorige werken ; de wel goedige, maar volkomen bui-
ten alle geestesbeschaving staande pensionjuffrouw, de weduwe 
Hardendop, is geplaatst tegenover den wel uitermate zweverigen, 
en zalvend-zweverigen I Jsbrand ; de andere elementen aan 
den kant van de weduwe Hardendop zijn niet veel beter dan zij. 
Alleen de professor in de psychiatrie is met een zekere objectivi-
teit geteekend, een objectiviteit, die sarcasme niet uitsluit, en 
dat sarcasme schijnt ons nu juist, althans in die mate, op niet ge-
heel bevredigende wijze to zijn aangebracht, waar de andere par-
tij de wel zweverige, maar daarom nog geenszins als waarlijk 
superieur gedemonstreerde I Jsbrand is.
Frisscher doet de ironie aan van „De Idealisten", dat we reeds 
terloops noemden. Dit stuk is zeker belangwekkend door de zeer 
goede - beknopte en dramatische - karakteristiek die hier 
wordt gegeven van „de idealisten", die idealisten namelijk, die 
zonder helderheid van blik - en zonder humor - de wereld wil-
len verbeteren. Maar de wijze waarop hier met den naam Jezus 
wordt omgesprongen, bederft veel; een indruk van schoonheid 
resulteert er niet uit dit werk. Ook maakt het, hiervoor aangehaal-
de, slotwoord van den lieven, braven dominee Idse, door deze
734	ANDERE WERKEN
personnage gesproken, niet den gewenschten indruk. Immers 
we voelen geenszins, dat deze zwakke brave het niet mis kan heb-
ben; wel een echt ,slotwoord" krijgen we, maar niet een dat de 
meesleepende resultante is van een overtuigende handeling.
Met een stuk van nog wel heel wat voozer idealisme „'t Paleis 
van Circe" eindigt dan deze - derde - periode van Van Eedens 
tooneelwerkzaamheid (1910).
Nog een veelszins mooi en belangrijk werk zou hij schrijven, 
het historiestuk-in-verzen „De Heks van Haarlem" (1915), 
,,treurspel der onzekerheid", waarin de zekerheid zelfs van wie 
een moeilijken plicht verrichten, wordt betwijfeld. De zekerheid 
toch van den Haarlemschen schout Cousaert, die zijn Amster-
damschen schoonzoon - de oude controverse Haarlem-Amster-
dam wordt ook voelbaar gemaakt - wegens landverraad aan-
geeft, wordt evenzeer als waan aangeduid als de zekerheid van 
den halfwaanzinnigen Godsgezant Ds. Baltens.
Van Eedens verdere dramatische werk meenen we onvermeld 
to mogen laten. Noemen we van hem nog een paar mystische 
werken : „Paul's Ontwaken" (1923), geschreven na den dood van 
zijn zoon, ,Het roode lampje" (1921) en ,Uit Jezus' openbaar 
Leeven" (1922), een aanvulling van het in 1919 verschenen „Je-
zus' Leer en Verborgen Leven". Die werken van '21 en '22 zijn 
getuigenissen van zijn overgang naar het Katholicisme.
Een veelzijdige figuur, nogal opzichtig en ijdel, die misschien 
meer aandacht voor zijn geestelijke evolutie is blijven vragen, 
dan door zijn werken zelf gewettigd was. Intusschen iemand 
van groote qualiteiten, die telkens weer uitschijnen, en van 
groote werkkracht. Ook voor parodie en persiflage had hij talent; 
zijn in z'n jonge jaren gekweekte Grassprietjes (door Cornelis 
Paradijs 1), bewijzen dit, terwijl hij ook zijn aandeel had in het 
door een drietal bentgenooten samengeflanste gedicht „Julia" 
(door Guido), dat men door de toonaangevende litteratoren hoop-
te to zien prijzen ; een verwachting die gedeeltelijk is vervuld.
Een zeer eigenaardige dichterfiguur, wiens verwantschap met
1) = Eden!
ALBERT VERWEY	735
de Tachtigers - (Kloos, Gorter en den weldra to bespreken cri-
ticus Van Deyssel) - zeker met nauwer was dan die van Van 
Eeden, was diens zwager Albert Verwey (1865-1937 1), ook een 
der eerste Nieuwe-Gids-redacteuren. Hij heeft ook zelf die weinige 
verbondenheid volkomen beseft: ,Voor mij vertegenwoordigt de 
Nieuwe-Gids-beweging maar een jaar of \; at uit mijn jeugd" zei 
hij later 2) „en niet meer. Zij vormt maar een heel klein stukje 
van mijn ontwikkeling, en daarna komt een groot aantal jaren, 
die voor mij veel belangrijker zijn". Hij ook was leerling van de 
H.B.S. to Amsterdam, die kweekplaats der jeugdige litteraire 
vernuften, en kwam in aanraking met en onder den invloed van 
Kloos, wiens bewondering voor Perk, Shelley en Keats hij deelde. 
Wij noemden reeds zijn Persephone (in 1882 en '83 geschreven) ; 
in dit en een ander mythologisch gedicht, _Demeter" (1885), 
en in de sonnettenreeks „Van de Liefde die Vriendschap heet" 
zijn het jeugdig gevoel voor de natuur en het verlangen naar de 
onbestemde schoonheid zeer voelbaar, in ,Cor Cordium" de zelf-
beschouwing; -- dit is alles wel in den geest van „Tachtig"... .
Maar gedurende den vierden jaargang van De Nieuwe Gids - 
waarin hij o.a. dat merkwaardig-dwaze gedicht op den dood van 
J. A. Alberdingk Thijm schreef 3), dat kenmerkend is voor het 
verval van het versgevoel in de Nieuwe-Gidsers - verliet hij, 
na een critiek van Kloos die hem niet smaakte, in April 1890 de 
redactie. Deze twist heeft niet alleen voor de beide betrokkenen 
zijn beteekenis gehad. Kloos is erdoor tot zijn prachtig-felle ver-
zen „van passie en verdoemenis en trots", ,Het Boek van Kind 
en God", geinspireerd, waarop Verwey antwoordde met zijn 
bundel „Van het Leven", waarin niet meer de schoonheid als 
hoogste en eenige doel van de kunst, als van het leven, wordt 
erkend. In de hoogheid van den kunstenaar blijft Verwey geloo-
ven, maar die hoogheid legt verplichtingen op, ook van zedelijken 
aard. Zoo zien we hem met de bedachtzaamheid die hem van den 
aanvang of heeft gekenmerkt, meer maatschappelijk worden; 
wat beduidt, dat hij het wezenlijk verschil tusschen zichzelf en 
de bentgenooten begrijpend, een anderen weg inslaat; hij zegt
1) Beiden waren ze met een dochter van den hierv66r besproken litteratuurhisto-
ricus Johannes van Vloten getrouwd.
2) d'Oliveira, De Mannen van '80 aan het woord, blz. 56.
3) Zelf al een parodie schijnend, gaf bet tot een geestige parodie (door Edw. B. Kos-
ter, in ,Braga redivivus") aanleiding.
736	DICHTER VAN DE IDEE
zijn appartement in den „ivoren toren" op. Als Potgieter, voor 
wien hij groote bewondering had, wil hij, dat de litteratuur niet 
enkel de schoonheid zal dienen, maar ook de wijsheid; - we zijn 
op weg naar de ,maatschappelijke deugden".
Tusschen 1889 en 1896 publiceerde hij vrijwei niets, Dan komt 
een nieuwe stroom van dichtbundels; de eerste daarvan was ge-
titeld ,Aarde", omdat hij „met voile blijheid tot het Leven keer-
de". In dezen bundel reeds enkele schoone gedichten, geschreven 
naar des dichters nieuwe opvatting der poezie, d.w.z. niet meer 
is hij hier, als in zijn sensitivistische periode, bewogen door directe 
aan-doeningen, door de buitenwereld gewekt. Hij gaat uit van de 
Idee, den geest, die in hem leeft; dat leven-in-hem brengt hij in 
beelden, die dan schoone beelden mogen zijn. Ze zijn dat inder-
daad niet zelden geworden, maar ook wel - m.i. vaker - niet 
uit de verf gekomen; to veel gedachte gebleven en to weinig beeld 
geworden. Al wilde Verwey onderscheid maken tusschen een 
,,gedachte", „een" idee, en de Idee, voor hem een term voor het 
levensbeginsel in den mensch.
Er volgen nog een vijftiental bundels; een drietal gedichten in 
dramatischen vorm, ,Johan van Oldenbarneveldt" (1895), „Ja-
coba van Beieren" (1902) en „Cola di Rienzi" (1910). Verwey 
heeft ook veel vertaald; zijn grootste werk in dozen was een ver-
taling van Dante's ,Goddelijke Komedie"; nogal erg slecht.
Zijn critieken, in zijn in 1894 met van Deyssel gesticht ,,Twee-
maandelijksch Tijdschrift" (sedert 1902, toen het maandelijksch 
werd, „De Twintigste Eeuw" geheeten), van 1905 tot 1919 in 
,,De Beweging", een aantal bloemlezingen en een aantal studies 
op litterair- aesthetisch en litterair-historisch gebied (o.a. ,Het 
Leven van Potgieter", „Potgieters Testament", ,Hendrik Lau-
rensz. Spieghel", „Vondels Vers") toonen soms gevoel voor fijne 
onderscheiding. In 1924 werd hij hoogleeraar in de Nederlandsche 
letterkunde to Leiden, welk ambt hij tot zijn zeventigste jaar ver-
vulde.
Al deze dichters hebben hun volgers-geestverwanten gehad, die 
grootendeels tot een tijdperk behooren dat buiten het bestek van 
dit boek valt. Niet dan ook om zijn werk to bespreken, maar om 
even aan to wijzen, dat er in de richting dieVerwey insloeg, mogelijk-
heden waren en dingen bereikt zijn, ver boven zijn vermogen, noe-
men we den naam van J. A. Der Mouw, die onder het pseudoniem
PROZA	737
Adwaita getuigde van de gelukzaligheid door hem ervaren in de 
pantheistische eenheidsbeleving der Voorindische mystiek. Hier 
is inderdaad het denken overwonnen, een laag gebied geworden 
onder dat der schouwing. Dit werk heeft ook zijn intellectueelen 
ondergrond, berust op heel veel, op aanmerkelijk meer kennis 
dan dat van Verwey, maar de dichter is dit alles te-boven-gegaan 
door de macht der aanbidding, waarin al de verschijningsvormen 
in het zelf en in de wereld, in verleden en toekomst, gezien worden 
door de alziel doorlicht. En, als alle relatieve begrippen, vervallen 
ook die van kleinheid en verhevenheid.
We gaan tot de prozaisten van ,Tachtig" over. We vermeld-
den reeds het proza van Van Eeden, het critisch en voorlichtend 
proza van Kloos en van Verwey. De prozaisten hebben ook ver-
zen geschreven maar ieder zal - ook als hij hun verzen leest - 
ervaren, dat een Van Deyssel en een Van Looy van aanleg pro-
zaschrijvers zijn.
Hun richting was voor alles het onder Franschen invloed staan-
de naturalisme en realisme; d.w.z. zin voor de werkelijkheid. 
Vanouds een Nederlandsche trek; de ,droom" is in onze littera-
tuur door alle eeuwen heen schaars vertegenwoordigd; waar men 
de werkelijkheid ontsteeg, geschiedde dit gemeenlijk alleen langs 
de ladder zoo niet van eenige dogmatiek, dan toch minstens van 
een-of-andere geloofsverzekerdheid. Doch het XIXde-eeuwsche 
realisme is wel anders dan dat van onze schilders en schrijvers 
van twee eeuwen vroeger. Het groote verschil is, dat die ouden 
door hun liefde tot de hen omringende werkelijkheid tot beelding 
daarvan werden gestuwd, terwijl het XIXde-eeuwsche realisme, 
vervolg van en varieerende reactie tegen de romantiek, de om-
ringende wereld met afschuw bezag, en door liefde tot een on-
werkelijk ideaal gedreven werd, ons die verafschuwde wereld voor 
oogen to stellen.
We zagen reeds Marcellus Emants in deze richting werken ; ook 
theoretizeeren. Frans Netscher (1864-1923) volgde hem in beide 
opzichten na. In de tweede aflevering van De Nieuwe Gids plaats-
te hij, na in 1884 onder een pseudoniem in ,Nederland" to heb-
ben gedebuteerd, zijn natuurbeschrijving ,Herfst in het Woud" ;
WALCII	47
738	NETSCHER EN VAN DEYSSEL
in dit en de drie volgende jaren schreef hij zijn beste schetsen (ver-
zameld in „Studies naar het naakt model" en ,Menschen om 
ons"). Hij heeft vijf jaar later nog een roman geschreven, maar 
daarmee was zijn loopbaan als scheppend kunstenaar geeindigd. 
Hij was geen groot talent, meereen detailleerend dan een vizionnair 
artiest; daarom niet minder fel. Theorie en critiek schenen hem 
beter to liggen; hij was het die - in de derde aflevering van den 
eersten jaargang van „De Nieuwe Gids" - Justus van Maurik,,af-
maakte", erger dan deze gemoedelijke Amsterdammer en Nuts-
lezer verdiende; zelf werd hij op rustige wijze gekraakt onder een 
lawine van lyriek van Van Deyssel in diens brochure ,Over 
Literatuur"; het betoog, dat eerst een plaats kreeg in vaders 
,,Dietsche Warande"; met een woordje vooraf, waarin deze 
vader op vriendelijke wijze alle aansprakelijkheid voor den inhoud 
afwees. Er zijn principes, nu ja, maar ook familiebetrekkingen 1
Ruchtiger en toch ook wel aanmerkelijk belangrijker figuur 
dan Netscher was deze; de man die hem als de prozaist-criticus 
min of meer opzij duwde en toen opvolgde : Lodewijk van Deys-
sel (pseudoniem van Karel Johan Lodewijk Alberdingk Thijm; 
geb. 1864). Hij is het type van den litterator-voor-alles; men zou 
kunnen zeggen : den kamer-litterator, zooals men van een ,ka-
mergeleerde" spreekt. De eerst opvallende eigenschap van zoo'n 
kamergeleerde is zijn ,Weltfremdheit"; - onder de dwepers-
met-litteratuur krijgen we nu ook eenige van die weltfremde 
menschen; Van Deyssel is de meest karakteristieke vertegen-
woordiger van deze soort. De litteratuur is zijn wereld; zoo neemt 
de beteekenis van de litteratuur voor hem ontzaglijke proporties 
aan. Hij schrijft ook zelf litteratuur - hoewel van den aanvang 
of aanmerkelijk meer over litteratuur -, doch daar de wereld 
waar een schrijver zijn gewaarwordingen pleegt op to doen, hem 
ontbreekt, wordt dit alles in een ongemeene mate zelfbeschrij-
ving.
Hij was aanvankelijk een vurig bewonderaar van het Fransche 
naturalisme, dat hij navolgde in zijn romans ,Een Liefde" 
(1881-1885) en „De kleine Republiek" (1888), verhalen met hel-
den die weinig belangwekkend zijn, maar daardoor juist geschikt 
om „technisch", in allernauwkeurigste nuanceering, naar 't 
uiterlijk en naar 't innerlijk to worden beschreven; men ontkomt 
bij onbevangen lectuur niet aan den indruk, dat de schrijver hier
VAN DEYSSELS CRITIEK	739
in 't letterkundige thema's heeft zitten maken, waarin dan, met 
veel ietwat opzichtige woorden, menschen als „belangrijk" wor-
den gezien uit een oogpunt van zielsziekte ; Van Deyssel is daarbij 
vooral geneigd sexueele uitgroeiingen heel belangrijk to vinden. 
In „De Kleine Republiek" - een herinnering aan zijn vale kost-
schoolleven to Rolduc - zit wat meer echt gevoel dan in ,Een 
Liefde", dat Van Eeden als een onzedelijk boek qualificeerde, 
daarmee zijn verschil met de amoreele Nieuwe-Gidsers duidelijk 
aangevende.
Had Van Deyssel niets anders geschreven dan deze nogal ver-
velende en niet zeer belangrijke boeken, dan zou hij waarschijn-
lijk weinig de aandacht hebben getrokken. Zijn grooten roep 
echter dankt hij aan zijn critieken. In 1886 werd hij medewerker 
van De. Nieuwe Gids, waarin hij zijn geestdrift voor de toen uit-
komende boeken van Emile Zola uitte (vooral bekend werd zijn 
bespreking-en-bejuiching van La Terre) ; ook over De Goncourt 
schreef hij een bewonderende studie. Daarnaast zeer heftige cri-
tieken over nieuwe Nederlandsche werken. Hij is onder de critici 
een unieke figuur; zijn critieken, althans die welke zijn naam 
vestigden, dragen een eigenaardig lyrisch karakter; hijzelf heeft 
trouwens de lyrische critiek de hoogste soort critiek genoemd. 
Die lyriek is dan soms uitbundig bewonderend, soms - als hij 
zijn afkeer, zijn minachting, zijn haat ten opzichte van slechte, 
onbeduidende litteratuur uit - fel hoonend en scheldend 1). Deze 
soort critiek, die de rustige, rustig aan litteratuur „doende" land-
genooten verschrikt en verbijsterd heeft doen opkijken, heeft 
ongetwijfeld - als iedere stem die luid looft en aanklaagt - een 
diepen indruk gemaakt, heeft zeer velen, die nooit den ernst, 
de hooge waarde van waarachtige litteraire kunst hadden ge-
voeld, tot nadenken gebracht. Nu, na meer dan een halve eeuw, 
kan men een aantal van deze critieken nog meevoelen, enkele 
zullen haar waarde behouden ; gedeelten uit ,Nieuw Holland", 
eenige van de machtige tirades uit de brochure,, Over Literatuur" 
(maar welk een rhetoriek ook, in de roemruchte stanza's ,Ik 
houd van het proza"), critieken als die over L'Oeuvre, La Terre, 
over De Ooievaar. In Van Deyssels lateren tijd blijkt deze wijze
1) Merkwaardig en weinig bekend is, dat ook to dezen Jacques Perk een voorganger 
was. Zie wat die op zijn zeventiende jaar over zijn taalleeraar schreef (Betsy Perk, 
„Jacques Perk", blz. 37).
740
PROZA-GEDICHTEN
van critizeeren nogal eens ,manier" geworden, men voelt, niet 
meer to doen to hebben met spontane gevoelens die zich onge-
geneerd en prachtig uiten, en dat verdraagt deze soort critiek 
minder dan alle andere soorten! Men kan voorts nog opmerken, 
hoe Van Deyssels uitsluitend litteraire belangstelling hem de 
algemeene beteekenis van litteraire verschijnselen danig doet 
overschatten; een overschatting, die ons, waar ze zich in geestdrift 
nit, toch volkomen sympathiek kan aandoen, maar waar ze zich 
toont in een overmatig te-keer-gaan tegen wat zooveel woorden 
niet waard is, minstens als lichtelijk dwaas kan voorkomen.
Van Deyssel begon dan als vurig naturalist - Zola is zijn 
ideaal; hij stelt hem met Homerus en Shakespeare op een lijn 1). . 
Maar deze vereering is van korten duur; in 1891 schrijft hij een 
- mooi en belangwekkend - opstel over „De dood van het na-
turalisme" ; hij gaat nu met het mystische gevoelsleven dwepen 
(,,Van Zola tot Maeterlinck" 18952) ; een stijging als van stam tot 
bloesem, naar hij het qualificeert; van observatie via impressie 
en sensatie tot extaze. Parallel met dezen weg-zijner-waardeering 
gaat die van zijn eigen kunst; hij schrijft nu „proza-gedichten" 
(,,In de Zwemschool", ,Menschen en Bergen" (1891), ,Jeugd"), 
waarin hij de „sensatie" weergeeft, dat is de geestelijke beweging, 
de ontroering, die ontstaat nit de - op observatie gevolgde - 
impressie. In ,Apocalyps" (1893) gaat de „sensatie" over in 
,,extaze".
Als we tegenwoordig dit proza lezen, blijkt het als woordkunst 
in den volsten zin nog zeer knap, dit aardelos gefantaizeer. 
Merkwaardig is het, dat Van Deyssel in diezelfde jaren - onder 
het pseudoniem A. J. - een mooie psychologische studie over 
,,Multatuli" schreef (1891) en een volkomen eenvoudige, rustig-
waarachtige biografie van zijn vader (1893) ; beide in een be-
heerschten historiestijl. Le style c'est l'homme ? .... Een voor-
treffelijke vertaling van hem dateert nit datzelfde jaar 1893, van 
„Akedysseril", een Voorindisch verhaal door de Villiers de l'Isle 
Adam.
In 1894 komt hij, met Verwey als mederedacteur, aan het hoofd
1) In zijn opstel over „La Terre" (Verzamelde Opstellen I - Amsterdam, 1904) 
blz. 127. Het is merkwaardig to lezen wat hij ongeveer twintig jaar later over „La 
Terre" publiceert! (Zie Verz. Opst. XI, b1z. 240. Men leze ook wat daar verder nog
over den eens aanbeden Zola volgt).
2) Verzamelde Opstellen II, b1z. 283.
VAN DEYSSEL	741
van het reeds genoemde nieuwe,,TweemaandelijkschTijdschrift", 
dat in 1902, als 't maandelijks gaat verschijnen, „De Twintigste 
Eeuw" heet, en waarin verschillende oude Nieuwe-Gidsers - 
Van Eeden, Van Looy - weer samenkomen, terwijl ook jonge 
krachten van beteekenis als Henriette Van der Schalk en Bou-
tens gaan meewerken. We zagen reeds, dat Verwey in 1904 de 
redactie verliet en zijn eigen ,Beweging" stichtte. Van Deyssel 
bezat niet de qualiteiten die een redacteur noodig heeft ; toen hij 
als zoodanig alleen overbleef, verviel „De Twintigste Eeuw"; in 
1909 werd het tijdschrift in „De Nieuwe Gids" opgenomen; - 
toen eerst werd Van Deyssel, een der meest typische ,Nieuwe-
Gidsers" mede-redacteur van „De Nieuwe Gids". Maar dit tijd-
schrift had toen zijn korten bloei reeds twee decennien achter 
zich. Intusschen was Van Deyssel als criticus voortgegaan waar-
devol werk to leveren, waarvan de toon bezadigder is dan in zijn 
groote periode. Sensitivistische proza-gedichten geeft hij nog in 
1908 (,,Verbeeldingen"). In de beginjaren van onze eeuw schreef 
hij ook zijn ,Adriaantjes", onder den titel ,Kindleven" in 1904 
uitgegeven; een triomf van letterkundige techniek, tevens een 
bewijs, dat een „letterkundige" die bij gebrek aaii innerlijke stu-
wing komt tot het noteeren van de allerkleinste nuancen van vi-
zie, slechts curiosa, geen ,kunst" vermag to scheppen. Aanmerke-
lijk minder onbelangrijk is zijn ,Leven van Frank Rozelaar", 
een poging - een niet zeer geslaagde-tot het geven van mystisch-
wijsgeerige biografie. Het zijn alles per slot van rekening werken 
van den vakman, die zijn instrument, de pen, voortreffelijk to 
hanteeren weet, maar die, buiten de critiek, niets to zeggen heeft, 
daar alleen „de litteratuur", niet het leven zclf hem interesseert; 
- men begrijpt, dat die belangstelling in de „litteratuur" dan ook 
noodzakelijkerwijs iets onwezenlijks moet hebben. Faute de 
mieux komt men dan ook tot ,Het Ik, heroisch-individualis-
tische dagboekbladen".
De poezie zagen we tot-nog-toe in de „Tachtiger" beweging 
meer positieve waarden leveren dan het vooral critisch bclangrijk 
proza. Maar - het is een bewijs, hoe in ons paedagogenland de 
critiek meer het oor heeft dan de kunst - minder berocmd dan 
Van Deyssel, doch een ongetwijfeld grooter scheppend kun-
stenaar was Jacobus van Looy (1855-1930). Het work van be-
teekenis dat hij heeft geschreven, is niet zoo heel omvangrijk,
742	VAN LOOY
maar dat is uiteraard niet het belangrijkste wat er van to zeggen 
valt ; kunstwerken worden niet naar maat en gewicht beoordeeld. 
Van Looy was, chronologisch gezien althans, in de eerste plaats 
schilder; men voelt dat ook bij de lezing van zijn geschriften, zijn 
bundels „Proza" (1892) en, vooral, ,Feesten" (1902), die onge-
meen plastische verbeeldingen van het leven in zeer verschillende 
kringen en landen geven. Dit werk overtreft in zijn prachtige 
raakheid het proza van Van Deyssel en het meeste van Van Eeden. 
Van Looy, die wel in het leven zelf belang stelde, munt uit door 
directheid van weergave, in een taal die volkomen eenvoudig 
blijft, ook waar hij een allerbijzonderste gewaarwording in woor-
den brengt, zooals bij de aanschouwing van de „De Nachtcactus". 
En - wat een geheel andere soort aanschouwing betreft - hoe 
raak-treffend, met nauw een fijn kantlichtje van humor, is die 
beschrijving van dat ,Feest" bij baas Broense. Zijn ,Gekken" 
(1894), dat herinneringen bevat aan Marokko - dat hij, evenals 
Italie en Spanje, bereisde na den „prix de Rome" to hebben be-
haald - is wel wat minder, en al to fantastisch en daardoor soms 
zelfs onbegrijpelijk zijn de ,Wonderlijke Avonturen van Zebe-
deus" die in 1910 gebundeld uitkwamen en daarna in twee deelen 
,,Bijlagen" werden voortgezet (1925). In 1913 verschenen een 
aantal reeds vroeger geschreven schetsen onder den titel ,Rei-
zen", in 1917 zijn prachtige autobiografische schetsen uit het 
kinderleven, „Jaapje". Zelden is een schrijver erin geslaagd, zich 
zoo volkomen weer in to leven in de wijze waarop een kind de 
wereld bekijkt; zoo treffend, zonder bijmengsel van groote-
menschen-critiek de eigenaardige, verteederend en humoristisch 
aandoende vizies van een kind to geven; hier van Jaapje, dat, 
als zijn auteur, van zijn vijfde jaar of in het weeshuis werd groot-
gebracht. Dit is een boek dat, als men het noemt, tal van heerlijke 
herinneringen in het geheugen doet ontwaken, die men zou willen 
aanhalen om de kostelijke fijnheid-en-eenvoud van den schrijver 
to demonstreeren. De vervolgen , Jaap" (1923) en „Jacob" (1930), 
gaan langzaam decrescendo. Eenige laatste schetsen verschenen 
in 1929 in den bundel ,Nieuw Proza".
Van Looy heeft ook nogal wat vertaald, o.a. een aantal stuk-
ken van Shakespeare; niet nauwkeurig en meestal niet mooi. 
Hij heeft ook een aantal ,Gedichten" geschreven, na zijn dood in 
een bundel gepubliceerd, die echter, ondanks technische knap-
heid, bij zijn ongemeen proza achterstaan.
NA-TACHTIGERS	743
Dit zijn wel de groote figuren van „Tachtig". Er waren veel 
meer namen to noemen, maar als we de geschiedenis van dezen 
tijd willen blijven schrijven in denzelfden trant-van-overzicht, 
waarin we het die der voorgaande eeuwen deden, moeten ver-
meldingen schaarsch zijn. Len typische Nieuwe-Gidser moge nog 
genoemd worden : Ary Prins, die in 1885 onder het pseudoniem 
A. Cooplandt met een bundel naturalistische schetsen, „Uit het 
Leven", debuteerde, ook studien over buitenlandsche naturalisten 
schreef, maar toen van richting veranderde en een sensitivistisch 
proza ging schrijven, dat aan de poezie van Gorter's latere 
,,Verzen" doet denken. In een taal zonder verbindingswoorden, 
een taal die aan den trant der impressionistische schilders herinnert 
(brokken kleur 1) en zich slechts tot mediteerend en schouwend 
lezen leent, ontwierp hij zijn Middeleeuwsche tafereelen, grooten-
deels verzameld in den bundel „Een Koning" (1897) ; zijn groot-
ste werk in dit genre was een reeks impressies van een Kruistocht, 
,,De Heilige Tocht", waaraan hij vele jaren werkte.
Wie meer? De knappe, ietwat vale stemmings-auteur Arnold 
Aletrino ? De wel wat meer plastische en psychologische, maar 
tech, overeenkomstig de titels en inhoud van zijn boeken nog 
meer troostelooze Frans Coenen (1866-1936), auteur van o.a. 
,,Verveling", „Een Zwakke", ,Bleeke Levens", ,Zondags-
rust".... ? Het is alles eerlijk, waarachtig werk, maar dat wel 
zeer herinnert aan het felt, dat de uitspraak van Horatius, ,aut 
prodesse volunt aut delectare poetae" voor de Tachtigers niet 
geldt ; trouwens zeker niet in den voor-de-hand-liggenden zin 
door hen werd aanvaard. Overigens is Coenen een voortreffelijk 
criticus geweest.
Er zijn echter enkele ,na-Tachtigers", die nog vermeld mogen 
worden. De betiteling ,na-Tachtigers" klinkt misschien niet vol-
komen gunstig ; er zit iets van verval in ; uit het volgende zal 
blijken, dat hier met then naam echter allerminst een mindere 
waardeering is bedoeld. We zouden willen zeggen : integendeel. 
Althans de trits waarvan wij hier gewagen willen - Leopold, 
Boutens, Henriette Roland Holst - heeft de gevoelens en de 
denkbeelden der Tachtigers volkomen in zich opgenomen, maar 
heeft - als begrijpelijk is - geen behoefte gevoeld aan een zoo 
ostentatief-polemische houding in-'t-litteraire als de baanbrekers. 
Zoo hebben zij, evenals onze groote XVIIde eeuwsche barok-
744	LEOPOLD
renaissancisten, met meer volkomen en rustiger toewijding aan 
hun kunst dan hun voorgangers, de beginselen van dezen toege-
past in werk dat evenzeer van waarde bleek als het beste van hun 
leermeesters, werk ook, althans wat de beide laatst-genoemden 
betreft, van langer adem.
Het meest nog een Tachtiger was de oudste van hen, Jan 
Hendrik Leopold (1865-1925). J. H. Leopold noemt men hem ge-
woonlijk, niet met de voornamen voluit; het is een aanwijzing 
van het feit, dat hij, wel-op-den-duur een zeer geeerd dichter, 
toch in zekeren zin een buitenstaander is gebleven, niet een van de 
bent.
Dat voelen we ook wel zeer in zijn werk. Leopold is een eenzaam 
mensch geweest, en heeft niets van een ,strijder" voor een ,,be-
weging". Zijn rijk, het rijk van zijn innigst leven, van zijn poezie, 
is de stilte. Hij heeft zijn aandeel aan de maatschappij geleverd, 
was van 1891 of leeraar aan een gymnasium (te Rotterdam), een 
taak die zijn toenemende doofheid hem allengs bezwaarlijk maak-
te. Maar gaf hij aldus in de daguren den keizer wat is des keizers, 
na de voleinding dier werkzaamheden gaf hij Gode wat Gods is. 
Men mag dit in den meest verheven zin opvatten. Zijn poezie - 
hij heeft weinig geschreven -is een in vrome aandacht ontvangen 
en weergegeven verklanking van zijn gewaarwordingen in ont-
stegen zang. Hier is waarlijk het woord onttogenheid, extaze, op 
zijn plaats. Men heeft veel moeite gedaan om zijn poezie to qua-
lificeeren. Boutens sprak van,,bijna zwijgen"; anderen hebben de 
teere beweging van zijn klanken bij de wazige tonen van Thijs 
Maris vergeleken.
Zijn uiterlijk verschijnen in de „letterkundige wereld" geeft 
van deze opvatting van poezie een volmaakt zuiver beeld. In 
den achtsten jaargang van De Nieuwe Gids (dus toen die reeds 
in verval was) plaatste hij eenige verzen; eerst in 1913 kwam hij 
ertoe, op aandrang van Boutens, een bundel uit to geven (,,Ver-
zen"). In 1915 verscheen afzonderlijk zijn episch gedicht Cheops; 
het werd herdrukt en samen met zijn nagelaten gedichten nog 
eens uitgegeven in een tweeden bundel,,Verzen" die na zijn dood 
verscheen (in 1926). Hij heeft Omar Khayyams gedichten vertaald 
en in proza ,Uit den tuin van Epicurus" en,,Stoische Wijsheid" 
uitgegeven. Ook heeft hij het Oudindische tooneelstuk ,Het 
leemen Wagentje" naar het Duitsch van Feuchtwanger ver-
BOUTENS	745
taald; die vertaling werd gedeeltelijk gevolgd bij de opvoeringen 
van dit stuk (,,Vasantasena"), maar is niet gepubliceerd. Dat is 
het weinige dat deze groote dichter, wiens invloed voelbaar zou 
blijken in de poezie van vele jongeren, geschreven heeft. Een 
klein aantal verzen als een aandachtig-stille vijver, in welks 
overhuifden schemer de hemel een vagen reflex heeft en de wind 
der eeuwigheid een rimpeling van weemoedig verlangen wekt.
Dr. P. C. Boutens (1870-1943) vertoont in zijn eersten bundel 
,,Verzen" (1898) nog sterk den invloed der Tachtigers, inzonder-
heid then van Gorter, maar deze classicus zou, in dit opzicht wel 
heel anders dan zijn voorganger, steeds door een klassieke liefde 
voor den vorm bezield blijven. Van Deyssel leidde den bundel in; 
het scheen eenigszins een inlijving bij de Nieuwe-Gids-groep. Maar 
reeds in zijn Praeludien (1902) is die invloedvrijwel verdwenen ; hij 
heeft een eigen weg gevonden, al heeft hij nog niet de strakke en 
rake formuleering der eigen viziesbemeesterd. Hij is een aristocra-
tisch dichter; het hemelsche verlangen is hem geenszins vreemd, 
integendeel, het is de grondtoon van zijn wezen, maar zoo er dan een 
klacht ontwaarbaar is in zijn uitingen, hij heeft zich boven ,,klagen" 
verheven, dat wil zeggen : die klacht heeft niets persoonlijks. Hij 
is statig en prachtlievend en toont zich der wereld liefst in de 
schittering van klanken. Hij zoekt den scherpen en fijnen vorm; 
,,zoekt" op een hemzelf en den lezer vaak vermoeiende wijze, 
want wil hij den vorm handhaven, als een echte classicus - 
Hellenist vooral -, hij is tevens de modern-gecompliceerde 
mensch, met een ontwikkeld gevoel voor de nuance. Zoo schrijft 
hij zijn ,Sonnetten", waarin de macht over den vorm reeds op to 
merken is. Daarop volgen, in 1907, zijn ,Stemmen", die al een 
aantal ongemeen schoone, volkomen schoone, gedichten bevat-
ten. In 1908 verscheen zijn ,Beatrijs", dat het meest bekende 
van zijn werken worden zou, en dat in zekeren zin zijn talent 
definieert, d.w.z. het geeft daarvan de qualiteiten en maakt de 
grenzen ervan voelbaar. Men mag zich verbazen, hoe deze dich-
ter, die gedichten schreef, waarin een verheven houding een niette-
min in alle nuancen ervaren gevoelsleven vermocht to duiden, - 
hoe die zich aangetrokken gevoelde tot een document van aller-
simpelst overgegeven geloof en geloovigheid. Was het de aantrek-
kingvan,,het andere" ? In elk geval, „Beatrijs", in zijn beheersch-
te sobere volkomenheid, is als een stemmingrijke kerk zonder al-
746	BOUTENs
taar. Wie Boutens op zijn best en eigenst wil kennen, leze liever, 
met de ,Stemmen", zijn sierlijke ,Vergeten Liedjes", zijn ,,Car-
mina", „Lente-maan", „De Liederen van Isoude", „Zomerwol-
ken", ,Bezonnen Verzen" en ,Hollandsche Kwatrijnen", waarin 
men al een kristallijnen weerklank van de aardsche gevoelens 
vindt. In 1942 verscheen nog de bundel ,Tusschenspclen". Hij 
heeft in geweldig pogen de overwinning weten to behalen; het 
is hem in vele gedichten gelukt, zijn mystisch gevoel zuiver en 
zelfs volkomen eenvoudig weer to geven in de sterke gebonden-
heid van den hem dierbaren ,vorm". Hij heeft zijn gewaarwor-
ding van het eeuwige, zonder dat de teederheid daaronder leed, 
weten vast to klinken in maat en maar even, waar 't gevoel dat 
verlangde, rimpelend rhythme
Daar leert uit Schoonheid van den tijd
De ziel haar eigen eeuwigheid,
En tast van de aard naar heemlen uit
En raadt haar toegezeide bruid, 
Als een blind man uit dooven gloed
De heerlijkheid der zon vermoedt; 
En meer dan lust van lijf en bloed -
0 stage wond die niets meer stelp' - 
Wordt dat verlangen; als de schelp
Van verre zee, zoo zingt altijd
De nachtelijke oneindigheid 
Beloften van de verre stranden 
Hoog achter gouden sterrelanden,
Waar ruischt de breede diepe baan 
Van schoonheids omgaande' oceaan 
Langs onbereikbre vroegre woon, 
Waar ziel in schoonheid zelve schoon
Bij zuivre zon en eeuwig gras 
Een ander kind en zalig was. --


Boutens heeft ook veel vertaald; al de zeven overgebleven 
tragedies van Aischylos, voorts Sophokies' ,Electra" - waar-
van de taal aanmerkelijk ,spreekbaarder" is dan die van de ver-
talingen naar Aischylos; ook Platoons ,Phaidoon", ,Phaidros" 
en ,Symposion", en verzen van Sappho heeft hij vertaald. Ook 
kwatrijnen uit Omar Khayyams ,Rubaiyat". Van Goethe diens
,,Iphigenia in Tauris" en,,Torquato Tasso". Ook gedichten van 
Louise Lab6 en van Novalis; Wilde's,,Salome", „Een Florentijn-
HENRIETTE ROLAND HOLST	747
sche tragedie" en „De Profundis". Boutens heeft nog wel meer 
geschreven, o. a. gelegenheidspoezie van min of meer dramatischen 
aard (,,Alianora",,,Middelburgs overgang"), maar dit is wel het 
voornaamste.
We komen tot de derde der grooten, die de bevruchtende 
kracht der Tachtigers in zich opnamcn en tot eigen bewonderens-
waardige kunst verwerkten : Henriette van der Schalk (geb. 
1869). In haar zien we de kunst, die als „allerindividueelste ex-
pressie van de allerindividueelste emotie" was gedefinieerd, al-
thans wat den inhoud betreft, omslaan in haar tegendeel. Ja, zij 
begon - haar eerste gedichten publiceerde zij in De Nieuwe Gids 
van April 1893, en in 1895 gaf ze haar eersten bundel - met 
verzen van mystieken klank; maar daarmee ook sloeg zij, als, op 
zijn wijze, Van Eeden, een weg in die van het ideaal der indivi-
dualistische schoonheidsvereering en hartstocht-vereering af-
week. En, als Gorter, komt zij via Spinoza tot het socialisme. Als 
Gorter, - maar tech, hoe anders dan hij. Het socialisme is voor 
hem een leer, voor haar een geloof. In den bundel,,De Nieuwe 
Geboort" (1903) belijdt zij dit geloof, en dat op een wijze die ons 
onmiddellijk, al zijn we los van alle socialisme en alleen maar ge-
voelig voor poezie, volkomen tot meelevende bewondering brengt, 
zooals bijvoorbeeld de ,Imitatio" en ,Elckerlyc" dat doen ten 
opzichte van het katholieke geloof. Dit beduidt niet, dat deze 
dichteres - toen reeds Mevrouw Roland Holst - den weten-
schappelijken kant van haar maatschappelijke overtuiging ver-
waarloost; zij heeft van haar vurige belangstelling to dezen in 
een aantal sociologische geschriften blijk gegeven. Maar telkens 
zijn die belangstelling en die overtuiging in haar geworden tot 
geestdrift, is haar weten tot profetische vervoering gestegen. Zij 
heeft, betoogend voor haar ideaal strijdende, daarbij liederen ge-
zongen die, in zekeren zin strijdliederen, toch boven dat karakter 
uitzweven door hun vizionnair karakter. Zij leeft in ideeele vi-
zies van een schooner leven ;
Moeders, de tijden
gaan zacht worden voor u:
wij komen u bevrijden 
van den smaad van nu.
748	HENRIRTTE ROLAND HOLST
Ziet : ongeboornen
maken de kimmen blauw,
elk jong kind de verkoorne 
van een schoone vrouw.
De mildheid, de zegen
als een oogst over de landen:
moeders, in uw zachte oogen 
gaat geluk ontbranden.
Ze ziet de moeders van heden, de armoe-hutten, bet trooste-
looze leven der fabrieken, maar met een brandend mededoogen 
draagt ze den troost aan. Zoo sterk is haar menschelijk gevoel, 
dat zelfs wanneer zij in haar gedichten redeneert, praat, haar 
taalhetmeesleepende en steedswaarlijk poetische accent behoudt; 
dit in tegenstelling met wat we over de latere, socialistische poezie 
van Gorter opmerkten.
,,De Vrouw in bet Woud" duidt een periode van inkeer; bet dan 
volgende,,Verzonken Grenzen" toont aan, hoe eigenleed - de dood 
van haar innig geliefde moeder- en eigen schouwingvan bet mys-
terie der eeuwigheid haar ook weer brengen tot bet eenige groote 
dat de mensch op aarde doen kan: bet goddelijke, de liefde, hoog 
boven alle eigen baat-in-elken-zin, nit to breiden over de ramp-
zaligen en vernederden. We voelen hoe zij, in haar schoonste 
vrouwelijkheid, altijd meer brengt dan een leer (van socialisme 
wordt dat later communisme), hoe de leer haar enkel een weg is 
voor de liefde; zooals dat mag zijn geweest voor die eerste Christe-
nen, overwie wij zoo graag ideeele beschouwingen houden, en van 
wie wij zoo weinig weten, en zooals bet zeker is geweest bij enkele 
der grootste heiligen. Waarlijk, aan die moeten we denken, wanneer 
we zien wat deze vrouw -we noemden maar enkele specimina van 
haar omvangrijk oeuvre -- weet to ,verzetten". Zij heeft ook 
verschillenden van haar helden - o.a. Rousseau en Garibaldi - 
in biografieen verheerlijkt; we missen in die biografieen wel zeer 
wetenschappelijke objectiviteit, en we missen in haar poetische taal, 
die bedenkelijke germanismen bevat, wel vaak zuiverheid, maar 
- ziedaar de macht van de ziel - toch behoort haar werk tot bet 
allerschoonste. Wat den geestelijken inhoud ervan betreft, zij 
zou vele, ook enkele belangrijke, medestanders vinden. Hun werk 
is echter niet meer stof voor ons geschiedverhaal.
LITTERATUUR	749
We zijn hier dan - op enkele notities over het tooneel na 1880, 
en een en ander over de Vlamingen na - aan het einde daarvan. 
Het hier afbreken is een plicht van principe, een verstandelijke 
plicht, die het gevoel van den schrijver, allicht minstens evenzeer 
van den lezer, noode aanvaardt. Maar we herhalen: het is juist, 
dit to doen, en, hier althans, in een geschiedenisboek, niet to 
schrijven, neen, zelfs niet over den door mij zeer vereerden A. 
Roland Holst, niet over Jacob Israel de Haan en zijn begaafde 
zuster Carry van Bruggen, niet over Jacqueline van der Waals, 
over Heyermans, over Top Naeff, over Nijhoff, Werumeus Bu-
ning, J. C. van Schagen; - ik noem enkele namen, van welke 
ik toch wel vermoed, dat ze in een ,Nieuwer" Handboek, over 
een halve eeuw to schrijven, een plaats zullen vinden.
Litteratuur
We hebben de Tachtigers, in tegenstelling van andere ,handboeken", niet 
noemenswaard uitvoeriger behandeld dan de voorafgaande tijden; wel zullen we 
omtrent hen wat meer litteratuur opgeven, doch weer niet de ,Unmasse" van 
tijdschriftartikelen. Wie de hieronder genoemde werken raadpleegt, komt echter 
gemakkelijk verder.
F. COEBEN, Studien van de Tachtiger Beweging (Middelburg, 1924).
ALBERT VERWEY, Van Jacques Perk tot nu (Santpoort, 1925).
HERMAN ROBBERS, De Nederlandsche Litteratuur na i88o (Amsterdam, 1922,
2de druk 1925).
A. DoNKER(SLOOc), De Episode van de vernieuwing onzer poezie (Maastricht, 
1929).
1'. N. VAN EYcK, Een Halve Eeuzew Noord-Nederlandsche Poezie (Leiding 1930, 
I, blz. 42 en 289, II, blz. 166).
G. STUIVELING, Versbouw en rhythme (ritine) in de(n) tijd van '8o (Groningen, 
1934).
G. STUIVELING, Een Eeuw Nederlandse Letteren (Amsterdam, 1941).
G. COLMJoN, De Renaissance der Cultuur in Nederland in het laatste kwart dcr 
negentiende eeuw (Arnhem, 1941).
W. RLOOS, Nieuwere Literatuur-geschiedenis (Amsterdam, 1914).
Id., Letterkundige inzichten en vergezichten, 12 dln. (Amsterdam, 1916-1927). 
A. VERwEY, De nude strijd (Amsterdam, 1905). 
Id., Stille toernooien (Amsterdam, 1901).
Id., Luide toernooien (Amsterdam, 1903).
Id., Inleiding tot de nieuwe Nederlandsche dichtkunst (Amsterdam, z.j. )(1905). 
Id., De Poezie van voor en na '8o (De Ieweging 1915, IV, blz. 93). 
Id., Proza (Amsterdam, 1921).
F. VAN EEDEN, Studies (Amsterdam, 1890-1908).
Id., Over Woordkunst (De XXstc Ecuw 1902, blz. 280 en 535). Zie in verband
hiermee: L. VAN DEYSSEL, Over II"ankunst (Ibid. blz, 692).
L. VAN DEYSSEL, Verzamelde Opstcllen (Amsterdam, 1894-1912).
E. D'OLIVEIRA JR., De Mannen van '8o aan het woord (Amsterdam, z.j. (1909). 
Is. QUERIDO, Studies, 2 dln. (Amsterdam, z.j.) (1908-1912). 
Id., 1lleditaties over literat-user en levee ('s-Gravenhage, 1897). 
Id., Over Literatuur (Haarlem, 1906).
Id., Literatuur so Kunst (Haarlem, 190b).
750
LITTERATUUR
F. ERENS, Litteraire Wandelingen (Amsterdam, 1906). 
Id., Vervlogen jaren (Den Haag, 1938).
C. SCHARTEN, De Krachten der Toekomst (Amsterdam, 1909). 
M. A. P. C. POELHEKKE, Modernen (Nijmegen, 1899). 
Id., Beschouwingen (Nijmegen, 1904).
Gedenkboek „De Nieuwe Gids" ('s-Gravenhage, 1910).
P. VALKHOFF, Le roman modern hollandais et le rdalisme frangais (Revue de 
Hollande II, blz. 67).
C. G. N. DE VooYS, Uit de Voorgeschiedenis van de Nieuwe-Gids-beweging 
(Nieuwe Taalgids XVII, biz. 272).
Ae. W. TIMMERMAN, Tim's herinneringen (Amsterdam, 1938).
G. DEKKER, Die invloed van Keats en Shelley in Nederland gedurende de negen-
tiende eeuw (Groningen, 1926).
A. H. M. ROMEIN-VERSCHOOR, De Nederlandsche romanschrijfster na 1880. 
Een literair-sociologische studie (Utrecht, 1935).
PAUL DE SMAELE, Baudelaire. Het Baudelairisme. Hun nawerking in de Ned.
letterkunde (lion. VI. Acad. Reeks VI, No. 54, Brussel, 1934).
G. STUIVELING, De Nieuwe Gids als geestelijk brandpunt (Amsterdam, 1935). 
SEERP ANEMA, Calvinistische en impressionistiscke aesthetiek (Kampen, 1935). 
G. DEKKER, Die impressionisme in die Nederlandse letterkunde (Pretoria, 1933)
(intreerede aan die Potchefstroomse Universiteitscollege).
G. STUIVELING, De Briefwisseling Vosmaer-Kloos (Groningen, 1939).
P. VALKHOFF, Over het realisme in de Nederl. letterkunde na 1870 (Nieuwe Taal-
gids XXIII, b1z. 161).
K. H. DE RAAF, Problemen der Poezie. Beschouwingen over de beginselen der 
dichtkunst en het Nederl. vers van dezen tijd (Rotterdam, 1930).
F. VAN DER Goes, Litteraire Herinneringen nit den Nieuwe-Gids tijd (Sant-
poort, 1931).
s	s

s

A. VERWEY, Jacques Perk herdacht (De XXste Eeuw 1903, III, blz. 257 en IV, 
blz. 50).
W. KLOOS, Jacques Perk en zijn beteekenis in de hestorie der Nederlandsche lite-
ratuur (Amsterdam, 1909).
BETSY PERK, Jacques Perk geschetst (Amsterdam, 1902). 
A. NiJLAND, Jacques Perk (Utrecht, 1906).
J. VAN DER VALK, De strakke draad in Perk's sonnetten-krans (Gr. Nederl. 1912, 
II, blz. 71).
J. Pisses J. Lz., Sir Philip Sidney-Jacques Perk (De Beweging 1906, 1, b1z. 
15 en 143).
A. C. J. A. GREESE, Jacques Perk's Mathilde-cyclus in den oorspronkelijken 
vorm hersteld (Den Haag, 1915).
A. W. TIMMERMAN, De Heer Greebe en zijn boekske (De Nieuwe Gids 1915, I, 
blz. 909 en II, b1z. 217 en 369).
JAC. PERK'S Mathilde-krans. Naar de hss. volledig uitgegeven door G. Stuiveling. 
3 dln. (Den Haag, 1941).
CH. M. VAN DEVENTER, Uit het leven van Jacques Perk (De Gids 1916, III, blz. 
199).
MATTHIJS ACKET, Jacques Perk (Amsterdam, 1926).
J. VAN GINNEKEN, Open Brie/ van een eater aan Willem Kloos (Studien L, b1z. 
188).
Antwoord van WILLEM KLOOS (De Nieuwe Gids XXXIII, 1, biz. 463).
J. B. SCHEPERS, De vriendschap van Jacques Perk voor Kloos (Groot-Nederland 
1916, 1, blz. 386).
G. STUIVELING, Een dichter verliefd (Brieven van Jacq. Perk aan Joanna C. 
Blancke) (Den Haag, 1939) (Vrije Bladen XVI, 1).
S. M. NOACH, Perk en Dante (enige parallellen) (Nieuwe Taalgids XXIX, blz. 
357).
LITTERATUUR	751
A. ZIJDERVELD, Perk's Ontwikkeling tot vrijheid (Nieuwe Taalgids XXIII, 
blz. 1).
G. BROM, Perk en Lodenstein (Nieuwe Taalgids XXIII, b1z. 147).
K. H. DE RAAF, Willem Kloos. De mensch, de dichter, de kriticus (Velsen, 1934). 
M. UYLDERT, Albert Verwey (Amsterdam, 1908). 
Id., Mythische Mystiek (Onze Eeuw 1922, III, b1z. 310). 
EUG. DE BocK, Verwey en Vlaanderen (Nieuwe Taalgids XXIX, blz. 221). 
IS. QUERIDO, Herman Gorier (De Ploeg, III, b1z. 321).
Is. P. DE Vooys, De dichter Herman Gorier (De Beweging 1905, IV, blz. 125). 
R. A. HUGENHOLTZ, Gorters Mei (Amsterdam, 1904). 
J. WELDERS, Gorier de Socialist (De Stem 1927, II, biz. 817). 
W. VAN RAVESTEYN, Herman Gorier, de dichter van Pan. Een heroisch en tragisch
leven (Rotterdam, 1928).
H. ROLAND HOLST, A. ROLAND HOLST E.A., In memoriam Herman Gorier
(Brussel, 1928).
P. N. VAN EYCK, De ontstaanstijd van Gorter's llei (Nieuwe Taalgids XXIX, 
blz. 223).
Zie ook van denzelfde de inleiding tot zijn uitgave van „Mei" in de Biblio-
theek der Nederl. Letteren (Amsterdam, 1940).
T. J. LANGEVELD BARKER, Herman Gorter's dichterlijke ontwikkeling in Mei, 
Verzen en eerste Sonnetten (Groningen, 1934).
J. C. BRANDT CORSTIUS, Herman Gorier (Utr. diss.) (Amsterdam, 1934).
J. LIGTHART, De Kleine Johannes (Groningen, 1912). 
H. PADBERG, Frederik van Eeden (Roermond, 1915).
L. J. M. FEBER, Frederik van Eeden's Ontwikkelingsgang ('s-Hertogenbosch,
1922).
G. KALEF JR., Frederik van Eeden (Groningen, 1927).
H. W. VAN TRICHT, Frederik van Eeden (Utr. diss.) (Amsterdam, 1934).
A. H. STARMANS, Psychologische analyse van het jeugddagboek van Frederik van
Eeden (Nijm. diss.) (Amsterdam, 1939).
S. M. NOACH, Frederik van Eeden en Henriitte Roland Holst (Nieuwe Taalgids 
XXV, blz. 244).
Id., Het Lied van Schijn en Wezen en Fechner's „Tagesansicht" (Nieuwe Taal-
gids XXVII, blz. 97).
J. M. ACKET, Lodewijk van Deyssel (De Gids 1896, IV, blz. 37).
J. HAVELAAR, Lodewijk van. Deyssel (De Gids 1912, IV, b1z. 106). 
P. H. RITTER JR., Lodewijk van Deyssel (Haarlem, 1921). 
IS. QUERIDO, Lodewijk van Deyssel (De Ploeg, III, blz. 211). 
BENNO J. STOKVIS, Lodewijk van Deyssel (Amsterdam, 1921). 
Id., Bibliographic- van Deyssel (Het Boek 1921, blz. 235 en 373).
BERNARD VERHOEVEN, De Apotheose van het Ik (in De Zilveren Spiegel -
Utrecht, 1931 - blz. 39).
L. VAN DEYSSEL, Gedenkschriften (Amsterdam, 1924).
IS. QUERIDO, Over Jacques van Looy (De Ploeg IV, blz. 331 en 361).
TITIA VAN LOGY-VAN GELDER, Tot het lezen in Jacobus van Looy (Leiden, 1937). 
HERMAN ROBBERS, Ary Prins (Handel. Mij. der Ned. Letterk. 1924-'25). 
M. J. BRU55E, Ary Prins (De Boekzaal 1907, blz. 103). 
A. ROLAND HOLST, Over den dichter Leopold (Maastricht, 1926). 
P. N. VAN EYCK, Nederlandsche Poizie (De Gids 1924, III, b1z. 403). 
Id., Dichters en Gedichten (Groot-Nederland 1927, I, blz. 190 en 298). 
A. DONKER, De Dichter J. H. Leopold (De Gids 1929, I, blz, 257. (Herdrukt in
„Fausten en Faunen" - Amsterdam 1930 - biz. 1).
M. NIJHOFF, Een brief aan Anth. Donker naar aanleiding van Leopold (De Gids
1929, 1, b1z. 277).
K. H. DE RAAF, Gesprekken met Leopold (Nieuwe Gids 1927, I, biz. 653).
W. KRAMER, P. C. Boutens. Een inleiding met bloemlezing (Amsterdam, 1926). 
JAC. VAN GINNEKEN, De Taaltechniek van P. C. Boutens (Studien XCI, blz. 1). 
H. T. OBERMAN, De Hoo/dgedachtea bij Boutens (Onze Eeuw 1919, IV, b1z. 143).
752	TOONEEL
A. REICHLING, Het Platonische denken bij P. C. Boutens (Studien CII, blz. 24, 
83, 215 en 312.
W. KRAMER, Het symbool in Boutens' verzen (Nieuwe Taalgids XIX, b1z. 1).
J. W. F. WERUMEUS BVNING, In Memoriam P. C. Boutens (De Gids 1943, 
Aprilafl. blz. 133.
C. L. SCHErr, lets over Boutens als mensch (De Gids 1943, I, blz. 135).
L. VAN DEYSSEL, In Memoriam P. C. Boutens (Nieuwe Gids 1943, I, b1z. 215). 
R. HOUWINK, Dichterschal' (Aristo XIII, b1z. 16).
R. HOUWINK, P. C. Boutens en zijn,,Tusschenspelen" (Stemmen des Tijds 1943,
I, blz. 171).
BERNARD VERHOEVEN, De Zielegang van Henriette Roland Holst (Utrecht, 2de 
uitg. 1939).
G. JONCKBLOET, De socialistische dichteres Henriette Roland Holst-Van der 
Schalk (Studien LXXXV, b1z. 153, 251 en 361).
A. C. S. DE KOE, Over Henriette Roland Holst-Van der Schalk (Onze Eeuw 1916, 
III, blz. 199).
K. C. BOXMAN-WINKLER, Het latere werk van Henrictte Roland Holst (De Gids 
1923, IV, blz. 341).
M. TIER BRAAK, In gesprek met de vorigen (Rotterdam, 1938).
G. STUIVELING, Het Ontstaan van de „Thomas More" (Groot-Nederland 1938, 
II, blz. 501).


Tooneel-not itie
Wat het tooneel betreft, kunnen we kort zijn. Er hebben reeds 
in de zestiger en zeventiger jaren belangrijke pogingen plaats 
gehad om ons tooneel, dat toen in een vrijwel jammerlijken toe-
stand verkeerde, to verbeteren 1), maar wat het repertoire betreft 
merken we daar niet zoo dadelijk wat van. De eerste tooneel-
directie die iets doet om het repertoire litterair bij to werken, zoo-
dat het verband hield met de litteratuur van den tijd, was die 
welke in 1890 den toen nieuw gestichten Tivoli-schouwburg to 
Rotterdam opende: De Vos en Van Korlaar; De Vos (Jan C. Sr.) 
was de artistieke leider; hij had op zijn staat van dienst nog an-
dere dan acteurs-praestaties : had in de Nederlandsche letteren 
gestudeerd, was in 1885 hoofdredacteur van de Haagsche Cou-
rant geweest en, wat van meer artistiek belang was, had in het-
zelfde jaar het reeds hiervoor genoemde kunstweekblad „De Lan-
taarn" opgericht. Zijn hart ging naar het moderne, naar het in 
then tijd allermodernste: het naturalisme. Hij maakte hier be-
langrijk werk uit den vreemde bekend; Giacosa's „Tristi amori" 
(,,Droeve Min", vertaald door Mr. J. Kalff), Sudermann's ,Hei-
mat", dat onder verschillende titels - dat veranderen van den 
titel is een van de bedenkelijke trucs van onze tooneeldirecties -
1) Zie Rossing's hoofdstuk ,Het Tooneel" in liet gedenkboek ,Eene Halve Eeuw 
1848-1898" (Amsterdam, 1898) II, b1z. 343. En mijn boekje ,Ons hedendaagsch 
tooneel" (Leiden, 1922).
DE NEDERLANDSCHE TOONEELVEREENIGING	753
vele jaren op 't repertoire zou blijven; maar toen, mee door deze 
demonstraties en door den directen en indirecten invloed van 
het Theatre Libre 1), ook Nederlandsche auteurs in deze rich-
ting gingen werken, heeft hij ook Nederlandsch naturalistisch 
werk opgevoerd. Zoo heeft hij Van Nouhuys' eerste tooneelstuk 
,,Eerloos", ten doop gehouden. Dit drama is een eigenaardig 
symptoom van een overgangstijd, behoort tot die sociaal-psy-
chologische kunstsoort die na de romantiek to onzent opkomt. 
Het was een succes. Geen wonder dus, dat toen Van Nouhuys het 
volgend jaar met zijn ,Goudvischje" kwam - banaler van vizie, 
maar meer voor het groote schouwburgpubliek geschikt - De 
Vos ook dit speelde, en hij voerde het weder ten triomf. Ook 
Van Nouhuys' beste tooneelstuk, ,In kleinen kring", heeft hij 
opgevoerd, een tooneelbewerking van Couperus' ,Noodlot", 
,,Lotos" van mevrouw Snijder van Wissenkerke.... Maar in 
1895 moest het gezelschap De Vos en Van Korlaar zijn voorstel-
lingen staken, door de gewone oorzaak: geen geld.
De fakkel is overgenomen door de in 1893 to Amsterdam op-
gerichte „Nederlandsche Tooneelvereeniging", waarvan aan-
vankelijk L. H. Chrispijn Sr., die voordien bij De Vos en Van 
Korlaar was geweest, directeur was; tot 1896. Toen volgde Adri-
aan van der Horst hem als zoodanig op. De Nederlandsche Too-
neelvereeniging (1893-1912) is een prachtige artistieke onder-
neming geweest; het ideaal: het beste to geven van klassieke en 
moderne Nederlandsche en uitheemsche dramaturgie, is ze in 
de twintig jaar van haar bestaan getrouw gebleven; al heeft men, 
ook hier, dat artistiek bclangrijke werk, om den broode, wel af-
gewisseld met een of ander stuk dat de minderwaardige tooneel-
verwachtingen van de massa bevredigde. We hebben hier alleen 
gewag to maken van het modern-Nederlandsche werk. Van Van 
Eeden werden o.a. „Don Torribio" en „Het beloofde land" opge-
voerd, van Frans Mijnssen, een fijnzinnig tooneelkenner, die ook 
een klein aantal psychologisch-interessante stukken schreef, 
,,Uit eigen wil". En dan is de groote kracht - en de groote 
materieele steun - van de ,Nederlandsche Tooneelvereeniging" 
geweest, dat ze het work van HEyermans speelde. Diens tenden-
tieus-socialistisch-naturalistische werk - dat tooneeltechnisch
1) Zie het proefschrift van Dr. F. Prince_ ,Andre Antoine et le Renouveau du The-
atre hollandais (1880--1900)" (Amst. diss.) - (Amsterdam, 1941).
WALCH	48
754	GUIDO GEZELLE
ongemeen knap werk is -- valt echter buiten het bestek van dit 
boek; het is werk van de XXste eeuw.
Van Eedens tooneelwerk noemden we, als dat van Emants, 
Mevrouw Simons-Mees zal in het slot van de XIXde en in het 
begin van de XXste eeuw een sterk met redeneering aangeleng-
de psychologie op het tooneel brengen, een psychologie van 
bovendien wel zeer simplistisch karakter. Bij dit alles kon 
men verzuchten: waar blijft het blijspel? Het is verschenen, 
maar het bleef schaarsch : Doctor Juris' (pseudoniem van J. de 
Koo) „De Candidatuur van Bommel" is een van de weinige 
goede specimina. Het overige valt in de XXste eeuw. Hoezeer 
Jan C. de Vos ook geijverd had om de litteraire beweging op 
het tooneel bij to houden, het naturalisme krijgt op het tooneel 
eerst zijn volle beteekenis, als het in de litteratuur al over zijn 
bloeitijd heen blijkt to zijn.

Litteratuur
J. H. ROSSING, Het Tooneel (in,,Eene Halve Eeuw; 1848-1898") (Amsterdam, 
1898).
J. L. WALCH, Ons lzedendaagsch Tooneel (Leiden, 1922).
Over de moderne Vlaamsche litteratuur is meer to vermelden 
dan over het tooneel v66r 1900. We spraken over de romantiek 
in deze gewesten; - Conscience geeft in zijn romantische werk, 
dat de ,volkstiimliche" sentimentaliteit handhaaft, toch wel het 
beeld van iemand die allengs tot een aanschouwen der dagelijk-
sche werkelijkheid komt. Is hij de groote Vlaming van het midden 
der XIXde eeuw, de tweede helft dier eeuw is vervuld van een 
naam van meer verheven klank : Guido Gezelle ! Hij rankt, als die 
andere groote Zuidnederlander, Vondel, verre boven de meerder-
heid onzer dichters uit, hij, de wonderbaar hooggestemde, fijne, 
eenvoudige, plastische lyricus, een zoo groot dichter van de god-
delijkheid en de voor zijn gevoel door Gods adem doortogen na-
tuur, dat hij naar onze meening de eenige waarachtige wereld-
groote figuur mag heeten uit onze XIXde-eeuwsche letteren.
Hij was een boomkweekerszoon, geboren in 1830 to Brugge, 
waar nu zijn geboortehuis als museum is ingericht en waar tegen-
over de Onze-Lieve-Vrouwekerk zijn standbeeld staat. Hij stu-
GUIDO GEZELLE	755
deert voor priester, wordt dan een bemind leeraar to Roesselaere. 
De kerkelijke overheid, die zijn Vlaamschgezindheid afkeurt, 
verplaatst hem naar Brugge, waar hij in 1865 onderpastor wordt; 
in 1871 wordt hij zelfs naar het afgelegen Kortrijk verplaatst. Hij 
werd niet alleen door de Franschgezinde hoogere geestelijkheid 
achteruitgezet, maar zijn werk werd ook door de liberale flamin-
ganten miskend; het gevolg was, dat hij na 1860 dertig jaar als 
dichter gezwegen heeft, al zijn krachten gevende aan zijn pries-
terwerk en aan taalstudie. Dan, in de negentiger jaren, wanneer 
hij dus al in de zestig is, ontwaakt zijn muze weer en geeft hij 
zijn schoonste bundels uit: ,Tijdkrans" (1893) en ,Rijmsnoer 
om en om het jaar" (1897). In 1899 stierf hij; in 1902 werden zijn 
verzamelde ,Laatste Verzen" uitgegeven.
Men heeft vele uitgebreide studien over dit schoone leven ge-
maakt, dat, geborgen in 't stille Vlaamsche land, zooveel hooge 
poezie schiep. Aanvankelijk werd buiten den kleinen kring van 
zijn leerlingen zijn talent bijna niet opgemerkt, hoewel reeds 
in 1858 zijn ,Vlaamsche Dichtoefeningen" uitkwamen, en 
in 1860 het beroemd geworden „O 't ruischen van het ranke 
riet" in Alberdingk Thijm's ,Almanak voor Katholieken" 
verscheen. Zijn leerlingen to Roesselaere, vooral de begaafde, 
ja, die waren dol op hem; in de ,klasse van poezie" won hij 
alien door zijn geheel eigen, door 't hart bestuurde wijze 
waarop hij hun deed gevoelen, wat poezie is. Men kan den indruk 
then hij op de jonge menschen maakte, begrijpen, want klaarder 
dan in Gezelle's rimpellooze ziel hebben zich hemel en aarde nooit 
weerspiegeld. Wonderlijker is het, dat de volwassenen, zij mogen 
dan minder ontvankelijk zijn voor echte waarden dan de jeugd, 
pas zoo laat hebben ontdekt, welk een zeldzaam groot - want zeld-
zaam zuiver en zeldzaam verheven geinspireerd - dichter hier 
was opgestaan, een dichter, die geen behoefte gevoelde om de 
poezie to vernieuwen; poezie was hem de adem van den schou-
wenden mensch.
Miskenning alleszins, we zeiden het reeds, viel Gezelle ten deel; 
men oordeelt het dwepen dat de jeugd met hem doet, bedenke-
lijk; men vindt in zijn onderwijs iets al to individualistisch, een 
gevaarlijke onbekommerdheid. Dus: men neemt hem zijn jon-
gens af; hij heeft er diep onder geleden, onder het gemis zelf en 
onder het wanbegrip. Hij zwijgt dan; de dichterlijke vruchten
756	GUIDO GEZELLE
van zijn eerste periode vonden we bijeen in de reedsgenoemde 
,,Vlaamsche Dichtoefeningen" en in ,Gedichten, Gezangen en 
Gebeden"; ook in een paar later verschenen bundels, die echter 
in meerderheid verzen van voor '60 bevatten: ,Kerkhofblom-
men" (1878) en ,Liederen, Eerdichten en Reliqua" (1880). Het 
zijn getuigenissen van een rustig, maar daarom niet minder ver-
heven gelootsleven, van zijn lietde tot God dus, van zijn liefde 
voor Vlaanderen, van een liefde voor de natuur, die zich ook in 
een meelevende aandacht voor de dieren toont. Het is waar, hij 
„rijmt" ook niet zelden - in een groote massa gelegenheidsge-
dichten - maar telkens, ook dan, verinnigt zich weer even zijn 
stem; de heldere, liefdevolle ziel, breekt als zonlicht door. Ook: 
een franke, eenvoudige, natuurlijke ziel, die met het eenvoudige 
landvolk zoo volkomen meeleef1, zou die geen gevoel hebben voor 
het schalksche en voor het schertsende vertelsel? Men denke aan 
zijn,,Boerke Naas" ; wat zijn oolijk bekijken der dieren aangaat,aan 
,,Pachthofschilderinge". En ,Het schrijverke" dan! Het is een 
gelukkig verschijnsel, dat men deze gedichten alleen maar be-
hoeft to noemen om ze in de herinnering van den lezer wakker to 
roep°n. Maar er zijn er die de gemiddelde lezer toch niet kent en 
die volstrekt niet minder de kennismaking loonen, zooals bijvoor-
b3eld het gedicht op zijn gest9rven leerling Eduard van den 
Bussche (in ,Kerkhofblommen").
Deze poezie, die zich ook bedient van de door Gezelle altijd-
door nijver bestudeerde oude - en van zelf-geschapen - woord-
vormen, schijnt ,aus einem Gusz" to zijn ontstaan. Nu, zoo ont-
staan wa3 ze, maar om ze tot den zuiversten vorm to brengen, dat 
is to zeggen: ze tot de nauwkeurige uitdrukking to smeden van 
het staag zorgvuldig in zijn nuancen beluisterd gevoel, heeft Ge-
zelle op de meeste van zijn gedichten wel degelijk gewerkt.
We wezen op zijn belangstelling in de taal; het was een belang-
stelling die de taal op zichzelf betrof, ook: die de taal als zijn in-
strument aanging. Na '60, als zijn naieve-en-bezonnen blijheid 
om het leven is vertroebeld, en daarmee zijn dichtersnaren een 
sordine opgezet, als hij bovendien als onderpastor to Brugge en 
daarna to Kortrijk veel meer in de maatschappij staat dan toen hij 
docent aan het seminarie was, veel meer ook de moeit en en slaver-
nijen van het yolk van nabij waarneemt, ontwikk€lt zijn talent 
zich meer in een sociale richting; in '65 richt hij een volksblad
ALBRECHT RODENBACH	757
voor letteren, geschiedenis en folklore op, met den gemoedelijken 
titel ,Rond den Heerd"; hij werkt ook mee aan een paar andere 
tijdschriftjes en aan De Bo's Westvlaamsch Idiotikon. En als 
allengs het „boos weer" dat de menschen over zijn hart hebben 
doen vlagen, tot kalmte komt, en de neergeslagen bloem der 
poezie zich weer omhoog heft, blijkt zijn liefde voor God en de 
natuur in wezen dezelfde gebleven als in zijn jonge jaren, maar 
rijker en dieper geworden; liet grootste verschil met zijn jeugd-
poezie merken we in den verinnigden klank waarmee hij met het 
landvolk meeleeft en meegevoelt, als een waarachtig herder met 
zijn lieve schaapkens.
Gezelle is niet alleen zelf een groot dichter geweest, hij heeft - 
als alle groote dichters trouwens - bevruchtend gewerkt op den 
litterairen akker van zijn land. Priester-dichter werd een veel 
voorkomende combinatie in de Vlaamsch- - en Limburgsch- - 
sprekende gouwen van Belgie; ook leeken-dichters als Rene de 
Clercq en Omer de Lacy vertoonen sterk zijn invloed. Ze vallen 
echter buiten het bestek van dit boek, evenals Stijn Streuvels 
(pseudoniem van Frank Lateur), wiens eerste werk van beteeke-
nis, ,Lenteleven", van 1899 dateert. Maar hoe groot Gezelle's 
aandeel ook is in den opbloei van de Vlaamsche letterkunde, 
die vooral in 1893 door de oprichting van het tijdschrift „Van Nu 
en Straks", zich duidelijk afteekent, en waartoe ook de artistieke 
Waalsche beweging van „La jeune Belgique" (1881) en van den 
Noordnederlandschen ,,Nieuwe Gids" (1885) hebben meegestuwd, 
er zijn ook andere figuren van letterkundige beteekenis die we 
in de tweede helft van de XIXde eeuw werkzaam zien. Een van 
de vroegsten en grootsten-van-aanleg was Albrecht Rodenbach 
(1856-1880), die niet tot vollen wasdom kwam, maar reeds in 
zijn jeugd zich ook in zijn gedichten een hartstochtelijk belijder 
van de Vlaamsche idee toonde. Men kan een indirecten leerling 
van Gezelle in hem zien : Hugo Verriest, Gezelle's bewonderaar, 
navolger, en zijn opvolger aan het Klein-Seminarie to Roesse-
laere, was Rodenbachs leermeester geweest, voor die student to 
Leuven werd. Overigens trek deze typische romanticus, een 
Vlaamsche Byron, zijn lessen uit alle groote klassieke en moderne
758	CYRIEL BUYSSE
voorgangers, en vereerde even hartstochtelijk de ,kerels" van 
Vlaanderen, als Aischylos en Goethe. Hij heeft ontzaglijk veel 
geredevoerd, en in zijn korte leven veel - van zeer ongelijke 
waarde - geschreven; eenige zeer krachtige en gevoelige vader-
landsche liederen en een dramatische heldensage ,Gudrun".
Een meer gelijkmatige, en volgroeide, auteurs-figuur was Cy-
riel Buysse (1859-1932), die in 1890 in „De Nieuwe Gids" zijn 
fel-naturalistische schets „De Biezenstekker" publiceerde. Daar-
mee manifesteert zich ook in Vlaanderen een nieuwe richting 
in het letterkundig proza. Er was ongetwijfeld, na de romantiek 
van Conscience en zijn tijdgenooten, wel moderner werk ver-
schenen, dat de aandacht boeide, ook die van vooral-kunstgevoeli-
gen, we bedoelen : van wie niet enkel het emotioneel verhaal waar-
deerden; onder de gemoedelijke dorpsnovellen van Virginie Lo-
veling (1836-1923) en de gevoelige gedichtjes van haar en van 
haar zuster Rosalie (1834-1875) is menig stukje dat dezelfde be-
koring uitoefent als de beste gedichten van De Genestet; en To-
ny's (d.w.z. Antonie Bergmann's) ,Ernest Staas, advocaat" 
(van 1874) is vol beminnelijke en humoristische schilderingen van 
des schrijvers jeugdleven in 't nadien zoo veel verheerlijkte Lier, 
van zijn studententijd to Gent en van het advocatenbestaan to 
Brussel in de zestiger jaren; dit alles alleraardigst-raak en met 
een vleugje sentimentaliteit. Ook had men zich in de litteratuur 
wel bezig gehouden met de in Vlaanderen ongemeen groote ellen-
de van het zwoegende yolk (August Snieders, Dominicus Sleeckx, 
Vrouwe Courtmans, e.a.) ; maar die aanklachten hadden niet het 
vizionnaire, beeldende karakter van kunst. Eerst wanneer het 
Fransche naturalisme doordringt, krijgen we ook in Zuid-Neder-
land, in beheerschte epiek, werkelijk, artistieke te-boek-stellingen 
van het leven to lande (ook in de fabrieken) ; Cyriel Buysse's 
,,Biezenstekker" is een van de vroegste uitingen van dezen aard; 
zijn drie jaar later verschenen eerste roman, ,Het recht van den 
sterkste", waarin we een sterken naklank van Zola hooren, was 
een machtig - ook in artistiek opzicht machtig - getuigenis 
van des schrijvers gevoel voor wie leden onder de verdrukking 
van den kasteelheer. In hetzelfde jaar, 1893, dan verscheen het 
tijdschrift „Van Nu en Straks", waarvan August Vermeylen, 
Prosper van Langendonck, Emmanuel de Bom en Cyriel Buysse 
de redactie vormden. Pol de Mont, een dichter die tot voor kor-
VAN NU EN STRAKS	759
ten tijd in Noord- en Zuid-Nederland geliefd was, die bovendien 
veel gedaan heeft voor de propaganda van de ideeen van „De 
Nieuwe Gids" in Vlaanderen, was men, als to „tam", voorbij-
gegaan; -intijden van strijd is men radicaal; achterafzeggenwe: 
Pol de Mont, de dichter van menig nog in 't hart van ons yolk 
levend lied, heeft, wat de heeren van „Van Nu en Straks" ook 
hebben beweerd, zeker mede groote verdienste gehad voor de 
Vlaamsche letteren, vooral door zijn cosmopolitische voorlich-
ting.
,,Van Nu en Straks" is een solider centrum dan „De Nieuwe 
Gids" geweest. Het tijdschrift trad niet zoo revolutionnair op, 
maar trek de beste krachtentot zich ; het bestond tien j aar en werd 
toen opgevolgd door „Vlaanderen", waarna weer tal van andere 
tijdschriften ontstonden; speciaal Zuidnederlandsche, terwijl de 
schrijvers uit het Zuiden tech ook weldra geregeld in de Noord-
nederlandsche tijdschriften schreven, en trouwens die inzonder-
heid door Zuidnederlanders geredigeerde en gevulde periodieken 
gewoonlijk meer lezers in Nederland dan in Belgie telden. Men 
gaat aan beide kanten gevoelen, dat een samengaan en een weder-
zijdsche inwerking de Nederlandsche litteratuur in haar geheel 
ten goede moeten komen: Noord-Nederland is meer verfijnd, 
maar in zoo sterke mate ververstandelijkt, dat het gevaar van 
verdorring niet denkbeeldig is, terwijl Zuid-Nederland, na den 
eeuwenlangen vreemden - Spaanschen, Oostenrijkschen, Fran-
schen - druk, zich allengs ontvoogdend, de kenmerken van een 
„jong" yolk toont : leef- en strijdkracht, een gezonde, ruime en 
levendige belangstelling in de wereld-rondom, in den uitgebrei-
den zin van het woord.
Z66 schiet dan een krachtige pracht van litteraire uitingen in 
het Zuiden op, de diep-doorzonnen renaissance-poezie van Karel 
van de Woestijne, het realistisch en aan rustigen humor rijke 
werk van Cyriel Buysse, de grootsche vizies van het landleven 
van Stijn Streuvels. En: Vermeylen; last not least, want hij is de 
geestelijke leider van heel de groep; ook de politieke leider; poli-
tiek en kunst gaan in Vlaanderen nauwer samen dan bij ons. Zijn 
beste litteraire werk was het symbolische verhaal „De Wande-
lende Jood" (1906). Er was een eigenaardig - en kenmerkend - 
verschil tusschen „De Nieuwe Gids" en „Van Nu en Straks". 
Van het Noordnederlandsche tijdschrift is de beteekenis vooral
760
LITTERATUUR
bepaald door de polemische strekking, door de theoretische en 
critische vertoogen, terwijl in het Zuiden de kunstenaars al, of 
bijna al hun krachten gebruiken voor hun inderdaad ook wel in 
de resultaten ongemeen belangrijken scheppenden arbeid. Die 
ook weer nog niet in ons geschiedverhaal beschreven kan worden ; 
- al verbeeldt men zich dat no-al eens. Aan mijn opvolger endos-
seer ik ook de geschiedenis van de Zuidafrikaansche letterkunde; 
die mij voorkomt niet voor het begin van de XXste eeuw to zijn 
begonnen.
Zoo staan we dan aan het einde van een lange, dikwijls moei-
lijke, vaker behaaglijke en verheffende taak: den beschaafden 
leek-landgenoot to vertellen van ons volksleven, zooals zich dat 
door acht eeuwen uitte en weerspiegelde in de litteratuur. We 
hadden van veel navolging daarbij gewag to maken; wat de eigen 
trekken betreft, van veel behagen in het dagelijksch leven, ook 
van veel - vooral individualistischen - vromen zin.
We begonnen met den beer Wisselau en met Hadewijch; we 
eindigden zoo ongeveer met , Jaapj e" en Gezelle.... Een volks-
eigen van waarde schijnt in het geheel onmiskenbaar. Moge het 
zich handhaven.
L i t t e r a t u u r
Er is een groote Jubileum-uitgave verschenen van de werken van Guido Ge-
zelle in 1l deelen met een inleiding van Aug. Vermeylen, door A. Walgrave, 
Alosserv, Urbain v. d. Voorde, Frank Baur, J. v. Ginneken e.a. (1930-1940).

HUGO VERRIEST, Twintig Vlaamsche Koppen. 2 d1n. (Amsterdam, 4de druk, 
1924).
Id., Voordrachten (Rousselaere, 1904).
Dietsche Warande en Belfort, Febr. afl. 1900.
Deze aflevering is geheel aan Guido Gezelle gewijd en is ook afzonderlijk uit-
gegeven onder den titel: Guido Gezelle, zijn leven en zijn werken (Gent, 1900)
(door S. Dequidt, Joh. Winkler, Hugo Verriest, e.a.).
C. A. B. VAN HERWERDEN, Guido Gezelle (Haarlem, 1903). 
CAESAR GEZELLE, Guido Gezelle (Amsterdam, 1918).
FRANK BAUR, Gezelle-studie (Nieuwe Taalgids XIV, blz. 173 en 231).
Atois WALGRAVE, Het Leve-n van Guido Gezelle. 2 dln. (Amsterdam, 1923-1924).

In 1930 verschenen, ter gelegenheid van het eeuwfeest van Gezelle, tal van 
herdenkingsartikelen en begon de hierboven in de eerste plaats genoemde stan-
daarduitgave to verschijnen.
LITTE RATU U R
761
GERARD BROM, Gezelle en de traditie (Nieuwe Taalgids XXVIII, blz. 193). 
HENRIETTE ROLAND HOLST, Guido Gezelle (Amsterdam, 1931).
REMI STERKENS, De letterkunde in de Antwerpsche Kempen van r83o-r9oo
(Turnhout, 1935).
GEORGE MEIR, Pol de Mont (Antwerpen-Amsterdam, 1932).
A. VERMEYLEN, De Vlaamsche letteren van Gezelle tot heden (3de om- en bijre-
werkie druk van ,Van Gezelle tot 1 immermans") (Amsterdam, 1938).
PAUL RENTS, Een Overzicht van de Vlaamsche Letterkunde na „Van Nu en
Straks") (Amsterdam, 1930).
LEO VAN PUYVELDE, Gudrun (De Gids 1907, IV, b1z. 298 en 464).
FERD RODENBacu, Albrecht Rodenbach en de Blauwvoeterij (Amsterdam, 1909). 
A. DE RIDDER, Over Albrecht Rodenbach (Nieuw(- Gids 1909, II, b1z. 139). 
Kritische Bibliographieen van Vlaamsche schrijvers (Kortrijk en 's-Gravenhape)
I ; Cyriel Buysse.
REGISTER
Aan Cefise 525
Aan het Vaderland 498
Aan mijn Engelbewaarder en an-
dere gedichten 732
Aan mijn Vaderland 681
Aan myne uitbrandende kaerse 433 
Aan Nederland in de lente van
1844 599
Aan ongelukkige gelieven 525
Aan de sonnetten 727
Aan den weg der vreugde 712 
Aandachtige gedachten over de
eenzaamheid en afgescheiden-
heid 441
Aarde 736
Abailard 161
Abd-el-Kader 596, 684 
Abele spelen 64
Abraham de Aartsvader 487, 488 
Absalom 385, 404 
Academic van Beeldende Kunsten,
Amsterdamsche, 635
Ach, mijn zusje is gestorven 566 
Achilles 490, 492, 493
Achilles en Polyxena 356, 357, 363 
Acquoy, J. G. R., 625 
Adagia 212
Adam 72
Adam in ballingschap 405, 406 
Adama van Scheltema, C. S., 278 
Addison, Joseph, 477, 479 
Adegild 610
Adel, De, 563
Adelaert of de zegepralende deugd 
502
Adelbrecht 84, 86
Admiraal, Aart, 705
Admirable, L', (Ruysbroec) 22-26 
Adolf en Emma 603 
Adolf van Gelre 707, 708 
Adonias of rampzalige kroonzucht
405
Adriaan de Merival 671, 672 
Adriaantjes 741
Adwaita (ps. J. A. Der Mouw) 737 
Aeddon 636
Aeneas ende Dido 195 
Aeneas 396
Aenleidinge ter Nederduitsche
dichtkunde 390, 402
Aernout 152 
Aerssen, Van, 321 
Aert van minnen 150 
Aeschylus 63, 73 
Aesopus 148
Afdrukken van indrukken 684 
Afflighem, Willem van, 46 
Afscheid 582
Afscheid van Amsterdam 432 
Ageng, Sultan van Bantam 497 
Agon, Sultan van Bantam 497, 498 
Agrippine 550
Ahasverus 686 
Aiol-fragmenten 93 
Aischylos 746, 758
A. J. (ps. K. J. L. AlberdingkThijin)
740
Akbar 661 
Akedysseril 740 
Aken, Heyn van, 106 
Akkerleven 466
Al stond er de galg op 546 
Alanus ab Insulis 105
Alberdingk Thijm, J. A., 656, 677-
679, 707, 735, 755
Alberdingk Thijm, Karel J. L.,
738
Albrecht, Graaf, 142 
Albrecht, Hertog, 70 
Alcuinus 12 
Aleid 705
Aletrino, Arnold, 743 
Alewijn, Abraham, 469, 470 
Alexander 100, 103, 116, 119, 120,
134
Alexander de Groote 118, 474 
Alexandreis 116
Algemeen letterlievend maand-
schrift 619
Algemeene brief (Poot) 464 
Algemeene Kunst- en Letterbode
619
Algemeene Spectator 509 
Alianora 747
Allard Pierson, Eene cultuurhisto-
rische studio 667
REGISTER
763
Allard Pierson naast en tegenover 
Conrad Busken Huet 666 
Almagro 613, 629
Alphen, Hieronymus van, 525, 532,
534-536, 544, 545, 566, 574, 680 
Alrik en Aspasia 526 
Als hot kindje binnenkomt, 648 
Als u 't geluk toelacht 316 
Altaergeheimenissen 390, 400 
Altfridus 4
Alva 195, 205, 580, 683 
Amadis 118, 256, 303 
Amadis-romans 98, 303, 313 
Amalia van Solms 443, 452 
Amazone 676
Aminta 359, 480
Amnestia 317
Amor en Psyche 101 
Ampholie 118
Amsteldamsche Hecuba 392 
Amsterdamsche Academic van
Beeldende Kunsten 635 
Amsterdamsche Hermes 477 
Amsterdamsche jongen of het bus-
kruitverraad, Een, 612 
Amsterdamsche Lindebladen 327 
Amurath-Effendi Hekirn Bachi (ps.
P. van Woensel) 537, 538 
Amyot 413
Anakreon 559
Ander en sorter bewijs 246 
Andersen 722
Andre Antoine et le renouveau du 
theatre hollandais 753
Andrea de Piere, Peerdekooper 345, 
346
Angeniet 304
Anna (Potgieter) 613
Anna (Moeder van Maria, Jezus' 
Moeder) 72
Anna, Prinses, 495 
Anna Karenina 711 
Anna Rooze 686
Annales 377
Annunciatie 713
Anonymus Belga 563
Anslo, Reyer, 432, 434 
Autiek toerisme 714 
Antieke gedachten 671
Antieke verhalen van Goden en Ko-
ningen 714
Antonius van Padua 57 
Apocalyps 740
Apollo 372
Apollo (Weekblad) 620 
Apology for Poetry 288 
Applicatie tooneel 708 
Apuleius 101, 661
Aran en Titus 449, 451, 452
Arcadia, Batavische, 105, 412,
414-416, 453
Arcadia, Dordrechtsche, 417, 456 
Arctino 367
Argus 620 
Ariadne 356, 357 
Ariosto 358 
Aristoteles 157 
Arius 203
Arkadia, Zaanlantsche, 417 
Arke Noachs, Do, 541 
Arminius 377
Arnaud, Francois Thomas de Ba-
culard d', 526, 527, 529
Arnim, Achim van, 516 
Arnold, Matthew, 605 
Ars amatoria 412 
Ars poetica 423
Art de dictier et de fere chansons,
balades, virelais et rondeaulx 187 
Art poetique 584
Art do rhetorique 196
Arte nuevo de hacer comedias in
este tiempo 288
Artevelde, Jacob van, 10, 112, 129 
Arthur, Koning, 88, 97-99, 118 
Asseliju, Thomas, 346-351, 453,
474
Assenede, Diederic van, 102 
Assommoir, L', 706, 707 
Astree 413, 516 
Attila 42
Auf Flugeln des Gesanges 648 
Augustinus 28
Aulularia 366 
Avare, L', 308, 472 
Avianus 149
Avond aan het Hof, Een, 662 
Avondstonden 697 
Avonduur, Een, 709 
Ava Sofia 687
Azales of edelmoedig verraad 493

Baauc, Francisca, 542, 545
Babel 712
Baculard d'Arnaud, Francois Tho-
mas de, 526, 527, 529 
Badeloch 397, 398 
Badens, Francesco, 298 
Baeck, Joost, 375-377, 389 
Baeck, Katherine, 389
Bacrle, Caspar van, 328, 374, 420,
507
Baerle, David van, 374
Bacrle, Suzanna van, 322, 326, 374,
420
Baes Ganzendonck 697 
Baeto 365, 366 
Bagatelle, La, 483
764	REGISTER
Baif 236
Bakhuizen van den Brink, R. C., 
614, 621-623, 625, 630, 631, 639, 
647, 675
Balladen, Refereynen, Poiitieke, 
205
Balzac, J. L. G. de, 239, 240, 706 
Ban 374
Bandello 313
Banier, De, 709
Bankket-werk van goede gedagten 
278
Barbizon 700
Bardietjes 543
Barham 654
Barlaaam en Joasaf 134
Barlaeus 374, 376, 396, 402, 414, 
449, 451
Barnouw 404
Baron, Michel, 550
Barres, Maurice, 724
Bartas, Du, 209, 224, 391, 433 
Bartolotti, Giambattista, 375 
Basia 236, 439
Bastiaanse, Frans, 462 
Batava Tempe 321 
Batavia 497
Bataviasche Gebroeders 405 
Batavieren, ten tijde van Cajus
Julius Caesar, De, 565, 569 
Batavische Arcadia 105, 412, 414-
416,453
Batement vanden Katmaecker 183 
Beatrijs 58, 59, 163, 745 
Beatrijs van Nazareth 13-20 
Beaumarchais, P. A. C. de, 503,504 
Beauvais, Vincent de, 124 
Beckers, Otto, 75
Bedelbrief in den langen winter van
1844 en '45 595
Bedier, Joseph, 90
Bedrooge dronkkaart of dronkke-
mans hel 344
Bedrooge woekeraar 469 
Beeckzang 389
Beelden afgheworpen in de Neder-
landen, Van de, 214 
Beere, Jan de, 122
Beers, Jan van, 695
Beets, Nicolaas, 412, 417, 592, 596, 
605, 624, 635, 637, 642, 643, 646, 
648-651, 654, 655, 684, 693, 717, 
723
Begga 695
Beghinen, Vanden xii, 25 
Behaghel 87
Bekker, Balthazar, 442, 486 
Bekker, Betje. - Zie: Wolff-Bek-
ker, Elizabeth.
Bekker, Laurens, 517
Bekoringen, Vanden vier, 24 
Belachelijke Jonker 352, 461 
Belangrijkheid van Hollands grond
en oudheden voor gevoel en ver-
beelding, Over de, 609
Beleg der stad Leyden, Het, 507 
Belegering van Haerlem, De, 525 
Belgisch Museum 693, 694 
Bellamy, Jacobus, 531, 540, 542-
546, 609
Bellay, Joachim du, 197, 208, 209,
226,237
Belleau, Remy, 237 
Belleforest 313
Bellerophon of Lust tot wysheyt
283
Bellone aen bant 419 
Beloofde land, Het, 731, 753 
Beneficiis, De, 248 
Benjamins vertellingen 717 
Beowulf 5
B6ranger 695 
Berckenhoff, H. L., 657
Bere Wisselau, Van den, 5, 6, 159,
760
Berecht aen de Begunstelingen der
tooneelkunste 382
Berg van Iicht, De, 714 
Bergmann, Antonio, 758 
Bernagie, Pieter, 351, 352, 461 
Bernardin de Saint-Pierre 557 
Bernlef 4, 7
Berthelot, P. E. M., 723 
Bertius, Petrus, 232 
Bertken, Suster, 37 
Bertrand, Louis, 523 
Bervoete Broers, De, 183, 185 
Beschouwing der wereld 445 
Beschryvinghe van de gantsche
Custe van Guinea 335 
Beschryvinghe ende historische ver-
hael van het Gout-Koninckrijck
van Gunea 336 
Beslikte.Swaantje en drooge Fohert
470
Bespiegelingen 510
Bespiegelingen van Godt en Gods-
dienst 390
Bestedeling, De, 695 
Bestiaris van minnen 150 
Beteekenis der dichtkunst en wel-
sprekendheid voor de wijsbegeer-
te, Over de, 574
Beteekenis der kunst voor het
zedelijk leven,,De, 668 
Betoverde Weereld, De, 442 
Beunhaas in bijschriften, Een, 657 
Beuningen, Coenraad van, 440
REGISTER
765
Beverley, Historie van Jan van, 135, 
177, 178
Beweging, De, 736, 741 
Beyaert 92
Beyerinck 613, 621 
Beze, De, 216
Bezonnen Verzen 746
Bezwaren tegen den geest der eeuw 
581,598
Bible amusante 217 
Bienboec 46, 53
Biencorf 224
Bicnkorf der H. Roomsche Kercke, 
Die, 215-217
Biezenstekker, De, 758
Bilderdijk, Willem, 94, 495, 525,'
529, 540, 545, 572, 576-586, 592,
597-599, 605, 609, 610, 612, 615,
623, 646, 655, 677, 678, 693 
Bilders 700
Bingen, Hildegard van, 15 
Biografie van Hooft 420 
Biografie van de Ruyter 420 
Biografie van Vondel 420 
Bisschop, W., 595
Blaauwbes, blaauwbes 631 
Blancefloer 118
Blansefleur 103
Blauwe Scuut. Van die, 138, 139, 
189
Bleeke levens 743
Blinckenden steen, Vanden, 24 
Blink, Dr. H., 724 
Blinkende boanje, 't, 685
Bliscap van Maria, De eerste, 71,
78, 171
Bliscap, Do sevenste, 72, 75, 79 
Bliscapen van Maria, Seven, 71, 
171
Block, Agnes, 386
Bloeme der Doechdcn, Die, 145 
Bloe mtjens 582
Blommaert 694
Blyscapen van Maria, Die seven, 38 
Bo, De, 757
Boccacio, Giovanni, 140-142, 207, 
260, 281, 334
Bodel, Johan, 87
Boec van den gheesteliken taber-
nacule 23, 24, 29
Boec van den Licht der waerheit,
Dat, 29
Bocc van der Wraken, Het, 132 
Boecksken der Verclaringhe, Dat, 
25
Boohme, Jacob, 436, 444
Book van den Graale, 't, 98 
Book van kind en God, Het, 726,
735
Boek van Torec, 't, 98
Boekanier, De, 626, 627, 629, 630,
635
Boeken der kleine zielen, De, 712,
715
Boekholt, Baltes, 454, 455. 
Boendale, Jan, 110, 129, 131, 132,
158
Bocren Geselschap 301 
Boerenschouwburg 546 
Boerke Naas 756 
Boersema, H. K., 667 
Boethius 246, 250
Boetius Adamsz. Bolswert 331 
Boetzang 582
Bogaets, Adrianus, 594, 595, 695 
Bogerman, Ds., 314, 388 
Boileau 483, 494, 584 
Bol, Ferdinand, 289 
Bollaert 69
Bom, Emmanuel de, 758 
Bombled 636 
Bonifacius 4
Bontekoe, Willem Ysbrantszoon,
336
Bonum universale de apibus 46 
Booth van Wesel, Dominicus, 369 
Bor, Cornelis, 549 
Borchgrave van Couchy, Van den,
94
Borchgravinne van Vergy 94, 144 
Borger 695
Borger, De, 509 
Bormeester 353
Borron, Robert de, 97, 118 
Borselen, Philibert van, 278, 328 
Bos, Lambert van den, 417, 456 
Bosboom, Jan, 615, 635, 701 
Bosboom-Toussaint, Anna Louise
Geertruida, 600, 601, 613, 619,
624, 625, 629, 634, 635, 637, 639,
665, 682
Bosch, Maria, 514
Bosch, Bernardus de, 559, 560 
Bosch, Geronimo de, 537, 559, 560 
Bossu 229
Boudewijn VIII 87 
Bourgeois-gentilhomme, Le, 471,
473
Bourges, Elemir, 712 
Bourgoing, Auberi le, 93
Boutens, Pieter Cornelis, 58, 741,
743-747
Boxhorn 265 
Braakensiek, Johan, 651 
Brabantsche Yeesten, Die, 129 
Brabbeling 253, 258 
Bracciolini, Poggio, 207 
Braga 654-657, 683, 716
766
REGISTER
Braga redivivus 657, 735
Braga op Walden 657 
Bragiaantjes en ander kleingoed
657
Bragiana 657
Brandt, Geraerdt, 139, 363, 392, 
400, 401, 418, 420, 452. 453,•467, 
507
Brechtje Spiegels 686
Brederode, (Breeroo), Gerbrand 
Adriaensz., 139, 221, 242, 245, 
259, 266, 277, 285-287, 297-309, 
312, 313, 316, 319, 334, 337, 345, 
367, 370, 371, 382, 396, 423, 456, 
471, 483, 596, 607, 654, 716
Bredero's, De, 686
Bredius, A., 316
Breen, J. van, 353 
Breistertje 649
Breitner 701
Brief discours pour l'intelligence
de ce theatre 298
Brieven van Abraham Blankaart
519
Brieven over den Bijbel 662 
Brieven van Constantia Paulina
Dortsma . . . aan Scriblera van
Utrecht 516
Brieven der Heilige Maeghden Mar-
telaressen 400
Brieven over verscheidene onder-
werpen 530
Brieven en uitboezemingen 684 
Brinck, Ernst, 369, 370 
Brinckerinck, Johannes, 28 
Brinio 609
Brink, Jan ten, 312, 459, 686, 706, 
711
Brink, R. C. Bakhuizen van den, 
614, 621-623, 625, 630, 631, 639, 
647,675
Briseis 118
Broeders, tragedie van 't recht, De, 
732
Broeders des gemeenen levens 27, 
28, 427
Broederveete, De, 732 
Brosterhuisen, Johan van, 372, 376, 
412
Brouwer, Adriaan, 139, 301, 456 
Brouwer, J. H., 312 
Brouwer, Petrus van Limburg, 661 
Brouwer, P. A. S. van Limburg,
661,676
Brueghel, Pieter, 181, 456
Brugge, Jacob Segersz. van den, 
336
Bruggen, Carry van, 749 
Brugman, Pater, 37-39, 428
Brugmans, H., 372.
Bruid daarboven, De, 703 
Brune de Jonge, Jan de, 278 
Brune, Johan (Jan) de, 278 
Brunswijk, Hertog van, 498 
Bruyere, La, 477, 479 
Bruylofts-gedicht op het geeste-
lick houwelick 281
Bruyne, Jan de, 193 
Bruyne Brabander 286, 299 
Buchanan 231, 404
Bucolica et Gcorgica 223, 337 
Burger 544, 608 
Burgerliche Drama, Das, 505 
Buisero, Dirk, 419 
Buitenleven, Het, 584 
Buitenrust Hettema, F., 348 
Buning, Arnold Werumeus, 687,
749
Bunyan 331
Buren, J. Huf van, (ps. J. A. Heuff)
685
Burgh, Jacob van der, 376, 412 
Burmannus, Franciscus, 512 
Burmannus, Petrus, 512, 513 
Burns, Robert, 467 
Burssens, A., 173
Busken Huet, Coeur., 262, 624, 631,
632, 647, 650, 660, 662-666, 670,
671, 676, 687, 706
Buskenblaser 65, 70, 452 
Bussche, Eduard van den, 756 
Buys 663
Buys, Paulus, 230
Buysse, Cyriel, 714, 758, 759 
Bij den dood van Lot 657
Bij den dood eens zeventienjarigen
jongelings 656
Byekorf des gemoeds 445 
Bijlichter, De, 538
Bijns, Anna, 165, 188, 190-193 
Byron 608, 609, 613, 634, 637, 646,
694, 757
Byroniaansche romantiek 626, 630,
634
Byvanck, W. G. C., 688
Caesar 363
Caesarius Heisterbacensis 53 
Cebes 252
Cellini 207
Celosse, Jacob, 243 
Cephalide 531
Cervantes de Savedra 281, 303,
305, 364, 413, 472
C6sar 298
Chanson de Roland 89-91 
Chanson des Lorrains 93 
Chaos en bet Licht, De, 600
REGISTER
767
Charicles en Euphorion 661 
Charinus 606
Charlemagne 678
Charles, Marianne, 495 
Chateaubriand 608, 622
Cha.tillon, Gautier de, 103, 116,
118, 120
Chatterton 638
Chaucer 106
Cheops 744
Chiaroscuro 686
Chierheit der gheesteliker hrulocht, 
Die, 24, 25
Chopinel 106
Chrispijn Sr., L. H., 753 
Christelyke hoveling, De, 289 
Christiaan IV 288
Christianus Ischyrius 177 
Christina van Zweden 432, 457 
Chrysoloras, Manuel, 206 
Chijs, Pieter Otto van der, 620 
Cicero 207, 246, 248, 254, 572 
Cid 422, 490, 493
Ciefdore, Melioer van, 118 
Cinna 584
Cycloop, De, 584
Cyropaedie 207
Daad van eenvoudigc rechtvaar-
digheid 727
Daalberg, Bruno, (ps. P. de Wacker
van Zon) 562-564
Dale, Jan van den, 188, 194 
Dam-Gras, Elizabeth J. van, 478 
Dante 44, 73, 144, 533, 632, 633,
678, 709, 736
Dante en Beatrice 732 
Daphnis en Chloe 413 
Daralde 313, 314
Dartelavondt 360, 362 
Dathenus, Petrus, 215-217 
Dautzenberg 696
David 507
David, Koning, 385, 404 
Dboec van den houte 50 
De profundis 747
Deanira 118
Debauchant, De, 353 
Decamerone 141, 248, 260, 346 
Decker, Jeremias de, 432, 434 
Deductien 497
Defense et illustration de la langue 
francaise 209
Defoe, Daniel, 473, 557
Deken, Aagje, 506, 513-521, 531, 
544, 592, 665
Dekker, Eduard Douwes, 702, 703, 
705
Delf, Dirc van, 70
Delftsche Wonderdokter, De, 616 
Delille 584
Demeter 735
Den nieuwen kuyper 317 
Denker, De, 509 
Depit amoureux, Le, 471 
Derde Martijn, De, 126 
Deschamps, Eustache, 187 
Destouches, Philippe N6ricault,
503, 523
Deux amis, ou le negociant de
Lyon, Les, 504
Deventer, Dr. Ch. van, 723 
Devoet boecxken van der vol-
maecster hoecheit der minnen,
ende hoe men dair toe sal pinen
to comen 29
Devoet ende profitelyck boecxke.n,
Een, 216
Dewangelie 12
Deyssel, Lodewijk van, (ps. K. J.
L. Alberdingk Thijm) 231, 620,
705, 735-742, 745
Dialectique 255
Dialogus miraculorum 53, 141 
Diana enamorada 413
Dichter aan de bank van leening,
Een, 612
Dichter Revius, De, 309
Dichters der Contra-Reformatie
196
Diderot, Denis, 503, 505, 551 
Dido 118
Dieral, dit is klaegliet over den
droevighen toestand der eeuwe
328
Dieregotgaf, Segher, 119 
Diergedicht, Het, 148-159 
Diest, W. van, 441
Diest, Pieter Dorlandt van, 172 
Dietsche Doctrinael, De, 132 
Dietsche Warande, De, 678, 738 
Digtkundige verhandelingen 535 
Dinant, David van, 15 
Diocles 606
Dionysius de Karthuizer 38 
Dionyzos 714
Diophanes 661
Disputatie wander Vrouwen, ende
van den heiligen Cruce 123 
Disticha Catonis 130, 132 
D'n Door 695, 696
Doctor Juris (ps. J. de Koo) 754 
Doctrinael, De dietsche, 132 
Doctrinael, De nieuwe, 132 
Dodonaeus 265
Doedijns, Hendrik, 477
Does, Johan van der, 225, 229, 235,
236
768
REGISTER
Does, J. C. van der, 442 
Doesborch, Jan van, 188, 189, 191 
Dokter Ahasverus 710 
Domela Nieuwenhuis 670 
Domheidsmacht 708
Don Quichot op de bruiloft van
Kamacho 471, 472
Don Quijote 303, 417, 596 
Don Torribio 732, 733, 753 
Donne, John, 326, 327
Dood van bet naturalisme, De, 740 
Doolings eynde 338 
Doon de Mayence 93 
Doorenbos, Dr., 723, 724 
Doornik, Gilbert van, 15 
Dorat 225, 236
Dordogne, Haymyn van, 91-93 
Dordrechtsche Arcadia 417, 456 
Dorlandt van Diest, Pieter, 172 
Dorp aan de grenzen, Het, 612 
Dou, Gerrit, 408
Douwes Dekker, Eduard, 702, 703, 
705
Douza, Janus, 225, 229, 230, 235, 
236, 255
Drama 61-80
Drama en Tooneel 353
Drie daghe Here 65, 70 
Drie Hamburgers, De, 470 
Drie Zustersteden, De, 694 
Drietal novellen, Een, 707, 709 
Drievoudichede, Van der, 123, 126 
Droefliken strijt opten berch van
Roncevale, Den, 134 
Droeve min 752
Drost, Aernout, 620-623 
Duarte, Francisca, 375 
Duarte, Francisco, 375 
Duifje 559
Duifje en Snaphaan 342 
Duinkerken, Anton van, (ps. A.
Donkersloot) 196
Dulces ante omnia Musae 544 
Dullaert, Heiman, 432-434 
Dumas 638
Duyfhuizen, Mej. G. M. J., 633 
Duyfkens ende Willemynkens pel-
grimage 331
Duym, Jacob, 242
Duyse, Prudens van, 694 
Duytse Lier 443, 466 
Duyzenddaalders, Sybille, 572 
Dyck, van, 568
Dijk, Johannes van, 529
Ecbasis Cantivi 151 
Echt, De, 584
Echtscheiding van Jan Klaasz en 
Saartje Jans 348, 349
Eckhart, Meister, 22
Ecole des femmes, L', 472 
Eddaliederen 5
Edewaert, Vanden derden, 129 
Edward, Koning, 129
Eeden, Fred. van, 94, 688, 705,
722, 730-735, 737, 739, 741, 742,
747, 753, 754
Eensaamheyd met God 438 
Eerloos 717, 753 
Eerlooze, De, 703
Eerste Bliscap van Maria, De, 71,
78, 171
Eerste gedichten 680 
Eerste Martijn, De, 107, 125 
Eersten tand van mijn jongst-
geboren zoontje, Op den, 593 
Eeuwfeest, Het, 541
Eeuwgetij der Heilige Stede 400 
Effen, Justus van, 416, 464, 476-
480, 483-485, 491, 501, 508, 509,
554,651
Egidius, waer bestu bleven ? 137 
Egidius en de vreemdeling 717 
Eglantier, De, 269, 284-289, 298,
312, 356, 357, 368, 394, 395 
Eglentiers poetens borstweringh
288
Egmont en Hoorne 347 
Eheu fugaces 233 
Elckerlyc 173-177, 180, 747 
Electra 392, 746 
Elias 94
Eline Vere 711, 713
Elisabeth, Koningin, 221, 236, 401 
Elisabeth Musch 612 
Elius 540, 582, 610 
Eliza's vlucht 596, 684
Ellen, een lied van de smart 732 
Eloesser, Arthur, 505 
Emants, Marcellus, 706-710, 737,
754
Emblemes chrestiens, Cent, 368 
Emile 557
Emilia Galotti 505
Emmer om aen des spoelders put-
haek to hangen 333
Endymion 727 
EncIde 6, 87, 88, 108 
Enfant prodigue, L', 552 
Engelen, Van, 509
Engelschen to Rome, De, 613 
Enkhuyzer Liedboek 337 
Entretiens sur le fils naturel 503 
Epictetus 247
Erasmus 208, 212-214, 245 
Erasmus na-geloft 249 
Erens 724
Erik XIV 683
REGISTER
769
Ermanarik 152
Ernest Staas, advocaat 758
Erp, Christina van, 362, 374 
Erp, Sara van, 374
Esbatement van den cooprnan, die
vijf pondt grooten vercuste 182 
Esbatement van Hanneken Lecker-
tant183
Esbatement van Stout ende On-
bescaemt 182
Esbatement van de Vigelie 182 
Esbatement van den visscher 182 
Eschenbach, Wolfram von, 97 
Esmoreit 65, 83, 100 
Esopet 150
Espinel 334
Espriaen 5, 6
Essay on Man 522, 584 
Esther 671
Esth6tique de demain, L', 724 
Estoire de Griselidis 64 
Ethica 730
Etudes de la nature 557 
Eugenie 503
Eunuchus 306, 307
Euphemie on le triomphe de la 
religion 529
Euripides 63, 73, 491, 584 
Euripides-vertalingen 405 
Europa 118
Eurydice 98
Eva 72
Evangelienconcordansen 39 
Evangelienharmonieen 39 
Everaert, Cornelis, 179-182 
Everaerts 58
Everyman 173
Ewald en Elize 526, 545 
Extaze 712
Extractum catholicum tegen alle 
gebreken van verwarde hersenen 
428
Eyck, Jan van, 225 
Eyck, P. N. van, 622 
Eysinga, Roorda van, 705 
Ezel 661
Ezel en eenig speelgoed, Een, 661

Fabricius (treurspel) 493 
Fabricius, Johan, 301 
Faeton 405
Fallet, Gedeon, 254 
Falstaf 150
Familie Bruce, De, 664 
Familie en kennissen 654 
Fata Morgana 99 
Feesten 742
Feitama, Sybrand, 492-494, 497,
604
Feith, Rhijnvis, 524-532, 536, 540,
544, 575, 591-593, 603, 609 
Fenelon 493, 578 
Feniciaensche, De, 392 
Fenouillet de Falbaire 503 
Ferdinand en Constantia 527, 528 
Ferdinand Huyck 611, 612 
Ferguut 69, 88, 98-100, 117, 454 
Feuchtwanger 744 
Fidessa 712, 715
Fielding, Henry, 522, 562, 684 
Fiesko 610
Filips II 167, 228, 580 
Filips de Goede 126, 165 
Filips de Schoone 194 
Fils naturel 503
Fin du classicisme et le retour h
l'antique dans la seconde moitie
du 19e siecle, La, 523
Finis 732
Firdusi's wijsheid 671 
Flandrijs 103, 104
Flanor (ps. C. Vosmaer) 175 
Flaubert 661, 706 
Floovent 88, 89 
Flore, Joachim de, 436 
Florence 632, 633 
Florentina de Getrouwe 141 
Florentijnsche tragedie, Een, 746 
Florette 103
Floris I V 610
Floris V 112, 115, 122, 322, 363,
583, 610
Floris ende Blancefloer 100, 102,103 
Florisz., Frans, 220, 223 
Focquenbroch 353 
Fokke Simonsz., Arend, 538 
Foliobijbel, De, 465, 631 
Foncke, Robert, 237 
Fonteyn, Johan, 285, 287 
Ford, Henry, 269
Fornenbergh, Jan Baptist, 342, 343 
Fortuna 299
Fortune des Rougons, La, 706 
Fragment van een sentimenteele
historic 546
Fragmenten 686 
Franciscaender 231, 232
Francois Thomas de Baculard d'
Arnaud, Ses imitateurs 526 
Franken 4
Frankische romans 82-94 
Frederik Hendrik 262, 280, 282,
322, 378, 379, 389, 402, 496, 568 
Friesche lusthof, De, 314-316 
Frits Millioen en zijn vrienden 616 
Fruin 248, 689
Fulco 16 
Funke 705
WALCH
49
770
REGISTER
Gaasbeek, Adriaan van, 421 
Gabriel 700
Gabriel (Engel) 55, 72 
Galaad 99
Galatea 413
Galehoot 121
Galilei 568
Garibaldi 748
Garms Jr., J. H., 315 
Garnier 364, 391
Garrick 550, 551, 554
Gastmael, Het, 525
Gauthier de la Calprenede 492 
Gautier, Leon, 90
Gave der smakender wijsheit, Van
der, 29
Gebed tot God 578, 582
Gebedt, uytgestort tot Godt, over
mijn quijnende siekte 387 
Gebhart 436
Geboorte van mijn zoontje, Op de, 
593
Geboortklock van Willem van 
Nassau 389
Gebroeders, De, 399, 404 
Gebroeders, Bataviasche, 405 
Gebruik en misbruik des tooneels
423
Gedichten (Jac. v. Looy) 742 
Gedichten (A. Pierson) 671 
Gedichten (C. Vosmaer) 675 
Gedichten en redevoeringen 559 
Gedichten van: den Schoolmeester
654
Gedichten, gezangen en gebeden 
756
Gedroomd paardrijden 634
Geel, Jacob, 592, 603, 605, 606, 
639, 645, 647
Geeraerdt van Velsen 112, 363---365, 
379
Geernout 5, 6
Geest, De, 697
Geestelijke Voorouders 670 
Geestenwareld, De, 584 
Gehorende Schout, De, 471 
Gekken 742
Geleerd, Mej. S., 490
Geleerde advocaat of de bespotte
druivedief, De, 459, 469 
Gellert 524
Gelukkig mensch, wien't is gegeven 
443
Genestet, P. A. de, 534, 611, 679, 
680, 758
Genestetiana sive	carmina se-
lecta 681
Genie du Christianisme, Le, 608 
Genovere 98
Gent, Justus van, 167
George Barnwell, or the Merchant
of London 502
George Dandin 141, 308, 344 
Gepaarde schelpen 277, 319 
Geraert van Viane 93
Gerbrand Adriaenszoon Bredero
686
Gereon (Geryon) 233 
Germanicus 507 
Gerson, Jean, 106
Geschichte der Kunst des Alter-
tums 532
Geschied- en redekundig gedenk-
schrift van Nederlands Herstel-
ling 593
Geschiedenis van het Roomsch-
Katholicisme tot op het concilie
van Trente 668
Geschiedenis des Vaderlands 597 
Geschiedenis van Woutertje Pie-
terse 702, 704, 705, 722 
Geschiedenissen van gezag 704 
Gesprek op den Drachenfels 606 
Gesprek op een Leidschen buiten-
singel 605
Gessner 527, 557 
Gesta Romanoruni 141
Geuzen, De, (Onno Zwier v. Haren)
498
Geuzen, De, (Bilderdijk) 609 
Geuzenliedboek 202, 222 
Geuzenliederen 202, 204-206 
Gevallen van Friso, Koning der
Gangariden en Prasiaten 495,
497, 499
Gevangen vogel, Een, 708 
Gevangenwagen, De, 695 
Gevoeligheid van het hart, Over de,
559
Gewin, Bernardus, 643, 650-653 
Gezangen der liefde 558 
Gezangen mijner jeugd 544 
Gezelle, Guido, 754-757, 760 
Ghistele, Van, 221, 222 
Ghysbrecht, Pastoor, 76 
Giacosa 752
Gideon Florensz. 614, 615
Gids, De, 603, 621, 623, 716, 721,
722
Gil Blas 335 
Gilhoff, G. A., 541 
Ginevra 118
Ginneken, Jac. van, 28 
Glazemaker, J. H., 334 
Gleim 543
Gloriant 65, 67, 83, 100 
God met ons 599 
Goddacus 376
REGISTER	771
Goddelicke lof-sanghen 237, 238 
Goddelycke wraaktooneel, Het, 334 
Goddelijke komedie 736 
Godenschemering 708-710 
Godfried van Bouillon 65, 83, 94,
100, 134
Goede Vrijdagh 432
Goens, Rijklof Michael van, 532, 
533, 535, 536
Goes, Frank van der, 722, 724 
Goes, Hugo van der, 62, 72
Goes, Joannes Antonides van der,
418, 419, 421, 465, 481, 486 
Goethe, Johann Wolfgang, 158, 358,
489, 516, 526, 533, 534, 544, 546,
552, 670, 672, 673, 727, 746, 758 
Goethe's Werther in der Nieder-
land. Literatur 526 
Gotz 543
Gotz von Berlichingen 629 
Goldoni 516
Goldsmith 483
Goltzius, H., 223
Gomarus 265
Gon, Van der, 471
Goncourt, De, 739
Gorter, Herman, 727-730, 735; 743, 
745, 747, 748
Gorter, Simon, 686 
Gossaert, Geerten, 576 
Gouden Bruiloft 595 
Gouden Ezel 661
Goudvischje, Het, 717, 753 
Gouverneur, J. J. A., 681 
Goyen, Jan josephsz. van, 408 
Graaf van Devonshire 613 
Graaf Pepoli 615
Graal 96, 99
Graal, Petit Saint, 118 
Graf, Het, 530
Grale en Merlyns boeck, Historic 
van den, 118
Grand Cyrus, Le, 453
Grandison 524, 543
Granida 141, 284, 288, 359-361,
363, 377, 413, 438, 453 
Grassprietjes 656, 705, 734 
Graswinckel, Dirck, 376 
Grave, Jan Evcrhard, 514 
Greshoff 699
Grevin, Jacques, 298 
Griane 303, 304
Grillpa.rzer 671
Grimbergsche oorlog 104 
Grimm 550
Griseldis, Sproke van, 141 
Griselidis, Estoire de, 64 
Groen van Prinsterer 597, 601 
Groeneveld, Reinier van, 328
Groot, Hugo de, 276, 366, 368,
377, 393, 400
Groot, Petrus Hofstede de, 660 
Groote, Geert, 27, 28 
Grijsaard, De, 508, 509 
Guardian, The, 477 
Guarini 287, 359 
Gudrun 758
Guepes 704 
Guido 734
Guillaume d'Orange 90 
Gulden Harpe, De, 222 
Guldene Annotatien 332 
Gusman de Alfarache 350 
Gustaaf Adolf 389 
Gustaaf Adolf IV 581 
Gustaaf Wasa 683 
Guy de Vlaming 646 
Gwidekyn van Sassen 93 
Gyges 561, 562
Gysbreght van Aemstel 293, 295,
363, 365, 393, 396-398, 404, 573

Haafner, Jacob Godfried, 558 
Haagsche Broedermoord 441 
Haan, Galenus Abrahamsz. de,
340, 436, 442, 444
Haan, Jacob Israel de, 749 
Haantje van den toren, Het, 680 
Haar, Bernard ter, 596, 601, 635,
683, 684, 693
Haarlemsche Courant, De, 651 
Haas, De, 656 
Habacuc Knaagwurm 564 
Hadewych 13, 15-20, 22, 29, 32,
45, 760
Hadewych-handschrift 17 
Haecht, Willem van, 193 
Haegse Mercurius 477 
Haemstede, Witte van, 609 
Hagar 600
Hage, j. van den, (ps. J. F. Olt-
mans) 624
Halewijn, Liedeken van Heer, 135 
Hall, Van, 725
Halls, Adam de la, 87
Hals, Frans, 257, 262, 284, 408, 663 
Halve Eeuw, Een, 752 
Hamlet 420, 522
Handel der amoreusheyt 194, 195 
Hanneken Leckertant, Esbate-
ment van, 183
Hans van Tongen, razende liefdens-
cynd 344
Harduyn, Justus de, 225, 236, 237,
241
Haren, Daem van, 494, 498 
Haren, Onno Zwier van, 494-497,
499,525,609
772
REGISTER
Haren, Willem van, 494-497, 499 
Harpe, La, 554
Harpoen 393
Harpsangen Davids 385, 432 
Hartenvanc Priis 362, 363 
Hartman, J. J., 681 
Hartog, Ds., 509
Hartspieghel 253
Hasebroek, Johannes Petrus, 635,
637, 643, 650, 651, 653, 654 
Haverschmidt, FranSois, 653 
Haydn, Joseph, 557 
Hecastus 177
Hecker, Willem, 654, 655
Hecuba, Amsteldamsche, 392 
Hedendaagse bankroetier achter-
haalt, De, 471
Heden-daeghsche Verloren Soon, 
De, 345, 346
Heelu, Jan van, 110
Heemskerck, Johan van, 105, 412,
414, 416, 417, 422, 453 
Heemskerk 626, 630 
Heemskinderen, De vier, 134 
Heere, Jan de, 220
Heere, Lucas de, 220, 221, 225 
Heerlyckheit der Kercke 3SO 
Heerlyckheit van Salomon, De, 391 
Heerman, Franciscus, 332 
Heil van den vrede, Het, 525 
Heilige Tocht, De, 743 
Heiligen, De, 40-50
Heiligen Sacramento van de Nyeu-
wervaert, Van den, 75 
Heiligenspelen 63 
Heiligerlee 636
Heimat 752
Heimlicheit der Heimlicheden 122, 
131
Heine 648
Heinsius, Daniel, 239-241, 309,
321, 368, 392, 429, 430, 456 
Heinsius Jr., Nicolaes, 456-459 
Heinsius Sr., Nicolaes, 456, 457 
Heks van Haarlem, De, 734
Hel van 't Brouwersgilde, Van de,
179
Heldinnenbrieven 392, 400 
Helena de Verduldige 141 
Helene 636
Helga 637
Heliand 5
Helicon, Den Nederduytschen, 242, 
243
Hellas 671
Hello- en hemelvaart, Eene, 725 
Hellemans, Heleonora, 322, 375, 
378
Hellenisme, Het, 671
Helmers, Jan Frederik, 541, 560,
565, 568, 569, 570, 593, 609, 682 
Helmont, Jan van, 455 
Heist, Barthelomeus van der, 408,
663
Hemel-sang 277
Hemert, Paulus van, 539, 563 
Hemsterhuis, Franciscus, 532, 534,
639
Hendrik III 110
Hendrik IV 215, 377, 723 
Hendrik de Groote 377
Hendrik Laurensz. Spieghel 736 
Hengel, Mej. van, 622, 623 
Henriade 493
Henry en Louise 531, 532 
Heracles 233, 714 
Herdenking (Poot) 466 
Herdenking (Staring) 604
Herder, Johann Gottfried von, 526,
534
Herdersspelen 304, 359 
Heremans, Prof., 694 
Herfst in hot woud 737 
Herkules in Trachin 392
Herman de Ruyter naar ... authen-
tieke documenten 625
Hermes, Amsterdamsche, 477 
Hermes, Rotterdamsche, 477 
Hermingard van de Eikenterpen
620, 622
Hermite que le diable trompa, De 1',
178
Hernani 235
Hero en Leander 144 
Herodes 62
Herodes Infanticida 239 
Herodotus 253, 281, 560 
Heroides 144
Herscheppingen van Ovidius 423 
Hervet, Gentian, 215, 217 
Hervorming 14
Hessen-Philipsthal, Prins van, 483 
Het daghet uyt den Oosten 135, 304 
Hettema, F. Buitenrust, 348 
Heuff, Johan Adriaan, 685 
Heusden, Van, 577, 578 
Hexe 70
Heye, Jan Pieter, 620, 621, 649,
653,681
Heyermans 749, 753 
Heyns, Zacharias, 335 
Hiel, Emanuel, 696 
Hierusalem verwoest 391, 392 
Hildebrand (ps. Nic. Beets) 352,
626, 630, 647-650, 652, 726
Hildebrandslied 5
Hildegaertsberch, Willem van, 112,
139
REGISTER	773
Hippokrates 644
Hippokreen-ontzwaveling 654 
Hirschfeld 557
Historia scolastica 121 
Historiae 377
Historie van Cornelia Wildschut 
519
Historie van den Grale en Merlyns 
boeck 118
Historie der Reformatie 420 
Historic van Troyen 100, 119 
Historische landschappen 636 
Histopadc9a 101, 148 
Hobbema, Meindert, 408 
Hobbes 441
Hobma, J., 379
Hoe deerste partijen in Hollant 
quamen 140
Hoet, Ten, 620
Hoeven, Emanuel van der, 470 
Hof, boomgaerd der poesien, Den, 
220
Hofdijk, Willem, 635, 636-638, 716 
Hoffham, Otto Christiaan Frede-
rik, 546
Hoffmann 608, 634
Hofstede de Groot, Petrus, 660 
Hofwijck 323
Holberg, Ludvig, 474
Hollandsche Duinzang 609 
Hollandsche kwatrijnen 746 
Hollandsche Natie, De, 565, 570 
Hollandsche Spectator, De, 477-
480, 483, 508, 651 
Homerische zangen 82 
Homerus 507, 740
Homme des champs 584 
Homulus 177
Hondius 278, 328
Honigh 286
Honeete criminel 503
Hooch, Pieter de, 408 
Hoofdige Boer, De, 603
Hooft, Cornelis Pz., 284, 357, 362,
393
Hooft, Pieter Corneliszoon, 18, 
141, 224, 245, 266, 267, 269, 277, 
284, 285, 287, 288, 306, 322, 325, 
327, 328, 342, 351, 356, 357, 
358-367,371-379,382,384, 390, 
392,396,413,416-418,420.421, 
423, 431, 436, 438, 443, 451, 453, 
464, 465, 475, 515, 536, 558, 613, 
625, 639
Hooft, Willem Dirckszoon, 345-347 
Hooge troeven 712
Hooge, Romeyn de, 419 
Hooglied 15, 16
Hoogstraten, David van, 432
Hoogstraten, Jan van, 459, 469 
Hoogvliet, Arnold, 486-488, 497 
Hoop Scheffer, De, 655, 657
Hoop Jr., Adriaan van der, 620,
637, 638
Hoorn, Timotheus ten, 455 
Hoorn, Anna van, 403 
Hoorns Liedboek, Groot, 337 
Horace 422
Horatius 220, 232, 333, 392, 423,
492, 743
Horatius' dichtkunst op onze tijden
en zeden gcpast 423
Hork (ps. J. W. Kaiser) 651 
Horst, D. J. H. ter, 239, 240 
Horst, Adriaan van der, 753 
Houbraken, Arnold, 485, 496 
Hout, Jan van, 210, 223, 225, 229-
232,234-236,242,248,249 
Houtman, Cornclis de, 335 
Houwaert, Johan Baptiste, 194-
196,279
Houwclyck 279, 281 
Hroswitha 216 
Huart, L., 651
Huet, Coenraad Busken, 262, 624,
631,632,647,650,660,662-666,
670, 671, 676, 687, 706
Huf van Buren, J., (ps. J. A. Heuff)
685
Huge van Bordeeus 94 
Hughe van Tabaryen 106
Hugo, Victor, 608, 609, 634, 638,
648, 655, 706, 726
Huibert en Klaartje 596, 684 
Huis Lauernesse, Het, 614, 615 
Huis ter Lec de, Hot, 610
Huizinga 248
Hulde aan de nagedachtenis van
Adriaan Loosjcs Pzn. 568 
Humboldt, Friedrich H. A. von, 560 
Humoristen 642
Hunt, Leigh, 446
Hurtado de Mendoza, Diego, 456 
Huw(-lijk sluyten, Het, 351, 352 
Huydecoper, Balthazar, 423, 491-
493, 636 
HuydecopervanMaersseveen, Joan,
452
Huygens, Constantijn, 280, 319-
328, 331, 361, 368, 371-373, 376,
412, 418, 604, 623, 666 
Huygens, Maurits, 320, 374 
Hy droech onse smerten 432 
Hylk^ma 436
Hymnus oft Lof-sanck van Bac-
chus 241
Hymnus op (le scheepvaert 391 
Hy perion 707, 725
774	REGISTER
Idealisten of het beloofde land, De, 
731, 733, 753
Ideeen 704, 705
Iffland 541
Ifigenie in Tauren 392 
Ik, Het, 741
Ik ben van Geldersch bloed 604 
Was 89, 222, 490, 492, 676 
Illusie, Een, 712
Imitatio 747
Imitatione Christi, De, 28-30 
Immink, M. W., 195 
In dagen van strijd 683 
In de zwemschool 740
In d'ouwde eenvouwde tijdt voor
duisend jaer verleden 362
In kleinen kring 717, 753
In memoriam Alberdingk Thijm
657
In memoriam Jacques Perk 723, 
725
In 't Wonderjaar 696 
Ines de Castro 529 
Inferno 45
Ingoldsby Legends 654 
Inklaar, D., 526
Innocentius III 194
Intimis 666, 667, 671
Invloed der dichtkunst op hot
Staatsbestuur, De, 573 
Inwijding 676
Inwijding van het Stadhuis 389 
Iphigenia in Tauris 746 
Ipocrito 367
Iris 725, 727
Isengrinus 151
Iskander 714, 715 
Isle-Adam, De 1', 113 
Israel 670
Israelietische Looverhut, De, 604 
Israels, Jozef, 700 
Israels Baalfegorsdienst of gestrafte
wellust 482
Italiaansche Renaissance 207 
Italie, hot land der liefde 531 
Italie mystique, L', 436 
Ithys 287
Itinerario. Voyage ofte schipvaert 
naer Oost ofte Portugaels Indien 
335

Jaap 742
Jaapje 742, 760 
Jacob 742
Jacob van Artevelde 697 
Jacob Simonsz. de Ryk 507 
Jacoba van B3ieren 142, 736 
Jacobi534
Jacomo, Jan Andries de, 335
Jacques Perk 739
Jahreszeiten 557 
Jammerlicke Clage 112 
Jammertjens 258
Jan, Jannetje en hun jongste kind
630
Jan I 110
Jan van Beverley 135, 177, 178 
Jan van Brabant, Hertog, 129 
Jan van Brabant (ps. J. A. Heuff)
685
Jan Faessen 685
Jan Klaasz of Gewaande dienst-
maagt 295, 346-348, 474
Jan Perfect of de weg der vol-
making 563, 564
Jan Salie 591, 631 
Jan Saly 345
Jan Starter en zijn wijf 312, 686 
Jan de Voorlooper 286 
Jans Teestye 131
Jansen, Antoni, 419 
Jansz., Louris, 183
Jantje kwam van Amsterdam 649 
Janus 541
Janus verrezen 541 
Jaromir-cyclus 603 
Jars, Le, 303 
Jean 686
Jephtha of Offerbelofte 240, 382,
391, 403-405
Jeppe paa Bjerget 474 
Jepthes 404 
Jeugd 740
Jeugd van Isaac da Costa, De, 688,
689
Jeune Belgique, La, 757 
Jeune France, La, 724 
Jezus en de ziel 445, 446
Jezus' leer en verborgen leven 734 
Joan Woutersz. 681 
Johan Willem Friso 496 
Johan van Oldenbarneveldt 736 
Johannes Baptista 707 
Johannes de Boetgezant 390, 487 
Johannes Palaeologus, Keizer, 206 
Johannes Viator 731 
Johnson, Samuel, 572 
Jonas de Boetgezant 487 
Jonathan (ps. J. P. Hasebroek) 651 
Jonathas en Rosafiere 59 
Jonckbloet, W. J. A., 49, 91, 286 
Jonctijs, Daniel, 439 
Jonge dochters tijdt-cortinghe, Der,
334
Jonge harten 708 
Jorisz., David, 203 
Jose 626, 646 
Joseph 72
	REGISTER		775
Joseph in Dothan 399, 404		Karel de Dikke 91	42,	83, 88,
Joseph in Egypten 399, 400		Karel de Groote 4, 5,		
Joseph-trilogie (Tonnis) 399		91, 92, 94, 102, 118,	130	
Joseph-trilogie (Vondel) 295,	399,	Karel de Kale 91		
405		Karel Martel 91		
Joseph d'Arimathie 97		Karel de Stoute 133,	166,	208
Journaal betreff. een overwinte-
	Carmina 746
	Karolingische Verhalen 679
	Karr, Alphons, 704
ring op Spitsbergen in 1633-'34	
336	
Journael ofte Gedenckwaerdige	Cartons voor den Nederl. vrijheids-
	
	oorlog 639
	Kasper 213
Beschrijvinghe van de Oost-
	
	
Indische reyse 336	
Journal literaire de la Haye	476,	Cassamus, Roman van, 118
483, 485		Cassandre 453
Jozef-spelen 400	Kasteele, Pieter Leonard van de,
Jozephine 664	544
Judas de Verrader 487	Castelein, Matthijs de, 196, 197,
Juifves 364, 391	242
Julia (Feith) 527-529, 540	Kate, J. J. L. ten, 596, 601, 635,
Julia (Guido) 734	655-657, 683, 709
Juliaan de Afvallige 708	Kate, Lambert ten, 493
Julie 511, 524	Catharina I (Cath. Woesthoven) 579
Jung 584	Catharina II (Cath. Schweickhardt)
Jungfrau von Orleans, Die, 541	578
Juvenalis 486	Kathasaritsagara 148
	Katmaecker, Batement vanden, 183
Kaat Mossel 575	Cats, Jacob, 132, 143, 268-284, 289,
Kaiser, J. W., 651	291, 295, 297, 303, 319-322, 326,
Calderon 305	331, 332, 361, 368, 369, 371, 435,
Kalff, G., 12, 73, 116, 158, 180,	437, 483, 494, 573, 593, 604, 650,
215, 253, 313, 350, 699	666, 696
Kalff, Mr. J., 752	Cats, Nicolaes van, 115
Kalilah en Dimnah 149 
Kalkar, Hendrik van, 27 
Calprenede, Gauthier de la, 492 
Calvijn 267, 670
Camden, William, 401
Camera obscura 417, 517, 645-648,
650-653, 684, 685 
Kamermuziek 717
Camoens 529
Campbell 675
Campen, Jacob van, 389, 396 
Kampen, Machteld van, 373 
Camper-Steurtgen 333 
Camphuysen, Dirck Rafaelsz., 338,
339, 428, 431, 441, 568 
Kandarpaketu 101
Candidatuur van Bonunel, De, 754 
Candide 564
Kant 541
Cantimpre, Thomas van, 46, 50, 53 
Kanunniken van St. Victor 15 
Kapitein van de Lijfgarde, De, 682 
Caracteres 477
Carel ende Elegast 9, 83, 89, 134 
Karel, Koning, 5, 91, 124 
Karel 1 375, 452
Karel V 166, 167, 354
Kaufmann von London, auf deut-
schen and franzosischen Bii.hnen,
Der, 502
Causeries du lundi 660 
Cauweel, Jan van, 197
Keats 634, 706, 722, 727, 735 
Keller, G., 675, 686 
Keller, 0., 148 
Kemp 273
Kempis, Thomas a, 15, 28-30, 435 
Kennemerland, Balladen 636 
Kercken-tucht 429 
Kerelslied 111
Kerken Claghe, Der, 126 
Kerkhofblommen 756 
Kerstliederen 33
Kerst- en Drie-Koningen-liederen
35
Kerst- en Drie Koningen spelen 62 
Ketel, Cornelis, 284 
Ketvvicheit der menschelicker na-
tueren, Van der, 194 
Keurvorst van Brandenburg 457 
Key ser, Thomas de, 395 
Khayyam, Omar, 744, 746 
Kiesvereeniging van Stellendijk,
De, 685
776
REGISTER
Kind van Staat, Het, 682 
Kindleven 741
Kinker, Johannes, 540, 541, 544, 
559, 579
Kinsbergen, Jan Hendrik van, 537, 
593
Kippeveer of het geschaakte meisje 
685
Kist, Willem, 560-562
Klaasje Zevenster 612
Claes van Haerlem, ver Brechten
sone 91
Clairon, Mad.el1e, 550, 551, 554 
Clairvaux, St. Bernard van, 14-16, 
28, 47
Clappaert 69
Clarissa 516
Clarisse Harlowe 519, 524 
Claudius, Matthias, 543, 593 
Clausule van der Bible 123 
Clauwaert 112
Klein heldendicht, Een, 730 
Kleine gedigten voor kinderen 534 
Kleine Johannes, De, 705, 722,
730, 731
Kleine Republiek, De, 738, 739 
Kleist 557
Cleopatra 492, 525 
Cleopatre 453
Clercq, Rer 6 de, 757
Clercq, Willem de, 466, 497, 599, 
601
Klikspaan (ps. J. Kneppelhout) 
650
Kloeke 152
Klok van Delft, De, 678
Kloos, Willem, 486, 507, 705, 707,
715, 716, 722-729, 735, 737 
Kloosterbeschaving 5
Klopstock 516, 518, 526, 536, 543,
544, 557
Cloris en Philida 288 
Kloris 481
Klucht van de Koe 304-306 
Klucht van Oene 452
Klucht van Trijntje Cornelis 324 
Kluchten 304-306
Kluchtige leven van vrolyke Frans-
je, Het, 456
Kluchtigh avontuurtje van 't 
nieuwsgierigh Aeghje van Enk-
huysen 324
Kluchtigh t'samen-gesang van dry
personnagien 314
Klught van 't bakkersknaapje 349 
Kluit 580
Cluyswerck 323
Cluyt van onse lieven Heers minne-
vaer, Een, 183
Cluyt van Tielebuys, die wederom
herdragen wilde syn, De, 183 
Klijn 620
Knappert 592
Kneppelhout, Johannes, 650, 651 
Knuttel, J. A. N., 33, 172 
Coo (van Groenendale) 26 
Cockijn 69
Codrus 636 
Koen 428
Coenen, Frans, 743
Coens, M., (ps. W. L. Penning) 717 
Coors F. Rzn., F. R., 315 
Koetsveld, Cornelis Eliza van, 624,
653
Cola di Rienzi 736 
Colloquia 212, 213 
Colma 526 
Komedianten, De, 714 
Comedie van liefd' ende leet 249 
Commedia (Dante) 45, 632 
Comoedia vetus of Bootmans-
praetgen 333
Condf, Prinses de, 723 
Conducteur zat op den bok, De,
649
Conflictus veris et hiemis 69 
Koning, Een, 743 
Koning Edipus 392, 405 
Coninx summe, Des, 53 
Conscience, Hendrik, 696, 697, 754,
758
Consolatione Philosophiae, De, 250 
Const van rhetoriken, De, 196, 197 
Konst- en Letterbode 675 
Constant, Ferri de St., 562 
Constantijn de Groote 103 
Constrycken geesten al, Den, 358 
Contes del Graal, Li, 97 
Koo, J. de, 754
Cooplandt, A., (ps. Ary Prins) 743 
Coopman, die vijf pondt grooten
vercuste, Esbatement van den,
182
Koopmans, J., 570
Coornhert, Dirck Volckertsz., 185,
186, 225, 245, 246, 248, 251-254,
260
Kooten, Theodorus van, 536 
Cor cordium 735 
Korenbloemen 323 
Korenbloemken, Het, 71 
Korenwanner aan de winden, Een,
433
Korlaar, Van, 752, 753 
Kormak 583
Corneille 325, 422, 483, 489-491,
493, 584 
Corsair 613
REGISTER
777
Corver, Marten, 494, 504, 549, 550, 
553-555
Cosinus (ps. J. A. Heuff) 685 
Kossmann, E. F., 343
Costa, Isaac da, 580, 581, 585, 597,
598-600, 610, 615, 666, 667, 670,
677, 678
Costelick Mal 322, 327
Koster, Edw. B., 735
Coster, Samuel, 255, 266, 285-288,
356, 366, 375, 379, 393-395, 423,
451, 452
Kotzebue, Von, 541, 562 
Countesse of Pembrokes Arcadia, 
The, 413
Couperus, Louis, 99, 661, 706, 
710-715, 753
Courtmans, Vrouwe, 758 
Kraam-bed of Kandeel-maal van
Zaartje Jans, vrouw van Jan
Klaaszen 348
Craig 510
Cramer, N. A., 348 
Cr6billon 498
Krelis Louwen 471, 474 
Cremer, J. J., 664, 675, 685, 687 
Ci6puscule des Dicux 712 
Kretzer 656, 657
Crombalgh, Allard, 373 
Cronegk, Von, 636
Kroon voor Karel den Stoute, Eene, 
614
Kruisgezant of het leeven van den 
Apostel Petrus, De, 487 
Kruissprook 704
Kruistochten, De, 600 
Crul, Cornelis, 194
Krul, Jan Harmensz., 284, 288 
Kruyff Jr., Jan de, 525 
Kruyskamp, C., 189, 191 
Crych, Tspel van den, 180 
Kuenen 653
Kuiper, E. T., 202-204, 222 
Kunst der poezy, Dc, 584 
Kunst om lang to leven, De, 642 
Kunst- en Letterbode, Algemeene,
619
Cupola 713
Cur6e, La, 706
Kuser 646
Kusjens 582
Kuskens, De, 236
Laatste der Eerste 680 
Laatste verzen (Gezelle) 755 
Labadie, Jean de, 437 
Lab6, Louise, 746 
Laclos, Choderlos de, 473 
Lactantius 306
Lady Johanna Gray 529
Lady of the Lake 636 
Lacy, Omer de, 757 
Lairesse, Gerard de, 421 
Lake-school 722 
Lamartine 694 
Lamb, Charles, 651 
Lambrecht, Joas, 254 
Lancelot 98, 99, 121, 126 
Land; in brieven, Het, 556, 557 
Land van Rembrandt, Het, 665 
Landjuweel 170, 177 
Langcndonck, Prosper van, 758 
Langendijk, Pieter, 255, 352, 449,
461,464,468,469,471-475,483,
501
Langs lijnen van geleidelijkheid 712 
Lannoy, Juliana Cornelia de, 525 
Lanseloet 69, 135, 186 
Lanseloet ende Sanderijn 65, 66,
135
Lanson, G., 502, 523
Lantaarn, De, 537, 538, 709, 752 
Lapidarijs 119
Latcur, Frank, 757 
Latewaert, Loy, 103
Latona, of de verandering der
boeren in kikvorschen 469 
Laugier de Porcheres, Honorat, 237 
Laus Stultitiae 212, 213 
Lavater, Johann Kasper, 543 
Lazarillo de Tormes 307, 334 
Leander ende Hero 195 
Ledeganck, K. L., 694, 695 
Leekedichtjes 680 
Leemen wagentje, Het, 744 
Leendertz, Pieter, 655
Leendertz Jr., P., 202, 204, 215,
222, 379
Leerling van Pankrates, De, 603 
Leesgezelschap van Diepenbeek,
Het, 661
Leeuw van Vlaenderen, De, 697 
Leeuwen, J. van, 197 
Leeuwendalers, De, 389, 401, 402,
405
Leeven van Jezus Christus 510 
Leeven van Vondel 467 
Leevend, Alida, 522 
Lcgenda aurca 141
Lc gende van St. Servaes 6, 40, 41 
Legende, mythe en fantazie 714 
L6gendes 6piques 90 
Leiden des jungen Werthers 526 
Leiden, Lucas van, 78 
Leidsch Studentenleven 471 
Leidsche peueraar 630 
Lekain 550, 551,
Leken Spieghel, Der, 129-131, 158
778	REGISTER
Lektuur bij het ontbijt en de the-
tafel 539, 563
Lelie van 's-Gravenhage, De, 685 
Lelyveld, Frans van, 533 
Lemaire 265
Lendenen omgord en brandende
de lampen, De, 680, 681 
Lennep, Cornelis van, 537, 544 
Lennep, David Jacob van, 537,
599, 609, 610, 635, 636, 646 
Lennep, Jacob van, 537, 600, 610,
612-614, 619, 620, 625, 634, 638,
652, 654, 655, 679, 681, 682 
Lennep, W. W. van, 707, 724 
Lent van vaerzen, Een, 711 
Lente, De, 466
Lenteleven 757
Lentemaan 746
Leo de Groote 525 
Leonidas 495, 496
Leopold, J. H., 743, 744 
Lernutius 439
Lesage 335
Lessing 343, 505, 516, 518, 522, 
526, 533, 536, 539, 606 
Letourneur 5 16
Letter-kunde 187
Letterkundige Hercules, Een, 706 
Letteroefeningen, Nieuwe Vader-
landsche, 721
Lettre sur une pierre antique 534 
Lettre sur la sculpture 534 
Leven van den Heiland Jesus
Christus, Hot, 487
Leven van Jezus 38
Leven van den Koning en propheet
David 487
Leven van Maurits Lijnslager, Het,
564, 565, 567, 568
Leven van Potgieter, Het, 736 
Leven van Jan Punt 549, 553 
Leven van Frank Rozelaar 741 
Leven van Sente Aechte 50 
Leven van St. Amand 50
Leven van St. Franciscus van As-
sisi 45, 46, 121-123
Leven van Ste Caterine 50 
Leven van Ste Eustaesse 50 
Leven van Sinte Kerstinen 50 
Leven van Ste Kunera, Dat, 135 
Leven van Sinte Lutgart 32, 45, 50 
Leven van Sinte Maria Egyptiake
50
Leven van Ste Maria Magdalena 50 
Leven van St. Servaes 45, 50, 108 
Leven van Ste Waerneer 50 
Leven en bedrijf van de heden-
daegsche Haegsche en Amsterd.
Zalet-juffers, Hot, 455
Leven en de wandelingen van Mees-
ter Maarten Vroeg, Het, 605,
643-645
Levene ons Heren, Vanden, 12, 39 
Levensbeschouwing, Eene, 669 
Levensbeschrijvingvan eenigevoor-
naame meest Nederlandsche
mannen en vrouwen 549 
Leycester 284, 286
Leycester in Nederland 614 
Liaisons dangereuses 473 
Liber apium 53 
Libro arcadico 413 
Licht, Het, 695 
Lichte Klaertje 343 
Lidewyde 663
Lied van schijn en wezen, Het, 732 
Liedeken van Heer Halewijn 135 
Liedekens van Bontekoe 631, 633 
Lieden op 't Vader-ons 254 
Liederen van Isoude, De, 746 
Liederen, Eerdichten en Reliqua 
Liedt-boeck, Boertigh, amorous,
en aendachtigh groot, 301-303 
Liedtboecxken tracterende van den
Offer des Heeren 203 
Liedtboek 250
Liedt Boexken, Geestelick, 203 
Liefde, Een, 738, 739 
Liefdesgedichten (P. Czn. Hooft)
361
Lierzangen (Horatius) 392 
Lilith 708, 709 
Lillo, George, 502
Limburg Brouwer, Petrus van, 661 
Limburg Brouwer, P. A. S. van, 661,
676
Limburgsche sermoenen 26 
Linde, Gerrit van der, 654 
Lindebladen, Amsterdamsche, 327 
Lindo, Mark Prager, 675, 684, 685 
Lingelbach, D., 343, 344 
Linschoten, Jan Huygen van, 335,
336
Lioba 732, 733 
Lippij n 65, 70 
Lipsius 265
Literarische fantasieen en kritieken
664
Literator R. M. van Goens en zijn
kring, De, 533
Liudger 4 
Livius 297, 358 
Locke 501
Lodensteyn, Jodocus van, 435, 437,
438, 441
Lodewijk, Koning, 569 
Lodewijk XIII 377 
Lodewijk XIV 408, 463
REGISTER	779
Lodewijk de Heilige 110
Lodewijk de Vrome 42 
Lodewijk Napoleon 579, 580 
Lodewycksz., G. M. A. W., 335 
Lof van een blaeuwe scheen 256, 258 
Lof der ghevangenisse 249, 250 
Lof van de mutse 256, 258 
Lof der proza 606
Lof der zee-vaert 259, 389 
Lof der zotheid 213
Loffelt, A. C., 286
Lof-sanck van Bacchus 321 
Lofsanck van Jesus Christus 242, 
309
Lofsang 281
Lofzang op bet ontzet van Leiden 
234
Loghem, Van, 620
Lohengrin-sage 101
Lojaert 69
Longinus 98
Longus413
Loosjes, Adriaan, 560, 564, 565, 
567-569, 609
Loosjes, Cornelis, 510, 511 
Loosjes, P., 509
Loosjes Az., Petrus, 510
Loosjes, Vincent, 620
Loots, Cornelis, 541, 560, 565, 568,
569
Looy, Jacobus van, 298, 716, 737, 
741, 742
Lord Edward Glenhouse 613 
Lorenzo it Magnifico 207 
Lorris, Guillaume de, 104 
Loteling, De, 697
Lotos 753
Loveling, Rosalie, 758 
Loveling, Virginie, 758 
Loyhier ende Malaert 94 
Lucelle 298, 303, 305, 313, 371 
Lucianus 661
Lucifer 59, 72, 402, 403, 405, 406, 
451
Ludus de decein virginibus 75 
Lumey 249
Lummel, Hendrik Jan van, 204 
Lusiade 529
Lust-hof van de wonderlycke ghe-
schiedenissen ende avontueren 
des werelds 334
Lusthof der zielen 340
Lusthof, De Friesche, 314-316 
Lutgart, Leven van Ste, 32, 45, 50 
Luther, Martin, 213, 246, 267 
Luyken, Caspar, 442
Luyken, Jan, 339, 442-446, 464,
466, 582
Luzac, Anna, 576
Lijkkrans voor mijn dochtertje 482 
Lykzang op het graf van Neder-
land 569
Lijkzang over den groten poeet
Joost van den Vondel 418 
Lyna, Dr., 41

Maagdeburg, Mechthild van, 15 
Maan bij Endymion, De, 465 
Maandschrift, Algemeen letterlie-
vend, 619
Maastrichtsche Paaschspel 64 
Maatschappij der Nederl. Letter-
kunde in de XVIIIde eeuw 544 
Macaulay 670
Macharijs 76 
Macpherson 583 
Macropedius 177 
Madoc 152 
Maechden 398
Maechden-plicht, ofte ampt der
jonkvrouwen in eerbaer liefde
aanghewesen 274, 368 
Maeghdeburghs lyckoffer 389 
Macrlant, Jacob van, 6, 12, 39,
46-49, 59, 91, 98, 100, 103, 107,
115-127, 129-133, 150, 185, 438 
Magnifique begraffenisse . . van
Prince Frederick Henderick van
Nassouwe, Liet van de, 203 
Mainartsz., Egbert, 284 
MRjesteit 712, 715 
Majoor Frans 616 
Malade imaginaire 656 
Malegijs 92, 94, 134, 144 
Mande, Hendrik, 28, 29
Mande, Carel van, 79, 221-225,
242, 265, 298
Mansvelt, Graaf van, 317, 339 
Marco 603, 661
Marcus Aurelius 256 
Marees, P. de, 336 
Margadant, S. W. F., 332, 655 
Margaretha van Parma 214, 683 
Maria (Jezus' Moeder) 72, 77 
Maria gheleken bij den throon van
Salomon, Tspel van, 181 
Maria van Bourgondie 113, 133,
166, 507
Maria Stuart (Schiller) 541
Maria Stuart of gemartelde Majes-
teit (Vondel) 401, 452
Maria Theresia 495 
Marialegenden 51-59, 141, 179 
Marianne 473
Mariaspelen 62
Mariken van Nieumeghen 58, 71,
75-77, 134, 172, 177, 178, 687 
Marinisme 326
780
REGISTER
Marino, Giambattista, 325. 326	's Menschen Staatsverwisseling 584
Maris, Jaap, 700	Menschen en bergen 740
Maris, Thijs, 701, 744	Menschen om ons 738
Maris, Willem, 700	Menschwordingh van het Eeuwigh
Marivaux 473	Woort, De, 354
Marie, Cornelis van, 565	Menteur, Le, 422
Marmontel 551	Menuet en de domineespruik, De,
Marnix van St. Aldegonde, Filips	512,513
van, 212, 214, 215, 217, 218,	Merchant of Venice, The, 308
265, 428, 678	Mercurius 226
Marot 216, 220	Merken, Lucretia Wilhelmina van,
Marre, Jan de, 497	507, 508
Mars ende Venus 195	Merlijn 98, 115, 118
Martialis 256, 257	Mesdag, H. W., 700
Martini, Simone, 713	Messchert, Willem, 595
Martinius, Franciscus, 327, 328,376	Messias 518
Martijn, De eerste, 107, 125	Met Christus erft geen mensch dan
Martijn, De tweede, 125	die cerst met hem lijdt 441
Martijn, De derde, 126	Metamorfoze 712
Martijns-zangen 122, 125, 130	Metamorphosen 141, 144
Mary Holles 682	Metamorphosen-vertaling 492
Masker van de wereldt afgetrocken,	Meteren, Emanuel van, 265
Het, 291	Meun, Jean Chopinel de, 105, 106
Maskerade, De, 646	Meyde, Johan van der, 378
Massa-suggestie en tooneeltechnick	Meyer 626, 627, 635
502	Meyer, C. H. Ph., 469
Mathilde 723	Meyer, Dr., 347
Mauriac, Francois, 611	Meyer Jr., Hendrik, 568
Maurik, Justus van, 687, 738	Meyer, Lodewijk, 421-424
Mauritius 471	Meysp-l 288
Maurits, Prins, 215, 222, 262,	Michelangclo 713
284, 317, 322, 364, 388, 389,	Middelburgs overgang 747
496, 565, 600	Mierevelt, Michiel Jansz. van, 408
Mauve, Anton, 700	Mierlo Jr., J. van, 12, 16, 41, 152
Max Havelaar 497, 647, 702, 703, 705	Miller 526
Maximiliaan, Keizer, 208	Milton 568
Maysche morghenstondt 339	Minna von Barnhelm 505, 523
Medea 453	Minnebrieven 703, 704
Meerman, Willem, 333	Minnedichten 328
Meersch, A. van der, 509	Minnen loop, Der, 142, 143
Mei 727-729	Minnepoppen 258
Meisje met de blauwe hoed, Het,	Minne-sang 277
301	Minnesinger 16, 17
Mejonkvrouw de Mauleon 615	Minne-spieghel ter deughden 284
Melibeus 132	Minnestral 733
Melior 101, 102	Minnezuchten 433
Memlinc 78	Miracles de Notre Dame 53
Memmi, Lippo, 713	Misanthrope, Le, 483
Menaechmi 422	Miserere 133
Mendoza, Diego Hurtado de, 456	Miss Sara Sampson 505, 516, 526
Mengeldichten (v. d. Goes) 419	Mithridatcs 671
Mengeldichten (Hoogvliet) 488	Mode, De, 351
Men gelingen in proza en poezy 531,	Moenen 76
535	Mohammed 600
Menne, Karl, 526	Molenaar, De, 304-306
Menniste vryagie 315	Molhem, Giclijs van, 133
Mensch, De, 584	Moliere 141, 183, 308, 366, 457,
Menschelijk leven, Het, 496	471-473, 483, 494, 503, 512, 654,
's Menschen geest 681	656, 728
REGISTER
781
Molinet, Jean, 196 
Moll Flanders 473
Moncrif 526
Moniage Guillaume, Le, 91 
Mont, Pol de, 715, 758, 759 
Montague, Lady, 509 
Montaigne 209, 245, 436 
Montemayor, Jorge de, 413 
Montenay, Georgette de, 368 
Montesquieu 501
Moor, Karl, 629
Moorias Enkoomion 212 
Moorkens vel; vande quade wijven 
183
Moortje 304, 306, 307, 396 
Morgwein 99
Mostaert, Daniel, 375 
Mostellaria 353
Moulin, du, 353
Moulinet, Nicolas de, (ps. Charles 
Sorel) 456
Mouw, J. A. Der, 736 
Moyaert 69
Mozart 533
Much ado about nothing 313 
Mucius Cordus of de verlossing van 
Rome 529
Muelen, Van der, 623
Muelen, Andries van der, 194 
Mbllenhoff, K., 148
Muider Kring 367, 368, 371-376 
Mulder, Lodewijk, 570, 684, 685 
Muller 657
Muller, J. W., 75, 152, 215 
Multatuli (ps. E. Douwes Dekker) 18,
497, 647, 648, 676, 702-705, 722,
723
Multatuli (Over -- door Lod. v. 
Deyssel) 740
Murger 695
Murillo 456
Musch, Jan, 474
Museum, Belgisch, 693, 694 
Museum, Nederlandsch, 694 
Museum, Vaderlandsch, 694 
Musica ecclesiastica 30 
Mussel, A. de, 608, 638, 660 
Muze, De, 595
Muzen, De, 621, 623, 639
Mylady Carlisle 682
Mijn eerste proeven in de poezij 527 
Mijn heer Danielken 135 
Mijn kinderlijke traanen 558 
Mijne Verlustiging 575, 582 
Mijnssen, Frans, 753

Na honderd jaar 599 
Naakte waarheyt, De, 477 
Nacht, 1001, 142
's Nachts doen een blauw gestarde
kleed 315
Naeff, Top, 749
Nagelaten bekentenis, Een, 709 
Nagelaten gedichten 559 
Nalatenschap van den Landjonker,
De, 633
Nanno 677
Napoleon 455, 579, 590 
Napoleon (Schaepman) 687 
Napoleon Bonaparte 682 
Narcissus en de Echo 195 
Narrenschiff 139 
Na-Tachtigers 743 
Nathan 539
Naturen Bloeme, Der, 115, 122,
124, 150
Nederduytsche dightkunde 354 
Nederduytsche Poemata 241 
Nederduytschen Helicon, Den, 242,
243
Nederlandsch Museum 694 
Nederlandsch Tooneel, Het, 708 
Nederlandsch Tooneelverbond 637 
Nederlandsche Geschiedzangen 205 
Nederlandsche historian 364, 377,
378, 421
Nederlandsche kluchtspel van de
14de tot de 18de eeuw, Het, 345 
Nederlandsche legenden 610, 613 
Nederlandsche Mercurius 620 
Nederlandsche romantiek, De, 634 
Nederlandsche Spectator, De, 509,
639, 675
Nederlandsche spellinghe 254 
Nederlandsche Tooneelvereeniging,
De, 753
Neerlands Scott 655 
Netscher, Frans, 718, 737, 738 
Newton 483
Nibelungen 5, 82 
Nibelungenlied 6 
Nicola! 681
Niet-Frankische romans 96-113 
Nieuw proza 742 
Nieuwe Doctrinael, De, 132 
Nieuwe geboort, De, 747
Nieuwe Gids, De, 706, 707, 715,
716, 721-723, 731, 741, 757, 759 
Nieuwe Vaderlandsche letteroefe-
ningen 721
Nieuwen Kuyper, Den, 317 
Nieuwenhuis, Domela, 670 
Nieuwjaarslieden 254
Nieuwland, Pieter, 540, 558-560 
Nievelt, Carel van, 686 
Niewsgierige Aegje, 't, 353
Nil volentibus arduum 347, 421-
424, 460, 485, 489
782
REGISTER
Nivardus 151
Nivelle de la Chaussee 503, 552 
Nivelle de la Chaussee et la Come-
die larmoyante 502, 523 
Noah 405-407
Nog wat lectuur bij het ontbijt en 
de thetafel 563 
Nomsz 509, 540
Noodlot 712, 753
Nood-saeckelick Mal, 't, 328 
Noorden, in omtrekken en taferee-
len, Het, 623
Noot, Jan van der, 209, 225-229, 
249
Noozeman, Jan, 343
Noozeman, Jilles, 343-345 
Notre Dame de Paris 608, 609 
Nouhuys, W. G. van, 714, 717, 718,
753
Nouveau Spectateur francais, Le, 
483
Novalis 534, 608, 746 
Noydekyn 150
Numa oft Amptsweygheringe 251 
Numancia 364
Nut der tegenspoeden, Het, 507 
Nuyts, Pieter, 486 
Nijhoff, Martinus, 135, 675 
Nijhoff, Mr. M., 749 
Nyrop, K., 90
Nijt 72

O Angenietje 315
0, 't ruischen van het ranke riet 755 
Oberge, Eilhart von, 108 
Oberon, Koning, 94 
Ocelli 439
Ochtendschemering 655 
Ockenburgh 328
Odaviana van Romen 118
Ode (Couperus) 714 
Ode aan Napoleon 582 
Odyssee 90, 142, 248, 676 
Odysseus 43, 583, 676 
Oedipe (Corneille) 493 
Oedipe (Voltaire) 552
Oefening kweekt kennis 655, 684,
710
Oestvoren. Jacob van, 138, 139 
Oeuvre, L', 739
Offer des Heeren, Hct, 203 
Officiis, De, 248, 254 
Okeanos 726
Oldenbarnevelt, Johan van, 269, 
280, 386, 580
Olinde en Theodoor 582
Oltmans, J. F., 624-626, 629, 726 
Olijf-Bergh ofte Poema van den
laetsten dagh 224
Olyftack 389
Olympias 226, 227, 249 
Om de mensen 708 
Om de praatjes 708 
Onbestendigheid, De, 525 
Ondergang der eerste wareld, De,
583
Onderscheyt tusschen eon wilde,
en een tamme zangster 374 
Onderwater, Aefgen Jansdr., 259 
Ongelukkige, Do, 714 
Ons Heren Passie 39
Ons Voorgeslacht in zijn dage-
lijksch leven geschilderd 636 
Ontdekt verraad, Hot, 531 
Ontdekte schyndeugd, De, 343 
Ontrouwe voogd, Do, 353 
Ontwikkelingsgang 353, 485 
Onveranderlijke Santhorstsche Ge-
loofsbelijdenis, De, 512, 513 
Onze Voorouders 612 
Oogentroost 324 
Oogstlied 604
Ooievaar, De, 739
Oorspronk van 's Lands ongevallen
419
Op de stad Batavia 497 
Openbaring van Johannes 15 
Opkomst en bloei der Vereenigde
Nederlanden 549
Opperveldt, R., 327 
Oproer to Haarlem 113 
Opzoomer 667 
Opzoomer, Adele, 683 
Oranjes 579
Oratio pro comedia 512 
Orchideeen 711
Ordene de Chevalerie, De 1', 106 
Orcsteia 405
Orewoet 16, 19
Organist van den Dom, De, 678 
Orion 540, 559
Orosman de Kleine 541 
Orpheus 98
Ossian 526, 544, 583
Ostade, Adriaen van, 301, 408, 456 
Otia of ledighe uren 322 
Oudaen, Joachim, 432, 434, 440,
441
Oude, Jan van den, (ps. C. van Nie-
velt) 686
Oude Heer Smits, De, (ps. M. P.
Lindo) 675, 684
Oude romans 665 
Ouderdom, De, 530
Ouderdom, buyten-leven en hof-ge-
dachten op Zorgvliet 271, 282 
Oudere Tijdgenooten 670 
Oudheidkundig Genootschap 637
REGISTER	783
Oudt Bestevaertje met een jong
meysjen, Een, 301
Over kinderpoezie 680
Over lichtende drempels 712 
Over litteratuur 738, 739 
Over Opzoomer 666
Over de reuzen der oude wereld 583 
Overbetuwsche novellen 685 
Overdiep, G. S., 40, 123 
Overdorp, Justus Lodewijk, 558 
Overwinning der Nederlanders bij
Chattam, De, 569 
Overwintering op Nova Zembla
593, 595
Overijsselsche Predikants-dochter, 
De, 563
Overysselsche sangen en dichten 
430,431
Ovidius 141, 144, 150, 220, 223, 
256, 281, 392, 400, 412, 423, 485, 
487
Ovidius Nasoos Feestdagen in Hol-
landsch dicht vertaelt 487 
Owein 45

Paaltjens, Piet, (ps. F. Haver-
schmidt) 653, 656 
Paap, Willeni, 705, 722 
Paaschspelen 62
Paauwenveerke, 't, 685 
Pachthofschilderingen 756 
Paddenburg & Cie 656 
Paffenrode, Johan van, 353 
Palamedes of vermoorde onnosel-
heit 388, 391, 392, 405, 569 
Paleis van Circe, 't, 734 
Palladio 396
Pallieter 162
Palm, J. H. van der, 543, 544, 583, 
591-593
Palmerijn van olijven 303 
Pamela 516
Pampierre werelt ofte wereldsche 
oeffeninge 284, 289 
Pan 730
Pantschatantra 148, 149 
Paoli 512
Papirius of het oproer der vrouwen
binnen Romen 475
Paradijs, Cornelis, (ps. Fred. van
Eeden) 656, 734 
Paris en 1891 688
Paris, Gaston, 53, 90 
Parnassus aan 't I J 443 
Parsifal 144
Parthonopeus van Blois 101 
Parthonopeus en Melior 100 
Parijs (Schaepman) 687
Pascha ofte do Verlossinghe der
kind'ren Israels wt Egypten
383, 391, 400
Paschier de Fijne 333, 436, 687 
Pasiphae 143
Pastor fido 287, 359 
Pastorales 360
Pastorie in den vreemde, Ren, 667,
671
Pathelin 313
Pathodia sacra et profana 320 
Patinier, De, 201 
Paul's ontwaken 734 
Pans, De, (Schaepman) 687 
Pauw, Adrianus, 280 
Pauw, Lijsbeth, 259 
Pauw, Pieter, 253 
Paysan parvenu, Le, 473 
Pegasides Pleyn ende den lusthof
der maeghden 195, 279
Pels, An dries, 422, 423, 489 
Penning, Willem Levinus, 717 
Percevel 98, 100 
Perchevael 121
Perikles 534 
Perk, Betsy, 739
Perk, Jacques Fabrice Herman, 716
723-725, 727, 728, 735, 739 
Perrot do St. Cloud 151, 152 
Pers, Dirck Pieterszoon, 283 
Persephone 724, 735 
Pcrtins, William, 273 
Pescheor, Le Roi, 99
Pestilentie van Katwijk, De, 622 
Peter en Pauwels 400, 405 
Petrarca, Francesco, 106, 141, 144,
163, 207, 226, 227, 232, 242, 306,
358
Petrus Comestor 121 
Phaedra 142 
Phaedrus 149 
Phaidoon 746 
Phaidros 746 
Phantasieen 686 
Pharaoh 400 
Phedre 489, 550 
Philantrope, De, 509 
Philippijn, Mr. Koppelaar 469 
Philips VI 129
Phillis 118 
Phlegeton 234
Physiologic de 1'etudiant 651 
Physiologus 150 
Pickwick-Papers 651
Pierson, A., 597, 660, 665, 666-673,
676, 680, 687
Pieter Langendijk (Meyer) 469 
Pieter Spa's reis naar London 596 
Pietje en Agnietje of do Doos van
Pandora 499
784
REGISTER
Pilgrims Progress 331 
Pinas, Jan, 399
Pindarus 430, 671
Piron 503, 523
Pisan, Christine de, 106 
Plaid, Le, 151, 152 
Plancius, Petrus, 265 
Planques, Josine des, 194 
Plato 207, 661
Platoon 746
Plautus 63, 207, 232, 235, 306,
353, 366, 367, 396, 422 
Pleegzoon, De, 611, 613 
Pleegzuster, De, 595
Pleiade 197, 208, 220, 221, 226,
229, 236, 237, 254, 269 
Plemp 376
Plutarchus 251, 273, 281 
Pluto 233
Poeetische werken 225
Po6sie dramatique, De la, 551 
Poetenoorlog 485
Poetische Spectator, De, 545 
Poezie (da Costa) 598 
Poezie (Hcl. Swarth) 715 
Poezy (Potgieter) 634 
Poezy, De, 584
Poirters, Adriaen, 289-292 
Politieke balladen, referynen 205 
Politieke poezie 599 
Poliziano 207
Poll, K., 348
Polybius 363
Polycarpus 562
Polyxena 287
Poot, Hubert Cornelisz., 419, 464-
468, 480, 501, 506, 515, 596, 631 
Pope 483, 522, 584 
Poppen-passiespel 62
Porcheres, Honorat Laugier de, 237 
Portes, Philippe des, 237, 238 
Portretten van Joost van den
Vondel 679
Post, Elisabeth Maria, 540, 556-
558
Post van den Helikon, De, 540 
Post van den Neder-Rhyn, Dc, 540 
Potgieter, Barent Jansz., 335 
Potgieter, E. J., 465, 539, 565, 591,
611, 613-615, 620-622, 624, 625,
628-635, 639, 642, 647, 650, 653,
655, 662, 663, 665, 676, 677, 680,
693, 706, 714, 717, 726, 736 
Potgieters testament 736
Potter van der Loo, Dirc, 142-144,
269
Praeludien 745
Predigers-Tochter-romans 563 
Prevost 516
Priapeia 258
Prince, F., 753 
Prins, Ary, 743
Prins, Antony Winkler, 655-657,
706,716
Prins, Jacob Winkler, 716, 723 
Prinsen, J. Lzn., J., 1, 229, 234,
295, 308, 332, 398, 499, 699 
Prinsterer, Groen van, 597, 601 
Proeve van hekelschriften 605, 645 
Proeve van taal- en dichtkunde 492 
Proeve eener theorie der Neder-
duitsche poezy 546
Proeven voor het verstand, den
smaak en het hart 545, 546 
Promotie van Huygens, De, 321 
Protestantisme, Het, 203 
Provins, Guist de, 97 
Proza (Couperus) 714 
Proza (v. Looy) 742 
Proza, Het, 606
Psalmen en andere ghesanghen, De
vijf en twintig, 216 
Psalmvertalingen 216 
Pseudo-Turpinus 90 
Psyche 712, 715
Puiterveense helleveeg, of beslikte
Swaantje aan den tap, De, 470 
Punt, Jan, 487, 549, 550, 553, 554 
Puthaek om alle menisten uyt den
put van hare dolinge ... to
trekken 333
Pyramus en Thisbe 141, 196, 299

Quack, H. P. G., 663
Quicken 258
Quincampoix of de windhandelaars
474
Quint Ondaatje 544 
Quos ego 655

Raaphorst, Baronesse van, 455 
Rabelais 213
Racine 483, 489-491, 498, 550, 671 
Radbodus 12
Rademaker 339 
Radewijnsz., Floris, 27 
Rajna, Pio, 90 
Ramee, Pierre la, 255 
Rampzaaligheden der verheffinge
van den huize Medicis 377 
Ramus, Petrus, 255
Rataller Doublet, George, 372, 412 
Rau, Sebaldus F. J., 526, 544, 545 
Reael, Laurens, 375, 392 
Reael, Laurens Jacobsz., 205 
Reboux 657
Recensent ook der Recensenten,
De, 619
REGISTER
785
Recht van den sterkste, Het, 758 
Reddingius, Joannes, 716 
Rederijkers 169-172 
Rederijkers eerherstel 172 
Reefsen, Jakob. - Zie: Revius,
Jacobus.
Reinaert 90, 142, 151, 152, 155, 
158, 693
Reineke Fuchs 158
Reinhart of natuur en godsdienst 
557
Reinoud III 246
Reinout van Montalbaen 94, 134 
Reis van St. Brandaan 43-45, 96 
Reisheuchenis 358
Reis-impressies 713 
Reisontmoetingen van Joachim
Polsbroekerwoud 651, 652 
Reizen 742
Reland (ps. A. v. d. Hoop Jr.) 620 
Rembrandt 262, 263, 284, 288,
301, 391, 408, 432, 456 
Rembrandt (Over - door C. Vos-
maer) 675
Remedium amoris 412 
Renaissance 163-168, 209, 210 
Renaissance-dichters 220 
Renaus de Montauban 83, 91 
Restor du Paon, Le, 83
Reuzen der oude wereld, Over de,
583
Reveil 596, 597, 601, 608, 635 
Reveries 557
Revius, Jacobus, 319, 426, 428-
432, 434, 438
Reynolds, John, 334
Reysgheschrift van de navigation 
der Portugaloysers in Orienten 
335
Rhetorycke ende ghebedenbouck 
van Mher Loys van den Gruyt-
huyse 111
Rhodopis 725
Richardson, Samuel, 505, 507, 
515-517, 519, 522, 524, 543, 562 
Richelieu 280
Ridder met de zwaan 94 
Riedel, F. J., 535, 536 
Rigting en leven 667 
Rinclus, De, 133
Ring van Gyges wedergevonden, 
De, 560
Rivals 684
Robert, Ulysse, 53
Robert Bruce's leerjaren 664 
Robinson Crusoe 557 
Robinsonades 337, 557 
Rochussen 636
Roddrick ende Alphonsus 303, 304
WA LCH
Rodenbach, Albrecht, 757 
Rodenburg, Theodoor, 286-288,
359, 451, 654
Roemers Huys, 't Saligh, 368 
Roggebast, Van, 563 
Roland Holst, A., 749
Roland Holst-van der Schalk, Hen-
riette, 730, 741, 743, 747, 748 
Roman comique 335, 456 
Roman van Limborch 103, 104 
Roman de Renart 151 
Roman de la rose 104, 106, 194 
Roman van Torec 188, 120 
Romance-poezie in Noord-Neder-
land van 1780 tot 1830, De, 526 
Romantiek 628, 636-638 
Romein-Verschoor, Annie, 582 
Rommelsoo 258
Romulus Imperator 149 
Rond den Heerd 757
Ronsard 197, 208, 209, 225, 226,
232, 241, 242, 258, 431
Roode lampje, Het, 734 
Rooien Hannes, 686 
Roomsche rey s 428 
Roorda van Eysinga 705 
Roos van Dekama, De, 611 
Roosje 545
Roovere, Anthonis de, 188, 193 
Rosamunde 635 
Roselijns Oochies 439 
Roskam 257, 258, 393 
Rotgans 449
Rotterdamsche Hermes 477 
Rottestroom, De, 481
Rousseau 503, 507, 511, 515, 522,
524, 526, 527, 534, 557, 704, 748 
Roy Soleil 491
Royal Dutch Theatre at the Hague
541
Royen, Servaes van, 657 
Rubaiyat 746 
Rubben 65, 70 
Rubens 368, 568 
Rue, De la, 376 
Ruhnkenius 507 
Ruisdael, Jacob van, 408 
Ruusbroec 20
Ruygh-bewerp van de redenkave-
ling 255
Ruys, Hilletje, 332
Ruysbroec, Johannes van, 22-29,
427
Ruyter, Herman de, 625
Ruyter, Michiel Adriaansz. de, 420,
568
Rijcke der ghelieven, Het, 24 
Rijks Museum 630 
Rijmbijbel 122, 123
s0
786	REGISTER
Rijmkroniek 104, 236, 255, 363, 
636
Rijmsnoer om en om het jaar 755 
Rynstroom,De, 419, 481 
Rijp en groen 660 
Rijssel, Alanus van 15 
Ryssele, Colyn van, 185, 186, 195,
256, 502, 564
Rijswijck, Theodoor van, 695
Sacramente van der Nyeuwervaert,
Het spel van den, 71 
Saint More, Benoit de, 119 
Salammbb 661
Salige toortsen van ... Alard
Krombalck en ... Tesselschade
Roemer Visschers, De, 373 
Saligh Roemers Huys, 't, 368 
Sallustius 593
Salmoneus 403
Salome 746
Salomo 129
Salomon 402
Sambrix, Felix van, 413
Samson of heilige wraeck 404 
Sancho Panca 596 
Sannazaro, Jacopo, 413 
Santen, Laurens van, 353, 536 
Santhorstsche Geloofsbelijdenis, De
onveranderlijke, 512, 513 
Sappho 726, 746
Sara 71, 75
Sara Burgerhart 508, 515, 517, 
518, 532, 564, 567 
Saracenen 76
Saravia 265
Sassen 5
Savreda, Cervantes de, 281, 303,
305, 364, 413, 472 
Scaecspel, Dat, 53 
Scaliger 239, 240
Scarron 335, 456
Schaapherder, De, 625 
Schaatsenrijder, De, 595 
Schaepman, H. J. A. M., 687 
Schaffelaar, Jan van, 625 
Schagen, J. C. van, 718, 749 
Schalk, Henriette van der. - Zie
Roland Holst-v. d. Schalk, H. 
Schat der Duytscher talen 254 
Schat der geestelycke lofsangen,
Den, 428
Scheepsleven 471
Scheepspraet, ten overlijden van
Prins Maurits 322
Scheffer, De Hoop, 655, 657 
Schele, R. H., 418
Scheltema, C. S. Adama van, 278 
Schepping, De, 683, 709
Schermer, Lucas, 486
Schetsen uit de pastory to Mast-
land 653
Schetsen en verhalen 622 
Schilder-Boeck 221-223 
Schilderkunst 584
Schiller 541, 546, 583, 610, 683,
694
Schimmel, H. J., 624, 681-683 
Schimmelpenninck 569 
Schimmen van schoonheid 714 
Schipbreuk, De, 654 
Schipper, Jacob, 502 
Schlegel 534, 608 
Schonau, Elisabeth van, 15 
Scholten, Prof. J. H., 653, 660,
667, 673
School der poezie 730 
Schoolmeester, De, (ps. G. v. d.
Linde) 654, 656
Schotte, Apollonius, 273 
Schriftuerlick bruylofts reffereyn
391
Schrijverke, Het, 756 
Schuere, Jacob van der, 242 
Schuurman, Anna Maria, 281, 437 
Schweickhardt 578 
Schweickhardt, Catharina, 578, 581 
Schijnheilige vrouw, met de uit-
vaard van Jan Jasperzen, vader
van Saartje Jans, De, 349 
Schynheiligh, De, 367 
Scolastica 127, 130
Scott, Walter, 608-610, 613, 622,
634, 636, 646, 726
Scriverius, Petrus, 242, 440 
Scudery, Mad. de, 516 
Seasons 557
Secundus, Janus, 236, 439 
Seden-sang 277
Seghelijn van Jerusalem 103 
Seghers, Hercules, 408 
Seipgens, Emile, 686 
Sem, Cham en Japhet 541 
Semaine 224
Seneca 239, 246, 248, 287, 356,
357, 364, 392, 397, 420, 449, 451 
Serarius, Petrus, 444 
Serpent, 't, 72
Serrarens, Ed. A., 47, 494 
Serrure, C. P., 694 
Serrurier, C., 493 
Servaes van Royen 657 
Seth 72
Seven Bliscapen van Maria 38, 71,
171
Seven manieren van minne 19 
Sevenste Bliscap, De, 72, 75, 79 
Sevigne, Madame de, 372
REGISTER	787
Shakespeare 94, 313, 326, 359,
398, 420, 449, 474, 522, 552, 583,
607, 670, 673, 723, 740, 742 
"haw 96, 473
Shelley 608, 609, 634, 701, 706, 
722, 735
Sheridan 630, 684
Sidney, Philip, 236, 288, 413 
Silenus Alcibiadis sive Proteus 276 
Silvius, Lambertus, (ps. Lambert
van den Bos) 456 
Simon, Julie, 639
Simons, Adam, 565 
Simons-Mees, Mevr., 754 
Sinjeur Semeyns 682
Sinn'- en Minne-beelden 274--276,
279
Sinnepoppen 258, 368, 373 
Sint Joris 139
Sint Joris (spel) 71
Sint Maarten 74
Sint Nicolaasavond, De, 680
Sint Niklaes gift bestaende uit be-
vallike kodderijen 334 
Sirius en Siderius 732 
Sisiphus 234
Slach van Blangys 113
Slag bij Nieuwpoort, De, 600 
Slag bij Woeringen 104 
Sleeckx, Dominicus, 758
Slot van Loevestein in 1570, Het,
624-626
Smeken 75
Smit, W. A. P., 309, 430, 431 
Smits, Dirk, 481, 482 
Smytegelt, Bernardus, 333 
Snellacrt 694
Snellen van Vollenhoven, S. C., 651 
Snieders, August, 758 
Snikken en Grimlachjes 653 
Snoer der Ontferming, Het, 714 
Snij der van Wissenkerke, Mevr., 753 
Socrates 569, 645
Sofompaneas 400
Somniarijs 119
Sonnetten 745
Sophocles 63, 552, 746
Sorel, Charles, 456
Soudaens Dochterken, Des, 135 
Souterliedekens 216
Spaensche Brabander 259, 286,
287, 295, 304. 306-309, 334. 456 
Spandaw, Hajo, 595 
Spectateur francais. Le nouveau,
483
Spectator, The, 477, 479 
Spectator, Algemcene, 509 
Spectator, Hollandsche, 477--480,
483, 508, 651
Spectator, De Nederlandsche, 509,
675
Spectator, De poetische, 545 
Speculum exemplorum 53 
Speculum historiale 124 
Speenhoff 316
Spektator, De, 677
Spel van Abraham en Sara 71, 75 
Spel van Maria Hoedeken 58, 179 
Spel van Masscheroen 76 
Spel van de rycke man 285 
Spel van Sainct J ooris 75 
Spel van den somer ende van den
winter 70
Spel van St. Trudo, I-let, 178
Spel van de v vroede ende van de
v dwaeze maegden 71, 73, 79,
80, 331
Spel van den winter en van den
zomer 64, 69
Spellinghe, Nederlandsche, 254 
Spex 467
Speyk, Van, 625
Spie, Vosmeer de, 397
Spiegel, Henrick Laurenszoon, 236,
245, 250-255, 284, 285, 357, 363 
Spiegel van het menselijk bedrijf
445
Spiegel der Vaderlandsche koop-
lieden, De, 352, 461, 471, 475 
Spieghel 281
Spieghel der eeuwigher salicheit,
Een, 25
Spieghel Historiael 91, 122, 124,
129
Spieghel der Minnen, Den, 185,
195, 256, 502, 564
Spieghel van den ouden en nieuwen
tydt 279
Spieghel der salicheit van Elcker-
lyc, De, 172
Spilpenning 349, 350 
Spinoza 441, 730, 747 
Spoock to Muyden, 't, 322 
Sproke van Griseldis 141 
St. Bernard 23 
St. Bonaventura 46, 49
St. Franciscus van Assisi 13, 15,
31, 49
St. Hildegaerde 16 
St. Patricius 44, 45
St. Paulusrots, De, 596, 684 
St. Servaes 43 
St. Servatius 42 
St. Victor, Hugo van, 23 
St. Victor, Richard van, 23 
Stabat Mater 33
Stalpaert van der Wielen, Johan-
nes, 368, 426-428
788
REGISTER
Stapel, Claas, 340
Staring, Antoni Chiristiaan Win and,
526, 532, 592, 603-605, 661 
Starrenhemel, De, 584 
Starrenkennis 584
Starter, Jan Jansz., 304, 312-317,
319, 337
Stedestemmen 322
Steek-Boekjen 317
Steele, Richard, 477, 479
Steen, Jan, 139, 301, 348, 408, 642 
Steenbergsche famille, De, 562, 563 
Steendam, Jacob, 497 
Stellwagen, A. W., 711 
Stemmen 745, 746 
Sterne 524, 562, 646, 684 
Sterre 319, 323
Sterrenhemel, De, 535 
Stervenszucht 585 
Stevin, Simon, 265
Stichtelycke rymen om to lesen of
to singen 338, 431
Stichtelijke gedichten (Aagje De-
ken) 514
Stichtelijke gedichten (Jan Luy-
ken) 445
Stiefmoer 349, 350
Stiefvaer 349, 350
Stille bemoediging na de inlijving
van Holland 541 
Stille kracht, De, 712 
Stilling 584
Stilstaanders, De, 631
Stinstra, Johannes, 516 
Stockmans, Madelena, 299 
Stoett, F. A., 379 
Stoische wijsheid 744
Stoke, Melis, 104, 236, 255, 363,
492, 636
Stolker 257
Stomme Ridder 303-305
Storm van's-Gravesande, N. J., 620 
Stout ende Onbescaemt, Esbate-
ment van, 182 
Stove, De, 194
Streuvels, Styn, (ps. F. Lateur) 
757, 759
Struensee 682
Strijdt tegen onverstandt 222, 223 
Strijdt tusschen waerheyt en schyn 
258
Studenten en hun bijloop, De, 650 
Studentenleven 650, 651 
Studententypen 650, 651 
Studien over de Noordnederland-
sche beschaving in de XVIIde
eeuw 665
Studies (v. Eeden) 732
Studies naar het naakt model 738
Stijevoort, Jan van, 188, 189, 191,
192
Styl, Simon, 549, 553, 554, 592 
Styve Piet 345, 347
Subventione pauperum, De, 210 
Sudermann 752
Suetonius 363
Susanna Bronkhorst 564 
Swaanenburg, Willem van, 494 
Swaen, Michiel de, 354 
Swaerveld, Jan van, 238 
Swarth, Helene, 706, 715 
Sweelinck 372
Sweers, Jacob, 320 
Swift 477, 483, 522 
Swildens, J. H., 543
Sijmen sonder soetigheyt 304, 305 
Symposion 746
Tachtigers, De, 721 
Tachtigh-jarige bedenckingen 282 
Tacitus 377
Tafel vanden Kersten ghelove 70 
Tafelspel van Melis Tyssen, Kluch-
tigh, 314
Tagore, Rabindranath, 731 
Taine 710
Tale of a tub 477 
Taling, Ds., 231 
Talma 552 
Talrestis 117
Taming of the Shrew, The, 474 
Tartuffe 348, 471 
Tasso, Torquato, 359, 480, 746 
Tatler, The, 477, 479 
Tauler 23
Teellinck, Willem, 274, 435 
Teems in brant 419 
Tecuwis de Boer 285 
Tegenover het Mysterie 710 
Teisterbant, Von, 577, 578 
Te1emaque 493 
Tengnagel 327, 353 
Teniers 456
Tepelwercken 258
Terentius 63, 216, 221, 306, 307,
396, 512
Terre, La, 739, 740 
Tesselschade 370, 371 
Tevredenheid 593 
Thamar 118 
Theatraal 506 
Theatre libre 753
Theatre oft toonneel, waar in de
onghelucken ... ende tgheluck
. vertoont werden 226 
Theophilus 54, 58, 59
Theorie der schoone kunsten en
wetenschappen 535
REGISTER
789
Thersites 286
Thessalia, Zuydt-Hollandtsche, 417 
Thiers 704
Thirsa of de zege van den gods-
dienst 529
Thomas, Mathilde, 725 
Thomson, James, 557 
Thorbecke 662, 681, 704 
Thyestes 287, 449
Thijm, J. A. Alberdingk, 656, 677-
679, 707, 735, 755
Thijm, Karel J. L. Alberdingk, 738 
Thysius 265
Thysken van den Schilde 136 
Tideman, J., 657
Tieck 516
Tienden van den oogst 717 
Timbre de Cardone 313 
Timmermans, Felix, 162 
Titus Andronicus 449 
Tityus 233
Toen ons kindje glimlachte 732 
Togt van Heemskerk naar Gibral-
tar in 1607, De, 595, 596 
Toison d'or 422
Tollens Czn., Hendrik, 591, 593-
595, 635, 680, 693, 695 
Tolstoi 711
Tom Jones 684
Toms dagboek 717
Tondalus 45
Tonneel der wereldtse rampsalig-
heden 334
Tonnis, Jan, 399, 400
Tony (Antonie Bergmann) 758 
Tooneel, Het, 584
Tooneel, Het Nederlandsch, 708 
Tooneelaanteekeningen 553 
Tooneelschool 637, 666 
Tooneelvereeniging, De Neder-
landsche, 753
Tours, Gregorius van, 41 
Toussaint, A.L.G. -Zie : Bosboom-
Toussaint.
Towerkat, De, 682
Tragoediae constitutione, De, 240 
Trasybulus (ps. C. Busken Huet)
660
Trello, Lucretia van, 324
Treurig einde van de schoone
jonkvrouwe Emma en den rid-
der Adolph, Het, 603 
Treurklacht van Liefd-Bloeyende
288
Treurspel, Het, 583 
Triompheerende standvastigheid
of verijdelde wraakzucht, De,
492
Tristam Shandy 684
Tristan on lsolde 144
Tristi amori 752 
Troades 392
Tromp, Cornelis, 455
Tromp, Maarten Harpertsz., 282 
Troost, Cornelis, 348, 474 
Troubadours 16, 17 
Trou-ringh (Cats) 281
Trou-Ringh voor het jonge Holland
686
Trouwe Batavier 287
Troyes, Chrestien de, 87, 96-98 
Truitje 595
Truwanten 65, 70
Tspel van Maria gheleken bij den
throon van Salomon 181 
Tusschenspelen 746 
Tuyters 258
Twee Bultenaars, De, 603 
Twee Conincskinderen 136 
Twee Tudors, Dc, 681 
Twee-en-dertig woorden of de les
van Kotzebue 562, 563 
Twee-en-tachtigh jaerigh leeven
270, 273, 275, 277, 282
Tweede Kamer en de Staatsbe-
grooting, De, 662
Tweede Martijn, De, 125 
Tweemaandelijksch Tijdschrift 736,
741
Twe-spraack van de Nederduit-
sche letterkunst 254, 255, 266 
Twintigduizend citaten 332 
Twintigste Eeuw, De, 736, 741 
Tydeman, Dr. P. H., 619 
Tijdkrans 755
Tijdstrooni, De, 675

Uges, Dronrijp, 656
Uilenspiegel 135 
Uit den Koran 671
Uit den tijd dat ik nog een lief
vers maakte 570
Uit eigen wil 753
Uit Jezus' openbaar leeven 734 
Uit het leven 743
Uit den tuin van Epicurus 744 
Ukena, Helena, 636 
Ulsen, Mej. van, 622 
Ultrajectina Tempe 327 
Uncle Tom's Cabin 702
Uren, dagen, maanden, jarc•n 530 
Urfe, Honore d', 413, 516 
Utenhove, Jan, 216 
Utenhove, Willem van, 150 
Uter Pendragoen 118 
Uylenbroek 569
Uytspanningen 438 
Uz 543
790
REGISTER
Vaderen, De, 391
Vaderlandsch Museum 694 
Vaderlandsche gezangen 544 
Vaderlandsche legenden 655 
Vaderlandscheletteroefeningen, De,
510, 511, 522, 619, 620, 623, 643 
Valentijn en Nameloos 94, 134 
Valentijn ende Oursson 134 
Valkenburgh, Elisabeth van, 273,
275
Van cort Rozijn 112
Van de koele meren des floods 731 
Van de liefde die vriendschap beet
735
Van de passiellooze lelie 732
Van de schoonheyt 300
Van den lande van oversee 126, 127 
Van den levene ons Heren 12 
Van den vijf vrouden 123 
Van den vii vroeden van binnen
Rome 103, 142
Van der mollen feeste 193
Van een ionc onnosel monickijn 57 
Van God en goden 713 
Van het leven 735 
Van nu noch 181
Van Nu en Straks 757-759
Van Nyeuvont, loosheit ende prac-
tike : hoe sy vrou Lortse ver-
heffen 178
Van ons Heron wonden 123
Van oude menschen 712
Van en over alles en iedereen 713 
Van en over mijzelf en anderen 712,
714
Van Playerwater 181, 182
Van 't kindt van twaelf jaren 135 
Van vyftien, het teekene des doem-
dachs 131
Van Zeger den Curtroysijn 112 
Van vii trapper 25 
Van Zola tot Maeterlinck 740 
Vanden Kerstenen ghelove 24 
Vanden Tempel onser sielen 16 
Vanden vu slote n 25 
Vanneur de ble 433 
Vasantasana 745
Vasari 221, 223
Vechters 376
Vechtzangk 373
Veer, Hendrik de, 664, 686
Veer, Gerrit de, 335
Vega, Lope de, 287, 288, 607 
Veinzende Torquatus, Dc, 420, 453 
Velasquez 456
Velde, J. v. d., 317
Veldeke, Heynric van, 40, 41, 45,
87, 88, 108, 110
Velden, Matthys van der, 304
Velthem, Lodewijk van, 98, 118 
Venne, Adriaan van de, 274 
Venne, J. P. van der, 277 
Ventre de Paris, Le, 706 
Ver Huell, Alexander, 650 
Verbeeldingen 741 
Verdenius, A. A., 131 
Verdraagzaamheid 604 
Vergankelijkheid van het Heelal
en de voortreffelijkheid van bet
verstand, De, 525
Vergeten liedjes 746 
Verghelijckinghe vande verlos-
singhe der kinderen Israels met
de vrijwordinghe der Vereenich-
te Nederlandtsche Provincien
384
Vergile travesti 217
Vergilius 144, 163, 220, 223, 337,
358, 392, 396-398, 413, 486, 507,
678
Verhael van de Reyse by do Hol-
landtsche schepen ghedaen naer
Oost-Indien 335
Verhalen, Karolingsche, 679 
Verhandeling (v. Lennep) 635 
Verhandeling over den Nederl.
versbouw 694
Verhandeling over de verhande-
ling en de verhandelgezelschap-
pen 605, 645
Verheerelyckte schoenlappers of
de gecroonde leersse, De, 354

Verjaerzang voor mijne Kornelia
482
Verjongingskuur, De, 603 
Verliefde ezel, De, 661, 714 
Verliefde Kok, De, 459, 469 
Verloofde Koninksbruidt 422 
Vermakelijke spraakkunst 612 
Vermakelijke vrijage van den kaa-
len Utrechtsen edelman en de
niet hebbende Gelderse jutfer,
De, 472
\rermakelijken avonturier, Dcn,
456-459
Vermeer, Johannes, 408 
Vermeylen, August, 229, 758, 759 
Verpoozingen op letterkundig ge-
hied 650
Verrassing van Hoey in 1495, De,
624
Verriest, Hugo, 757 
Verscheide gedichten 421 
Verscheidenheden meest op letter-
kundig gebied 650
Versteeg 482, 483
Vertoog over de opvoedinge van
een Nederlandsch Regent 537
REGISTER
791
Vertroostinge aen Geeraerdt Vos-
sius, over zijn zoon Dionys 390 
Verveling 743
Verwey, Albert, 18, 657, 688, 717, 
722-724, 735-737, 740, 741 
Verwijs 688
Verzen (Boutens) 745 
Verzen (Gorter) 729, 743 
Verzen (Kloos) 726
Verzen (Leopold) 744
Verzen (Hel. Swarth) 715 
Verzonken grenzen 748
Vida de Lazarillo de Tormes, La,
456
Vida del Escudero Marcos de Obre-
gon 335
Vier Uutersten, De, 195
Vigelie, Esbatement van de, 182 
Vigny, De, 638
Villattes, Jean Henri des, 531, 532 
Villiers de 1'Isle Adam, De, 740 
Vincent, Ysbrand, 485 
Vingherlinc 24
Vise 654
Visscher, Esbatement van den, 182 
Visscher, Anna Roemersdr., 258,
260, 274, 279, 367-369, 371, 372,
412
Visscher, Claes Jansz., 258 
Visscher, Geertruy, 368, 369 
Visscher, Maria Tesselschade, 260,
299,322,327,367-376,389,400,
558
Visscher, Pieter, 368
Visscher, Roemer, 245, 253, 254,
256-260, 284, 357, 367-372 
Vite de'piu eccellenti Pittori 223 
Vives 210
Vizioenen van Hadewych 18 
Vlaamsche dichtoefeningen 755, 
756
Vlaanderen 759
Vlaming, Pieter, 253, 486
Vlerk (ps. B. Gewin) 651, 652 
Vliegend schip, Het, 681 
Vliet, Maria van, 567 
Vliet, J. van der, 321 
Vlooswyck, Cornelis van, 403 
Vloten, Johannes van, 205, 345,
366, 687, 688, 735
Vluchtighe nimph, waer heen so
snel ? 224
Voet, Gijsbert, 437
Vogels van diverse pluimage 675 
Volksalmanak voor Nederl. Katho-
lieken 678, 755
Volkskunst 295, 296
Volkslectuur en volkslied 133-145 
Vollenhove, Johannes, 418, 419
Vollenhoven, S. C. Suellen van, 651 
Voltaire 489, 491, 493, 496, 522,
541, 550, 552, 564
Voncken der liefde Jesu 445 
Vondel, Anna van den, 385, 386 
Vondel, Constantijn van den, 385 
Vondel, Joost van den, 223, 240,
258, 259, 263, 265, 266, 270, 286,
326, 342, 346, 357, 363, 365, 373,
375, 376,382-408, 412, 418-421,
423, 426, 427, 432, 441, 449, 451,
452, 460, 464, 465, 475, 481, 483,
487, 488, 492, 536, 568, 569, 586,
613, 677, 695,754
Vondel (Schaepman) 687 
Vondel Jr., Joost van den, 385 
Vondel, Joost van den, 386 
Vondel, Maria van den, 385 
Vondel, Saartje van den, 390 
Vondel, Willem van den, 385 
Vondel met Roskam en Rommelpot
639
Vondeliana 671 
Vondel's poesy 421 
Vondels vers 736 
Voor eenzamen 557 
Vooreilanden van Amerika 433 
V oorgeborchte, Hot, 678 
Voorhout 321, 325, 327, 328 
Voorne, Albrecht van, 115 
Voort, Isaac van der, 286 
Vooruitgang 605 
Voorzang 656
Vooys, C. G. N. de, 38, 53, 56,
70, 666, 699
Vorstengunst 683 
Vorstenschool 497, 705 
Vos, Dionys, 390 
Vos, Isaak, 353
Vos, Jan, 376, 402, 405, 420, 449-
452, 494
Vos Sr., Jan C. de, 752-754
Vos en Van Korlaar, De, 752, 753 
Vosmaer, Carel, 675, 676, 679, 687,
705, 706, 723, 725
Vosmaer, Jacob, 605, 642, 643, 645 
Vosmeer de Spie 397 
Vossius 240, 376, 396, 399, 404 
Vraye histoire comique de Fran-
cion, La, 456
Vraye narration et apologie des
choses passees au Pays-Bas en
Fan 1566 214
Vredeman, Jacques, 315 
Veese, de, 171
Vriend des Vaderlands, De, 620,
621
Vries, Jan de, 604
Vries, Jeronimo de, 583, 623
I
792	REGISTER
Vries, Simon de, 509
Vrouw in het woud, De, 748 
Vrouwelick cieraet van Sint Agnes
versmaedt 428
Vrouwen uit het Leycestersche tijd-
vak, De, 614
Vrouwen-Peerle, De, 141
Vijf en twintig jaren 599
Vijf en twintig Psalmen en a:.dere
ghesanghen, De, 216 
Vijftig 709
Vynck, Prosper de, 331

Waals, Jacqueline van der, 749 
Waarachtig goed, Het, 584 
Waarheid en Droomen 651 
Wachtbeke, Margriete van, 122 
Wachter! wat is er van den nacht?
599
Wacker van Zon, Petrus de, 539, 
560, 561, 563, 564
Waerachtighe beschrijvinghe van 
de drie seylaegien by Noorden 
335
Wagenaar 580
Walch, J. L., 62, 158, 166, 182, 
353, 399, 469, 478, 502, 506, 544, 
554, 599, 625
Walewein 98, 99, 102, 118
Wallis, A. S. C. (ps. Adele Opzoo-
mer) 683
Wandelende Jood, De, 759
Wap, J. J. F., 620, 677 
Wapene Rogier 132
Warande, De Dietsche, 678, 738 
Ware liefde tot het Vaderland, De,
574
Ware onderwysinge 235 
Ware-nar 366, 367, 396, 639 
Warens, Mad. de, 511 
Warnsinck 620
Was maar een pennelikker, 't, 631 
Wassenhove, Joost van, 167 
Water, Ds. te, 542 
Wederzijds huwelyks bedrog, Het,
471-473
Weerliicke liefden tot Roose-mond, 
De, 237
Weert, Jan de, 132
Wees, Abraham de, 401 
Weeuwtje van Epheze 142, 150 
Weilen, Alex von, 502 
Weissenbruch 700 
Welderen, Graaf van, 476 
Weldoen 595
Wellekens, Jan Baptista, 480, 515 
Wereldt-hatende noodtsaeckelijck 
289
Wereldvrede 712, 715
's Werelts begin, midden, eynde,
besloten in den trouringh met
den proefsteen van denselven 280 
Werf, Pieter Adriaansz. van der,
231
Werken van Vondel, De, 679 
Werther aan Ismeene 526 
Werumeus Buning, Arnold, 687,
749
Werve, Jan van de, 254
Wesel, Dominicus Booth van, 369 
Westerbaen, Jacob, 328, 421 
Westvlaamsch Idiotikon 757 
Wetsteen der Vernuften, Den, 279 
Wevel, Gillis de, 50 
Weyde, Cornelia Lubbertina van
de, 531, 532
Weyden, Rogier van der, 225 
Weyerman, Jacob Campo, 477 
When Daphne did from Phoebus
fly 316
Wieland 516, 525, 529, 544 
Wien Neerlandsch Bloed 593 
Wilde 746
Wildenborch, Heer van den, (Sta-
ring) 605
Wilhelmina (van Pruisen) 519, 549 
Wilhelmus van Nassouwe 202, 214,
215
Wille, J., 533
Willem 152, 155, 158 
Willem van Oranje 91, 195 
Willem, Prins, 249, 364 
Willem de Zwijger 216, 403 
Willem I, Prins, 204, 216, 496, 542,
678, 682
Willem I, Koning, 579, 580, 589-
591,692
Willem II, Prins, 282, 452 
Willem II, Koning, 594 
Willem III, Stadhouder, 408 
Willem III, (Koning van Engeland)
460
Willem III, Koning, 594 
Willem IV, Graaf, 76, 112
Willem IV, Stadhouder, 494, 572 
Willem V 519, 575 
Willem VI 142
Willem de Clerq naar zijn dagboek
670
Willem van Holland 583 
Willem Hups 561 
Willem Leevend 518
Willem van Swaanenburg, een zon-
derling uit het begin der 18e
eeuw 494
Willems, Jan Frans, 623, 693 
Willet, Dr., 614 
Williswinde 711
REGISTER	793
Wiltzangh 389
Winckelmann 532, 606
Winkel, J. te, 110, 286, 337, 353,
400, 404, 485, 699
Winkler Prins, Anthony, 655-657.
706, 716
Winkler Prins, Jacob, 716, 723 
Winter, De, 582
Winter, N. S. van, 507
Wiselius, Samuel, 599, 661 
Wiskunstenaars of 't gcvluchte
juffertje, Dc, 471, 474 
Wissenkerke, Mevr. Snijder van,
753
With, Cornelis de, 417
Witt, Johan (Jan) de, 269, 422, 
580, 612, 682
Witte van Haemstede 609	j 
Witte (van Haemstede), Jacob
Eduard de, 531, 532 
Witte-broot voor de predikanttn
tot Campen om hot Caniper-
steurtgen hequemelyck op to
eeten 333
Woensel, Pietcr van, 537, 538 
Woerden, Machteld van, 112, 363 
Woesthoven, Catharina Rebecca,
576
Woestyne, Karel van de, 759 
Wolf in 't schaepsvel, De, 485, 486 
Wolff, Ds., 508, 514 
Wolff-Bekker, Elizabeth, 348, 506
-522,531,537,544,592,643,665 
Wolff, Maeiken de, 383, 385 
Wonderlij ke avonturen van Zebe-
deus742
Wonderlijke vryagien, De, 454 
Wordsworth 609
Worp, J. A., 179, 281, 286, 353 
Wrake van Ragisel 98 
Wtlegghinghe op de Metamorpho-
ses, D', 223
Wullen, Margareta, 456, 457 
Wijdtloopigh verhael van tgene de
vijf schepen ... door de Straet
Magellana ... wedervaren is 335

Xantippe of her booze wijf des 
filisoofs Socrates beteugeld 475 
Xenophon 207
Xerxes of de Hoogmoe d 714

Yeesten, Die Brabantsche, 129
Yntema 619, 621, 656 
Young 522, 526 
Ysaude 118 
IJsbrand 733 
Ysselsteyn 122
Ystorien Bloeme, Der, 50 
l Jstroom 419, 481

Zaaier, Een, 705
Zaanlantsche Arkadia 417 
Zafnath Plakneah 400 
Zaire 541
Zangen des tijds 631
Zedekunst, dat is wellevenskunste
247, 250, 253
Zedelijke en ernstige gedichten 480 
Zedenzang aan de menschenliefde
bij hot verbranden des Amster-
damschen schouwburgs 511 
Zedeprinten 322 
Zeemagazijn 389 
Zeestraet 323
Zeeus, Jacob, 485, 486 
Zceusche Nachtegael 277, 279 
Zeger van Kortrijk 112 
Zegezang 389
Zeggelen, Van, 596
Zelandus (ps. J. Bellamy) 544 
Zescn, Philipp von, 421
Zeven spelen van de wercken der
bermhertecheyd 284
Zeven weeen van Maria, De, 79 
Zcijde, Mej. van der, 18 
Zieke jongeling, De, 695 
Ziekte der geleerden, De, 584 
Zoet, Jan, 442, 452, 497
Zola, Emile, 706, 707, 739, 740, 758 
Zomerwolken 746
Zen, Petrus do Wacker van, 539,
560, 561, 563, 564
Zondagsrust 743 
Zonde-schuld 431
Zungehin of ondergang der Sinee-
sche heerschapye 405, 406• 
Zuren, Jan van, 186 
Zuvdt-Hollandtsche Thessalia 417 
Zuylekom, Van, 531 
Zuylekom, Maria van, 531, 532 
Zuylen van Nyevelt, Willem, 216,
362
Zwaanridder Helias, De, 134 
Zwakke, Een, 743 
Zijderveld, A., 250, 526
K 2597
)0855011