DE ONTWIKKELINGSGANG 
DER 
NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE
De Ontwikkelingsgang 
DER 
Nederlandsche Letterkunde 
DOOR 
De, J. TE WINKEL. 
TWEEDE DRUK. 
HAARLEM DE ERVEN F. BOHN 
1923
Geschiedenis der 
Nederlandsche Letterkunde 
VAN DE 
Republiek der 
Vereenigde Nederlanden 
DOOR 
De. J. TE WINKEL. 
j 
HAARLEM - DE ERVEN F. BOHN 
1923
INHOUD. 
DERDE TIJDVAK. 
Blz. 
DE BLOEI DER LETTEREN. 1580-1680 . . . . . . . . . . 1 
I Het karakter van Protestantisme en Renaissance 3 
II Onze eerste Latijnsche en Nederlandsche Renaissancedichters 
. . . . . . . . . . . . . . . 20 
III De invloed van Ronsard en zijne Pleiade. . . 42 
IV Karel van Mander en zijn kring . . . . . . . 55 
V De Leidsche woordvoerders der Renaissance . . 70 
VI De strijd voor de Nederlandsche taal . . . . . 85 
VII De Eglentier te Amsterdam onde r leiding van Spie- 
............ ........ ghel en Viisssscchheerr . . . . . . . . . . . . . . 96 
VIII De Eglentier onder Hooft's leiding . . . . . 113 
IX Het classieke treurspel: Hooft en Coster . . . . 126 
X Het herdersspel: Hooft en Rodenburg . . . . 146 
XI De tragi-comedie: Bredero en Starter . . . . . 157 
XII De kluchten en blijspelen : Coster, Bredero, Hooft 167 
XIII Het lied van Bredero, Starter en anderen. . . 184 
XIV ..... ........... Het Minnelied van Hooft 00ft . . . . . . . . . . 204 
XV De Eglentier in bloei en in strijd . . . . . . . 214 
XVI De Duytsche Academie onder Coster's leiding. . 229 
VII De Brabantsche kamer te Amsterdam X . . . . . 247 
XVIII Vondel's leerj aren . . . . . . . . . . . . . . 260 
XIX Arminianen en Gomaristen . . . . . . . . . . 271 
XX Didericus Rafelsz. Camphuysen . . . . . . . . 300 
XXI De dichtkunst in Holland buiten Amsterdam. . 310 
XXII De eerste dichtwerken van Jacob Cats . . . . 327 
XXIII Cats als het hoofd der Zeeuwsche poëten . . 340 
XXIV Constantijn Huygens in zijne ledige uren . . 356 
XXV Hooft's vriendenkring tot 1624 . . . . . . . . 369
VIII 
Blz. 
XXVI Hooft en Huygens, Susanna en Leonora. . 384 
XXVII Verheerlijking van Frederik Hendrik en hekeling 
der Gomaristen . . . . . . . . . . . . . . 395 
XXVIII De Academie en de Doorluchtige School . . 412 
XXIX De muziekkamer van Jan Hermansz. Krul . 425 
XXX Stichting en inwijding van den Amsterdamschen 
Schouwburg . . . . . . . . . . . . . . . . 434 
XXXI Het proza van Hooft. . . . . . . . . . . . . 449 
XXXII De Muiderkring van 1627 tot 1647 . . . . . . 461 
XXXIII Vondel als de dichter van het Catholicisme. 481 
XXXIV De latere dichtwerken van Huygens 502 
XXXV Jacob Westerbaen, navolger van Huygens . . 511 
XXXVI Andere vrienden en navolgers van Huygens 520 
XXXVII Werk en invloed van Cats na 1625. . . . . . 535 
Verbeteringen op het Tweede Deel . . . . . . . . . . . 551
DERDE TIJDVAK. 
DE BLOEI DER LETTEREN. 
1580 1680.
I. 
HET KARAKTER VAN PROTESTANTISME EN RENAISSANCE. 
De derde periode onzer litteratuurgeschiedenis omvat de eerste 
honderd jaar der geschiedenis van de Republiek der Vereenigde 
Nederlanden, haar bloeitijd, dien wij gewoon zijn onze gouden 
eeuw te noemen 1). Zij begint dus met of omstreeks het jaar 1580. 
1) Zie over de geschiedenis dezer periode vooreerst de standaardwerken van 
J. Wagenaar en P. J. Blok en van Robert Fruin de Geschiedenis der staatsinstellingen 
in Nederland tot den val der Republiek, 2e dr. 's-Grav. 1922 en Verspreide 
Geschriften, 's-Grav. 1900-1905, X dln. Verder raadplege men voor 
deze periode vooral nog P. L. Muller, Onze gouden eeuw, Leiden 1896-98, III 
dln. en voor de periode 1584-1623 John. L. Motley, History of the United Netherlands, 
vertaald als Geschiedenis van de Vereenigde Nederlanden, 's -Grav. 
1880-81, V dln. en The Li f e and Death of John of Barneveld, vertaald als Het 
Leven en Sterven van Johan van Oldenbarneveldt, 's -Grav. 1881 II dln. 
Voor de cultuurgeschiedenis is vooral van belang: Amsterdam in de zeventiende 
eeuw, 's -Grav. 1897-1904, III dln., een rijk geïllustreerd prachtwerk, bestaande 
uit verhandelingen van verschillende geleerden, n.l. van D. C. Meijer Jr., „Groei 
en Bloei der stad" ; van G. W. Kernkamp „Regeering en Historie" ; van G. Kalff, 
„Huiselijk en Maatschappelijk leven" ; van H. Brugmans, „Handel en Nij verheid" 
; van D. F. Scheurleer, „Het Muziek-leven" ; van H. C. Rogge, „Het 
Kerkelijk en Godsdienstig Leven"; van A. Bredius, „De Schilderkunst"; van 
A. W. Weissman, „De Bouw- en Beeldhouwkunst" en van G. Kalff, „De Letterkunde 
en het Tooneel". 
Verder zijn nog te raadplegen: Martinus Schoockius, Beschrijving der Vereenigde 
Nederlanden. Belgium Foederatum, Amst. 1652 (ook 1664 en 1671); 
G. D. J. Schotel, Het oud-Hollandsch huisgezin der 17de eeuw, Haarlem 1868 en 
Het Maatschappelijk leven onzer vaderen in de Iade eeuw, Haarlem 1869; N. de 
Roever en G. J. Dozy, Het leven onzer voorouders, Amst. VI dln. ; en verschillende 
reisbeschrijvingen, zooals o.a. van Gotfr. Hegenetius, Itinerarium Frisio- 
Hollandicum, Lugd.-Bat. 1630 en Balth. de Monconys, Journal des voyages, publ. 
par de Liergues, Lyon 1665-66; G. Kalff, Literatuur en Tooneel te Amsterdam 
in de zeventiende eeuw, Haarlem 1895 en A. G. van Hamel Zeventiende-eeuwsche 
opvattingen en theorieën over litteratuur in Nederland, 's -Grav. 1918, waarmee 
te vgl. J. E. Spingarn, Critical Essays of the seventeenth Century, Oxford 1908. 
Voor de bibliographie van dit tijdvak is vooral te verwijzen naar A. M. Ledeboer 
„Alfabetische lijst der boekdrukkers, boekverkoopers en uitgevers in 
Noord-Nederland sedert de uitvinding van de boekdrukkunst tot den aanvang 
der negentiende eeuw", Utrecht 1876, en ook naar diens werk over „Het geslacht 
van Waesberghe", 's-Grav. 1859; naar Max Rooses, Christophe Plantin, 
imprimeur anversois, Anvers 1885, 2 éd. 1897; E. W. Moes en C. P. Burger 
Jr., De Amsterdamsche boekdrukkers en uitgevers in de 16de eeuw, 's -Grav. 1900
4 
Reeds een jaar vroeger was, vooral door de bemoeiingen van Jan 
van Nassau, bij de Unie van Utrecht het tractaat aangenomen, dat, 
na de afscheiding der Zuidelijke gewesten door den val van Antwerpen 
(in 1585), voor de zeven Noordelijke provinciën als een soort van 
grondwet kon worden beschouwd ; en daarop was in 1581 de afzwering 
van Philips II als landsheer gevolgd. Enkele jaren van overgang, 
waarin de Hertog van Anjou in naam als souverein werd erkend 
en de huldiging van Willem van Oranje als graaf van Holland 
en Zeeland slechts door den op hem gepleegden sluipmoord in 1584 
was verijdeld, waarna de Graaf van Leicester zijne kortstondige 
heerschappij had aanvaard, maar spoedig weer had moeten opgeven, 
hadden de vestiging der Republiek nog kunnen uitstellen; maar 
in 1588 was deze een feit geworden, waaraan de Spaansche koning 
niets meer kon veranderen, al stelde hij de erkenning harer onaf hankelijkheid 
nog uit tot 1609, toen hem die bij het Bestand voorloopig 
werd afgedwongen, en tot 1648, toen de Munstersche vrede hem 
verplichtte er ten volle in te berusten. 
Het voorspel en het eerste bedrijf van den tachtigjarigen oorlog, 
waarin Willem van Oranje de hoofdrol had vervuld, was nu met de 
vestiging der Republiek afgespeeld. Maurits en Frederik Hendrik, 
zijne kloeke en bekwame zoons, zouden als eerste staatsdienaren en 
veldheeren der Republiek den tachtigjarigen krijg tot een goed einde 
helpen brengen, terwijl de nieuwgevormde staat, nu niet meer gebukt 
onder monarchaal gezag, zich meer en meer kon ontwikkelen 
-tot eene aristocratisch bestuurde handelsrepubliek, die in de tweede 
:helft van dit tijdvak zelfs, na reeds den grondslag te hebben gelegd 
van hare handelsmacht in de Indiën, met Engeland vermocht 
te wedijveren en daardoor onder de Europeesche staten eene in- 
-vloedrijke plaats kon gaan innemen. De Nederlanders waren vrij 
geworden, zoo vrij als destijds geen ander volk in Europa. Zij waren 
dat niet alleen door hunne onafhankelijkheid van vreemde vorsten, 
maar ook als burgers, die binnen de grenzen der wet konden doen 
en laten, en vooral ook denken, wat zij wilden, al beperkte de politieke 
macht zich dan ook meer en mèer tot de kringen der groothandelaars 
in devoornaamste steden, die daar een, meestalvrijzinnig, 
gezaghebbend patriciaat waren gaan vormen. 
—1915, IV dln. en M. M. Kleerkooper en Van Stockum, De Boekhandel te 
Amsterdam in de 17e eeuw, 's-Grav. 1916. Voor het proza zie men [F. Adama 
van Scheltema] Ned. Letterkunde. Populaire prozaschrijvers der X VIIe en X VIIIe 
eeuw, Amst. 1893.
5 
Die vrijheid hadden zij „dier gekocht met goed en bloed en leven" 
in de bloedige worsteling tegen de schijnbare overmacht der Spaansche 
monarchie, die hunne ingeboren vrijheidszucht door ondragelijke 
dwingelandij als het ware op de proef gesteld en daardoor nog 
aangewakkerd had. De voorzichtige gematigdheid, waarmee een 
bedreven staatsman als Karel V op politiek en materieel gebied 
meestal te werk ging, zou zeker niet tot opstand hebben kunnen 
leiden, indien deze keizer niet vergeten had, dat ook op godsdienstig 
gebied, ja daarop wel vooral, geene tirannie kon worden geduld, 
dat gewetensdwang onverdraaglijker is, dan iedere andere 
dwingelandij. Tot zijne verontschuldiging mag misschien het onzinnig 
optreden van dweepzieke Wederdoopers en andere geestdrijvers 
worden aangevoerd, die in hun dom fantastisch geloof aanleiding 
of voorwendsel vonden om de geordende maatschappij, 
zoo mogelijk, 't onderst boven te keeren. Zonder hun optreden 
zou de Keizer misschien de gehate inquisitie niet zoo krachtig 
hebben bevorderd', als hij deed, want zijne landvoogdes Maria van 
Hongarije althans was als vriendin van Erasmus vrijzinnig van nature, 
zooals de meerderheid onder de ontwikkelden, ook onder den 
adel, en als zelfs niet weinigen onder de geestelijkheid. Maar dat 
ook na het bedwingen van de uitspattingen der geestdrijverij de 
Keizer voortging met zijne kettervervolging, moest wel tot den opstand 
leiden, vooral toen zijn dweepzieke en hier toch al zoo weinig 
beminde zoon daarin onvermurwbaar zijn voorbeeld volgde en, 
om zijn wil door te drijven, hierheen Spaansche soldaten deed overkomen 
onder aanvoering van een man als Alva, met zijn bloedraad 
en tienden penning. 
In de Zuidelijke Nederlanden heeft de Spaansche koning zijn doel 
kunnen bereiken, al was het ook ten koste van de welvaart dier 
eenmaal zoo bloeiende gewesten. De gehoorzaamheid aan den 
vorst werd er hersteld en de ketterij uitgeroeid. Maar in de Noordelijke 
Nederlanden heeft hij juist bevorderd wat hij wenschte tegen 
te gaan: de afhankelijkheid der katholieke bevolking van eene protestantsche 
minderheid, wier energie haar, doch eerst later, tot 
meérderheid zou maken. 
Zoo was dan de Republiek der Vereenigde Nederlanden ten gevolge 
van de vrijheidszucht harer burgerij, die geene vervolging in 
gewetenszaken duldde, een protestantsche staat geworden, en dat 
protestantisme drukte, door het gezag der protestantsche overhe-
6 
den, zijn stempel op de maatschappelijke toestanden en ook op den 
spiegel daarvan, de litteratuur. Daarmee begint ook voor onze 
letterkunde in het Noorden een ,nieuw, een schitterend tijdperk, in 
kleur en karakter geheel verschillend van het weinige, wat er van 
letterkunde nog overbleef in de uitgeputte en verkwezelde Zuidelijke 
gewesten, voor welke het rederijkerstijdvak nog bleef voortduren, 
tot het langzaam en bijna onmerkbaar onder nieuweren invloed 
eenigszins van karakter veranderde, zonder nochtans voor de 
negentiende eeuw in eenig opzicht karakteristiek te worden. In 
vergelijking met de Noordnederlandsche litteratuur is die van de 
Zuidelijke Nederlanden in dit en het volgende tijdperk dan ook 
weinig belangrijk en eigenlijk alleen van beteekenis als bewijs voor 
de vasthoudendheid der Vlamingen en Brabanders aan hunne Ouddietsche 
taal, waarvan in de kringen der ontwikkelden het bestaan 
door de bevordering van het Fransch der Regeering en der Waalsche 
gewesten ernstig werd bedreigd. 
De protestantsche secte, die in de Noordelijke gewesten den boventoon 
voerde, was het Calvinisme. De meer piëtistisch aangelegde 
Doopsgezinden, en de daarbij allengs grootendeels aangesloten 
Sacramentisten, trokken zich, als om boete te doen voor de buitensporigheden 
der Wederdoopers, hunne voorgangers, in bescheiden 
kring en, door hun afkeer van eedzweren en bloedvergieten, ook van 
het staatstooneel terug. De Lutheranen hadden, voornamelijk wegens 
Luther's halsstarrig vasthouden aan de leer van het avondmaal als 
mystiek sacrament, hier veel minder aanhang gevonden dan de volgelingen 
van Calvijn, wiens leerstellingen tegenover het Catholicisme 
consequenter en daarom in menig opzicht radicaler waren 
en bovendien, als van een zelfden (Zwitsersch-) republikeinschen 
geest bezield, in overeenstemming waren met den hier heerschenden 
geest. 
Dat Calvinisme was, op zuiver bijbelschen grondslag, sober, verstandelijk 
en practisch. Verfoeiend als afgoderij en bijgeloof al wat 
niet, liefst letterlijk, in den Bijbel als de door God zelf geopenbaarde 
waarheid te lezen was, hield het zich, wat zijne leer aangaat, bij 
voorkeur bij de wijsgeerige theologie van den meest dogmatischer 
onder de bijbelschrijvers, van Paulus, den prediker der rechtvaardiging 
uit het geloof en der alleenzaligmakende genade Gods 
met de daaraan nauw verbonden leer der praedestinatie en uitverkiezing, 
waarop allengs door den gestrengen Calvinist meer na-
7 
druk werd gelegd dan vele zijner vrijzinnige (of, zooals zij zich noemen, 
„rekkelijker") geloofsgenooten konden verdragen. 
Niettemin bleef het Calvinisme ook op gestrenge zedelijkheid 
aandringen en bestreed daarbij alle uiterlijke werkheiligheid, alzoo 
trouw blijvend aan wat allereerst en allermeest het verzet tegen de 
Kerk van Rome met haar misbruik van de goede werken had veroorzaakt. 
Werktuiglijke vroomheid, zooals het prevelen van een 
krans van Ave-Maria's en Pater-Nosters, achtte de Calvinist geestelooze 
tijdverspilling, in zijn oog des te erger, omdat hij onvermoeide, 
krachtige arbeidzaamheid als eene der meest prijzenswaardige 
deugden beschouwde. Daarom hief hij dan ook alle kloosters 
op, waarin luiaards en doodeters, naar zijne meening, den kostbaren 
tijd verkwistten met het lezen van getijden en het prevelen 
van gebeden, in plaats van werk te verrichten, dat aan de maatschappij 
ten nutte kon komen. Daarbij was ook alle piëtisme 
hem vreemd, indien het hem al niet ergerde als schijnheilig vertoon, 
zooals b.v. de uiterlijke vroomheid der Doopsgezinden door hem 
werd genoemd. Ook van alle mystiek hield hij zich op een afstand, 
en juist het mystiek, ja zelfs magisch, karakter van het getranssubstantiëerde 
misoffer was het, dat hem in de „paapsche mis" 
eene „vervloekte afgoderij" deed zien. Zijne godsdienstoefening bestond 
alleen in gebed, gezang en bijbelverklaring of prediking, waarbij 
de uiterlijke vorm vooral niet meer de aandacht mocht trekken 
dan de inhoud. Wat hij van de oude liturgie nog behouden had, 
mocht dien naam nauwelijks meer dragen. 
Alleen de in den Bijbel vermelde wonderen nam de Calvinist geloovig 
aan, maar het geloof aan andere mirakelen uit vroeger of 
later tijd noemde hij bijgeloof en als zoodanig zooal niet verfoeielijk, 
dan toch voor het minst bespottelijk. Wie de heiligen of de Moedermaagd 
vereerde, deed daarmee in zijn oog te kort aan de Majesteit 
Gods, naast welke niets anders vereerenswaardig was. Ook zag hij 
in iedere vermenschelijking van het goddelijke vergroving van het 
geestelijke, zoo al niet laakbare heiligschennis. In overeenstemming 
met het tweede van de tien geboden van Mozes verwijderde hij dan 
ook kruis, crucifix en alle heiligenbeelden uit de kerken en liet 
hij alle muurschilderingen daarin met witte kalk overdekken. Zijn 
godsdienst wilde er een zijn „in geest en in waarheid", niet een van 
uiterlijk vertoon en oogverblindende praal. Al wat de zinnen kon 
streelen achtte hij gevaarlijk en, in de kerken, onstichtelijk en
8 
verderfelijk, zoodat zelfs orgelbegeleiding bij het kerkgezang voor 
velen uit den booze was. 
Zooals van zelf spreekt, werden ook de naamdagen der heiligen 
door hem niet meer gevierd. Alleen de vroolijke, half-heidensche 
feesten bleven als volksfeesten zijns ondanks nog in zwang, zooals 
de vooravond van St. Jan (24 Juni), St. Maarten (11 Nov.) en St. 
Nicolaas (6 Dec.) en andere feesten als Driekoningen, Palmpaschen 
en Pinkster-drie, maar de strenge Calvinisten, die er een afkeer van 
hadden, moesten ze, als al te geliefd bij het volk, voor kinderen en 
voor den minderen man toelaten. Alleen de Vastenavondviering 
geraakte ten slotte bijna overal in de Republiek in onbruik met de 
Vasten zelf. 
Uit de korte schets, die ik hier van het Calvinisme gaf, kan men 
opmaken, welk een invloed het Protestantisme moest hebben op 
onze kunst in het algemeen en in 't bijzonder ook op onze poëzie, 
en hoe diep daardoor de kloof moest worden, die de letterkunde 
van dit tijdvak scheidde van de daaraan voorafgaande litteratuur. 
Voorzoover de laatste kerkelijk of godsdienstig was geweest, was 
zij voor den protestant grootendeels onstichtelijk en daarom ongenietbaar 
geworden, want het geloof was bij hem nog zoo diep en 
levendig, dat van een objectief waardeeren zelfs geen sprake bij hem 
kon zijn. 
Toch is dezelfde eeuw, waarin de beelden uit de kerken verbannen 
en de muurschilderingen weggewit werden, de glanstijd onzer 
schilderkunst geweest en heeft ook de beeldhouwkunst onze gebouwen 
versierd, ja zelfs in de kerken grootsche grafmonumenten 
gesticht. Die schijnbare tegenstrijdigheid vindt hare verklaring 
slechts voor een gering deel hierin, dat het strenge Calvinisme wel 
overheérschend, maar niet alleenheerschend was, en steeds rekening 
moest houden met de vele Libertijnen of Erasmianen, die hier destijds 
nog hun invloed konden doen gelden. Maar grootendeels is die 
schijnbare tegenstrijdigheid wel hieruit te verklaren, dat de Calvinist, 
als hij niet al te bekrompen van geest was, veel meer dan de 
middeleeuwsche katholiek in de practijk had gedaan, het geestelijke 
en het wereldlijke streng van elkaar onderscheidde, niet alles verfoeide 
wat zuiver wereldsch was en er dan ook niet in slaagde zijne 
rechtzinnige geloofsgenooten van buitensporige kleerenpracht en 
overdadige feestmalen afkeerig te maken. Daarom was voor hem 
ook niet alle beeldende kunst uit den booze; zij was dat alleen, als
9 
zij zich het goddelijke koos tot stof voor hare werkzaamheid; en 
zelfs de bijbelsche geschiedenis mocht, als zuivere geschiedenis opgevat, 
wel worden afgebeeld maar .... niet in de kerk. Zoo mocht 
ook de poëzie wel andere dan gewijde onderwerpen kiezen, als dat 
maar geene schade deed aan het godsdienstig geloof of de goede 
zeden.. 
Deze toegeeflijkheid voor wereldsche kunst, waarvan alleen . de 
zeer eenzijdige niet wilde weten, vond zeker haar oorsprong ook in 
nog een anderen invloed, die aanvankelijk gemeenschappelijk met 
de kerkhervorming op de kunst had gewerkt en aan deze een geheel 
ander, nieuw karakter had gegeven : den invloed der Renaissance 1). 
Ook de wetenschap ondervond dien invloed, evenals de kunst, 
omdat beide zoo nauw aan elkaar verbonden waren in de kringen, 
waar de liefde voor de Oudheid was herleefd. Vandaar dat de in 
1575 gestichte Leidsche hoogeschool tegelijk ten doel had de Kerk 
van protestantsche theologen te voorzien en de maatschappij van 
wetenschappelijke mannen, door de studie der Classieken gevormd. 
Aanvankelijk heeft men dan ook zeker den invloed van de herleving 
der Oudheid niet gevaarlijk geacht voor den godsdienst, zooals 
sommige latere Calvinisten wèl zouden doen, en voor den Nederlandschen 
republikein moest de classieke kunst reeds op zich zelf 
eene zekere aantrekkelijkheid hebben als tijdens haar bloeitijd beoef 
end in de min of meer democratisch geregeerde Grieksche steden, 
zooals het Athene van Pericles in 't bijzonder, en in de Romeinsche 
republiek voor of ten tijde van Cicero. En was ook niet in Italië de 
Renaissance gegroeid in de „comuni" onder leiding der over vorstelij 
ken rijkdom beschikkende groothandelaars? 
Door dien republikeinschen geest treedt dan ook het indivi- 
1 ) Litteratuur over de Renaissance op te geven is een bijna onbegonnen 
werk, daar het aantal daarover geschreven boeken legio is en wel moet zijn, 
omdat de Renaissance eenige eeuwen omvat, zich over geheel Europa heeft 
verbreid en zich niet alleen op het gebied van wetenschap en kunst openbaart, 
maar ook in nauw verband staat met kerk en godsdienst. Daarom verwijs 
ik maar naar enkele werken. nl. Georg Voigt, Die Wiederbelebung des Klass. 
Altertums oden das erste Jahrhundert des Humanismus, Berlin 1859, 3 Aufl. 
1893; Jacob Burckhardt, Die Kultur der Renaissance in Italien, Leipzig 1860, 
II dln. 11 Aufl. 1913; H. E. Moltzer, De invloed der Renaissance op onze letterkunde 
in „Studiën en Schetsen van Ned. Letterkunde, Haarlem 1881, bl. 
1-52; L. Geiger, Renaissance und Huvzanismus in Italien und Deutschland, 
Berlin 1882; Felix Nève, La Renaissance des Lettres et l'essor de l'érudition ancienne 
en Belgique, Louvain 1890; J. A. Symonds, The Renaissance in Italy,. 
London 1875-77, 3 ed. 1912, VII dln.; H. M. R. Leopold, De ontwikkeling van 
het Heidendom in Rome. Rott. 1918, en G. J. Hoogewerff, De Ontwikkeling der Italiaansche 
Renaissance, Zutphen 1922.
10 
dueele bij de classieke kunst in 't oog vallend op den voorgrond, 
tegenover het conventioneel-gemeenschappelijke, waardoor de 
katholieke kunst der rederijkers zich kenmerkte, en keerden de 
burgers der nieuwe republiek aan de Noordzee te eerder den rug 
toe aan de oude rederijkerij, om de aanhangers der Renaissance 
te volgen in hunne beoefening eener meer persoonlijke kunst. 
Met het op den voorgrond treden der persoonlijkheid won, 
evenals bij de protestanten het besef van eigengerechtigheid 
en uitverkorenschap, ook bij de geleerden en kunstenaars der 
Renaissance het bewustzijn hunner eigene voortreffelijkheid veld, 
waarvan zij den bij tijdgenoot en nageslacht verworven roem 
als den besten toetssteen konden beschouwen. Naar zulk een 
roem, dien zij zelf ook gaarne aan hunne vrienden en geestverwanten, 
zelfs onder den zichtbaren vorm van een lauwerkrans, 
aanboden, en dien zij vooral luide uitbazuinden, waar het de geleerden 
en dichters der Oudheid gold, streefden daarom ook de dichters 
en geleerden der herboren Oudheid voor zichzelf, terwijl de 
middeleeuwsche kunstenaars en, na hen, de rederijkers, aan wie 
de Kerk ootmoed als de hoogste deugd had ingeprent en den 
hoogmoed als de hoofdzonde aller hoofdzonden had voorgesteld, 
hun naam slechts zelden opzettelijk aan het nageslacht overleverden 
en niet ongaarne zich verborgen in volstrekte anonymiteit 
of schuil gingen onder eenig pseudoniem. Zoo verbond dus het 
fier bewustzijn van eigen persoonlijkheid den protestantschen 
wedergeborene aan den zelfstandig optredenden zoon der Renaissance. 
Daarbij waren de groote classieke schrijvers, evenals de meeste 
protestanten, vrij van mystiek, verstandelijk, realistisch, en, voor 
zoover zij godsdienstig mochten wezen, ongevaarlijk voor het 
Christendom, omdat toch niemand meer gevaar liep, aan de heidensche 
goden te gaan gelooven. 
Door dat alles heeft de Renaissance althans op de wereldsche 
kunst ten onzent zóó grooten invloed kunnen krijgen, dat men 
deze periode in de geschiedenis onzer letteren wel het tijdvak 
der Renaissance zou mogen noemen. Immers de schitterendste 
onzer kunstenaars, die deze periode tot den bloeitijd van letteren 
en schilderkunst hebben gemaakt, zijn allen min of meer bewonderaars 
van de classieke letterkunde en aanhangers van de Renaissance 
geweest.
11 
Toch was toen die Renaissance allerminst iets nieuws. Wat 
hare aanhangers hier sinds het laatst van de zestiende eeuw weer 
met nieuwe kracht voor haar hebben gedaan, was slechts het 
voortzetten in de Nederlandsche kunstwereld van wat de geleerde 
kunstenaars te voren, eerst in Italië, later in geheel West- 
Europa, hadden begonnen en wat bij den aanvang van de zestiende 
eeuw reeds tot zijn hoogtepunt was geklommen. 
De geestdrift, waarmee al in de veertiende eeuw in Italië mannen 
als Petrarca en Boccaccio begonnen waren, de Oudheid te 
doen herleven, eene geestdrift die in de vijftiende eeuw haar 
toppunt bereikte, was in de zestiende te midden van de godsdiensttwisten 
wel verflauwd, maar in de kringen der geleerden 
had de studie der Oudheid toch ook toen nog bij voortduring 
hare vurige aanhangers gevonden, wier invloed zich langzamerhand, 
vooral in Italië en Frankrijk, ook in ruimer kring had doen 
gevoelen; en sinds in de Nederlanden de eerste bloedige en gevaarvolle 
jaren van den Opstand voorbij waren en, vooral in 
Holland, Utrecht en Zeeland, rust en welvaart terugkeerden, 
kon ook dáár weer de macht der Renaissance zich doen gelden, 
te meer daar in de jeugdige Leidsche hoogeschool voor haar een 
middelpunt was gesticht, vanwaar zij haar licht ook verder over 
het land kon doen uitstralen. 
Dood was de classieke wereld eigenlijk nooit geweest. Het 
Latijn was altijd de taal van kerk en clergie gebleven, en ook 
nadat men was begonnen in de volkstalen te schrijven, hadden 
de mannen der wetenschap zich bij voortduring van het Latijn 
bediend. Z66 weinig was het Latijn toen eene doode taal, dat 
het, als iedere levende taal, onderhevig was geweest aan wijzigingen, 
die aan de latere Ciceronianen aanleiding zouden geven 
het Middellatijn voor eene barbaarsche brabbeltaal te verklaren. 
Ook waren de meeste Latijnsche schrijvers wel altijd de gewone 
lectuur op de scholen gebleven, al werd er ook geen onderscheid 
gemaakt tusschen de schrijvers uit een gouden en een zilveren 
tijdvak, noch tusschen die van de zuivere en die van eene „lagere 
en laagste" latiniteit. Zelden echter genoot men van die oude 
geschriften zooals men van kunstwerken geniet ; liever beschouwde 
men ze als bronnen van wijsheid, waaruit „bloemen" te lezen 
waren, gelijk Vincentius deed in zijn „Speculum" en MAERLANT 
in zijne vertaling daarvan, in die mate zelfs dat ook blijspelen
12 
als van Terentius werden uitgeperst tot een spreukenbundel. 
Alleen wat bij de Ouden in overeenstemming met het Christendom 
was, werd er uit overgenomen, en de rest óf ter zijde gelaten 
óf verchristelijkt door vervorming, verminking of allegorische 
opvatting. De classieke litteratuur in één woord stond 
in dienst van de Kerk, die, ware het mogelijk geweest, alle 
Oude schrijvers tot Christenen zou hebben gemaakt, zooals 
inderdaad met de wijsgeeren Seneca en Boëthius geschiedde en, 
alle chronologie ten spijt, bijna zelfs met Virgilius. Maar al 
mochten de meeste Oude schrijvers dan ook blinde heidenen 
zijn, uit hunne geschriften viel toch wel het een en ander te 
leeren, meende men, omdat ook daarin eene gedeeltelijke, aan 
de bevatting van bepaalde tijden evenredige openbaring der Godheid 
moest gezien worden, zooals Hugo van St. Victor zeide. 
Het was echter alleen de Latijnsche Oudheid, waarmee men 
op die wijze bekend was gebleven : „graeca non leguntur", heette 
het algemeen; en waren er ook enkelen, zooals Anselmus, Abaelardus 
(en zijne Heloïse), Johannes van Salisbury en anderen, 
die Grieksch verstonden, de meeste geleerden kenden de Grieksche 
geschriften, tot het Nieuwe Testament toe, alleen in Latijnsche 
vertaling, en soms zelfs, zooals de werken van Aristoteles, 
nagenoeg uitsluitend door bemiddeling van het Arabisch. Weliswaar 
kwam daarin in de dertiende eeuw eene kleine verbetering 
door de stichting van het • Latijnsch keizerrijk te Byzantium, 
en deed toen ook een minder vervalschte Aristoteles zijne 
intrede in de Westersche hoogescholen; maar het Latijnsch keizerrijk 
had slechts een kortstondig bestaan en deze bekendheid met 
het Grieksch ging dan ook nooit in vertrouwdheid er mee over. 
Had Thomas van Aquino het niet versmaad als leerling neer 
te zitten aan de voeten van Aristoteles den wegbereider van 
Christus in de profane wetenschap, zooals Johannes de Dooper 
dat in geestelijke dingen was geweest —, wanneer de Kerk sprak 
had toch ook Aristoteles moeten zwijgen, terwijl de poëzie der 
Grieken met hare fabelen van valsche goden eenige studie nauwelijks 
waard was geacht. Niet uit Homerus hadden de middeleeuwers 
den Trojaanschen oorlog leeren kennen, maar uit Latijnsche 
prozawerkjes, op naam van Dares Phrygius en Dictys 
Cretensis. Ook de werken der antieke beeldende kunst, hoeveel 
er nog van over mocht zijn, vonden bewondering noch navol-
13 
ging. De Christelijk-Byzantijnsche kunst was . de leermeesteres 
van het Westen, voor daar eene eigene Westersche kunst ontstond; 
doch zelfs deze bleef zooal niet kerkelijk, dan toch Christelijk 
en in de eerste plaats eene dienende kunst. 
Door de Renaissance was dat alles anders geworden. De hoofdbedoeling 
der Renaissancemannen was, de overblijfselen der 
classieke wereld zoo goed mogelijk in onvervalschten toestand 
te leeren kennen, ze van alles te ontdoen .wat de middeleeuwen 
er in gemengd hadden, er het middeleeuwsch vernis af te lichten. 
Met de taal van Rome waren zij begonnen : alleen het Latijn, 
dat de Romeinen zelf geschreven hadden, werd door hen als 
echt erkend ; later zelfs kwam eene richting op, die uitsluitend 
vrede had met het Latijn uit het einde van den Republiektijd 
en in 't bijzonder met het Latijn van Cicero ; doch zoo eng 
wilden anderen, bv. Erasmus, zich in hunne goedkeuring niet 
beperken, ofschoon allen het eens waren in hun afkeer van het 
middeleeuwsch „monnikenlatijn", zooals zij het noemden. Om 
de Oude schrijvers zoo goed mogelijk in den oorspronkelijken vorm 
te leeren kennen zochten zij van overal de oudste handschriften 
bijeen, en daardoor werden tevens allerlei in vergetelheid geraakte 
schrijvers uit de schuilhoeken der kloosterbibliotheken 
van onder de stoflagen weer te voorschijn gebracht, dank zij 
vooral den onvermoeiden speurzin van Poggio Bracciolini en 
zijne vrienden. Zij brachten o. a. de poëzie van Lucretius, de 
meeste blijspelen van Plautus, een groot deel van Tacitus' geschiedboeken, 
de brieven van den jongeren Plinius en het leerboek 
der welsprekendheid van Quintilianus, die zoolang verloren waren 
geweest, opnieuw aan het licht, en ook het werk van Vitruvius, 
die voor de bouwmeesters der Renaissance weldra de groote 
leermeester zou worden. Zoo leerde men de Oude litteratuur 
vollediger kennen en zoo ontstond met de wetenschap der palaeographie 
noodig zelfs om de echte geschriften van opzettelijke 
vervalschingen te onderscheiden toen tegelijk ook de 
letterkundige en taalkundige critiek als belangrijk onderdeel der 
classieke philologie. 
Toen in den loop der vijftiende eeuw ook tal van Byzantijnsche 
geleerden zich over Italië verspreid en daar aan de 
hoogescholen een leerstoel verworven hadden, was ook de studie 
van het Grieksch begonnen en daarmee de Oudheid in haar
14 
geheel tot het voorwerp van onderzoek gemaakt. Van hoe groot 
belang dat voor de ontwikkeling en beschaving van het Westen 
moest worden, kan ieder gevoelen, die weet, dat de Latijnsche 
kunst en wetenschap slechts eene flauwe afschaduwing was van 
de Grieksche, en dat in het wereldrijk van Alexander den Groote 
de Grieksche wetenschap haar toppunt had bereikt door Aristoteles, 
die haar niet alleen langs empirischen weg den rijksten 
inhoud had verschaft, zooals met name in zijne zedekundige en 
zijne natuurhistorische werken, maar ook voor het eerst de ware 
methode had geleerd, volgens welke zij voor het begrip vastgelegd 
moest worden, zooals zonder zijne Logica niet mogelijk zou 
geweest zijn. 
Maar toen die méthode alom had moeten toegepast worden, 
spatte het wereldrijk van Alexander uiteen en, misschien ook 
in verband daarmee, kwam er voor de Aristotelische wetenschap 
een tijd, waarin slechts sprake kon zijn van achteruitgang, ondanks 
het weinige, dat de, begaafdste peripatetici er nog aan 
konden toevoegen. Door haar verval, vooral onder invloed van 
Oostersche fantasterij en mystiek, en later van de theologische 
haarklooverijen der scholastiek en de toenemende mirakelzucht 
bij de kloosterlingen, geraakten de vele inhoudrijke geschriften 
van dezen grootsten aller denkers en onderzoekers ten slotte of 
meerendeels geheel verloren of in handen van fantasten, die ze 
zoo jammerlijk vervalschten, dat zelfs hetgeen men er ook zoo 
nog uit kon leeren, niet in staat bleek tot vruchtbare beoefening 
der wetenschap te leiden. 
Het eerste wat de Renaissance dus te doen kreeg, was de 
methode van dezen wijsgeer terug te vinden, wat zeer bemoeilijkt 
werd door het gezag, dat naast de zijne de beeldrijker en 
daarom voor velen aantrekkelijker geschriften van Plato zich, 
vooral door den invloed der Byzantijnsche geleerden, op de 
leden der Florentijnsche academie wisten te verwerven, zoodat 
zelfs de aanhangers der Renaissance uiteengingen in twee, soms 
elkaar vijandig bestrijdende, scholen van Aristoteles en Plato, 
waarin de middeleeuwsche strijd van nominalisten en realisten 
in meer classieken vorm, maar met even weinig vrucht, werd 
voortgezet. 
Gelukkig evenwel werd die strijd een spoorslag om overal te 
ijveriger naar de verloren gegane Aristotelische geschriften te zoe-
15 
ken, de vervalsching er van te ontdekken en echte en onechte 
te scheiden. Veel er van moest, helaas, nog tot in onzen tijd toe 
verloren blijven, maar wat er van allengs in den oorspronkelijken 
toestand voor den dag werd gebracht, heeft het in elk geval mogelijk 
gemaakt, in de beoefening der wetenschap ten slotte weer 
bij Aristoteles aan te sluiten en dus aanvankelijk de sinds zoovele 
eeuwen verloren kennis te herwinnen en later (vooral door 
toedoen van den Engelschen wijsgeer Baco van Verulam) in zijn 
geest en volgens zijne empirische methode die kennis uit te breiden, 
al kwam men daardoor niet zelden tot geheel andere uitkomsten, 
dan Aristoteles zelf, zooals b.v. in de 17de eeuw op astronomisch, 
gedurende de 18de eeuw op chemisch gebied. 
Zoo was dan de Grieksche wetenschap weer herboren evenals 
de Grieksche letterkunde in haar geheel. En niet alleen de classieke 
letteren hadden in hooge mate de belangstelling gewekt, ook de 
beeldende kunst der Ouden ; en zoowel geschriften als kunstvoorwerpen 
en ruïnen van bouwwerken waren het welkom materiaal 
geworden, waarmee men in zijne verbeelding de in puin gevallen 
Oude wereld weer opbouwde, nog geïdealiseerd door de macht 
der bewondering, die de Renaissancemannen in vervoering bracht. 
Maar die Oude wereld was Heidensch geweest, en naarmate 
men haar meer leerde kennen, naar die mate moest ook de 
tegenstelling tot het Middeleeuwsch Christendom meer in het 
oog vallen, en moest het duidelijk worden, welk eene geheel 
andere wereldbeschouwing de Christenleeraars hadden gepredikt, 
in overeenstemming met den geest der Semietisch-Oostersche 
Evangeliën. In den Italiaan herleefde, met het bewustzijn 
van de grootheid zijner voorouders, die juist in den heidenschen 
tijd zoo heerlijk had geschitterd en de wereld had veroverd, 
ook de liefde voor hetgeen aan dat voorgeslacht dierbaar 
en heilig was geweest. Als goden konden de helden der 
oude mythologie wel niet meer herleven, maar als symbolen 
van al wat in het leven belangwekkend was verrezen zij weer 
als uit den doode. 
En welk eene wereld was het geweest, waarover de Olympische 
goden geheerscht hadden ! Eene zonnige wereld van zinbegoochelende 
kleurenpracht, eene wereld van zinnelijk schoon 
en onbezorgden levenslust, van menschelijke fierheid en heroïsche 
levenskracht. Wat was daarbij vergeleken de Christen-
16 
wereld, bevolkt met uitgeteerde, zich zelf kastijdende monniken, 
met kloosterzusters, „zoo bleek en afgevast" gebeden prevelend 
met neergeslagen oog ! Vreemd was het wel niet, dat de Heilige 
Antonius een zoo ' geliefd motief voor de schilders werd : het 
Christendom, zich zelfs met het crucifix maar ternauwernood 
beschermend tegen ' de verleidelijke bekoorlijkheden der heidensche 
wereld. Voor de Ouden, dat begon men meer en meer in 
te zien, was het leven op aarde het hoogste : de armste daglooner, 
zoolang hij nog maar het levenslicht aanschouwde, was duizendmaal 
gelukkiger dan de bloedelooze schimmen, die rondwaarden 
in het somber koninkrijk van Hades, door de rivier der 
vergetelheid van de menschenwereld gescheiden. Voor den Christen 
daarentegen was deze aarde een land der vreemdelingschap, 
een tranendal en tegelijk een oord der verschrikking, waarin 
de duivel rondging als een brullende leeuw, tot verslinden gereed. 
Het koninkrijk van Christus was niet van deze wereld, het 
leven zijner getrouwen een pelgrimstocht naar de eeuwigheid. 
Geen Lethestroom, maar een louterend Vagevuur scheidde de 
onsterfelijke menschenziel van de zondige wereld des vleesches, 
en eerst na de loutering zou zij in het ware vaderland aankomen, 
het huis des Vaders met zijn vele woningen, het verblijf 
van rust en vrede, van heiligheid en eeuwige zaligheid. 
Zoo stonden Oudheid en Middeleeuwen tegen elkaar over 
als lach en ernst, als levensblijheid en wereldverachting, als 
verlustiging in het tegenwoordige en hoop op het toekomende, 
als vertrouwen op het zinnelijk waarneembare en geloof in het 
onzienlijke, als bewondering van de realiteit en dweperij met 
de idee. Werd door het Christendom kruisiging des vleesches, 
minachting van het stoffelijke gepredikt, de Oudheid leerde de 
schoonheid van het menschelijk lichaam bewonderen. Was voor 
den Middeleeuwschen Christen het vergankelijke alleen symbool 
van het eeuwige, voor de Oudheid was niet het zinnebeeld 
het hoogste, maar het concrete beeld, de vorm niet als belichaming 
der gedachte, maar als vorm zonder meer. Was het vreemd, 
dat menig beeldend kunstenaar, aan wien op eens de vormenweelde 
der Oudheid zich in de rijkste verscheidenheid openbaarde, 
daartoe zich met al de macht zijner levenskrachtige natuur aangetrokken 
gevoelde ? Daar vond hij de onomhulde waarheid, 
.zich gevend zooals zij was, en niet meer op te maken of te raden
17 
uit de zinnebeeldige omkleeding. Daar vond hij, zij het ook aan 
de oppervlakte der dingen, een steunpunt voor zijn voet, zonder 
dat hij behoefde af te dalen in den bodemloozen afgrond der 
mystiek. Daar gaf hem de schoone werkelijkheid wat zelfs de 
rijkste verbeelding der Middeleeuwen met al hare fantastische 
schepselen nooit voldoende in beeld had kunnen brengen. 
Welk eene ontdekking ook was het voor den man van wetenschap, 
toen hij, zooals Ludovicus Vives, het type van den geleerden 
humanist, begreep, dat gedurende de Middeleeuwen geene 
enkele wetenschap, behalve de theologie, het een stap verder 
had gebracht, dan zij reeds , in de Oudheid gekomen was ; dat 
de Nieuwe Wereld van de Oudheid niet alleen alles had geleerd, 
maar nog veel meer leeren kon; dat de wereldwijsheid der 
Ouden, reusachtig vooral in Aristoteles, den grootsten wijsgeer, 
die er ooit had geleefd, aantrekkelijk-poëtisch in den goddelijken 
Plato, een schitterend licht was bij de duisternis der spitsvondige 
Middeleeuwsche scholastiek! 
Bij studie en bewondering bleef het niet. Al spoedig kwam 
het tot navolging zooals onstuimige vereering die steeds uitlokt, 
in tegenstelling tot de opzettelijke moderniseering, waaraan de 
Middeleeuwen zich ten aanzien van de toen bekende Oudheid 
hadden schuldig gemaakt. Daardoor openbaarde de Renaissance 
zich eerder op het gebied van bouw- en beeldhouwkunst 
dan bij de schilders, die hunne classieke voorbeelden niet voor 
het grijpen hadden en den Renaissancegeest van de beeldhouwers 
moesten leeren. Gelukkig bepaalde men zich niet tot copiëeren 
alleen. De Oudheid werd nog slechts bestudeerd, niet ten 
volle gekend : in menig opzicht verstaan wij de classieken nu beter 
dan de geleerdste Renaissancemannen. Zoo kon dan ook veel 
worden voortgebracht als nabootsing der classieken, wat in ons 
oog sterk afwijkt van het wezenlijk antieke, veel ook, waarin 
vermengd was wat wij nu als christelijk en heidensch onderscheiden 
of wat alleen in vorm antiek, maar in wezen modern was; 
veel eindelijk wat het bewijs leverde, hoe groote geleerden en 
kunstenaars de schatten der Oudheid wel gretig in zich hadden 
opgenomen, maar ze ook zelfstandig hadden verwerkt, zoodat er 
eene nieuwe kunst en wetenschap was ontstaan, wel onder den 
invloed der Oudheid, maar toch nieuw. 
Het was de geleerde kunst van Filippo Brunelleschi en Leon 
TE WINKEL III. 2
18 
Battista Alberti, van Donatello en Luca della Robbia, die met 
zoovele andere kunstenaars en geleerden het Florence van den 
kunstlievenden Cosimo de' Medici tot een schitterend middelpunt 
der Renaissance hebben gemaakt ; en wat later de niet 
minder geleerde kunst van Andrea del Verrocchio te Florence 
en Venetië en Cosimo Tura, hof schilder van den ridderlijken 
hertog Borso d'Este te Ferrara, van Andrea Mantegna, te Padua 
leerling van Francesco Squarzione en te Mantua gunsteling van 
hertog Giovan Francesco Gonzaga en diens kunstlievende echtgenoote 
Isabella d'Este, van den penningsnijder Emiliano Orfini 
en den beeldhouwer Mino da Fiesole, beide te Rome, van de schilders 
Sandro Botticelli en Domenico Ghirlandaio en nog weer 
iets later van Leonardo da Vinci en Michel Angelo Buonarotti, 
van Tiziano Vecelli en Raf cello Santi, van Andrea del Sarto en 
Giulio Romano, van Antonio da Correggio en Benvenuto Cellini. 
Het was de artistieke wetenschap van Leonardo Bruni van Arezzo 
en Poggio Bracciolini, van Francesco Filelfo en Lorenzo Valla, 
van Aeneas Silvius Piccolomini en Flavio Biondo, van Marsilio 
Ficino en zijn leerling Lorenzo il Magnifico, van Angelo Poliziano 
en Ermolao Barbaro, van Jacopo Sannazaro en Pico van Mirandola, 
van Pietro Bembo en Agostino Nifo en, ook buiten 
Italië, van Johann Reuchlin en Johann von Dalberg, van Conrades 
Celtes en Philippus Melanchthon, van Alexander Hegius 
en Rodolphus Agricola, van Desiderius Erasmus en Thomas 
Morus, van Luiz Vives en Garcilasso de la Vega, van Jacques 
Lefèvre (Faber) van Estaples en Julius Caesar Scaliger, van 
Robert Estienne (Stephanus) en Jean Dorat (Auratus). 
Zij waren het, die kunst en wetenschap van de kerk emancipeerden, 
gedeeltelijk zelfs in de Kerk tot heerschappij brachten 
door den steun van geleerde en vooral kunstlievende pausen, 
als Nicolaas V, den stichter der Vaticaansche bibliotheek, Pius 
II (Aeneas Silvius) en Sixtus IV in de vijftiende, Julius II en 
Leo X (Giovanni de' Medici) in de zestiende eeuw. 
De Renaissance heeft eerst waarlijk kunst en wetenschap vrij 
gemaakt. In zooverre gaan Hervorming en Renaissance hand 
aan hand. Aan haar toch (aan Laurentius Valla) dankte de 
Hervorming het bewijs voor de onechtheid der Pseudo-Isidorische 
decretalen, aan haar (aan Erasmus) de eerste nauwkeurige 
Latijnsche vertaling van het Grieksche Nieuwe Testament.
19 
Kenmerkend voor den geest der protestantsche geleerden bij 
het begin der zeventiende eeuw was het, dat Hugo de Groot den 
aanvang van den nieuwen tijd dagteekende van het optreden 
van Luther, als den grootgin kerkhervormer, en van Erasmus, 
als het groote licht der herboren kunst en wetenschap. Wat 
daaraan voorafging, beschouwde hij, en zeer velen met hem, als 
eerre „barbarica aetas", een barbaarsch en duister tijdvak, dat 
soms minachtend als „medium aevum" of, sedert het laatst van 
de zeventiende en vooral in de achttiende eeuw, als „middeleeuwen" 
werd aangeduid, om te kennen te geven, dat daarin 
de loop der beschaving door meer dan tien eeuwen was afgebroken 
midden tusschen den met Luther en Erasmus aangebroken 
tijd, dien men zelf zoo gelukkig was te beleven en den Romeinschen 
keizertijd, waarin de classieke talen nog levende volkstalen 
waren en onverbasterd werden geschreven, en het oorspronkelijke 
Christendom nog niet door dat van Rome was vervalscht. 
l) 
Zoo hadden dan Renaissance en Kerkhervorming samengewerkt 
om het oude verduisterde licht opnieuw op den kandelaar 
te plaatsen. Toch zou die samenwerking van beide nooit innig 
worden, ja, zelfs heeft het niet lang kunnen duren, of beide 
moesten hunne eigen wegen bewandelen, menigmaal zelfs met 
elkaar in botsing geraken : want ook het Protestantisme, vooral 
in den vorm van Calvinisme en Puritanisme, bleef tegen alles 
wat wereldsch was gekant. Het had zich wel van Rome, maar 
niet van het Christendom, los gemaakt, en al mocht het ook 
niet vervallen tot de uitersten eener monnikenaskese, het predikte 
toch ook de ijdelheid van al het ondermaansche en het 
verdetfelijke der heidensche wereldsgezindheid, waardoor de 
Renaissance zich zoo dikwijls kenmerkte. Sinds de Oudheid herleefd 
was, waren de grenslijnen tusschen het geestelijke en het 
wereldsche scherper getrokken, en tot op onzen tijd toe zouden 
de mannen van beide richtingen naast elkaar, vaak zelfs tegenover 
elkaar in kunst en wetenschap optreden. Zelfs heeft zich 
het gestrenge Protestantisme soms nog vijandiger aan het herleefde 
heidendom getoond dan de Katholieke kerk, die, tot op 
het eind van de achttiende eeuw, ten minste de kunst der Renais- 
1) Zie daarover Herman Kampinga, De opvattingen over onze vad. geschiedenis 
bij de Holl. historici der XVI en XVII eeuw, 's -Grav. 1917, bl. 178-195.
20 
sance heeft toegelaten, ja zelfs in bescherming genomen, indien 
de kunstenaars voor hun persoon slechts getrouwe zonen der 
Kerk bleven. En zij waren daar zelfs geliefd en geëerd, wanneer 
zij, zooals sinds den aanvang der zeventiende eeuw in de Zuidelijke 
Nederlanden Rubens en zijne leerlingen deden, een deel van hunne 
vruchtbare werkzaamheid wijdden aan het versieren van kerken 
met Madonna's, heiligenbeelden en tafereelen uit de gewijde 
of kerkelijke historie, naar het voorbeeld der groote Renaissanceschilders 
te Rome en elders in het aan de Renaissance nog zoolang 
trouw gebleven Italië. 
II. 
ONZE EERSTE LATIJNSCHE EN NEDERLANDSCHE RENAISSANCEDICHTERS. 
Dat de Renaissance eerst zoo laat invloed heeft geoefend op 
de Nederlandsche letteren, behoeft wel geene bevreemding te 
wekken : want al hadden de vaders der Renaissance, Petrarca en 
Boccaccio, het ook niet geminacht door hunne poëzie en hun 
proza in de volkstaal de ontwikkeling der toen nog jeugdige 
Italiaansche letterkunde te bevorderen, de bewondering der 
latere Renaissancemannen voor het classieke Latijn was te groot, 
om nog plaats te laten voor eene evengroote liefde tot de volkstaal, 
zelfs tot die hunner eigene landgenooten. Latijn en Grieksch 
waren in hun oog de volmaakte talen, de eenige, die waard waren 
het voertuig van verheven, artistieke gedachten of wetenschappelijke 
redeneering te zijn. De taal der classieken was voor hen de 
eenige ware taal : elke andere was onbeholpen en onbeschaafd, 
alleen geschikt voor het lagere volk en den dagelijkschen omgang. 
Gedichten in andere talen dan Grieksch en Latijn waren, 
naar hunne schatting, geene echte voortbrengselen der kunst, 
want ieder kon ze maken ; voor het schrijven van Latijnsche gedichten 
daarentegen was studie en beschaving eene onverbiddelijke 
voorwaarde, en eerst wie aan die voorwaarde had voldaan, 
kwam in aanmerking om mee te mogen dingen naar den 
lauwerkrans der kunst. Zelfs de beeldende kunstenaars konden 
het zonder kennis van de classieke talen, zonder kennis van het 
Latijn althans, niet meer stellen. Alle groote Italiaansche schil-
21 
ders waren destijds dan ook te gelijk in meerdere of mindere mate 
geleerden, zooals de geleerden alle in meerdere of mindere mate 
kunstenaars waren. 
De kunst der Renaissance is in haar wezen eene aristocratische 
kunst, gekweekt aan de hoogescholen, maar vooral aan 
de hoven der vorsten en in de paleizen der geldkoningen, die 
zelf met hunne vrouwen en dochters als dilettanten mede op 
het gebied van kunst en wetenschap hunne krachten beproefden. 
De minachting voor de volkstaal in Italië (doch daar nog 
het minst), maar vooral in Frankrijk, Engeland, Duitschland 
en de Nederlanden, maakte dus scheiding tusschen de kunstwereld 
en het volk, terwijl daarentegen de algemeene bewondering 
voor de taal van Latium aan de Renaissancekunst in kor 
ten tijd een internationaal karakter gaf. Voor de kunst bestond 
geene nationaliteit meer. De kunstenaar vond in ieder land zijne 
geestverwanten. Zoo werd hij wereldburger, althans in de wereldrepubliek 
van letteren en kunst. 
Evenals elders ging het ook in de Nederlanden. De geleerden, 
de fijnbeschaafden en letterkundig ontwikkelden keerden zich 
hooghartig af van de litteratuur in de volkstaal, om te wedijveren 
met geheel Europa of zij zich roem konden verwerven 
tot ver buiten de enge grenzen van hun land. Velen onder ons 
zijn daarin uitnemend geslaagd : Agricola, Hegius en Erasmus, 
de groote zon te Rotterdam verrezen en te Bazel ondergegaan, 
vooral; maar naast hen zijn in de zestiende eeuw ook nog vele 
andere Nederlanders te noemen, die onder de woordkunstenaars 
hunner dagen eene eervolle plaats innamen, zoodat men voor 
dien tijd en ook nog voor veel lateren tijd zou kunnen spreken 
van eene dubbele Nederlandsche litteratuur : ééne in het Latijn 
en ééne in de Volkstaal. Met de eerste kunnen wij ons hier 
natuurlijk niet in bijzonderheden bezighouden, omdat zij eigenlijk 
een onderdeel van de groote internationale letterkunde uitmaakt, 
maar geheel mogen wij er toch niet van zwijgen, omdat 
zij ten deele ook het voorbeeld is geworden voor de Nederlandsche 
letteren der zeventiende eeuw 1). 
1) Levensberichten en beoordeeling van de Noord- en Zuidnederlandsche 
Latijnsche dichters kan men vinden bij Paquot, Mémoires pour servir d l'histoire 
littéraire, Louvain 1765-70, III dln. en bij F. Hofman Peerlkamp, 
Liber de vita, doctrina et facultate Nederlandorum, qui carmina latina composuerunt, 
Brux. 1822, 2 ed. Harlemi 1838.
22 
In de Zuidelijke Nederlanden, die te Leuven reeds lang eene 
eigene hoogeschool bezaten 1), was des ondanks de Renaissance 
niet spoedig in eere gekomen; maar toen op aandringen van 
Erasmus en door de bemoeiïngen van mannen als Martinius Dorpius 
vooral en door den geldelijken steun van een ontwikkeld 
Maecenas als Gillis Busleyden in 1518 aan die hoogeschool het 
„Collegium Trilingue" was gesticht, 'von de Renaissance ook 
daar meer en meer veld, terwijl in de Noordelijke Nederlanden 
de humanisten der fraterscholen reeds den weg voor haar hadden 
gebaand. 
Ter zelfder tijd dat aan het hof van den geleerden en kunstlievenden 
bisschop van Utrecht, Philips van Bourgondië, de 
humanistische oudheidkenner Gerardus Noviomagus (Geldenhauer') 
den toon aangaf, kon Amsterdam bogen op Erasmus' 
vriend Nicolaus Cannius, den bestierder van het Ursulinenklooster, 
op den priester Alardus, die zich o. a. naam maakte met zijn lofzang, 
aangeheven ter eere van Karel V, toen deze in 1531 de 
Heilige Stede had bezocht, en op zijn rector Johannes Sartorius, 
den leermeester van meer geleerden dan er helden uit het Trojaansche 
paard te voorschijn kwamen. Te Delft leefde Cornelius 
Musius, geleerd beoefenaar der Aristotelische wijsbegeerte en 
,dichter van stichtelijke liederen en leerdichten, later gevallen 
als slachtoffer der wreedheid van den geuzenadmiraal Lumey, 
,omstreeks denzelfden tijd, waarin de grijze Naardensche rector 
Lambertus Hortensius 3) van Montfoort bezweek onder de ellende, 
die hij bij den moord van Naarden door de Spanjaarden had 
moeten aanschouwen. 's-Gravenhage kon er zich op verheffen, 
,den beroemdste aller Latijnsche dichters hier te lande te hebben 
voortgebracht, den jong gestorven Janus Secundus 4), kunstenaar 
met graveerstift, beitel en penseel, maar vooral geliefd als dichter 
1) Voor de Leuvensche hoogeschool zie men Félix Nève, Mémoire historique 
'et litt. sur le college des Trois Langues à l'université de Louvain (in Memoires 
{couronnés, publiés par 1'Acad. royale de Belgique, XXVIII 1856). 
2) Voor Geldenhauer zie J. Prinsen J.Lz., Gerardus Geldenhauer Noviomagus, 
's-Grav. 1898, die ook Collectanea van hem uitgaf, Amst. 1901. 
3) Voor Hortensius zie men G. Mees, Lambertus Hortensius van Montfoort 
als geschiedschrijver, Utrecht 1836. Zijn geschrift „Over de opkomst en den ondergang 
van Naarden" is uitg. door Peerlkamp en A. Perk, Amst. 1866. 
4) De Basia van Janus Secundus, die eerst na zijn dood gedrukt zijn in 1539 
en later herhaaldelijk, werden te Berlijn in 1899 door G. Ellinger nog eens weer 
herdrukt en zijn ook meermalen in het Nederlandsch vertaald, o.a. door A. W. 
Engelen, Gron. 1830, en het laatst door J. H. Scheltema, Het boek der kusjes 
van Janus Secundus, Leiden 1902.
23 
en als zoodanig onsterfelijk door zijn keurig en elegant gestijlde 
kleine minnedichtj es, zijne „Basic", die menigeen later tot navolging, 
velen ook tot vertaling hebben uitgelokt. Alkmaar had in 
zijn rector Petrus Nannius, die later te Leuven hoogleeraar werd, 
zijn classieken dichter, zooals Hoorn in den medicus Hadrianus 
Junius 1), die zich niet alleen door een „Philippeis" op het huwelijk 
van Philips II en Maria Tudor en door zijne „emblemata" 
en „aenigmata" bekend maakte, maar vooral ook door zijn archaeologisch 
prozawerk „Batavia". Als gewestgenoot van hem trad met 
twee boeken elegieën, eclogen en epigrammen Adrianus Schorelius 
op, de dorpsgenoot, misschien broeder, van den bekenden schilder 
JAN VAN SCHOORL, die niet alleen een goed schutter en musicus 
was, maar ook, naar het getuigenis van Van Mander, een „poët 
of rethorisijn, die veel fraey spelen van sinne, batementen, refereynen 
en liedekens heeft gemaect" 2). Voor Zeeland is opmerkzaam te 
maken op Nicolaus de Conflita (of Kromvliet) van Reimerswaal, 
die reeds in verzen van 1549 den ondergang zijner stad voorspelde; 
en te Utrecht werd Gulielmus Canterus geboren, die, eerst te 
Leuven, daarna te Parijs ingewijd in de kennis der Oudheid, zich 
als Latijnsch lierdichter ook buitenslands reeds een goeden naam 
had verworven toen hij, nog geen drie-en-dertig jaar oud, te Leuven 
overleed. 
In de Zuidelijke Nederlanden maakten te Leuven zich als 
dichters o.a. bekend Nicolaus Grudius en Cornelius Gemma, 
de zoon van een ook zelf als humanist beroemden Fries. Mechelen 
had zijn Franciscaner prior Levinus Brechtanus en den dichter 
van liefdeselegieën, bijschriften en brieven Hadrianus Marius. 
Antwerpen bracht den geleerden graecus Petrus Aegidius voort 
en den dichter der „Libri V Brabantiados" (1562) Melchior Barlaeus, 
oom van den later nog beroemder Caspar van Baerle. 
Brussel mocht zich verheffen op Aegidius Periander en Gent 
1) Hadrianus maakte zich, behalve door zijne dicht- en geschiedwerken 
ook nog verdienstelijk door zijn veelgebruikten Nomenclator. Omnium rerum 
propria nomina variis linguis explicata indicans, Antv. 1567: eene naar de 
woordbeteekenissen in rubrieken gerangschikte lijst van Latijnsche woorden 
met hunne vertaling in Grieksch, Hoogduitsch, Nederlandsch, Fransch, Italiaansch 
en Spaansch, en opgedragen aan Philips Willem, den oudsten zoon van 
Willem van Oranje. Voor hem zie men verder P. Scheltema, Diatribe in Hadriani 
Junii vitam, ingenium, familiam, merita literaria, Amst. 1836. . 
2) Zie Karel van Mander, Schilderboeck 1604, fol. 234a-236b en verder ook 
G. J. Hoogewerff in „Onze Eeuw" 1915 en H. E. van Gelder, Nieuws over Jan 
van Scorel in „Oud Holland XXXVI (1918) bl. 177-182.
24 
op den geleerden Laevinius Torrentius, die daar geboren werd, 
terwijl Carolus Utenhovius, daar in 1536 geboren, vooral als dichter 
van Latijnsche epigrammata, epitaphia en epithalamia geprezen 
werd en bij zijn verblijf te Parijs de brug vormde waarmee Johannes 
Auratus verbonden werd met zijn daar toen ook vertoevenden 
stadgenoot LUCAS DE HEERE, den eersten Nederlandschen dichter 
uit de nieuwere Fransche Renaissanceschool. Type van den geleerden 
kunstenaar was ook de schilder Dominicus Lampsonius 
van Brugge, die 23 door Hieronymus Cock gegraveerde portretten 
van Nederlandsche schilders voorzag van hen kenmerkende Latijnsche 
epigrammen 1), van welke Karel van Mander er 19, in 
Nederlandsche verzen vertaald, in zijn „Schilderboeck" opnam. 
Verder kon Brugge zich nog beroemen op den theoloog-humanist 
Georgius Cassander of van Cadsand 2), Nieuwpoort op Jacobus 
Marchantius, Aalst op Cornelius Scribonius, Belle op Franciscus 
Thorius, enz. enz. 
Op welk gebied van poëzie deze humanisten ook mochten 
werken, op geen enkel hebben zij zooveel invloed geoefend als 
op dat der dramatische dichtkunst, die ook in hunne scholen bloeien 
kon, omdat de leerlingen er toen reeds, evenals ook nu nog, het 
grootste vermaak in vonden als tooneelspelers op te treden 3). 
Meestal hadden zij daartoe op het eind van ieder semester gelegenheid. 
De rectoren namen bij die vertooning gewoonlijk de leiding 
op zich en de jeugdige acteurs hadden het voorrecht te mogen 
spelen voor een uitgelezen geletterd publiek, dat alleen in staat 
was van het spel te genieten, want uitsluitend Latijnsche stukken 
werden vertoond. De Latijnsche litteratuur echter is arm aan 
drama's : behalve tien (eigenlijk negen) tragedies van Seneca en zes 
comedies van Terentius heeft men alleen blijspelen van Plautus, 
die voor een deel te weinig stichtelijk geacht werden om door 
schoolknapen vertoond te mogen worden, vooral niet in scholen, 
waar wel het zuiver Latijn der Renaissancemannen, maar niet 
1) Gedrukt als Pictorum aliquot celebrium Germaniae in f erioris efffig iigei8es cum 
Dom. Lampsonii elogii8, Antv. 1572. 
2) Voor Cassander zie men: J. M. Assink Calkoen, Georgii Cassandri vita, 
Amst. 1859. 
3) Voor het schooldrama zie men Otto Francke, Terenz und die lateinische 
Schulcomoedie in Deutschland, Weimar 1877, en G. D. J. Schotel, TZlburgsche 
Avondstonden, Amst. 1850, bl. 217 —232. Een rijk materiaal leverde daarvoor 
ook J. A. Worp, Geschiedenis van het Drama en van het Tooneel in Nederland, 
I, Gron. 1904, bl. 193-232.
25 
hunne wereldbeschouwing ingang gevonden had. Dat kleine 
repertoire kon nog worden uitgebreid door vertalingen der Grieksche 
treurspelen van Sophocles en Euripides, zooals men er vele aan 
Georgius Ratallerus van Leeuwarden en één de Iphigenia van 
Euripides aan Erasmus zelf te danken had; maar men wenschte 
er meer, en vooral ook wenschte men stukken met minder heidenschen 
inhoud, stukken, die, in classieken vorm, dezelfde bijbelsche 
onderwerpen behandelden als door de rederijkers in de landstaal 
voor het volk werden vertoond. 
Het eerste Latijnsche schooldrama, dat, op het voorbeeld van 
vroeger in Italië en Duitschland geschrevene, hier te lande het 
licht zag, was de „Grisellis" van den Gentenaar Eligius Eucharius 
of Eloy Houckaert (geb. 1474 1544), dat in 1511 te Parijs werd 
gedrukt en het volgende jaar werd vertoond. Het behandelde 
de bekende en ook reeds in het Nederlandsch vertoonde geschiedenis, 
die Petrarca in het Latijn uit Boccaccio's Decamerone had 
vertaald. Latere schooldrama's behandelden, indien zij niet van 
zuiver comischen aard waren, bij voorkeur bijbelsche onderwerpen 
in de taal van Terentius en ook in diens trant, ofschoon dikwijls 
met invoering van koren naar het voorbeeld van Seneca. 
Zoo werd dan in 1535 te Amsterdam met een (in 1538 te Antwerpen 
ook gedrukt) Latijnsch treurspel de geschiedenis van 
Jozef vertoond, gedramatiseerd door den Amsterdamschen rector 
Cornelius Crocus 1) ( 1550), evenals, in 1544, ook door den rector 
der Hieronymusschool te Utrecht, Georgius Macropedius of George 
van Langveldt 2) (geb. 1475 t 1558) van Gemert, van wien wij 
twaalf Latijnsche tooneelstukken over hebben, waaronder ook een 
spel van „Adamus" (1552), een mysteriespel in classieken vorm, 
dat met Adam's val aanvangt en met de aankondiging van Jezus' 
geboorte door den engel Gabriël besloten wordt. Een derde ,,Josephus" 
behoort tot de zes stukken, die van den Haarlemschen 
1) Voor Crocus zie men J. F. M. Sterek, Onder Amsterdamsche Humanisten 
in „Het Boek", Maart 1917, en ook J. H. Rossing, Het Tooneel IV (1918), 
bl. 10-14. 
2) Voor Macropedius zie men Daniël Jacoby, Georg Macropedius, Ein Beitrag 
zur Literaturgeschichte des sechszehnten Jahrhs., Berlin 1886 en J. Hartelust, 
De dictione Georgii Macropedii, Utrecht 1902, waar ook zijn Petriscus 
is herdrukt. Zijne Rebelles en Aluta werden herdrukt door Joh. Bolte, Latein. 
Litteraturdenkm?iler des XV und XVI Jahrhunderts, Berlin 1891. Voor de 
Hecastus zie Karl Goedeke, Every-Man, Homulus und Hekastus, Hann. 1865.
26 
rector Cornelius Schonaeus 1) van Gouda (geb. 1540 t 1611) in 
1595, lang nadat ze door hem gedicht waren, gezamenlijk onder 
-den door hem afgekeurden titel „Terentius Christianus" het licht 
magen. De vijf andere heeten : Naaman, Tobaeus, Nehemias, Saulus 
-en Juditha ; zij maken echter niet meer dan een derde gedeelte uit 
^van Schonaeus' dramatische werken. Naast den „Tobaeus" van 
Schonaeus had men ook den „Tobias" van Cornelius Laurimannus 
(geb. 1520 t 1573), die Macropedius in 1552 als rector der Hieronymusschool 
te Utrecht opvolgde en ook de geschiedenis van 
Isther en Thamar dramatiseerde, evenals den „Exodus sive transitus 
Maris rubri". Ruth was in 1533 tot heldin van een schooldrama 
gekozen door Jacobus Zovitius (geb. 1511) van Dreischor 
:in Zeeland, die eerst te Hoogstraten, vervolgens te Breda rector 
der Latijnsche school was en later (1539) in zijn „Ovis perdita" 
eene der gelijkenissen van Jezus dramatiseerde, zooals ook reeds 
:in 1529 de Hagenaar Guilielmus Gnapheus of Willem Claesz de 
Volder (geb. 1493 j 1568) gedaan had met zijn „Acolastus" of 
Verloren Zoon, die in 1585 reeds een 47sten druk beleefde 2). Het- 
,zelfde onderwerp werd ook voor zijn „Asotus" gekozen door Macropedius, 
die eene andere parabel in zijn „Lazarus mendicus" (1541) 
behandelde en in zijn „Jesus Scholasticus" den twaalfjarigen 
Jezus als leeraar in den tempel deed optreden. Maar Macropedius, 
die reeds in zijne ernstige stukken korte vroolijke tooneeltjes 
:inlaschte, maakte ook eigenlijke blijspelen in den trant van Plautus 
en Terentius, van welke hij alleen afweek door ook in de comedies, 
evenals in de ernstige stukken, ieder bedrijf, behalve het laatste, 
.met een koor in lyrische versmaat te besluiten. Zulke blijspelen 
. zijn zijn „Aluta", zijn „Petriscus", zijn „Bassarus", zijn „Andrisca", 
"van inhoud aan „Moorkensvel" verwant, en zijn „Rebelles", dat 
1) Voor Schonaeus zie men A. H. Garrer, Schonaeus. Bijdrage tot de geschiedenis 
der Latijnsche school te Haarlem, Haarlem 1889. Zijn Vitulus is in 1616 als 
Hamburgsch Vastenavondspel in Nederduitsche vertaling uitgegeven en herdrukt 
door Joh. Bolte en W. Seelmann, Niederdeutsche Schauspiele cilterer Zeit, 
Norden—Leipzig 1895, p. 23-60, en ook in het Nederlandsch vertaald als 
Cluchte van een Boer, die in een Cal f svel benaeyt was. Zijn Dyscoli is in 1641 
in vertaling van Pieter Godewyck uitg. als Wittebroods-kinderen o f bedorve 
jongelingen. Zijn Cunae, niet vertaald, maar wat den inhoud betreft nagevolgd 
in de Klucht van de Qua Grieten van 1644, is in 1907 nog eens bij J. Clausen 
te Amsterdam uitgegeven. 
2) Voor Gnapheus zie men H. Roodhuyzen Jr., Het leven van Guilhelmus 
Gnapheus, Amst. 1858 en Reusch, Gnapheus, der erste Rector des Elbinger Gymnasiums, 
Elbing 1868 en 1877. Zijn Acolastus werd herdrukt door Joh. Bolte 
in Latein. Litteraturdenkmr ler des X V und XVI Jahrhunderts, Berlin 1891.
27 
in de schoolwereld zelf speelt. Met zijn „Hecastus" gaf hij in 1539 een 
half vermakelijken, half ernstigen spiegel van den mensch, die 
zich aan de wereldsche genietingen overgeeft, zonder te denken 
aan het heil zijner ziel. De „Miles Christianus" (1565) van Laurimannus 
is eveneens eene stichtelijke moralisatie in dramatischer 
vorm. De Gentenaar Laevinus Pontanus behandelde in zijn „Moscholatria" 
in 1559 den dans om het gouden kalf met dialogen 
in hexameters, waardoor hij dus van Terentius afweek. 
Wat inhoud en godsdienstige strekking betreft, wijken deze 
schooldrama's nog wel niet zoover af van de rederijkersstukken, 
waarvan zij in de classieke kringen de pendanten kunnen genoemd 
worden, maar door hunne taal en dramatische samenstelling 
hielpen zij den schakel vormen tusschen het rederijkerstooneel 
en het latere treur- en blijspel der Nederlandsche Renaissancedichters, 
die zich uit hunne jeugd deze stukken konden herinneren 
en in hun verder leven nog vele dergelijke zagen verschijnen en 
vertoonen, ook door onze eerste philologen, zooals Daniel Heinsius 
en Hugo Grotius, gedicht. 
Zoo kozen de mannen der Renaissance dan voor hun poëtischen 
arbeid de Latijnsche taal als de ware taal der poëzie. Het „odi 
profanum vulgus et arceo" van Horatius was hunne lijfspreuk. 
Het was hun dan ook niet altijd in dank afgenomen, wanneer 
zij het volk de voordeelen der classieke beschaving deelachtig 
hadden willen maken. Van de heidensche mythen, zelfs in den 
bekoorlijken vorm waarin Ovidius ze gebracht had, was door dat 
„prof anum vulgus" eenvoudig gezegd, „dat het al loghenen waren 
en niet weerdi te lesen", toen er onder de voorstanders der Renaissance 
iemand was opgestaan, die het de moeite waard had 
geacht het volk er in vertaling mee bekend te maken, namelijk 
de geleerde Brusselsche predikant JOHANNES FLORIANVS 1) (geb. 
te Antwerpen 1522), wiens prozavertaling van de „Metamorphoses" 
van Ovidius in 1552 verscheen. Eerst vijf en twintig jaar later, 
toen de vertaler zelf reeds (in 1585) na de bezetting van Brussel 
door de Spanjaarden als ketter verdronken was, werd er eene 
1) Voor Florianus zie men Ph. Blommaert, De Ned. Schryvers van Gent, 
Gent 1861, bl. 158-161. Florianus heeft slechts weinig oorspronkelijks geschreven, 
doch wel veel vertaald, niet alleen in het Nederlandsch, maar ook 
in het Latijn en in het Fransch. Zoo gaf b.v. Plantijn in 1566 van hem 
eene Fransche vertaling in het licht van het volksboek van Reinaert. Zie daarover 
Leon. Willems, Reinaerdiana VII, in Versl. en Mededeel. van de Kon. 
Vlaamsche Academie, Gent 1922, bl. 1211-1233.
28 
nieuwe uitgave van bezorgd ; doch toen werd de afkeer allengs 
overwonnen en konden nog zeven andere uitgaven, grootendeels 
in den loop der zeventiende eeuw, koopers en lezers vinden. 
Van minder beteekenis waren de „Excellente figueren ghesneden 
uyten uppersten Poëte Ovidius", of 174 houtsneden met 
achtregelige bijschriften, in 1557 aan de Metamorphosen ontleend 
door den Gentschen edelman GUILLIAUME BORLUYT 1), pensionaris 
van Damme, maar als aanhanger van den Opstand eerst 
gevangen gezet en daarna in 1582 uit Vlaanderen verbannen. 
Een anderen vertaler vond Ovidius in CORNELIS VAN GHISTELE 2), 
die wel rederijker en lid der Antwerpsche kamer „De Goudsbloem" 
was, maar toch met zijn uitvoerig gedicht in elegische verzen, 
„Iphigeniae immolationis libri duo" (van 1554), en zijn gedicht 
in Latijnsche hexameters bij de troonsbeklimming van Philips 
II in het volgende jaar er aanspraak op kon maken, onder de geleerde 
dichters meegeteld te worden. Wilde men daaruit de gevolgtrekking 
maken, dat zijne meermalen herdrukte vertaling der 
„Heroides" van Ovidius (in 1553) met enkele antwoorden van 
Aulus Sabinus, en die van Ovidius' „Ars Amandi", beide in strophen 
van vijftien versregels, alle schoonheden der bevallig-geestige 
poëzie van Ovidius wel voldoende in het Brabantsch zouden weergeven, 
dan zou de kennismaking met die vertalingen op eene 
teleurstelling moeten uitloopen. Eensdeels geeft de vertaler slechts 
den hoofdinhoud der zinnen weer, zonder zich veel om de fijnheid 
van dictie of de geestigheid van het tusschen de regels doorschijnende 
te bekommeren, anderdeels heeft strophenvorm en rijm 
tot verwatering door inlassching van verzwakkende tusschenvoegsels 
geleid ; maar des ondanks kan men van deze vertalingen 
zeggen, dat zij de eerste waren, die het voor den Latijn-onkundige 
mogelijk maakten, eenig begrip te krijgen van den inhoud der 
Ovidiaansche poëzie. Indien de vertaling der „Ars Amandi" ons 
nog minder voldoet, dan die van de „Heroides", dan is het omdat 
de wulpsche toon, dien Ovidius daarin aanslaat, den vertaler tot 
opzettelijke besnoeiïng dwong, wilde hij over de classieken, die hij 
zoo gaarne wilde populariseeren, niet een storm van verontwaardiging 
doen opgaan. Toch heeft hij door zijne uitlatingen van de 
1) Voor Borluyt zie men Ph. Blommaert, De Ned. Schryvers van Gent, Gent 
1861, bl. 30-39. 
2) De bibliographie der vele dichtwerken van Cornelis van Ghistele vindt 
men in Bibliotheca Belgica, 0 10-33, 69.
29 
meest zedenkwetsende gedeelten niet kunnen verhoeden, dat in 
1570 zijn werk op den Index werd geplaatst en dat wij er nu alleen 
een lateren druk (van 1581) van kennen, die misschien ook nog 
onder de schaar der censoren heeft geleden. 
Voorzichtig moest de vertaler ook nu en dan zijn, toen hij later 
(in 1569) de „Satirae" van Horatius overbracht, lang nadat hij 
(in 1555) eene volledige vertaling der „Comoediae" van Terentius, 
en (in 1556) der „Aeneis" van Virgilius had voltooid. Aan geestdrift 
voor de classieken, werklust en vaardigheid met de pen 
ontbrak het VAN GHISTELE dus geenszins; maar wie in staat was 
zooveel te vertalen, kon natuurlijk niet altijd er naar streven, zoo 
nauwgezet het oorspronkelijke weer te geven, als wij dat nu van 
den vertaler eischen, te minder nog omdat hij het zich er niet 
gemakkelijker mee maakte door vast te houden aan den rijmvorm 
der rederijkers, want ook weer zijne „Aeneis" werd vertaald in 
zijne geliefkoosde strophen van vijftien verzen (rijmschema: 
ababb-cbccdcddee). Aan de mogelijkheid om ook in het Nederlandsch 
hexameters te maken werd toen misschien nog niet eens gedacht, 
ofschoon het niet lang meer zou duren, of ook de voordeelen der 
invoering van classieke versmaten werden overwogen, nadat 
(in 1573) in Frankrijk Jacques de la Taille daarover een tractaat 
had geschreven en Jean Antoine de Baïf dat in zijne psalmvertaling 
had beproefd ; maar VAN GHISTELE had toch ook toen wel reeds tot 
het inzicht kunnen komen, dat aan den geweldigen stroomvan statige 
hexameters beter paar aan paar rijmende versregels beantwoordden, 
dan de strophenvorm van het referein (zij het ook zonder stokregel), 
indien hij zich had willen losmaken van den versvorm zijner dagen. 
Van paar aan paar rijmende versregels bediende hij zich daarentegen 
wèl bij zijne vertaling der tooneelwerken, waarmee hij zoowel 
de oude tragedie als de oude comedie in het Nederlandsch bekend 
maakte, misschien zelfs ten tooneele bracht. Zeer merkwaardig 
is het, dat hij op zijne Terentiusvertaling eene, nu uiterst zeldzaam 
geworden, vertaling van Sophocles' „Antigone", maar naar het 
Latijn bewerkt, liet volgen, die in 1556 bij Simon Cock te Antwerpen 
werd gedrukt 1). In de voorrede daarvan zegt hij : „Want U Eersame 
1 ) „Eene Tragedie, ghenaemt Antigone, bescreven eerst in Griecxsche door 
den gheleerden Poeet Sophocles ende daerna in t Latine overgheset ende nu in 
onser Duytscher talen Rhetorikelijck ghetranslateert door Cornelis van Ghistele. 
(Antw. 1556)" werd met eene inleiding op nieuw uitg. door J. Grietens, Antw. 
-'s-Grav. 1922.
30 
Lesere, in dit voorleden jaer Terencius Comedien in onser duytscher 
talen ghejont zijn te lesen, waerinne ghi mereken ende aenschouwen 
mocht, ghelijc in eenen spieghel, het leven ende manieren 
van jonghers ende ouders aengaende den ghemeynen persoonen, 
So wort u nu ooc geoffereert in onser ghemeynder spraken te lesen 
den styl ende die manieren van der Tragedien, waerinne ghy sien 
ende bevroeden mocht het leven, regement ende strafheyt van 
groote personagien, als van Keysers, Coninghen, Princen ende 
Heeren ons leerende, hoe men een ghemeynte regeren ende 
in vrede houden sal, ende die veranderinge haers rijcx door quade 
ordinancien, statuyten ende rechten, sodat die fortuyne ooc so 
wel met groote heeren, als met ghemeyne persoonen wonderlic 
draeyende ende veranderende is, alsoot noch daghelycx in diveersche 
landen is ghebuerende". Dat Sophocles een heidensch 
poëet was, moge niemand, zegt hij, weerhouden dit werk te lezen, 
want hij gelooft „niet, datter yemant soe hertneckich van natueren 
zijn mach, hi en sal, als hi dit met indachticheyd leest, beruert 
ende beweecht in zijn herte worden, voelende dat dye wreetheyt 
ende tyrannie int Corte ende in 't langhe altoos gestraft wort". 
Sophocles heeft met zijne „Antigone", volgens hem, willen leeren, 
„dat eyghen obstinatie ende groote hoocheyt der princen den landen 
ende der ghemeynten een groote bederf f enisse is, dwelc ", durft 
hij er bij voegen, „hedensdaechs noch blikelijc is". De vertaler 
heeft dus blijkbaar Sophocles' bedoeling met zijn stuk uitgedrukt 
gezien in de uiteenzetting van Haemon (bl. 55-57 in Grietens' 
uitgave) en daarbij ook aan zijn eigen tijd gedacht. 
VAN GHISTELE's vertaling dezer tragedie houdt zich niet angstvallig 
aan de woorden van het origineel en is ook dikwijls meer 
omschrijving dan vertaling, maar eenvoudiger van taal en vrijer 
van rhetoricale opsiersels, dan andere werken van hem. Ook de 
versvorm is dat en de rederijkerskunst vertoont zich bij de paar 
aan paar rijmende versregels alleen nu en dan door binnenrijm. 
Zelfs de koren zijn in paar aan paar rijmende versregels overgebracht 
en de inhoud der strophen wordt verdeeld over „drie oude 
mannen van Thebe", die ze ons in dialoogvorm doen hooren, zoodat 
het lyrisch element geheel uit het stuk verdwenen is. 
Wij mogen dat betreuren, zooals alles wat ook verder nog van 
onzen hedendaagschen vertaaltrant der classieken afwijkt, toch 
zou het onbillijk, ja zelfs belachelijk zijn, daarom met minachting
31 
neer te zien op een dichter, die het eerst bij ons smaak en moed 
genoeg bezat om zijn landgenooten het genieten van eene Grieksche 
tragedie, een meesterstuk van Sophocles, in eigen taal mogelijk 
te maken, en die blijkens het groot aantal herdrukken, dat de, 
meeste zijner vertalingen, trots het verzet tegen het heidendom, 
in de zestiende eeuw beleefden, aan de kunsteischen zijns tijds 
volkomen beantwoordde. Jammer voor hem, dat die eischee in de 
zeventiende eeuw zich dermate wijzigden, o.a. door het invoeren 
eener al te regelmatige rhythmiek en het uitbannenvan alle bastaardoorden, 
dat zijne werken toen als verouderd moesten beschouwd 
of gevoeld worden en het groote publiek, dat slechts bij den dag 
leeft, ook toen reeds niets ergers vond, dan „uit den tijd" te zijn. 
Van de Latijnsche geschiedschrijvers had Livius reeds in 1541 
een vertaler gevonden. De andere, evenals de Grieksche geschiedschrijvers, 
moesten daarop nog wat langer wachten, behalve 
Flavius Josephus, die reeds in 1553 (uit het Latijn) werd, 
vertaald. Eerst in 1601 werden de Levens van Plutarchus (naar 
het Latijn van Darius Tibertus van Caesena) vertaald door 
MARTEN EVERAERT, die eene fabelachtige massa werken uit, 
allerlei talen heeft overgebracht 1). De andere geschiedschrijvers 
volgden in het begin van de zeventiende eeuw : Justinus» 
werd in 1610 vertaald door F. VAN WEE, Sallustius in 1613 door 
den Frieschen predikant SYBRAND GERRITSZ. VOMELIUS, Valerius 
Maximus in 1614 door CONRADUS MIRKINIUS. De Zuidhollandsche 
predikant JAN VAN DER VENNECOOL (FENACOLIUS) 
vertaalde in 1614 Caesar, in 1616 Tacitus, in 1619 Suetonius en 
later (in 1640) ook Polybius. Eene vertaling van Herodianus` 
Historiën uit den laat-Romeinschen keizertijd, naar het Latijn 
van Politianus, verscheen in 1608 van de hand van CooRNHERT, 
die toen echter reeds sedert achttien jaar te Gouda in 
het graf de rust had gevonden, hem bij zijn leven niet beschoren. 
In DIRCK VOLKERTSZ. COORNHERT 2) begroeten wij eene der 
1) Men vindt ze vermeld in Bibliotheca Belgica, E 46. Over Marten Everaert 
zelf zie men C. P. Serrure, Vaderl. Museum, II, bl. 453-462, III bl. 130-138, 
IV bl. 363-368, V bl. 311-316. 
2) Voor Coornhert zie men Jan ten Brink, D. V. Coornhert en zijn Wellevenskunst, 
Amst. 1860; Carl Lorentzen, Dierijck Volkertszoon Coornhert, der Vorlizu 
f er der Remonstranten, Versuch einer Biographie, Jena 1886; F. D. J. Moorrees, 
D. V. Coornhert de Libertijn, Levens en Karakterschets, Schoonhoven 1887 en 
Olga Rinck—Wagner, Dirck Volkertszoon Coornhert, Berlin 1919. De eerste;
32 
merkwaardigste figuren, die er in de tweede helft der zestiende 
eeuw in de Noordelijke Nederlanden hebben geleefd : eene krachtige, 
onafhankelijke persoonlijkheid, te hoog staande om zich 
bij eenige partij te kunnen aansluiten en te gelijk te hartstochtelijk 
om met hooghartige minachting op het woelen der partijen 
te kunnen neerzien, en daarom de aanvallen uitlokkend, 
die van alle kanten op hem gedaan werden, maar waaraan hij 
met reuzenkracht weerstand bood, zonder ook maar in 't minst 
zijne overtuiging te plooien naar den zin zijner tegenstanders, 
die meermalen zijn leven in gevaar brachten, maar te vergeefs 
trachtten, hem het zwijgen op te leggen, terwijl de besten onder 
hen, zooals Justus Lipsius, zelfs moesten eindigen met hem hunne 
hoogachting te betuigen. 
Reeds op twintigjarigen leeftijd (in 1542) had hij zijne zelfsttandigheid, 
onbaatzuchtigheid en minachting voor de openbare 
meening getoond door zijn huwelijk met Neeltje Simonsdochter, 
de zuster der bijzit van Reinoud van Brederode, hetgeen 
hem de genegenheid zijner ouders kostte, hem het uitzicht 
op een aanzienlijk vermogen benam en hem dwong zijne 
geboortestad Amsterdam te verlaten, om eerst in ondergeschikte 
betrekking bij den heer van Brederode, wat later te 
Haarlem met ingespannen arbeid als graveur een sober levens.. 
onderhoud te winnen. Later, toen hij door studie en arbeidzaamheid 
tot notaris en stadssecretaris van Haarlem was opgeklommen 
en zich alzoo eene geëerde positie in de maatschappij 
had veroverd, begon zijn eigenlijke strijd voor de ' geloofsvrijheid. 
Zijn verzet tegen de beeldstormerij te Haarlem 
kon niet verhinderen, dat hij voor ketter aangezien en (in 1567) 
als geus naar Den Haag gevoerd werd, waar hij, met den dood 
voor oogen, op de Gevangenpoort den „Lof van de Ghevangenisse" 
zong en zijne „Comedie van Lief en Leedt" schreef. Tegen 
alle verwachting weer losgelaten, achtte hij het nu veiliger in 
vrijwillige ballingschap te gaan, eerst naar Kleef, later naar 
verzamelde uitgaaf zijner „Werken" verscheen ter Goude bij Jasp. Tournay 
1612, II dln. Vollediger verschenen daarna Dieryck V olkertsz. Coornherts W ereken 
te Amst. bij Jacob Aertsz., Colom. 1630 III dln., met eene levensbeschrij - 
ving door G. Boomgaart. Over de zinnebeeldige titelplaat voor dat werk zie men 
H. A. W. Speckman in „Het Boek 1919", bl. 19-28. Afzonderlijk zag nog het 
licht D. V. Coornhert. Brieven-boeck. Inhoudende hondert brieven. Eerste deel, 
Amst. 1626. Eene zeer uitvoerige bibliographie van Coornhert's talrijke werken 
vindt men in de Bibliotheca Belgica, 0 35-125, 138-149, 270-274, 641.
33 
Xanten, en zich daar in verbinding te stellen met de andere 
uitgewekenen, ook met Willem van Oranje, met wien hij in 
1572 weer in zijn land terugkeerde en die hem toen het aanzienlijk 
ambt van griffier der Staten van Holland bezorgde. Die 
eervolle betrekking echter moest hij nog in hetzelfde jaar prijs 
geven, omdat hij den Prins had trachten te bewegen, paal en 
perk te stellen aan de willekeur van den wreeden geuzenadmiraal 
Lumey van der Marck, en zich in het land niet meer veilig 
achtte, toen hem dat mislukt was en de wraak van dien woesteling 
hem vervolgde, die gedreigd had, hem bij de eerste ontmoeting 
de beste overhoop te zullen steken. Eerst in 1577, na 
Lumey's dood, kon hij terugkeeren, en van dien tijd af tot hij, 
van Haarlem naar Delft en vandaar naar Gouda noodgedrongen 
verhuisd, in die laatste stad 29 Oct. 1590 overleed, heeft hij 
tegen de dwingelandij der al te dogmatische Calvinisten onafgebroken 
gestreden, zoowel met een stortvloed van geleerde en 
krachtige vlugschriften, als door openlijke disputen met de beste 
theologen zijns tijds, die hem reeds sinds 1561 als hun gevaarlijksten 
tegenstander hadden leeren kennen, toen hij met zijn 
boekje „Verschooningh van de Roomsche Afgoderye" zelfs een 
tegenschrift van Calvijn in persoon had uitgelokt 1). Toch was 
hij der Hervorming toegedaan en bleef hij onwankelbaar staan 
aan de zijde van den Opstand, godvruchtig van gemoed, streng 
zedelijk van leven, maar libertijn in denken en spreken, als een 
man „wiens lust en vrueght was dueght en 't waar hoe swaar 
t oock viel", zooals zijn vriend SPIEGHEL van hem zeide. In de 
godsdienstgeschiedenis van ons land treedt hij op den voorgrond 
als zelfstandig denker, die grooten invloed op het nageslacht 
heeft gehad; maar op het gebied der letteren toont hij zich als 
het type van den Nederlandschen Renaissanceman .... van 
den Nederlandschen, die zich door de Oudheid nooit heeft 
laten verleiden tot onverschilligheid ten opzichte van den Christelijken 
godsdienst en getuige zelfs Erasmus . de studie der 
theologie meestal met die der letteren heeft verbonden. 
Zoo was dan ook COORNHERT op lateren leeftijd want aan- 
1 ) Het geschrift, dat Calvijn tegen hem uitgaf en dat door Theodorus Beza 
ook in het Latijn is vertaald, is getiteld „Response à un certain Hollandais, 
lequel, sous ombre de faire les Christiens tout spirituele, leur permet de polluer 
leur corps en toutes idolatries. Escrite par M. Jean Calvin aux fidèles du 
pays-bas." Chez Jean Crespin 1562. 
TE WINKEL IIT. 3
34 
vankelijk was hij voor den handel opgeleid en daartoe zelfs 
eenigen tijd in Spanje en Portugal geweest begonnen Latijn 
te leeren om de kerkvaders te kunnen lezen en zelfstandig over 
de dogma's der kerk te kunnen oordeelen; maar die studie had 
hem tot de Oudheid gebracht, en van de classieke schrijvers 
waren het de wijsgeeren, die hem het meest aantrokken, vooral 
de Stoïcijnen, aan welke hij zich in zijn denken verwant gevoelde. 
Dat bracht hem, toen hij in 1561 met Jan van Zuren te 
Haarlem eene drukkerij had opgericht, ook tot het vertalen van 
de Officia Ciceronis (in 1561) en van Seneca van der Weldaden 
(1562), waaraan hij later (in 1585) nog Boëthius van de Vertroostingh 
der Wijsheit toevoegde. 
Zoo heeft hij in voortreffelijk Nederlandsch proza, door overmaat 
van bastaardwoorden niet ontsierd, nauwkeurig en helder 
de wijsheid der Romeinen onder de oogen van het algemeen 
gebracht, en door de studie, daaraan gewijd, ook zijne eigene 
moreele overtuiging gevormd en bevestigd, zoodat hij in 1586, 
tegen het eind van zijn leven, in staat was in zijn Zedekunst, 
dat is Wellevenskunst een min of meer systematisch handboek 
te geven van practische zedenleer, door enkele korte, levendig 
vertelde verhalen opgeluisterd, dat onder zijne oorspronkelijke 
werken bovenaan wordt gesteld en om den pittigen stijl ook in 
eene geschiedenis der letteren niet onvermeld mag blijven. 
In deze werken trad bij COORNHERT de theoloog op den achtergrond, 
de kenner der Oudheid op den voorgrond. Hij toonde 
zich humanist ook door de veelzijdigheid zijner beoefening van 
kunsten en wetenschappen. „Hy conde seer meesterlijck spelen 
op de duytsche Fluyte, oock op de Luyte ende Clavecimbal; 
van schermen is hy meester gheweest ende van alle eerlijcke, 
loflijcke ende gheoorloofde consten ende oef f eninghen heeft hy 
eenighe verstandt ghehadt" 1) . Als plaatsnijder vervaardigde 
hij o. a. elf der twaalf „Historikens van den Keyser" (in 1556 
door Hieronymus Cock uitgegeven) en bracht hij teekeningen 
van Marten Heemskerck in koper, zoodat Van Mander van hem 
kon roemen, dat zijn „gheest, verstandt en handen bequaem 
en veerdich waeren te begrijpen en uyt te voeren alles wat den 
mens,chen moghelijck mach wesen te verstaen oft doen". Philips 
Galle behoorde tot zijne leerlingen. Ook gaf hij, omstreeks 1578, 
1) Zie Van Mander, Schilderboeck, 1604, fol. 246b.
35 
het eerste onderricht in het graveeren aan Henrick Goltzius, 
die, nadat hij later ook in Italië en elders gestudeerd had, als 
geleerd teekenaar en plaatsnijder de hoofdvertegenwoordiger 
der Renaissance in Noord-Nederland zou worden. Ware zijne 
belangstelling in de theologie minder groot geweest, dan zou 
COORNHERT zich misschien nog verder op het gebied der ongewijde 
litteratuur hebben bewogen en niet slechts eene keus 
van Vy f ttich lustighe Historien Joannis Boccatii (1564) op verdienstelijke 
wijze (naar het Fransch van Le Maçon) hebben 
vertaald, maar de geheele „Decamerone", waarvan de andere 
vijftig novellen later (in 1605) door den kluchtspeldichter GERRIT 
HENDRICX VAN BREUGEL in onze taal zijn overgebracht. 
Ook als dichter heeft COORNHERT zich in verscheidene werken 
doen kennen. Ofschoon hij het Grieksch niet machtig schijnt 
geweest te zijn, was hij toch bij ons de eerste, die de vertaling 
in verzen ondernam van een uitvoerig Grieksch dichtwerk : in 
1561 gaf hij „Deerste twaelf boecken Odysseae uien Latijne 
in rijm verduytscht" uit met het plan ook de volgende twaalf 
boeken te vertalen ; maar in het achttiende bleef hij steken en 
eerst later werd zijn werk door een ons onbekende (D. B.) voltooid 
en in 1605 in 't licht gezonden. Van den Pisaanschen 
rechtsgeleerde Pandulphus Collenutius vertaalde hij (1582) in 
verzen het Latijnsche Renaissancedicht „Van 't looye en leckere 
leven", en evenzoo uit het Latijn van den Leeuwarder Barnardus 
Furmerus den emblematabundel „Recht Ghebruyck ende 
Misbruyck van tyd,lycke Have" in 1585, tien jaar nadat het 
oorspronkelijke het licht had gezien. In het laatstgenoemde 
werk doet COORNHERT zich als dichter van den voordeeligsten 
kant kennen, misschien omdat het didactisch karakter 
van zijn origineel het meest overeenkwam met zijne eigene 
natuur. Ook de liedjes, die in zijne vertaling van Boëthius' 
Vertroostingh voorkomen, behooren tot zijne best geslaagde 
verzen. 
Eene vertaling van Horatius' bekende ode „beatus ille qui 
procul negotiis" kan men vinden in zijn Liedboeck van 56 liederen, 
meest in stichtelijken trant, maar voor een klein deel 
ook minnezangen, waarvan eene tweede uitgaaf (in 1575) vermeerderd 
werd met een bijvoegsel van 47 liederen, waaronder 
er 24 zijn, die in zoover een liederkrans vormen, dat de aan-
36 
vangsverzen dezer liederen met elkaar samen een nieuw lied 
uitmaken. Van den invloed der classieken blijkt overigens in 
deze, soms niet onwelluidende, liedjes al zeer weinig evenmin 
als in zijne andere oorspronkelijke dichtwerken, zooals zijne 
vele tooneelstukken, die meerendeels bijbelsche onderwerpen 
behandelen in den redeneer- en betoogtrant der rederijkers 
met allegorische personen naast de bijbelsche figuren, soms 
het bijbelverhaal alleen als uiterlijk kleed gebruikende, waaronder 
toespelingen op de tijdsomstandigheden verscholen lagen, 
zooals bv. Abrahams Uytgangh, waarbij men moet denken aan 
COORNHERT's eigen uittocht, toen hij in 1568 in vrijwillige ballingschap 
ging') 
Dragen de allegorische personen in deze stukken dikwijls 
Latijnsche namen, over het algemeen is COORNHERT'S poëzie 
vrij van mythologische sieraden, van „die namen der Poëteryen, 
waer met nu meest elck Rymer soo pronckelyc pracht", 
zooals hij zelf met ironische nederigheid zegt, als hij in zijne 
berijmde toespraak tot den lezer vé6r zijne Comedie van Lief 
en Leedt het zijn eenig doel noemt, „op 't Neder-Hollantsch 
voor te brengen ware saken" en „door scherpe waerheyt te 
beteren 't Volcx gemoet". De eenige invloed, dien het classieke 
drama op hem kan gehad hebben, is misschien hierin 
te zien, dat hij zijne stukken in vier of vijf „deelen" of ,,handelingen" 
verdeelde en dat ieder van die bedrijven in de Co- 
,medie van Israël (van 1575) en in de Comedie van de Blinde 
-voor Jericho (in 1582 uitgegeven), evenals in Abrahams Uyt- 
,gangh, besloten wordt met een „chorus", meestal op eene psalm- 
-wijs gezongen. 
Doch al mogen deze stukken nog zeer sterk aan het rederijkerstooneel 
herinneren, rederijker wilde COORNHERT geenszins 
zijn, en als andere dichters der Renaissance beroemde hij 
er zich op, dat hij „noyt camer en had gehanteert, daer de 
const van reden-rijck gepleecht wert, met veel wetten verscheydelyck 
van woorden, cesuren en alreley maten", want 
„des ryms zoetheyt verzuyrt deur die dwase wetten", zegt hij 
in een rijmbrief, 2 Juli 1570 geschreven aan zijn vriend HEN- 
1) Van dit stuk is ook eene Hoogduitsche vertaling verschenen, getiteld 
„Abrahams Auszgang durch Dittrich Volckkert Corn-Hertz niederli,ndisch 
beschrieben". Z. p. en j. Zie Joh. Bolte, Tijdschrift XVII (1898) bl. 85-87.
37 
RICK VAN HOLTEN van Harderwijk, sinds 1546 drost van Elburg, 
maar toen, blijkbaar als uitwijkeling, te Emmerik verblijvende 
1). Deze had eene ballade gezonden aan COORNHERT, die 
haar prijst om de „zuuvre tael", want reeds lang was zulk eene 
taal hem veel liever dan gedichten, „deurspect met veel talen 
ondereen gedreeven, dat ons moederspraec doet sneeven" ; en 
als bewijs, hoezeer taalzuivering hem ter harte ging, zond hij 
aan zijn vriend het uittreksel uit een rondeel toe, dat hij vroeger 
had geschreven, „aen een vermaert brabantsch Rhetorycker", 
aan wien hij zijne jammerlijke bastaardtaal verweet. 
Ook daarom konden de rederijkers hem niet behagen. Liever, 
zegt hij elders, dan te „dansen nae den pijp van haar wet", wil hij 
beschimpt worden als een ouderwetsch man, die in eenvoudigheid 
ronduit zegt wat hij te zeggen heeft en 't „lelyck onschoon en 
't schoon suverlick uutbeelt". 
Zoo komt in COORNHERT ook eene nieuwe eigenaardigheid. 
der Renaissancedichters uit tegenover de rederijkers, ' namelijk 
het persoonlijk karakter hunner poëtische werkzaamheid. De 
facteurs waren wel de leiders, maar te gelijk ook de dienaars 
der kamers, wier gedichten den geest der kamerleden moesten 
weergeven. Van hetgeen er in hun eigen gemoed omging moesten 
de facteurs dus zwijgen ; zelfs hunne liedjes waren objectief. 
Dat nu wordt met de Renaissance anders. Zooals de classieke 
dichters hadden gedaan, deden ook hunne moderne navolgers 
: ieder van hen sprak voor zich zelf. Bereikten zij ook 
nog niet die diepte van subjectivisme, die wij sinds het eind 
van de achttiende eeuw in onze letteren kunnen waarnemen, 
dan is het alleen omdat de Ouden en hunne moderne vertegenwoordigers 
er meer prijs op stelden, door anderen gehoord te 
worden, dan zich zelf uit te spreken, en voor het al te persoonlijke 
geene belangstelling bij anderen verwachtten. -De dichters 
der Renaissance teekenden hunne werken niet meer met r
het devies eener kamer, maar vonden het toch nog niet noodig, 
telkens hun eigen naam te vermelden : zij teekenden liever 
met eene zinspreuk, die in de kunstwereld bekend genoeg 
en dus geen schuilnaam was, maar die hen bij het groote pu- 
1 ) Zie dien rijmbrief voor het eerst uitgegeven door J. F. M. Sterck in „De 
Nieuwe taalgids" van 1922, bl. 292-296.
38 
bliek dikwijls, en niet zelden ook voor het nageslacht, tot anonymi 
maakte. 
COORNHERT koos zich „Verkiesen doet verliesen" tot spreuk, 
maar voor iemand van zijne beginselen zou even passend geweest 
zijn de spreuk „Houdt middelmate" van den Brusselschen 
edelman JAN BAPTISTA HOUWAERT 1). In vele opzichten 
was deze een geestverwant van Coornhert. Ook hij vond 
niets afkeurenswaardiger dan de dwingelandij der uiterste partijen, 
dan gewetensdwang en vervolging om het geloof. „Niemandt 
en can de conscientie ghedwinghen", zeide hij. Vandaar 
dat hij, zonder de oude Kerk te verlaten en tot eenige hervormde 
gemeente toe te treden, den opstand tegen de Spaansche 
tirannie hielp bevorderen. Zooals Coornhert op de Gevangenpoort 
in Den Haag, zat hij (in 1568) eenigen tijd gevangen 
boven de St.-Goedelenpoort te Brussel. Toen in 1576 Willem 
van Oranje beproefde de Zuidelijke Nederlanden in hun verzet 
tegen den Spaanschen landvoogd met de Noordelijke gemeene 
zaak te doen maken, koos HOUWAERT terstond zijne 
zijde. Daaraan had hij dan ook zeker de vriendschap te danken 
van den bekenden rederijker WILLEM VAN HAECHT 2) en 
den schilder PEETER BALTEN, alias CUSTODIS, sinds 1540 lid van 
het Antwerpsche St. Lucasgild en door Van Mander 3) „een 
goed Dichter oft Rethorisien en Spel-personnagie" genoemd en 
vriend van CORNELIS KETEL, die „malcander t'somtijts met 
Ghedichten en Liedekens besochten". Van zijne schilderijen is 
het meest bekend de afbeelding van eene dorpskermis (nu in 
het Rijksmuseum te Amsterdam), waarop ook eene tooneelvertooning 
voorkomt, die duidelijk te herkennen is als eene vertooning 
van de „Cluyte van Playerwater" 4), waarvan een nog 
bewaard handschrift eertijds in het bezit is geweest van het 
1) Voor Houwaert zie men K. Ruelens, Bibliophile Beige III (1868), p. 
23-37; K. Stallaert, Jan Baptista Houwaert, beschouwd als Dichter en Staats= 
burger in „Ned. Museum 2 R. II (1885) I bl. 83 vlgg. en 351 vlgg. ; F. van Veerdeghem 
en Oscar van den Daele, Drie onuitgegeven werken van J. B. Houwaert 
in de Buil. de 1'Acad. royale de Beigique, 3 S. XXVI, Brux. 1893, p. 344-365 
en F. van Veerdeghem, Houwaert en Parma, onuitgegeven gedichten in Ned. 
Museum 1894, bl. 321-351. Over zijn tooneelbundel Den Handel der Amoreusheyt 
zie men Ontwikkelingsgang, II, bl. 394-396. Eene uitvoerige bibliographie 
zijner werken vindt men in de Bibliotheca Belgica, H 13-34, 89, 189. 
2) Zie Ontwikkelingsgang II, bl. 421 vlg., 461 vlg., 482 vlg. en 495. 
3) Zie Van Mander, Schilderboeck 1604, foi. 257a. 
4) Zie Ontwikkelingsgang, II, bl. 376 vlg.
39 
St.-Lucasgild te Antwerpen, dat CUSTODIs in 1569 tot zijn deken, 
in 1571 tot ouderman verkoos 1). 
PEETER CUSTODIS en WILLEM VAN KAECHT nu geven om 
strijd in hunne lofdichten aan HOUWAERT de eer, dat hij in 1577 
„persoonlijck op d'Antwerps casteel lijf en goet heeft gheavontuert" 
en met een twintigtal soldaten dat kasteel aan de Spanjaarden 
ontrukt heeft, zoodat toen Jouffrouwen, borgers en 
heeren" hem daar een echt Romeinschen zegetocht bereidden. 
Twee jaar later was het ook voornamelijk aan hem te danken, 
dat het aan Philips van Egmond mislukte, Brussel aan Parma 
in handen te spelen. Zonder hem „hadde Brussel toen verloren 
gheweest", zegt VAN HAECHT; hij herstelde den vrede in de 
stad en bewerkte met gevaar voor zijn leven, „dat de stadt 
niet en was ghestelt in bloet" ; en door „met soet vermaen veel 
seditien in menighe stede te appayseeren" heeft hij „den vaderlande 
groote diensten ghedaen", waarvoor hij „goet noch eere" 
verlangde, ofschoon deze hem van zelf kwamen toegevloeid. 
Ongetwijfeld had hij daaraan het ambt te danken van „Conseillier 
ende Meester Ordinaris van de Rekeninghen des Hertogdoms 
van Brabant", waartoe hij in 1578 werd benoemd, zeker 
op voordracht van den Prins van Oranje. 
Aan dezen droeg hij op het eind van 1576 zijn eerste (eerst 
in 1578 uitgegeven) dichtwerk, Milenus Clachte, op, „waerinne 
de groote tirannye der Romeynen verhaelt ende den handel 
van desen tegenwoordighen tyt claerlijck ontdect wordt" : eene 
allegorische hekeling dus van de treurige tijdsomstandigheden, 
vermeerderd „met ghelijcke clachte van den Ambassadeur der 
Hebreen" over de mishandelingen, die de Joden van den „tirannighen 
gouverneur" Valerius Gracchus (het beeld van den 
Spaanschen gouverneur) moesten ondergaan. De fabel van „Milenus 
Clachte" had HOUWAERT ontleend aan het beroemde boek van 
Antonio de Guevara „Relox de principes o Marco Aurelio" (1529), 
waarvan CORNELIS VAN BERESTEYN in 1563 eene vertaling („'t Gulden 
Boeck van .... Marcus Aurelius") had in 't licht gezonden 2). 
1) Zie Ph. Rombouts en Th. Lerius, De Liggeren en andere historische archieven 
der Antwerpsche St. Lucasgilde, Amst. 1872, I, bl. 236, 243. Beschrijving en 
afbeelding der schilderij vindt men bij Leo van Puyvelde, Schilderkunst en Tooneelvertooningen 
op het einde van de middeleeuwen, Gent 1912, bl. 87-90. 
2) Zie Tijdschrift, I, bl. 77 vlg. Cornelis van Beresteyn vertaalde van Antonio 
de Guevara ook nog de Epistolas familiares" onder den titel Vrundtlicke ghemeene 
Sendtbrieven.
40 
Toen Aartshertog Matthias 18 Jan. 1578 en Prins Willem 
18 Sept. 1578 hunne „triumphante incomst binnen de princelycke 
stadt van Brussele" deden en te hunner eere „tanneelen, 
poincten, figuren ende spectaculen verthoont" werden, door 
HOUWAERT „gheïnventeert ende ghecomponeert", gaf hij zelf daarvan 
in 't volgende jaar eene „Sommare beschrijvinghe" of 
„Declaratie" uit; en in denzelfden tijd verscheen van hem ook 
in .156 strophen van elf versregels eene vertaling van de „Oratie 
der Ambassadeurs (bepaaldelijk Philips van Marnix) in den 
Rijckxdach ghehouden tot Wormes", 7 Mei 1578. Zoo nam 
HOUWAERT dan met pen en zwaard aan den Opstand deel en 
was hij een trouw vriend van Marnix en Willem van Oranje. 
Vreemd is het dan ook niet, dat hij, evenals zij, de komst van 
den hertog van Anjou met vreugde begroette en aan dezen in 
Febr. 1582 een nieuw dichtwerk opdroeg : Die Clachte ende 
Troost van Belgica, waarin hij een overzicht gaf van de ellende, 
die in Nederland had geheerscht, en de hoop op eindelijke vertroosting 
en verlossing uitsprak. 
Te midden nu van deze beroerlijke tijden, waarin het „qualijck 
moghelijck was, dat die divijn poëten haren gheest conden 
baren", en waarin hij, „als hy meynde wercken, dickwils 
subijt voor die penne die wapen had moeten aenveirden en 
voor die boecken die briesschende peirden", vervaardigde hij 
die uitgebreide dichtwerken, die hem in de oogen zijner tij dgenooten 
tot een Belgischen Homerus, Virgilius en Ovidius 
maakten en o. a. den facteur PEETER DE COKER zijne verbazing 
deden uitspreken, dat iemand, die „dach en nacht soo 
neerstich was om te vorderen het ghemeyn proffijt" en die 
„soo gheerne vrientschap deed al die leven", nog tijd overhield 
om „soo constich, soo veel en soo subijt" te schrijven „als 
noydt moderne Poëet heeft gheschreven". Evenals Coornhert 
trok ook hem vooral Cicero's „De officiis" aan, maar hij vertaalde 
het in versvorm in zijne eerst lang na zijn dood uitgegeven 
Paraenesis Politica—Politijcke Onderwijsinghe. Verder ver 
taalde hij Die Remedie der Liefden van Ovidius in hetzelfde 
jaar 1583, waarin hij zijn vijftigste levensjaar bereikte en ook 
eene „schrifturelijcke" strophische bespiegeling over De vier 
Wterste in 't licht zond als bewijs dat ook hij, evenals Coornhert, 
voor den Christelijken godsdienst niet onverschillig was
41 
geworden, al ijverde hij ook niet voor eenige kerkleer en al 
had ook zijne bekendheid en ingenomenheid met de classieken. 
hem in nauwe aanraking met het heidendom gebracht. 
Waar hij wèl voor ijverde, evenals Coornhert, dat was voor 
gestrenge zeden. Zijn hoofdwerk in zestien boeken, Pegasides 
Pleyn ende Den Lusthof der Maeghden 1) (van 1582), bewijst 
dat. Het is een leerdicht, met verhalen doorweven, ten dienste: 
van jonge meisjes en vrouwen, wel eens zeer te onrechte vergeleken 
bij Potter's „Minnenloep ", maar met meer recht een. 
voorlooper van Cats' „Houwelyck" genoemd. Het dichtwerk 
begint met al te dartele meisjes te waarschuwen tegen de bedrieglijke 
verlokselen van Venus en Cupido, tegen de gevaren 
van pronkzucht en ijdel behagen in lichaamsschoon. Innerlijke 
schoonheid, versiering van hoofd en hart .... daarom moet 
het den vrouwen te doen zijn en vooral ook om het bewaren. 
van de eer, den kostelijksten schat. Menige maagd is door het 
najagen van ijdele vermaken ten val gebracht, terwijl overwinning 
in den strijd tegen zinnelijke lusten altijd tot een gelukkig 
leven heeft geleid. Zedig en ingetogen behooren de jonge 
meisjes in al haar doen en laten te zijn, en kunsten en wetenschappen 
moeten zij beoefenen, waarin zij de mannen kunnen 
overtreffen. Hoe jonge vrouwen in tegenspoed tevreden, te midden 
van de verleiding standvastig kunnen blijven, en hoe zij 
in godsvrucht, gehoorzaamheid aan hare ouders en ontvankelijkheid 
voor vriendenraad den besten steun hebben om den 
booze te weerstaan, wordt dan vervolgens geleerd door den 
dichter, die ook eenige jonge meisjes en vrouwen sprekende invoert, 
klagende over de diepe ellende, waartoe zij door te groote 
lichtzinnigheid vervallen zijn. Vervolgens geeft hij aanwijzingen 
aan de jonge dochters, hoe zij tot een gelukkig huwelijk kunnen 
geraken, aan de getrouwde vrouwen, hoe zij haar huwelijksgeluk 
kunnen bevestigen, en aan de weduwen, hoe zij in trouw 
aan den overleden echtgenoot hare eer kunnen en moeten 
stellen. In een laatste boek worden dan nog aan den man zijne 
huwelijksplichten voorgehouden. Alles wordt toegelicht met verhalen, 
meest aan de Oudheid ontleend, en onstichtelijke ver- 
1) Zie daarover A. de Jager. De vrouw bezongen door Joan Baptist Houwaert, 
in De Tijdspiegel, 1877, bl. 229-239.
42 
halen (in kieschen vorm) worden met het voorbeeld van den 
Bijbel verontschuldigd. 
In zes maanden de dichter zelf is er prat op en zijne bewonderaars 
stonden er versteld van was dit dichtwerk voltooid, 
ofschoon het bijna dubbel zoo lang is als Ilias en Odyssee 
samen en geschreven in kunstige elfregelige strophen (rijmschema 
: ababbcbccdd). Dat het gehalte den omvang moeielijk 
kon evenaren, spreekt wel van zelf, en de langdradigheid van 
bespiegeling en verhaaltrant is wel in staat den modernen lezer 
tot wanhoop te brengen; doch blijkbaar hadden HoUWAERT's 
tijdgenooten meer geduld of lazen zij het gedicht slechts bij 
gedeelten. Ook is voor ons de ouderwetsche metriek, die de 
lettergrepen telt zonder ze te wegen, hinderlijker dan voor hen, 
die er door de rederijkers aan gewend waren. Zeker is het, dat 
zijne tijdgenooten er verrukt over waren, zoodat zelfs de Brusselsche 
jonkvrouwen den dichter op feestelijke wijze „een schoone 
groene lauriere-croone" aanboden met een gedicht van WILLEM 
VAN HAECHT : een verschijnsel, dat in onze letterkunde eenig is en 
alleen in Italië zijne weerga vindt. In elk geval bezat de dichter 
eene benijdenswaardige gemakkelijkheid in versificeeren en beschikte 
hij over eene uitgebreide kennis, vooral van de Oudheid. Uit 
allerlei classieke dichters heeft hij zijne voorbeelden bijeengezocht, 
en daarom behoort HOUwAERT's gedicht tot de eerste 
voortbrengselen onzer letterkunde gerekend te worden, die den 
invloed der Renaissance hebben ondergaan, te meer daar de dichter, 
in tegenstelling tot Coornhert, wèl houdt van mythologische 
sieraden en heidensche godennamen, die hij gebruikt ter 
vervanging van de middeleeuwsche personificaties van deugden, 
ondeugden en eigenschappen. Overigens is het duidelijk te 
zien, dat HOUWAERT den geest der Oude poëzie niet in zich 
heeft opgenomen : noch door vorm, noch door inhoud gelijkt 
het gedicht op iets wat de Oudheid ons heeft overgeleverd. De rederijker 
is in HOUWAERT nog niet door den humanist verdrongen. 
III. 
DE INVLOED VAN RONSARD EN ZIJNE PLEIADE. 
Had de Renaissance in onze taal geene andere woordvoer-
43 
ders gehad dan VAN GHISTELE, COORNHERT en HOUWAERT, 
het zou dan zeer de vraag geweest zijn, of er bij ons wel ooit 
van een schitterenden nabloei der classieken sprake had kunnen 
zijn, en of niet in Noord-Nederland eene Protestantsche poëzie 
had overheerscht, zooals eene Katholieke poëzie in de Middeleeuwen. 
Langs anderen dan den rechten weg, die onmiddellijk 
van de classieken uitging, moest de Renaissance hier worden 
ingevoerd : langs den door ons maar al te vaak en al te onzelf - 
standig betreden weg, die van Rome uit over Parijs naar de Nederlanden 
voerde. 
In de Fransche litteratuur had juist in het midden der zestiende 
eeuw de Renaissance eene ware omwenteling veroorzaakt, 
voortgekomen uit de school van den humanist Jean Dorat of 
Auratus en bewerkt door diens geestdriftigen leerling Pierre de 
Ronsard 1). In 1550 was deze met vier boeken „Odes" en met 
zijn „Bocage" opgetreden, twee jaar later met het vijfde boek 
der „Odes", te gelijk met zijn „Amours" verschenen, in 1555 
gevolgd door zijne „Hymnes". Ronsard was in de eerste plaats 
dichter, maar daarom niet minder geleerde, zelfs philoloog, zooals 
zijn leermeester Dorat, en daarom ook volkomen te huis in 
den renaissancekring van Jean Morel, waar diens echtgenoote 
Antoinette de Loynes en zijne drie dochters, Camille, Lucrèce 
en Diane, in staat waren, niet alleen de Latijnsche, maar zelfs de 
Grieksche dichters in het oorspronkelijke te genieten. Daar vooral 
had Ronsard gelegenheid zijne poëzie ingang te doen vinden. 
Een kleine kring van jonge mannen, die spoedig en voortdurend 
in omvang toenam, bevorderde zijn streven en, aanvankelijk 
als „la Brigade" bekend, trad deze dichterschaar weldra onder 
den naam der schitterende zevenster, de „Pleiade", op. Tegelijk 
met Ronsard had Joachim du Bellay 2) met zijne verhandeling 
„Deffence et illustration de la langue francoyse" de banier der 
nieuwe richting ontplooid en was door hem ook in Frankrijk 
op welsprekende wijze de in Italië reeds lang in practijk ge- 
1) Over de Pleiade-poëzie zie men vooral A. Darmesteter et A. Hatzfeld, Le 
seizièrne siècle en France. Tableau de la littérature et de la langue, Paris 1878, II 
dln, en verder Chalandon, Essai sur la vie et les oeuvres de Pierre de Ronsard, 
Paris 1875; Piéri, Petrarque et Ronsard, Paris 1896; P. Laumonier, Ronsard, 
Paris 1909 en Pierre de Nolhac, Ronsard et l'Humanisme, Paris 1921. 
2) Voor Du Bellay zie men H. Chamard, Joachim du Bellay, Lille 1900. 
Bellay's „Deffence et illustration de la langue francoyse" is opnieuw uitg. door 
Léon Séché, Paris 1905.
44 
brachte stelling bepleit, dat de dichter bij voorkeur in zijne 
eigene moedertaal met de classieken moest wedijveren en dat ook 
zeer goed kon, indien hij maar niet, zooals de ouderwetsche 
rijmelaars, de studie der classieken verwaarloosde. Met zijn gedicht 
„Combat des Muses contre 1'ignorance" had Du Bellay, 
in aansluiting aan Malespini en andere Italianen, ook voor 
Frankrijk den strijd aangebonden tegen hen, die nog altijd de 
beoefening der fraaie letteren uitsluitend naar het studeervertrek 
van den geleerde verwezen en haar voor den edelman, 
die voor alles in den wapenhandel moest uitmunten, nutteloos 
achtten, ja zelfs nadeelig, als zou zij hem voor het krijgsleven 
ongeschikt maken. Neen, zeide hij, hare beoefening was onontbeerlijk 
voor ieder, die den naam van beschaafd man wilde 
dragen, en dat moest de edelman in de eerste plaats verlangen. 
Eindelijk was hij met „Le poète courtisan", het eerste Fransche 
gedicht, dat den classieken naam „satire" droeg, geestig en in 
jeugdigen overmoed te velde getrokken tegen de toen meest 
gevierde Fransche dichters, met Clement Marot aan het hoofd. 
Zoo was dan in Frankrijk met schetterend bazuingeschal 
het aanbreken van een nieuwen dageraad aangekondigd 1) . „Al 
leen hem erken ik als den waren dichter", zeide Du Bellay, die 
„in staat is mijne verontwaardiging op te wekken en weer tot 
bedaren te brengen, mij verheugd en bedroefd te maken, mij 
te doen liefhebben en haten, bewonderen en ontstellen, kortom, 
die mijne aandoeningen weet te besturen, mij leidend waarheen 
het hem goeddunkt". Niet tot het verstand moest dus 
de nieuwe dichter zich richten, maar tot het gemoed, dat hij 
in beroering moest brengen door een hooger en edeler taal, dan 
1) Dat daarbij veel humbug was, zooals bij alle propaganda van nieuwlichters, 
die zoo vaak aan het oude slechts een nieuwschijnenden vorm geven, 
beweert niet zonder grond Ferdinand Brunot, die van de school van Ronsard 
zeide in zijne Histoire de la langzee f ranraise, II, Paris 1906, p. 84 : „Du 
Bellay et les siens, en particulier Ronsard, qui fut probablement son collaborateur, 
eurent 1'habilité de se poser, comme le font si souvent poètes et artistes, 
en prophètes d'un 1'art non encore vu, et, allant jusqu'au bout de l'audace, de 
prétendre non seulement qu'ils renouvelaient, mais qu'ils créaient de 
toutes pièces. Quoiqu'ils n'osassent au fond qu'une demi- emancipation, substituant 
à l'esclavage de la traduction le servage de l'imitation, ils présentèrent 
si bien leurs emprunts comme des conquètes, cachèrent la simplicité 
de leur dessein sous des phrases si enthousiastes et si sonores, que les contemporains 
s'y trompèrent, que la postérité même s'y est méprise et qu'aujourd'hui 
encore leur reclame rencontre l'indulgence et même la faveur de juges cependant 
bien informés."
40 
tot dusverre in de poëzie was gehoord. De dichter was geen 
verzenmaker, maar een profeet, geïnspireerd door de toovermacht 
der Muzen. „In ons, dichters, woont een God", zoo 
sprak hij Horatius na, „en wanneer die ons aanvuurt, ontgloeien 
wij". 
Ronsard en de zijnen hebben inderdaad van dichtvuur gegloeid 
als weinigen ; maar waarvoor ontgloeiden zij ? Niet voor 
de onderwerpen hunner poëzie, niet voor de personen, die zij 
bezongen. Aandoeningen opwekken, het gemoed meesleepen kan 
slechts hij, die zelf aandoeningen gevoelt en daardoor wordt 
geïnspireerd. Zijn het de Muzen, die in gloed zetten, dan is het 
ook alleen de kunst, waarvoor zij geestdrift wekken. Het eigenaardige 
van de dichters uit de school van Ronsard is, dat zij 
slechts ééne aandoening kennen, de aandoening, die kunst en 
schoonheid bij hen wekt. Voor al het andere blijven zij koud, 
veel kouder dan hunne voorgangers. 
Maar juist door hunne geweldige geestdrift voor artistieke 
schoonheid waren zij bij machte de kunst der Renaissance in 
eere te brengen, omdat zij deze bovenal bewonderden, en wel 
in vollen omvang, zoodat zij zich niet tot de Latijnsche litteratuur 
bepaalden, maar ook en Ronsard zelf gaf daartoe het 
voorbeeld de Grieksche ijverig bestudeerden, al trok dan ook 
de geleerde Alexandrijnsche poëzie en de hoogdravende Pindarische 
ode hen meer aan dan de verheven eenvoud der epische 
en tragische dichters. Ook de Italiaansche Renaissancedichters 
vereerden zij en met Petrarca vooral dweepten zij daarom, zonder 
recht te gevoelen, dat Petrarca nog slechts op den drempel 
van het tijdvak der Renaissance stond en juist in zijne Italiaansche 
poëzie en met zijne onzinnelijke liefde eer bij den Provencaalschen 
vrouwendienst aansloot dan bij den Venusdienst der 
classieken. Vandaar dat zij hunne, 't zij dan gedroomde, 't zij 
dan wezenlijke, liefde voor levende vrouwen uitspraken in soortgelijke 
bewoordingen als waarin Petrarca zijne hemelsche Laura 
had bezongen, en dat zij hem ook in den versvorm navolgden: 
in de canzone maar vooral in het sonnet, dat nu, al had ook reeds 
vóór hen Marot het beoefend, met hen zijne intrede in de wereldlitteratuur 
deed. Deze versvorm der ingehouden kracht en 
fijn gevoelde harmonie verbindt twee quattrinen (rijmschema: 
abba-abba) tot een afgerond geheel met twee terzinen, bij Pe-
46 
trarca cde-cde of cde-dce, bij de Franschen meestal ccd-eed of 
cdd-cee 1). 
Andere verssoorten en versnamen ontleenden zij aan de Ouden, 
zooals odes (soms verdeeld in strophe, antistrophe en epode), 
dithyrambes, élégies, épitres, satires, épigrammes. Met mascarades 
en bergeries volgde Ronsard, evenals Rémy Belleau, weer 
de Italianen en op lateren leeftijd, in 1572, trachtte hij met zijne 
Jranciade" de „Aeneis" van Virgilius te evenaren. Aan oorspronkelijke 
dramatische poëzie heeft hij zich evenmin gewaagd 
als Du Bellay, maar anderen onder zijne volgelingen schreven 
ook tragédies en comédies, zooals Estienne Jodelle, Jacques en 
Jean de la Taille, Robert Garnier en Nicolas Filleul, die voor 
het eerst onderwerpen uit de mythologie of de oude geschiedenis 
voor Frankrijk dramatisch bewerkten naar het voorbeeld 
van Seneca en de nieuwere Italianen, met Trissino aan het 
hoofd. 
Van meer beteekenis echter dan het invoeren van nieuwe 
dichtvormen was het scheppen van eene dichterlijke taal, geheel 
afwijkend van het oudere Fransch en van de moderne 
omgangstaal. De kunstmatige vrijheid der Latijnsche, de opzettelijke 
gewrongenheid der latere Grieksche dichters in het 
vormen van zinnen, die gewilde of ongewilde duisterheid veroorzaakte, 
maar ook grootere beknoptheid en kernachtigheid, 
meer bevalligheid of nadruk aan een vers kon geven, zij het 
ook ten koste van den natuurlijken eenvoud, bracht Ronsard 
in de Fransche poëzie over. Het Fransch behoefde immers, 
volgens hem en de zijnen, voor de classieke talen in niets 
onder te doen. Was het Fransch armer dan het Grieksch, 
geen nood : dialectisch Fransch was ook Fransch en daaruit 
was menig eigenaardig woord in de schrijftaal in te voeren: 
verwante talen mochten geplunderd worden : 't was immers 
reeds mode geworden zijne taal met Italiaansche woorden en 
spreekwijzen op te sieren, te Italianiseeren of te Petrarquiseeren, 
zooals Henry Estienne het noemt, die, ofschoon zelf 
humanist van beteekenis, krachtig daartegen (en ook tegen 
de Pleiade in het algemeen) te velde trok met zijne beide 
1) Voor het sonnet zie men S. Ferrari La storia del sonetto italiano, Modena 
1887; Towlinson, The .sonnet, its origin, structure, etc. London 1874 en A. S. 
Kok, Tijdschrift IV (1884), bl. 113-164.
47 
„Dialogues du nouveau langage francois italianizé" (van 1578). 
Een deel van die Italiaansche of ook wel onmiddellijk aan 
het Latijn ontleende woorden is voorgoed in het Fransch opgenomen 
en vormt daar nu de klasse der zoogenaamde „doubletten" 
naast de eigenlijke Fransche woorden, die zich reeds 
in veel ouderen tijd uit dezelfde Latijnsche woorden ontwikkeld 
hadden ; maar de groote meerderheid bleef toch vreemd 
klinken in de ooren van het Fransche volk, dat ze weer uitbande 
met menigen door de Pleiade gebezigden Italiaanschen 
stijlvorm. Ronsard ging echter nog verder in zijne taalverrijking. 
Hadden de Romeinen zelf allerlei Grieksche woorden 
gebruikt, waarom zou de Fransche Renaissancedichter dan aarzelen, 
de artistieke schoonheid van het Grieksch idioom zich te 
nutte te maken, waarom zou ook hij zich niet bedienen van die 
heerlijke Grieksche samenstellingen, zoo veelzeggend en zoo welluidend 
te gelijk? 
Dat de poëzie der Pleiade daarmee voor het groote publiek 
onverstaanbaar werd, was geen bezwaar. De tempel der kunst 
toch kon maar niet voor ieder toegankelijk zijn. Alleen hare 
ijverige dienaars en gelijkgezinde vereerders mochten er voor 
het altaar der Muzen nederknielen en het wierookvat zwaaien 
voor deze goddelijke maagden of hare kunstrijke hoogepriesters. 
Aan die wierook ontbrak het niet. Goddelijk is de Poëzie 
en Ronsard is haar profeet ! klonk het van alle kanten ; en in 
den dienst van het schoone, waaraan de dichter zich wijdde, 
diende hij ook zich zelf en zijne vrienden, de uitverkorenen des 
geestes, die in staat waren geweest aan Frankrijk eene litteratuur 
te schenken, zooals Petrarca dat aan Italië had gedaan, eene 
litteratuur die kon wedijveren met de heerlijke kunst van Griekenland 
en Rome. 
De klank van eene loftrompet, met zoo bolle wangen voor 
de Pleiade door haar zelf gestoken, deed zich natuurlijk ook 
over Frankrijks grenzen heen hooren en moest ook bij ons wel 
tot bewondering en navolging opwekken; maar LucAS DE 
HEERE 1), bij wien men het eerst daarvan iets bespeurt, is in 
1) Eene zeer uitvoerige biographie vindt men van hem in het Schilderboeck, 
1604, fol. 255a-256b van zijn leerling Karel van Mander, die daarin 
o.a. van hem vertelt: „Hy hadde ooc begost te beschrijven in Rym het Leven 
der schilders, dat welck begin ick noyt hebbe connen becomen". Ook nu nog 
heeft niemand het teruggevonden. Verder zie men over hem Ph. Blommaert,
48 
Frankrijk zelf met de nieuwe dichtkunst bekend geworden, 
-toen hij als jong man te Fontainebleau voor de Koningin-moeder 
tapijtpatronen teekende. Hij was van geboorte, aanleg en op- 
-voeding kunstenaar. Zijn vader, Jan de Heere, was een voor- 
-treffelijk beeldhouwer, zijne moeder, Anna Smijters, die hem 
-in 1534 het leven schonk, eene „verlichtster die seltsaem con- 
,stighe dinghen met verwe en pinceel te weghe heeft gebracht 
*van wonderlijcke netheydt en scherpheydt". Zijn vader zelf 
onderwees hem in de teekenkunst ; in de schilderkunst genoot 
:hij met vele anderen het destijds zoo hoog • geschatte onderricht 
van Frans Floris, den hoofdvertegenwoordiger van de 
Italiaansche Renaissance in Vlaanderen, wat hem nochtans niet 
-verhinderde eene geestdriftige „Ode op den Agnus Dei van de 
.gebroeders van Eyck" te schrijven, waarin hij vooral de groote 
verscheidenheid in de gelaatsuitdrukking der daarop voorgestelde 
-personen prees : „Ay, siet noch op dit werck : hoe gantschlijck 
af ghesondert is aensicht van aensicht in wesen overal! Wat 
tronie men hier siet van meer als drymael hondert, geen d'ander 
:is ghelijck in sulck een groot ghetal". Zelf maakte DE HEERE 
_zich vooral naam als portretschilder, maar dat zijne werkkracht 
_niet geëvenredigd was aan zijne veelzijdigheid, heeft hem als 
schilder geschaad : want hij was ook een liefhebber-verzamelaar 
van oudheden, een vriend . van studie en een ijverig lid van 
,de Gentsche kamer „Jesus metier Balsembloeme". 
Met zijn hoofdwerk, Den Hof en Boomgaerd der Poësien, waar- 
:in hij in 1565 al zijne tot dien tijd toe vervaardigde gedichten 
bijeenbracht, trad hij op - tegen „den ouden Vlaemschen treyn 
van dichten", dien hij „in veel zaken te ruut, ongheschickt en 
_rouw" vond, en gaf hij proeven van oden, sonnetten en elegieën, 
en ook van minnebrieven aan zijne Zeeuwsche geliefde, de 
dochter van den burgemeester van Veere, Eleonora Carbonier, 
met wie hij in 't huwelijk trad. Wèl maakte hij nog ouderwet- 
;sche refereinen (o. a. een tot lof der schilderkunst), maar hij 
zorgde er toch voor, dat daarin de verschillende versregels het- 
De Ned. Schryvers van Gent, Gent 1861, bl. 130-158; Lionel Cust, A notice of 
:the li f e and works of Lucas d'Heere, poet and painter, Westminster 1894 en Marten 
Rudelsheim, Oud Holland XXI, bl. 85-110. In 't bijzonder wordt over 
hem ook gehandeld door S. Eringa, La Renaissance et les Rhétoriqueurs nier- 
.landais, Amst., 1920. De bibliographie zijner werken vindt men in de Biblio- 
,.theca Belgica.
49 
zelfde aantal lettergrepen inhielden. Hij telde dus zijne versmaten 
als de Franschen zonder juist de latere rhythmiek in 
acht te nemen. Met Ronsard en de Pleiade was hij persoonlijk 
bekend, maar partijganger voor die richting was hij nog niet, 
zooals blijkt uit zijne bijzondere ingenomenheid met (1lément 
Marot, van wien hij niet alleen „Le temple de Cupidon" vertaalde, 
maar ook verschillende andere gedichten : epigrammen, 
sonnetten en een epistel. Dat hij in 1565 ook een gedeelte van 
Marot's psalmberijming overbracht, hebben wij reeds gezien 1). 
Daarmede toonde hij zich een aanhanger van de Hervorming, 
ofschoon hij en van den kunstenaar mogen wij het 
verwachten de beeldstormerij gestreng afkeurde. Gedurende 
het schrikbewind van den Bloedraad bevond hij zich met zijne 
vrouw in Engeland, dat hij ook vroeger reeds had bezocht en 
waar hij nu o. a. Koningin Elisabeth afbeeldde, bij het verlaten 
van haar paleis door Juno, Minerva en Venus met geschenken 
begroet. Dat was niet het eenige vorstelijke portret door hem 
geschilderd, want hij was een lievelingsschilder der aanzienlijken 
en heeft zich dan ook met zijne kunst een groot vermogen 
verworven. In hoopvoller tijden naar zijne geboortestad 
teruggekeerd, regelde hij in Dec. 1577 de rhetoricale feesten bij 
de blijde inkomst te Gent van Willem van Oranje, die hem tot 
Griffier van de Rekenkamer aanstelde. Sinds dien tijd diende 
hij de zaak van Opstand en Hervorming door verschillende vertalingen 
uit het Fransch, en overleed op vijftigjarigen leeftijd in 1584, 
weinige dagen véór de overgave van het door hem verlaten Gent aan 
den hertog van Parma en dus kort voor de algeheele onderwerping 
van de Zuidelijke Nederlanden aan den koning van Spanje. 
Zijne beminnelijkheid in den omgang wordt door zijn leerling 
VAN MANDER uitdrukkelijk geprezen, en onder zijne tijdgenooten 
zijn er dan ook maar weinig dichters, met wie hij niet 
in vriendschapsbetrekking stond, zooals uit zijne en hunne gedichten 
blijkt. Tot deze behoorden onder meer anderen de gelaurierde 
poëet FRANCIES HIEMAN 2) (geb. 1522, overl. 1585), 
deken der kamer van St. Barbara te Gent, Van Vaernewijck en 
De Dene, Jan Fruytiers en Manilius, Borluyt en Marnix, en ook 
1) Zie Ontwikkelingsgang II, bl. 482. 
2) Zie over hem Ph. Blommaert, De Ned. Schyvers van Gent, Gent 1861, 
bl. 162 vlg. 
TE WINKEL III. 4
50 
de groote bewonderaar en navolger van Ronsard en de Pleiade, 
Jonkheer JAN VAN DER NOOT, patricius van Antwerpen, zooals 
hij zich gaarne noemde, en „poeta laureatus", als hoedanig hij 
ook op den titel zijner werken is afgebeeld 1). 
Jong reeds in de schepenbank van Antwerpen opgenomen, 
nam VAN DER NOOT daar in 1567, in de hoop, naar men beweerde ; 
er het markizaat van Antwerpen mee te zullen verwerven, aan 
een geuzenoproer deel, dat door den Prins van Oranje werd gedempt, 
zoodat hij genoodzaakt was, goederen en echtgenoote 
in den steek te laten en snaar Londen te vluchten. Elf jaar bracht 
hij toen buitenslands door : in Engeland, Italië, de Rijnlanden 
en Frankrijk. Te Parijs maakte hij in 1578 persoonlijk kennis met 
Dorat en zelfs met Ronsard, die toen voor hem de goddelijke 
dichter was geworden, ofschoon ook hij aanvankelijk nog in Marot 
zijn voorbeeld had gevonden. Dat blijkt uit zijn eersten dichtbundel 
Het Bosken (1567), eene verzameling, met aan Ronsard's 
Oocage" ontleenden naam, van het meeste dat hij toen had gedicht, 
te beginnen met een rondeel „van den peys van 1558" en eene ode op 
den slag bij Grevelingen. Vooral de epigrammen in den bundel 
herinneren aan Marot, en de psalmen zijn zelfs vertalingen van 
de zijne, voor zoover althans DATHEEN er niet voor geplunderd 
is. Toch komen er ook reeds vertalingen in voor naar Ronsard 
en Baïf en zelfs van een sonnet van Petrarca, waarin toon en kleur 
van het origineel met talent zijn weergegeven. 
Spoedig (in 1568) volgde een tweede bundel, Het Theatre of t 
Toonneel, jog in hetzelfde jaar in Fransche vertaling door den 
dichter aan Koningin Elisabeth van Engeland aangeboden en in 
het volgend jaar door zijn toedoen ook in het Engelsch en in het 
Hoogduitsch (door Balthasar Froe) vertaald. Daarin vindt men 
bij twintig platen, die wel van LUCAS DE HEERE zouden kunnen 
zijn, omdat men er van dezen ook eene ode ter inleiding in aantreft, 
zes canzonen van Petrarca, door den dichter wel uit het Italiaansch, 
maar met behulp van Marot's vertaling, overgebracht, tien 
sonnetten, uit den „Songe" van Du Bellay vertaald, en vier sonnetten 
in alexandrijnen, uit de Apocalupsis getrokken en van een 
uitvoerigen commentaar gevolgd. 
1) Voor Van der Noot zie men Aug. Vermeylen, Leven en Werken van Jonker 
Jan van der Noot, Antw. 1899, waar men ook eene, behalve van de „Poeticsche 
Wereken", volledige bibliographie kan vinden. Bloemlezingen uit zijne werken 
gaven K. Stallaert, Gent 1857 en Albert Verwey, Amst. 1895.
51 
Met den klemtoon is in deze en andere alexandrijnen door VAN 
DER NooT nog niet voldoende rekening gehouden, maar toch 
verdient er hier even de aandacht op gevestigd te worden, omdat 
deze iambische versregels van twaalf lettergrepen bij staand rijm, 
met eene caesuur na de zesde lettergreep, een lievelingsvorm der 
Pleiade was, door Du Bellay voor zijn „Poète courtisan" gebruikt 
en later vooral voor uitvoerige dichtwerken, in 't bijzonder voor 
tooneelstukken, gebezigd. Ook bij ons treft men daarom in de 
tweede helft der zestiende eeuw voor het eerst alexandrijnen aan, 
bid MARNIX (in zijne sonnetten aan DE HEERE van 1576), bij JAN 
VAN HOUT, bij COORNHERT en VAN MANDER, en in de zeventiende 
eeuw zou het de meest gebruikelijke versmaat onzer eerste dichters 
worden. VAN DER NOOT onderscheidt ze, met Ronsard in diens 
„Abrégé de Part poétique" van 1565, als „heerlyke veerschen schoon, 
hoogh van gheclanck" („graves, hautains, altiloques", zegt Ronsard) 
van „ghemeyn veerschen suet" (ook door Ronsard „vers communs” 
genoemd), waaronder hij de vijfvoetige iambe verstaat, met caesuur 
na de vierde lettergreep, en van „liricsche veerschen licht" 
(bij Ronsard : „vers lyriques") van minder lettergrepen. 
Zooals van een aanhanger van Ronsard te begrijpen is, was 
ook bij hem de versvorm eene zaak van gewicht ; en het valt ons 
niet moeielijk te erkennen, dat zijne verzen in regelmatigen bouw 
en welluidendheid die der ouderwetsche dichters uit de rederijkersperiode 
merkbaar overtreffen. Ook door zijn taalgebruik onderscheidt 
hij zich gunstig van hen, te meer daar hij, zonder, zooals 
later Spieghel zou doen, woordkoppelingen naar Grieksch model 
te smeden, toch voor zuivering van zijn zoet Brabantsch ijvert 
en bastaardwoorden zooveel mogelijk vermijdt. 
Van geleerdheidsvertoon daarentegen is hij niet vrij. Met zijne 
kennis van het Grieksch pronkt hij opzettelijk in zijn derde, voor 
zijn persoon meest karakteristieke, werk, namelijk zijn Cort Begrijp 
der XII Boecken Olymp'iados, in 1579 te Antwerpen, waarheen 
hij juist had mogen terugkeeren, uitgegeven in het Brabantsch en 
Fransch en versierd met platen, door COORNHERT gesneden, met 
wien hij te Kleef gedurende beider ballingschap kennis had gemaakt. 
Zonderling is het, dat dit „Cort Begrijp" slechts een stuk 
is van een dichtwerk, dat onze dichter reeds te voren door een 
ander in het Hoogduitsch had laten vertalen en toen onder den titel 
Das Buch Extasis te Keulen schitterend had laten drukken. Toch
52 
is ook dat nog maar eene schets van de groote Olympiade, die VAN 
DER NOOT zich voorstelde te maken, maar nooit voltooid heeft. 
Hadde hij dat gekund, dan zou het een omvangrijk allegorisch 
epos geworden zijn, waarvoor bij hem het denkbeeld misschien 
opkwam onder de lezing van Keizer Maximiliaan's „Tewerdannckh". 
De inhoud van hetgeen wij nu bezitten is eene denkbeeldige reis 
van- den dichter door een doolhof heen van verzoekingen, die 
Grieksche namen dragen, zooals Hedone en Euclia, Chrysea en 
Argyrea. Mercurius echter had hem de idee getoond van Olympia, 
en de gedachte aan haar maakt hem voor al het verdere ongevoelig. 
In den hof van Cupido mag hij haar ontmoeten en Venus beloof 
t hem hare liefde, doch eerst moet hij nog met een lang adieu 
vanhaar afscheid nemen en verder reizen naar Arete, het rijk der 
deugd, en naar den Helicon, waar Apollo met alle Muzen hem verwelkomt 
en hem met den „enthusiasmus", den „poëtixen Gheest" 
bezielt. Door Theude, de Godsgave, wordt hem dan de weg getoond 
naar Telosie of het Einddoel, waarheen Pistis, Elpis en Agape 
(Geloof, Hoop en Liefde) met meer andere nimfen hem begeleiden. 
Eene hellevaart volgt met al hare verschrikkingen. Tegen 
Kosmica moet hij bestand blijken, met Ptochia moet hij strijden; 
Spoude en Ergasia zijn hem daarbij behulpzaam ; en zoo kan hij dan 
eindelijk in de Elizeesche velden aankomen, waar de heerlijke 
Olympia schittert tusschen Goden en Godinnen, Naiaden en Faunen, 
en waar met ambrosia en nectar onder het liefelijk snarenspel 
van Apollo en „sijn Susters" ten slotte zijne verloving wordt gevierd. 
Deze in haar geheelen samenhang niet zeer duidelijke allegorie 
onderscheidt zich alleen door den versvorm van de middeleeuwsche 
allegorieën en herinnert aan de Renaissance alleen door de Grieksche 
namen der zinnebeeldige personen. Zijne verbeelding moge 
hem een grootsch en dichterlijk onderwerp hebben voorgetooverd, 
zijne scheppende kracht bleek daaraan in elk geval niet geëvenredigd 
; en toch schijnt het, dat hij met dit gedicht zijne krachten 
had uitgeput, want de Poeticsche Wereken 1), die hij daarna van 
1) De exemplaren der Poeticsche wercken met titelbladen, die de jaartallen 
1580-81, 1584-85 en 1588-94 dragen, zijn ongelijk aan elkaar, daar elk van 
deze bestaat uit de samenvoeging van een grooter of kleiner aantal grootendeels 
reeds vroeger afzonderlijk gedrukte dichtwerken. Eene bijdrage tot de 
bibliographie er van gaf Leonard Willems in de Verslagen en Mededeel. der 
Kon. Vlaamsche Acad. 1921, bl. 41-47, waar wordt aangetoond, hoe het 
komt, dat gedichten van jonger datum gevonden worden in bundels, waarvan 
het titelblad een ouder jaar vermeldt.
53 
1580 tot 1595 in groot formaat bleef uitgeven, zijn voor een deel 
herdrukken van vroegere poëzie en voor een ander deel weliswaar 
nieuwe gedichten, maar van geringe beteekenis en slechts eene 
enkele maal getuigend van opflikkerend vuur, zooals in de welluidende 
Ode aan Olympia, opgedragen aan Hans Ghoeserie (naar 
Ronsard) en in denzelfden toon, met vele van dezelfde beelden, in 
de Oden aan Olympia, die hij opdroeg aan Adr. en Balth. van 
Nispen („ic wil nu singhen een nieu liedt "), aan Luys Suerio (,,nadat 
ghy syt o schoone, veel witter dan albast") en aan Peeter 
van den Berghe („Goddinne schoon"). Andere echter, zooals 
het woordspelend bierdicht in 1593 vervaardigd voor Hans de 
Hoppenbrouwer, zijn het werk van een tot armoede vervallen 
broodschrijver, die dikwijls de oude lofdichten voor nieuwe Maece - 
nassen omrijmde en die, om ook na 1585 in zijne goede stad Antwerpen 
te kunnen blijven leven, als geloovig zoon had moeten terugkeeren 
in den schoot der moederkerk en de landvoogden van den 
Spaanschen koning door erbarmelijke vleidichten gunstig voor zich 
moest stemmen, en ook hooge geestelijke heeren, zooals met zijne 
Ode aan den bisschop van Gent, Peeter Damant, en aan Don Georgio 
d'Austria, proost van Harlebeke. 
Eén ding echter bleef dezen berooiden jonker tot zijn dood toe 
over : het geloof in de goddelijkheid zijner kunst en de verhevenheid 
van zijn eigen „poëticschen" geest. In dat opzicht doet hij voor 
den hoogmoedigsten Pleiadedichter niet onder, zooals men o. a. 
zien kan uit zijne „Ode teghen d'onwetende vyanden der Poeteryen, 
aen Marcus van Wonsel, schepen van Antwerpen", in 1589 
opgedragen, waarin hij zelf zegt, dat hij zingt „bat dan men hier 
songh in veurtyden", „want Citherea goedt en schoone heeft hem 
doen drincken neghen mael uut den vloedt, dies hy draeght de crone 
van Myrtus en Laurier niet vael", „soo dat hy, snydende syn eere 
diep in der Famen tempel sterck, bekendst sal syn tot allen keere over 
't gants eerdtrijck deur syn werck", en dan noemt hij al de landen op 
— en het zijn er niet minder dan achttien , waarin hij „deur syn 
schoon wercken hoogh gheacht" zal zijn. Een genie bleef hij zich 
steeds gevoelen, zij het helaas ! ook een miskend genie. De aalmoezen, 
die hij ontving, gebruikte hij daarom meerendeels om de, steeds met 
gravures versierde, uitgaven zijner telkens onbeduidender wordende 
gedichten te bekostigen. Zoo werd hij ook in zijn leven, wat zijne 
poëzie altijd min of meer was geweest, het toonbeeld van schoon-
54 
schijnende armoede. Aan omgang met kunstvrienden, muziekbeoefenaars 
vooral, schijnt het hem in zijne laatste levensjaren niet 
ontbroken te hebben, maar de oude bewondering was bij de meesten 
in medelijden overgegaan, en van de velen, die te voren hem zóo 
luide als een Nederlandschen Ronsard hadden geprezen, bleven 
slechts enkelen hem getrouw, zooals HENDRICK ACKERMAN, die 
echter gedwongen was, van zijn bewonderaar zijn verdediger te 
worden. Zoo was hij dan in zijne nadagen wel het schaduwbeeld 
van hetgeen hij geweest was, of liever, had schijnen te zijn; maar 
ook te midden van zijne vernedering, en misschien toen zelfs het 
meest, het schaduwbeeld van den echten Renaissancedichter. 
Met zekere afgunst zal VAN DER NOOT in zijn later leven misschien 
hebben opgezien tegen HOUWAERT, wiens trouwe lofredenaar 
hij toen was geworden en blijven kon, daar ook deze dichter 
na den moord van den Prins van Oranje en de overgave van Brussel 
in 1585 aan Parma den moed tot verder verzet verloren had en, 
vrede voor zijn geteisterd vaderland boven alles begeerende, zich 
aan den Spaanschen koning had onderworpen, zooals hij ook duiclelijk 
had getoond door een prachthandschrift zijner gedichten 
aan den hertog van Parma aan te bieden. Ook Ernst van Oostenrijk 
begroette hij in 1593 als landvoogd met twee dichtwerken : een „Willecomme 
en Congratulatie" en eene „Moralisatie" ; en ter eere 
van Albertus van Oostenrijk vervaardigde hij nog twee bijeenbehoorende 
feestspelen: „Een Tragedie van der Orloghe" en „Die 
Comedie van den Peys" met een dialoog „Virtutem dilige". Daarmee 
kocht hij rust en aanzien in zijne laatste levensjaren, die hij 
.als welgesteld man doorbracht op zijn lustslot „Cleyn Venegien" 
:in het bosch van Soniën bij Brussel. En terwijl VAN DER NOOT 
in vergetelheid geraakte, bleef HOUWAERT de gevierde dichter der 
.Brabanders, hun trots en hun roem, zoodat nog in 1616 de Mechel- 
,sche dichter WILLEM DE GORTTER (geb. 1585), lid van de „Peoene", 
eene bedevaart deed naar HouwAERT's „logys" en zich gelukkig 
rekende, te mogen kouten met menschen, die dien grooten man 
persoonlijk hadden gekend 1). 
Onder de verzen, die van DE GORTTER in handschrift over 
zijn, bevindt zich ook eene ode aan Antwerpen, klagende over 
1 ) Voor Willem de Gortter zie men J. F. Willems, Belgisch Museum I, bl. 
370-378. In Den Nieuwen Lust-hof van 1602 komen acht liederen van hem 
voor onder de spreuk „Na 'tsuer het loet".
55 
het droevig verval dezer eertijds zoo bloeiende handelsstad. Sinds 
Parma met de inneming van Antwerpen in 1585 het laatste bolwerk 
der vrijheid in de Zuidelijke Nederlanden had bemachtigd, was het 
daar met den bloei der letteren gedaan; en zoo kunnen wij dan 
met VAN DER NOOT en HOUWAERT afscheid nemen van de laatste 
der Zuidnederlandsche dichters van beteekenis. Niet dat op eenmaal 
alle kunstliefde daar was verdwenen en de Renaissance daar 
na haar eerste ontluiken plotseling weer was versmoord. Dan 
zouden wij den gunsteling der Aartshertogen over het hoofd moeten 
zien, den grooten Rubens, in wien de Renaissance haar zelfstandig- 
Vlaamschen vertegenwoordiger had gevonden, die daar op het gebied 
van de beeldende kunsten heeft gedaan, wat later in het 
Noorden Vondel deed voor de poëzie: den geest der Oudheid samensmelten 
met het Germaansch karakter van het Nederlandsche 
volk, en die zoo de reus onder de Vlaamsche schilders werd, als 
Vondel het onder de Hollandsche dichters worden zou. 
Maar terwijl de beeldende kunsten in Zuid-Nederland nog eene 
schitterende toekomst hadden, moest daar de woordkunst leeren 
zwijgen of stamelen onder den speurenden of bestraf f enden blik 
der geestelijke censoren. Wie over geestelijke dingen zelfstandig 
dachten en onbeschroomd spreken wilden, de dichters, wien het 
hart op de tong lag, de mannen van karakter en moed, weken in 
dichte drommen naar de vrije Republiek der Vereenigde Nederlanden 
uit en brachten daarheen den gloed hunner overtuiging 
en het vuur hunner welsprekendheid over, dat bij den bedaarden 
Noord-Nederlander te dikwijls onder de asch bleef smeulen. En 
met dien gloed brachten Vlamingen en Brabanders daarheen ook 
hunne meerdere en vooral veelzijdiger beschaving over, die den 
Hollander van zijne voorzichtige bekrompenheid moest genezen. 
IV. 
KAREL VAN MANDER EN ZIJN KRING. 
Dat de naar het Noorden uitgeweken Vlamingen en Brabanders 
niet in de eerste plaats aanhangers der Renaissance konden 
zijn, spreekt van zelf. Het was vooral de innigheid hunner godsdienstige 
overtuiging geweest, die hen vrijwillige ballingschap had 
doen verkiezen en die geheel hun denken en gevoelen beheerschte,
56 
zoodat daarnaast voor de heidensche Oudheid niet veel plaats in 
hun geestelijk leven kon overblijven. Groot vooral was onder hen 
het aantal predikanten, niet gering ook het aantal mannen, die de 
steden van het Noorden niet slechts met cijferkunstenaars bevolkten, 
waaraan het misschien ook daar niet ontbrak, maar ook met 
„francoische schoolmeesters", die er aan eene, zooal niet lang gevoelde, 
dan toch lang bestaande behoefde voldeden 1). 
De laatsten waren meestal ook dichters in Nederlandsch en 
Fransch tegelijk en zullen het wel vooral geweest zijn, die met 
hunne landgenooten in de Hollandsche steden, waar zij zich gevestigd 
hadden, eigen rederijkerskamers oprichtten naast de oude 
daar reeds bestaande kamers. Zoo verrijzen na 1585 de Vlaamsche 
of Brabantsche kamers : „De Witte Angieren" met de spreuk „In 
liefd' getrouw" te Haarlem, „'t Wit Lavendel" met de spreuk „Uut 
levender jonste" te Amsterdam, „De Orangie Lelie" met de spreuk 
„In liefd' groeyende" te Leiden en vermoedelijk ook „De Vijgheboom" 
met de spreuk „'tSoet vergaren" te Schiedam 2). Deze kamers 
waren meteen de verzamelplaatsen, waar de Zuidnederlanders in het 
land der vreemdelingschap zich nauwer bij elkaar konden aansluiten. 
Vele uitgewekenen waren schilders, en van deze kunnen wij 
eerder vermoeden, dat zij op poëtisch gebied de Renaissancerichting 
zullen gevolgd hebben, daar zij ook met het penseel destijds 
bijna uitsluitend in den trant der Italianen werkten. Van die schilders 
treedt de Westvlaming KAREL VAN MANDER 3) zeer op den 
voorgrond, sinds hij zich in 1583 te Haarlem gevestigd had, waar hij 
later voor de kamer „De Witte Angieren" het spel van Dina schreef, 
zooals hij in de dagen zijner jeugd voor de kamer van Meulebeke, 
waar hij in Mei 1548 uit welgestelde en zeer geachte ouders geboren 
1) Zie K. J. Riemens, Esquisse historique de l'enseignement du f rancais en 
Hollande du X VI e au XI X siècle, Paris 1919. 
2) Dat „De Vijgheboom" eene Brabantsche kamer te Schiedam was en niet, 
zooals vroeger gemeend werd, eene Vlaamsche te Amsterdam, toonde ik aan 
Tijdschrift XI (1892) bl. 41-45). 
3) De hoofdbron voor Karel van Mander's leven is de op goede gronden 
aan G. A. Bredero toegeschreven biographie : 't Geslacht, de geboorteplaets, tydt, 
leven ende wercken van Karel van Mander, Schilder en Poeet, die het eerst achtergevoegd 
is aan Van Mander's „Uytleggingh op den Metamorphosis Pub. 
Ovidii Nasonis", Amst. 1616, en niet, zooals men door niet op de Signatuur 
R—S IIII te letten, gewoonlijk meent, achter den twee jaar later uitgegeven 
druk van het „Schilderboeck", ofschoon zij ook daarachter weer is opgenomen. 
Verder heeft men over Van Mander: Prudens van Duyse, Belg. Museum 
VI, bl. 5-45; L. Plettinck, Studien over Karel van Mander, 2 dr. Gent 
1887 en R. Jacobsen, Carel van Mander, dichter en prozaschrijver, Rott. 1896.
57 
werd, verscheidene kluchten en ook bijbelsche spelen had vervaardigd, 
waarvoor hij dan ook zelf de decoraties schilderde, terwijl 
hij er in zijn Noach den zondvloed zoo natuurlijk voorstelde, dat 
hij niet alleen de toeschouwers tot tranen toe bewoog, maar hun ook 
met zijne te krachtig werkende machinerie een nat pak bezorgde. 
Zijn onderwijs ontving hij met zijn ouderen broeder Cornelis 
eerst op de Latijnsche school te Thielt, daarna bij een Franschen 
schoolmeester te Gent; maar ofschoon hij vlug leerde, was dichten 
en schilderen hem toch zoozeer aangeboren, dat zijn vader goed 
vond hem tot schilder te doen opleiden en hem te Gent bij Lucas 
de Heere en daarna te Kortrijk en vervolgens te Doornik bij Peter 
Vlerick in de leer deed. In 1569 bij zijn vader te Meulebeke teruggekeerd, 
moest hij zijn broeder Cornelis in de lijnwaadnering 
behulpzaam zijn, maar de kunst bezat nog steeds zoozeer zijn geheele 
hart, dat zijn vader hem in 1574 in staat stelde, Rome te 
bezoeken. Daar voltooide hij zijne opleiding als schilder. Drie jaar 
bleef hij op reis, ook te Bazel en te Weenen; toen verlangde hij naar 
huis en daar hij als schilder spoedig een goeden naam had gekregen 
en een gelukkig huwelijk (uit liefde, beneden zijn stand) had gesloten, 
zou hij met zijn levenslot zeer tevreden hebben kunnen 
zijn, indien de droevige oorlogstoestand, waarin Vlaanderen toen 
verkeerde, dat niet had belet. 
De onveiligheid toch in geheel West-Vlaanderen, vooral door de 
muiterij der Malcontenten, die hem eenmaal bijna om het leven 
hadden gebracht en een ander maal hem en zijn gezin geheel hadden 
uitgeplunderd, deed hem in 1583 besluiten over zee naar Holland 
(Haarlem) te verhuizen, en misschien ook de vrees voor geloofsvervolging, 
want ongetwijfeld onjuist is de meening van sommigen, 
dat hij steeds Katholiek zou gebleven zijn. De inhoud zijner „Schriftuerlijcke 
Liedekens", in 1597 en 1599 onder den titel De (later 
Gulden) Harpe o f t des herten Snarenspel samen met liederen van 
JACOB JANSZ., P. TRIOENS en M. DE BRAUWER uitgegeven, weerlegt 
haar van zelf bijna op iedere bladzijde. „Ghy vry verstroyde Nacy 
uut Vlaender hierendaer", zoo vangt een van die liederen aan, 
„weest danckbaer", want de jaren der vervolging zijn nu voor u 
voorbij : „Nu meught ghy vry hier hooren Gods woordt, hier int 
Hollantsche dal", want hier is de macht uwer vijanden gering en 
leeft gij onder eene Overheid, „die gheen ghewelt en doet over yemants 
ghemoet", maar die „de consciency laet in des Heeren hant".
58 
In eene paraphrase der gelijkenis van het bruiloftsmaal vergelijkt 
VAN MANDER de boden des Heeren bij de evangeliepredikers, 
,die door de genoodigden maar al te slecht ontvangen werden : de 
,een zegt : „ t is een besighe tijt", waarin men „met neeringh en 
coopmanschappen syn profijt moet doen", de ander noemt de 
boodschap eene „dolinghe quaet", waarvoor de boden verdienden 
.,,te sterven met spot en smaet", daar zij anders „met ketterije landen 
-en steden zouden verderven" ; en of de boden al beweren : „wilt 
.ghy ons leeringh niet volghen", dat is toch geene reden tot verbolgenheid 
: „wy en doen doch niemant ghewelt", het mag niet baten: 
de genoodigden „dooden des Heeren knechten met lyden swaer, 
omdat sy se tomen vraghen ter Hemelscher Bruyloft maer". 
Wie zoo schreef was natuurlijk een aanhanger der Hervorming. 
Onder zijne liederen vinden wij ook eene vertaling uit het Fransch 
-van „Een Liedt van Jaques Dosie, eertijts ghevangen tot Leeu- 
-waerden", en dat hij juist dat lied in onze taal overbracht zal misschien 
zijne reden hierin gehad hebben, dat deze Jacques d'Auchy, 
die om 't geloof in 1559 ter dood gebracht werd, den bejaarden doop 
-voorstond en dus ook in engeren zin geloofsgenoot van VAN MANDER 
was, want uit verschillende bewijsplaatsen blijkt overtuigend, 
,dat onze dichter tot de Vlaamsche Doopsgezinden te Haarlem behoorde. 
In een zijner gedichten zegt hij dan ook uitdrukkelijk: 
.,,berouw van sonden" en „gheloof sbelij den moet altijdts voor het 
Doopsel gaen". Van zijne meeste geestverwanten week hij af door 
,de zachtmoedigheid en vrijzinnigheid, die hem aan niemand dan 
vaan God de macht deed toekennen om te binden en te ontbinden 
-en anderen in den ban te doen. „Gheen heerschappie te dryven 
,over den broeder" is zijne leus, „één is noodich" (namelijk het koninkrijk 
Gods) zijne zinspreuk, en partijschappen 'over onder- 
:geschikte geloofspunten keurt hij af: „secten maken sy meest", 
:zegt hij, „die daer syn sonder gheest en vleeschelyck gedreven"; 
wie „Godt vreest" houde zich aan „de liefde Gods" als de kern 
-van het Christendom. 
Ongelukkig openbaarde zich onder de Doopsgezinden, geheel 
in strijd met hunne broederlijke aaneengeslotenheid als leden 
van een groot gezin, ook toen reeds, zooals later nog zoo dikwijis, 
de lust tot scheurmakerij, die geen gezag wilde erkennen 
over leer noch leven, en de volgelingen van het lam dikwijls tot 
hartstochtelijke veroordeeling van anderen deed vervallen, vooral
59 
waar het gestrengheid van zeden en reinheid van leven gold. 
Zoo waren reeds in 1567 de Doopsgezinden in twee afdeelingen, 
Friezen en Vlamingen, gescheiden, van welke ieder zich voor de 
ware, onvervalschte Doopsgezinden hield. Misschien was het om 
de Friezen tot de Vlaamsche gemeente, waartoe VAN MANDER 
behoorde, terug te brengen, dat hij in 1585 met „een gebroken 
herte en een verslaghen, oprecht ghemoet" een liedeken maakte, 
gericht tot hen, die den vrede misten en de eenigheid verlaten 
hadden, om hen te vermanen terug te keeren tot de broeders. „Eén 
kudde, één Herder en één schaepstal isser voor al ende één Ghemeente" 
: keert daarom, zegt hij, terug tot Christus' gemeente, 
„keert tsijnen koye, waeraf dat ghy gevallen zijt". Met roerende 
vriendelijkheid en zachtmoedigheid spreekt hij alzoo de afgescheidenen 
toe, en mocht men aannemen, dat het jaartal onder 
het gedicht eene drukfout voor 1586 was, dan zou men deze vermaning 
niet tot de Friezen in 't algemeen gericht behoeven te achten, 
maar het lied in verband kunnen brengen met den strijd der zoogenaamde 
„huiskoopers", te Franeker begonnen, maar spoedig 
ook naar andere gemeenten, en wel bepaaldelijk naar Haarlem 
overgebracht. 
Van eene nieuwe scheuring te Haarlem in 1598, namelijk 
die van de zoogenaamde „bankroetiers" of aanhangers van Jan 
Pietersz. Vermeulen, op wier leven wel het een en ander aan te 
merken viel en die daarom in den ban gedaan werden, heeft 
een ander liedeken in „De Gulden Harpe" betrekking, beginnende 
„'t Isser Gods woord, broeders, in eeren". Daarin toont 
zich VAN MANDER een gestreng zedenmeester, die in de Oude 
Vlaamsche gemeente geene broeders kon dulden met een al te 
ruim geweten in geldzaken. Men ziet hieruit dus, dat hij niet 
slechts een Doopsgezinde in naam was, maar behoorde tot de 
ijverige broeders, die alles wat in hun kring gebeurde wèl ter 
harte nam. 
De liederen van „De Gulden Harpe" zijn als alle schriftuurlijke 
liedekens vol van bijbelsche woorden en zinswendingen; 
soms zijn het bijbelverhalen in verzen, soms liederen ontleend 
aan of gedicht in den trant van het Hooglied ; dikwijls ook treffen 
zij den psalmtoon, en altijd zijn zij zangerig en welluidend met 
grooten rijmrijkdom en meestal (niet altijd) in zuivere taal. Ziet 
hier daarvan eene proeve : „Syon, verblijden wilt in u lijden, thert
60 
om bevrijden te Gode wendt ! Wendt u tot strijden, wilt slapen 
mijden ; 't zijn quade tijden, tis bij den endt, tserpent ontrent u 
t'allen sijden: sijn oudt benijden is u bekent. Blijft den Heer 
ontrent, so blijft ghij ongheschent". 
De innige vroomheid, die uit „De Gulden Harpe" spreekt, vinden 
wij terug in de 52 „Gheestelycke Liedekens", waarin hij met 
anderen, zooals M. DE BRAUWER, Dat hooghe Liedt Salomo (1595) 
overbracht, en in de, eerst na zijn dood uitgegeven, kerstliederen 
of herderszangen van zijn Bethlehem d. i. Broothuys, waaraan 
vertalingen van Jeremias' Klaagliederen zijn toegevoegd. Zijn 
nagelaten uitvoerig gedicht Olyfbbeerrgghh ofte Poema van den laetsten 
Dagh (in 1607 uitgegeven) toont door de mythologische beelden 
en namen, die er in voorkomen, en door de regelmatige vijfvoetige, 
paar aan paar rijmende iamben met afwisselend staand en slepend 
rijm, dat hij, althans op lateren leeftijd, ook in de poëzie de richting 
der Renaissance volgde, zonder daarbij zijne vroomheid te verliezen. 
Als zoodanig leeren wij hem vooral kennen in die werken, waarin 
hij de kunst niet dienstbaar maakt aan zijn geloof, maar haar om 
haars zelfs wil beoefent. Dan begrijpen wij volkomen den invloed, 
die er van hem is uitgegaan op zijne tijdgenooten, en zijn roem 
bij het nageslacht, ook al zijn wij tegenwoordig niet meer in de 
gelegenheid hem als schilder voldoende te waardeeren, omdat 
ons zoo weinig schilderstukken van hem bekend zijn, daar hij ze 
maar zelden met naam of initialen teekende. Zijn oudste schilderstuk, 
dat wij kennen en dat van 1581 dagteekent, stelt de H. 
Catharina voor en is voor de St. Maartenskerk te Kortrijk vervaardigd. 
Overigens koos hij meest bijbelscha onderwerpen, zooals 
een Ecco Homo, nu in het Lieven-Vrouwen-hospitaal te Yperen, 
en eene Maria Boodschap, nu te Haarlem in het Frans-Halsmuseum. 
Voor J. de Witte schilderde hij De Doop van Christus, De Doortocht 
der Israëlieten door den Jordaan en De bekeering van Paulus; 
maar Jan Fontein bezat toch van hem eene voorstelling van den 
slag tusschen Hannibal en Scipio. Intusschen is ons een groot aantal 
prenten bekend naar werken van hem door anderen gesneden. 
Verder moeten wij nog van hem vermelden, dat hij met zijne 
vrienden Cornelis Cornelisz. en Hendrick Goltzius te Haarlem 
eene kunstacademie heeft gesticht, waarin de Italiaansche kunst 
werd gehuldigd, die hij zelf zich vroeger door een vierjarig verblijf 
in Italië onder Vasari's invloed had eigen gemaakt, maar wier
61 
bloeitijd toen reeds voorbij was gegaan. En geen wonder ! De 
groote renaissancekunstenaars van de vijftiende en de eerste helft 
der zestiende eeuw hadden in hunne kunst het hoogste bereikt 
en konden door hunne opvolgers in Italië niet worden overtroffen. 
Van eenvoudige navolging waren de meeste van deze afkeerig, zij 
wilden verder gaan en ook iets nieuws leveren, maar begrepen niet, 
dat eene ziekelijke zucht om opzettelijk iets nieuws voort te brengen 
het kenmerk is van decadentie, die ten slotte den dood ten gevolge 
heeft. 
Toch mag men ,deze j ongere Italianen, die men Romanisten noemt, 
en die hun heil in gekunstelde bravour-stukken zochten, daarom 
nog niet zoo minachten, als wel gedaan is. Ook ontbreekt het hun 
niet aan bewondering voor hunne groote voorgangers, die zij 
allerminst in overmoed voor verouderd verklaarden, maar in 
eere bleven houden, zooals Georgio Vasari, schoon zelf het middelpunt 
der nieuwere kunst, door het schrijven van de levensgeschiedenis 
der uitstekendste oudere kunstenaars (in 1550) heeft getoond. 
Vandaar dat de schitterende renaissancekunst met haar gezonden, 
levenskrachtigen geest, al was zij nu in Italië ook zoo goed als 
uitgebloeid, weer van zelf door haar voorbeeld frissche jonge bloesems 
kon voortbrengen, van nieuwe gedaante en kleur. Maar om 
dat te kunnen moest zij worden beoefend door een jong en krachtig 
kunstenaarsgeslacht, zooals Italië dat toen niet meer kon voortbrengen; 
en aan de opvoeding van zulk een geslacht heeft zeker ook 
Van Mander het zijne bijgedragen, want uit zijne school kwam 
onder velen ook een Frans Hals voort, de baanbreker der nieuwe 
Hollandsche kunst, die nochtans gaarne de renaissancekunst der 
Italianen als hare moeder erkende en vereerde. 
VAN MANDER was er dan ook de man niet naar om bij ééne 
richting te zweren : hij bezat den ruimen blik van den geschiedschrijver, 
die het heden en het verleden tegelijk omvat en daardoor 
gevrijwaard wordt tegen de slavernij eener tijdelijk heerschende 
mode. Door in zijn Schilderboeck 1) van 1604 het leven te beschrijven 
„der oude Antycke doorluchtighe schilders, der moderne 
1 ) Over zijn Schilderboeck, waarvan Henri Hymans, Paris 1884-85 in II 
dln. „Het Leven der Ned. en Hoogd. schilders" in Fransche vertaling uitgaf, 
en toelichtte, zie men H. E. Greve, De bronnen van Carel van Mander voor „het 
leven der doorl. Ned. en Hoogduitsche schilders, 's-Grav. 1903. Zie nog Otto 
Hirschmann, Beitrag zu einem Kommentar von Karel van Manders „Grondt der 
edel vry schilder-const" in Oud-Holland, XXXIII, bl. 81-86.
62 
doorluchtighe Italiaensche schilders en der vermaerde Nederlanders 
ende Hoogduytschen", werd hij onze eerste geschiedschrijver 
der schilderkunst, die vooral voor de historie der Vlaamsche en 
Hollandsche kunst niet hoog genoeg kan gewaardeerd worden, 
niet alleen om de zorgvuldige boekenstudie, waarvan zijn werk 
blijk geeft, maar ook omdat hij zijne geleerdheid zoo uitstekend 
wist aan te vullen door hetgeen de practijk hem had geleerd en 
door hetgeen hij zelf met een kennersoog het geheele land door had 
gezien. Ook zijn er slechts weinige boeken over kunst geschreven, 
die het vermogen bezitten, hunne lezers zoo volkomen in eens 
aesthetische stemming te brengen en met de kunstenaars te doen 
meeleven als dit boek. 
Aan zijn „Schilderboeck", waarvan het eenvoudig, soms geestig, 
dikwijls voortreffelijk schilderend proza allen lof verdient, gaat 
een hoogst merkwaardig, uitvoerig leerdicht, Den Grondt der edel 
vry Schilderconst 1), vooraf, dat naar den inhoud hier alleen ter 
lezing aanbevolen, maar niet besproken kan worden, omdat de 
rijkdom van de, er misschien wat al te zeer in bijzonderheden 
behandelde, onderwerpen dat op zich zelf reeds verbiedt, maar dat 
tot enkele opmerkingen over den vorm te meer aanleiding geeft, 
omdat de dichter zelf daar in zijne voorrede de aandacht op vestigt. 
Toen VAN MANDER dit gedicht vele jaren v66r hij het uitgaf 
•-- vervaardigde, schijnt hij nog meer met de Italiaansche 
poëzie vertrouwd geweest te zijn, dan met de Fransche. Daarom 
koos hij voor zijn werk, zooals hij zegt, „d'Italiaensche Octaven", 
maar „op onse wijse oversleghen" (rijmschema : abaabbcc), waarvoor 
Ariosto, wiens „Orlando furioso" hij toont te kennen, hem 
het model kan geleverd hebben. Hij bediende zich daarin alleen 
van slepend rijm, doch vermeed verzen met den rijmklank in de 
voorvoorlaatste lettergreep, die hij naar het Italiaansche druccioli 
„struyckeldichten" noemt. Ook deed hij zijn best, binnen de honderd 
verzen niet tweemaal dezelfde rijmklanken te gebruiken. 
Wat de taal aanging, streefde hij naar zuiver Nederlandsche 
woorden, ofschoon hij zich gedwongen zag, vreemde kunstwoorden 
te behouden. Later leerde hij ook de Fransche metriek kennen en 
door regelmatige afwisseling van lettergrepen met en zonder klem- 
De groote beteekenis van dit gedicht voor den tijd, waarin de te veel 
gesmade en toch zoo verdienstelijke Romanisten in de schilderkunst optraden, 
is uitstekend betoogd door W. Vogelsang, Schilderkunst en Rederijkerij in Hand. 
van de Maatsch. der Ned. Letterkunde, 1922, bl. 25-39.
63 
toon, waarop hij in dit gedicht nog niet lette, deze in overeenstemm.
ing te brengen met de Nederlandsche uitspraak. Toen leerde 
hij ook de schoonheid der alexandrijnen waardeeren, ofschoon hij; 
meende, dat „daer groot opmerck en langhen tydt toe hoeft, 
om vol schoon stof f e en vloeyende te wesen," maar dan moest 
ook de caesuur van zin en vers samenvallen achter de zesde lettergreep, 
zooals bij verzen van tien lettergrepen achter de vierde, 
en dan moest het enjambement worden vermeden. Af te keuren 
vond hij het, dat sommigen „niet achteden op 't smilten der vocalen", 
maar terecht meende hij, dat in onze taal de h geen hiaat veroorzaakte. 
Zooals men ziet, is VAN MANDER in den versbouw een Renais-- 
sanceman, die, gelijk hij zelf zegt, „geen behaghen hadde in onsee 
ghemeen oude mancke wijse" van dichten. In regelmatige 
vijfvoetige iamben heeft hij dan ook (in 1597) Virgilius' ,,Bucolica 
en Georgica" of „Ossenstal en Landt-werck" vertaald en daarbij 
zelfs dermate de Franschen gevolgd, dat hij „redyten" of 
lettergreeprijm niet vermeed, zelfs najoeg. Abraham van de Mijle 
zeide in een dialogisch lof dicht, dat VAN MANDER met zijne vertaling 
der Bucolica en Georgica bij ons „eerstmaal heeft ghedaen dat 
niemandt oyt versocht" en dat mag dan ook wel als verontschuldiging 
worden aangevoerd, wanneer iemand met ons zou willen 
verklaren, over die vertaling niet in verrukking te hebben kunnen 
geraken. Evenmin zal men dat kunnen over de vijfvoetige iamben, 
waarin hij „De eerste 12 Boecken van de Ilyados" overbracht, 
niet uit het Grieksch, dat hij niet kende, maar uit het Fransch 
van den abt Hugues Salel; maar eerst in 1611, na 's dichters dood, 
gaf zijn vriend JACOBUS VAN DER SCHUERE deze vertaling uit. 
Zoo had ook hij zijn aandeel aan het bekend maken van de classieke 
dichters, waarvan men alleen kan zeggen, dat zijn werk beter 
was dan dat van Van Ghistele. 
Meer nog heeft hij de classieke richting bevorderd door een 
werk, dat hij ten dienste van „schilders, dichters en constbeminders" 
tegelijk met zijn „Schilderboeck" uitgaf, namelijk zijne 
„Uytleggingh op den Metamorphosis Pub. Ovidii Nasonis." 
VAN MANDER'S bedoeling met dit werk was niet een vertaling 
te geven van Ovidius' gedicht, maar alleen dezen „Schilders- 
Bijbel", die toen zoo geheeten werd „om datter veel Hystoriën 
uyt gheschildert werden", voor ieder duidelijk te verklaren.
64 
Daarom vertelde hij eerst in 't kort iedere fabel, die er in voorkwam, 
en deelde dan mee „watter natuerlick mede aengewesen 
is", om „ten leste de leerlycke en stichtelycke uytlegginghe" 
te geven, zich er echter voor wachtende (zooals men in de 
Middeleeuwen zou gedaan hebben) „dese Heydensche Fabulen 
te trecken op eenen gheestelycken sin en op Christum te duyden", 
daar immers de dichter Christus nooit gekend had. Kwam er 
eenige godennaam in de fabel voor, dan vertelde hij meteen van 
dien god „'t geslacht, het leven en watter mede geseyt, verstaen 
en geleert wort" ; en maakte de dichter op eenige mythe maar 
met enkele woorden eene toespeling, dan deed hij zijn best, die 
mythe „nae te soecken en breeder te vertellen, opdat men se te 
beter sou verstaen." Zoo hoopte hij de poëzie der Oudheid begrijpelijk 
te maken voor iedereen, er van overtuigd, dat „dees 
oude Poëten waren offerpriesters der Goden, heylighe voorsegghers 
en uytlegghers der verborgentheden", in welke de Almachtige 
toonde, „niet alleen der Joden, maer oock der Heydenen en al der 
Weereldt gaefrijcke en milde Godt te wesen". 
Blijkbaar kende VAN MANDER dus de eene of andere redactie 
van de vroeger in Frankrijk zeer geliefde „Ovide moralisé", maar 
als bronnen voor zijne uitleggingen noemt hij, behalve vele classieke 
schrijvers, ook nog meermalen de „Syntagmata" van Lelius 
Gyraldus en soms ook het ,,Mythologicon" van Fabius Planciades 
Fulgentius uit de 6de eeuw, zonder dat men nog heeft onderzocht, 
wie hij van deze regelrecht, wie alleen middellijk voor zijn werk 
heeft gebruikt. In elk geval is er zooveel geleerdheid in samengevat, 
die VAN MANDER nauwelijks door eigen studie alleen kan verworven 
hebben, dat wij wel één bepaald, maar nog niet aangewezen, 
werk voor de hoofdbron van het zijne zullen mogen houden'). 
VAN MANDER's arbeid was ook in dezen niet vergeefsch. 
Verscheidene herdrukken van dit omvangrijke boek bewijzen, 
hoe ijverig het in de geheele zeventiende eeuw is geraadpleegd: 
de , schilder Joachim Sandrart gaf er zelfs in 1679 eene Hoogduitsche 
vertaling van uit. Maar welk een heerlijke tijd was het 
') Toch moet men Van Mander's geleerdheid vooral niet te gering schatten, 
want hij was zeer veelzijdig, zooals alle renaissancemannen. Ten bewijze daarvan 
vermeld ik nog even, dat hij ook uit het Italiaansch een werk vertaalde, dat 
schijnbaar geheel buiten zijne sfeer lag, nl. Beschryvinge van West-Indiën, door 
Jeronimus Benzonius van Milanen en uyt het Italiaens overgeset door Carel Ver, 
mander (met een, misschien niet door hem vertaald, bijvoegsel: Beschryving van 
de Regeeringh van Peru door Pedro de Madriga).
65 
ook, toen onze schilders zoo veelzijdig waren, dat zij in staat 
waren een werk te verrichten, waarvoor zelfs nu nog onze philologen 
zich niet zouden behoeven te schamen ! En onder overlading 
door studie ging deze „man der mannen", zooals Bredero hem 
noemde, blijkbaar niet gebukt. Men behoeft slechts het portret 
aan te zien, zooals J. Saenredam dat naar de teekening van Henrick 
Goltzius van hem op zijn zesenvijftigste jaar in koper sneed, om 
een onuitwisbaren indruk te krijgen van ernst en kracht, van geest 
en beminnelijkheid tegelijk. En niets teekent zijn karakter beter, 
dan een verhaal uit zijne jongere jaren, toen hij, met vrouw en 
kind en al zijne bezittingen uit Kortrijk naar Brugge vertrokken, 
door de Waalsche soldaten geheel werd uitgeplunderd, zoodat 
hun zelfs de bovenkleeren niet gelaten werden, maar zijne vrouw 
in den zak van „een onderrockje" nog een goudstuk had kunnen 
redden, dat zij weenende voor den dag haalde. „Non fors !" zeide 
VAN MANDER toen, „moghen wy slechts noch onghevanghen 
en ongequetst in de stadt gheraken, alles sal seer wel gaen". En 
hij „song een Liedeken uyt de borst, seggende : ick sal so lustich 
en soo neerstich schilderen, dat wy wel weder sullen kleederen 
aen 't lijf en gelt om Beten te koopen krijghen, nam de moeder 
het kindeken af op zynen armen, hippelde en danste daermede 
soo vrolijck, dat de vrouwe noch eens lachen most, en quamen 
soo binnen". Ook hier toont VAN MANDER zich den echten zoon 
der Renaissance, die blijmoedig vertrouwde op de almacht der 
kunst. 
Geen wonder, dat zulk een man het middelpunt van een 
kunstkring werd, zooals er destijds te Haarlem, de eigenlijke 
kunststad der zestiende eeuw in de Noordelijke Nederlanden, 
gemakkelijk gevormd kon worden, en dat men hem ongaarne 
in 1603 naar het kasteel Sevenberghe te Heemskerk (tusschen 
Haarlem en Alkmaar) en van daar in 1604 naar Amsterdam zag 
vertrekken, waar hij twee jaar later (11 Sept. 1606) door de schuld 
van een onbekwaam geneesheer overleed, tot diepe droefheid van 
zijne vele kunstvrienden uit geheel Holland en Zeeland, die hem 
in grooten getale plechtig begroeven met een lauwerkrans - om 
de slapen en die een geheelen bundel graf- en lijkdichten op hem 
uitgaven 1); tot diepe droefheid vooral van zijn jongeren broeder 
1) De 27 „Epitaphiën ofte Graf-schriften, gemaeckt op het afsterven van Care! 
van Mander" zijn gedrukt te Leiden bij Marten van den Vijver, 1609. 
TE WINKEL 111. 5
66 
ADAM VAN MANDER, die zich ook als dichter heeft doen kennen, 
en van zijne zeven kinderen, van welke de oudste, Karel, een 
beroemd kunstenaar, eerst tapijtfabrikant te Delft, en later, evenals 
zijn gelijknamige zoon, hofschilder van Koning Frederik III van 
Denemarken zou worden. 
De kunstkring, die zich te Haarlem om VAN MANDER verzameld 
had, maar waartoe ook Amsterdammers, Leidenaars en 
Zeeuwen behoorden, kunnen wij het best leeren kennen uit Den 
Nederduytschen Helicon („ eygentlijck wesende een Maet-dicht 
beminders Lust-tooneel”) 1), eene bloemlezing van een groot aantal 
dichtproeven in allerlei dichtsoorten, van tooneelspelen af tot 
kleine lyrische stukjes toe, doch niet los naast elkaar geplaatst, 
maar verbonden door sierlijk proza, dat den lezer rondleidt door 
een aan zee gelegen bergachtig landschap, „voorzien met veel 
huevélkens, dellinghen, dorpen, sloten, ghehuchten, speelhoven, 
wyngaerden, boomgaerden, velden, weyden, waterganghen, vlieten, 
spring-aders, bosschen, lommeren ende, ten cortsten gheseyt, 
alle wat de gierige ooghe tot haer vernoeginge soude connen 
ghewenschen", o. a. ook eene „uytermaten fraey gheboude", 
aanschouwelijk beschreven, „schouplaets", waarin het heet, dat 
de tooneelstukken, die in de bloemlezing opgenomen zijn, worden 
gespeeld, terwijl de leer- en lierdichten worden voorgedragen of 
gezongen en sommige ter verklaring dienen van hetgeen men te land 
of ter zee ziet gebeuren, andere te lezen staan onder gepenseelde 
tafereelen, die er worden aangetroffen. 
Het plan voor dezen bundel was door VAN MANDER zelf 
ontworpen, en een kunstfeest, zooals de „Helicon" er een beschrijft, 
viel ook geheel in zijn geest. Toen hij in 1603 geruimen 
tijd op het huis Sevenberghe doorbracht, had hij zulk een feest 
metterdaad aangericht. Hij noodigde daar, zooals zijn levensbeschrijver 
(zeer waarschijnlijk BREDERO) vertelt, „eenighe zyner voornaemste 
vrunden, oock eenighe beminners en liefhebbers, die 
hy ter eeren een spel ghemaeckt hadde, dat hy door zyn leerelinghen 
op het binnen Casteel, haerlieden ten luste, liet speelen; den 
1) Over Den Nederduytschen Helicon handelde ik uitvoerig in Tijdschrift 
XVIII (1899) bl. 241-267. Het daar geuite vermoeden, dat het Jacobus van 
der Schuere zou geweest zijn, die de vele er in opgenomen gedichten door zijn 
proza tot één geheel maakte, werd bevestigd door R. Foncke, Tijdschrift. 
XXXVII (1918), bl. 261-267, die tevens het begin van dit proza deed kennen 
als vertaling der Inleiding op de „Bergerie" van Rémy Belleau.
67 
ingangh en voor-de-poorte was behanghen met groene kruyden 
en kranssen, daer in gevlochten ; daer was oock aerdich in gheslingert 
palletten, pinceelen, maelstocken en andere schilderwercktuych 
op de maniere van Festone ; en andere Italiaensche outheden, 
vercierdt met vierwerck en schutghevaert, heel vreemdt te sien 
voor de gheene die noyt buytenslants zyn gheweest." De dood 
schijnt VAN MANDER belet te hebben den „Helicon" persklaar te 
maken, en zoo werd dat dan gedaan door zijn vriend JACOBUS VAN 
DER SCHUERE, die te Meenen geboren was, maar zich als „francoysch 
schoolmeester" te Haarlem had neergezet, er reken- en 
spelboekjes uitgaf, stichtelijke werkjes vertaalde, en lid was van de 
Vlaamsche kamer „De Witte Angieren." Ook bezitten wij van 
hem nog een uitvoerig dichtwerk, getiteld Tristium ofte De Truerdichten 
van P. Ovidius Nazo, Haarlem 1 61 2, dat hij „ter begeirte 
van Karel van Mander" naar eene prozabewerking van Theodoor 
Schrevelius „in Nederlandtschen Dicht gesteld" had en aan zijne 
vrienden en landgenooten Pieter Vergeelseune en Maerten Beheyt 
opdroeg. In den Helicon vindt men van VAN DER SCHUERE alleen 
niet minder dan negentien ten deele zeer uitvoerige gedichten. 
Het sinnespel over „de Konst van Redenrijcke", waarmee 
de rij van dichtwerken in dezen bundel geopend wordt, bewijst, 
ofschoon het, evenals twee allegorische tafelspelen, in goede 
alexandrijnen geschreven is, dat de dichter van deze tooneelstukken, 
JACOBUS CELOSSE van Leiden, nog te veel rederijker 
was om als tolk van dezen kring beschouwd te mogen worden. 
Wij komen daarom op zijn sinnespel later terug, om nu liever 
stil te staan bij hetgeen modern was in den „Helicon". Dat was 
vooreerst het ontzag, waarmee de medewerkers er van opzagen 
tegen Ronsard, zooals VAN MANDER zelf, die daar in zijn uitvoerig 
gedicht „Strijdt tegen Onverstandt" met Du Bellay, wiens 
„Combat des Muses contre 1'ignorance" hij er in navolgde, voor 
Frankrijk door Ronsard's optreden de gulden eeuw aangebroken 
achtte, waarin zoo vele „edel Heeren, tijdt-rijck en hoogh-geleert, 
sich nu tot dichten keeren". Ook JASPER BERNAERDS, die in eene 
omvangrijke, niet al te vloeiende „Veldtdichtsche Tsaemenspraeck 
tusschen Konstbeoeffenaer ende Konstbeminder" de namen van 
wel 116 Nederlandsche dichters uit de zestiende eeuw opsomde 
en ook van een groot aantal buitenlanders, noemde onder de 
laatste Ronsard als een dichter „wiens veersen aerd' en lucht
68 
als Musae Boet gheschal noch daverig doordringen." VAN DER 
S CHUERE vertaalde ook twee gedichten van Ronsard, n.l. „Kluchtigh 
versoeck om 't Liefs afbeeldinge" (Jeine moi, Janet") en 
„Uutbeeldinge van Cupido" ( » Qui veut scavoir"). In zijne „Nacht- 
Minneklacht" volgde hij het bekende „0 nuict, jalouse nuict" 
van den Pleiadedichter Philippe Desportes. Een Fransch voorbeeld 
valt ook te vermoeden voor het gedicht - „Bouwheers wel 
leven", dat overigens blijkbaar eene paraphrase is van „beatus 
ille qui procul negotiis." 1). 
Hoe ingenomen echter ook met Ronsard, de dichters van dezen 
kring gaven evenmin als zijne andere Nederlandsche bewonderaars 
toe, dat hij Marot geheel had verdrongen. „Soo langh als d'aerde 
staet, sal men oock lesen, singen de dichten van Marot," zeide 
JASPER BERNAERDS, en VAN DER SCHUERE vertaalde in zijn „Cupidos 
Kerck" nog eens „Le temple de Cupidon" van hem. Ook 
schijnt het eer naar Marot's vertolking dan naar het Italiaansch 
zelf, dat de Leidsche dichter MAERTEN BEHEYT, die ook aan Ovidius 
de stof voor een pleitdicht tusschen Menelaus en Agamemnon 
over het offeren van Iphigenia ontleende, zes sonnetten van Petrarca 
vertaalde, of liever „klinckdichten," want in den „Helicon" 
-werd algemeen naar taalzuivering gestreefd en sprak men niet 
van „oden", maar van „liederen", niet van epithalamiën", maar 
-van „bruiloftszangen", niet van „elegiën", maar van „klachten" 
(of „klaeghdichten", niet van „epiters", maar van „brieven". Al 
-deze dichtsoorten zijn in den bundel ruim vertegenwoordigd en 
:klinkdichten zelfs vindt men er niet minder dan 34: zoozeer waren 
:zij toen reeds in de mode gekomen. 
De dichters bepaalden,. zich echter niet tot het navolgen der 
.nieuwe versvormen : ook hunne onderwerpen zijn nieuw. Natuurtafereelen 
worden door hen beschreven, en het persoonlijke 
hunner poëzie vertoont zich vooral in de vele gedichten, die 
zij tot bepaalde personen richtten : niet alleen enkele minnedichten, 
verschillende bruiloftszangen en nieuwejaarsliederen, maar 
ook troost-, vermaan- en afscheidsdichten aan vrienden. Den 
bundel doorbladerend, gevoelt men zich inderdaad in een kring 
'van kunstvrienden verplaatst, waarvan eene zekere vertrouwe- 
Jijkheid uitgaat. VAN MANDER zelf richt zich met de negen ge- 
1 ) Dat het een gedicht van Hendrik Laurensz. Spieghel zal zijn is, waarschijn- 
'ijk terecht, vermoed.
69 
dichten, die van hem in den „Helicon" zijn opgenomen, meestal 
tot zijne vrienden, o. a. tot J. HEMELAER, die zich door het 
uitgeven eener vertaling van Horatius' „Ars poëtica" bekend 
heeft gemaakt, en tot den vermaarden schilder CORNELIS KETEL 1), 
te Gouda 1548 geboren en daar door den glasschilder Dirck Crabeth 
onderwezen, maar na een lang verblijf in Parijs en Londen 
sedert 1581 tot aan zijn dood (in 1616) te Amsterdam gevestigd. 
Als schilder muntte hij door vindingrijkheid en kunstvaardigheid 
uit, en, alles beproevende wat hem in den zin} kwam, 
slaagde hij ook in alles, zelfs in het schilderen zonder penseel 
en ten laatste ook in het schilderen met de voeten. Figuurschilderen 
was zijn lievelingsvak : hij maakte portretten, schuttersstukken, 
bijbelsche tafereelen en vooral ook allegorische voorstellingen, 
die hij zelf in verzen verklaarde. 
Aan den „Helicon" leverde hij negen gedichten, op twee na 
alle klinkdichten. In twee van deze troost hij zijne zieke kunstvrienden 
Abraham Bloemaert en Henrick Goltzius, in een derde 
verklaart hij „den waerom dat . alle konsten aenghevanghen of 
gheleert worden". Geld en eer schijnen wel goede prikkels voor 
den kunstenaar te zijn, zegt hij, maar eigenlijk is het toch 
„d'aengeboren lust", de kunstliefde, die in staat stelt met vlijt 
en geduld te arbeiden en z66 de hoogte te bereiken, waarop eer 
en geld van zelf toevloeien. De kunst moet men beoefenen om 
de kunst zelf. 
Mogen ook niet alle dichters van den „Helicon" daarvan 
ten volle overtuigd zijn, alle zijn het toch eens, dat de kunst 
iets heerlijks, iets goddelijks is. De zoete nachtegaal verlangt 
niet zoozeer naar de Lente, zegt JACQTES DE LA RUE tot Van 
Mander, het bloemken niet zoozeer naar den lieflijken dauw, 
als ik naar onze Muzen. En toch, hoe weinig, zegt hij, breng 
ik des ondanks meestal voor den dag! 't Is omdat men niet 
onder alle omstandigheden de kunst kan beoefenen alsof het 
een ambacht was : men moet er voor gestemd zijn en niet van 
buiten af worden gestoord; en zelfs ook dan nog moet men zijne 
') Van Cornelis Ketel vindt men eene uitvoerige biographie, die niet minder 
dan 16 kleine gedichtjes van hem bevat, in Van Mander's Schilderboeck, 1604, 
fol. 274b-280a. Andere gedichtjes van hem komen voor in liedboekjes van dien 
tijd, o. a. „Den bloeyenden Mey-waghen" (1608) en „Apollo of ghesangh der 
Musen" (1615). Als schilder wordt hij met lof besproken door J. Six, Oud Holland 
XXIV bl. 105 vlgg. en door A. Bredius, Oud Holland XXX bl. 193-196.
70 
gaven kennen en niets ondernemen boven zijne krachten, of 
alle kunstliefde leidt tot niets van beteekenis. Men ziet, dat deze 
dichters reeds een juist besef hadden van hetgeen voor poëtische 
werkzaamheid wordt vereischt. 
Behalve van de nu reeds genoemde dichters vindt men in den 
bundel ook een groot aantal verzen van DIRCK WOUTERSEN en 
enkele van PIETER VERGEELSEUNE (lid der kamer „De Witte 
Angieren"), A. SCHEPENS, RIETWIJCK en den Vlissingschen geleerde 
ABRAHAM VAN DER MIJLE, die in 1593 uit het Engelsch 
van Koning Jacobus I „Den slagh van Lepanten" had vertaald 
en in 1612 met een voor dien tijd voortreffelijk in 't Latijn geschreven 
taalvergelijkend werk „Lingua Belgica" zou optreden, 
dat ook voor onze letterkunde van belang was, omdat daarin 
werd betoogd, hoe lieflijk ook in onze taal rijmlooze verzen klinken 
konden en hoe gemakkelijk men de classieke versmaten, 
bv. de Sapphische, met kleine wijzigingen en desnoods met behoud 
van het rijm kan navolgen in onze taal: een betoog, waaraan 
hij kracht bijzette door zeer verdienstelijke oden op de vriendschap. 
V. 
DE LEIDSCHE WOORDVOERDERS DER RENAISSANCE. 
In den „Helicon" komen twee gedichten voor, die ons den 
blik doen wenden naar het Leidsch Atheen, vanwaar men wel 
terecht den invloed der Renaissance het eerst en het meest 
mag verwachten. Het eene gedicht is van niemand minder dan 
Jonkheer JAN VAN DER DOES Of JANUS DOUSA (geb. 1545, -^ 
1604) 1), in 1601 gericht tot DANIEL HEINSIUS, die toen reeds 
als veelbelovend student te Leiden aller oogen op zich gevestigd 
had en door den grijzen curator der Leidsche hoogeschool 
werd geprezen om de voortreffelijke wijze, waarop hij de Heroides 
van Ovidius in oorspronkelijke verzen had nagevolgd en 
waarop hij de overwinning van Maurits bij Nieuwpoort had bezongen. 
') Zie over hem M. Siegenbeek, Laudatio Jani Dousae, Lugd.-Bat. 1812 en 
J. Prinsen J.Lz. Tijdschrift XXIII, bl. 193-201 en Oud Holland XXVI bl. 
93-99.
71 
Het andere gedicht is daarop het antwoord van DANIEL HEiNsIus, 
die verklaart, de Grieksche hulp van Pindarus niet meer 
te behoeven, sinds hij gezien had, „dat hy, die onsen . gheest 
end' onse konste stiert, van Hollandt is gheweest", en dat de 
ware Phoebus niet op Delos was geboren, maar aan een ander 
zeestrand, dat van Noordwijk, waarvan VAN DER DoEs heer 
was. Deze lof, waarvan de inkleeding natuurlijk op rekening 
van de mode des tijds te schrijven is, was inderdaad niet overdreven 
te noemen voor wie bedenkt, welk een roem DousA zich 
met zijne Latijnsche gedichten had verworven, en hoeveel de 
jeugdige Leidsche hoogeschool aan hem te danken had, nadat 
hij, ridder van het zwaard en de pen tegelijk, als heldhaftig aanvoerder 
van het garnizoen in 1574 de vermaarde verdediging 
van Leiden had bestuurd en er meer dan iemand toe had bijgedragen, 
dat in dien bangen tijd, waarin voor den Opstand 
alles van het ontzet van Leiden afhing, de stad behouden 
bleef. 
Het hoofdwerk van DOUSA als Latijnsch dichter is de Annales 
in ureum metricae historiae corpus redacti (Hagae-Com. 1599), 
een werk, dat hem niet alleen als Latijnsch dichter, maar ook als 
baanbrekend geschiedvorscher tot groote eer strekt en twee jaar 
later veel vermeerderd door zijn gelijknamigen zoon nog eens 
te Leiden werd uitgegeven onder den titel Bataviae Hollandiaeque 
Annales 1) 
Het getal zijner Nederlandsche verzen, waaronder een gedicht 
tot lof van Janus Secundus, is uiterst gering, maar toch 
voldoende om te doen zien, dat hij met hart en ziel de nieuwe 
richting was toegedaan en Ronsard bijzonder hoog stelde, ofschoon 
hij het in een gedicht voor de door SPIEGHEL met zijne 
medewerking in 1591 uitgegeven „Hollandtsche Riimkroniik" 
(van Melis Stoke) uitsprak, dat zijn vriend JAN VAN HOUT „int 
verrycken van ons Vaderlandsche Tael 't gheluyt der Venusijnscher 
Lieren verdoven" kon en „deur de wolcken swieren 
voir den Thebaenschen Swan", ja zelfs „oic draghen noch den 
prijs voor Ronsard en Bertas". 
1 ) Verder gaf hij zelf nog een Latijnsch Echo-lied met andere gedichten uit, 
Hagae-Com. 1603. Eene bloemlezing „Poemata pleraque selecta" werd er van 
hem uitg. door P. Scriverius, Lugd.-Bat. 1609, terwijl zijne „Poemata", Roterodami 
1704 werden uitg. door P. Rabus.
72 
De hooge , dunk, dien hij hier van JAN VAN HOUT 1) toont te 
hebben, werd hem gewis niet alleen ingegeven door „de geduyrige 
ende onveranderlicke vruntschappe, by tyden van de belegeringe 
der stadt Leyden in de uyterste hongernoot en sterfte" 
met hem gesloten, maar ook door de groote verdiensten, die deze 
geleerde en ijverige man heeft gehad voor de stad Leiden, waarvan 
hij een en veertig jaar lang secretaris is geweest, van 1564 
tot zijn dood in 1609, met uitzondering van de vier jaren (1569 
1573), waarin hij naar Emden had moeten uitwijken. VAN 
HOUT was inderdaad een voorstander van hooge, edele kunst, 
ofschoon hij er niet op uit was, door het uitgeven van dichtbundels 
zich eene eerste plaats in de geschiedenis onzer letteren 
te verzekeren; doch om van hem te vermoeden, dat hij Ronsard 
zou kunnen te boven gaan, moest VAN DER DOES wel van 
dezelfde meening zijn als later door SCRIVERIUS zou worden uitgesproken, 
„dat self de voornaemste Francoysen veel fauten begaen 
hebben, niet lettende op den toon ende mate van de woorden." 
Dat nu deed VAN HOUT wèl, en nog lang na zijn dood 
werd hij daarom als baanbreker geprezen in het „Leydsch Vlaemsch 
Orangien Lely-hof", een in 1632 bijeengebrachten bundel van 
vijftig refereinen, waarin een scherp onderscheid gemaakt wordt 
tusschen de ouderwetsche dichters, die nog geene verzen schreven 
met regelmatige afwisseling van geaccentueerde en ongeaccentueerde 
lettergrepen, en de nieuwerwetsche, die dat wèl 
deden, en waarin o. a. VAN GHISTELE, VAN DER NOOT en 
HOUWAERT nog tot de eerste gerekend worden, ja zelfs COORNHERT, 
ofschoon hij „wonder wist met vederstaf te malen", en 
waarin van MARNIX gezegd wordt, dat hij er eerst op later 
leeftijd begrip van kreeg en toen poëzie schreef, die „blinckt, 
ja klinckt en wringt als goud beperelt laken", maar dat men 
aan VAN HOUT met recht „d'eer des maets moest geven", want 
dat en zoo is de telkens herhaalde stokregel van het referein 
„Neerduytsch maetklanckx voorbeelt sproot uyt Hout in 
Leyden". 
1 ) Voor Jan van Hout zie men J. Prinsen J.Lz., De Ned. Renaissance-dichter 
Jan van Hout, Amst. 1897 en van denzelf den verder Bronnen voor de kennis 
van leven en werken van Jan van Hout, Tijdschrift XXII bl. 203-239, XXV bl. 
161-189, XXXII, bl. 186-209, XXXV bl. 289-313 en Oud Holland XXIV 
bl. 17 vlgg., XXVI bl. 43-66, 93-114, 149-164. Vgl. ook J. van der Valk, 
Tijdschrift XXV bl. 75-77.
73 
Wie er zich dus toe bepaalt, alleen in het formeele het onderscheid 
tusschen de rederijkers en de Renaissancedichters te 
zien, heeft hier een gemakkelijk middel bij de hand, . om Bemannen 
van beide richtingen te onderscheiden en zal in dat, 
geval JAN VAN HOUT den kloeken voorganger der latere dichters 
moeten noemen, want hij had zulke regelmatige verzen 
reeds kort na het ontzet van Leiden „opt vierschaers deur"` 
laten plaatsen. Men kan ze ook vinden in de „Beschryvinge der , 
stad Leyden", in 1614 uitgegeven door Van Hout's neef, den. 
Leidschen burgemeester JAN ORLERS, die ook zelf wel als dichter 
is opgetreden en in zijn werk eenige verzen van zijn oom. 
heeft opgenomen, welke evenals zijne ode op de verlossing van 
Utrecht in 1577 en zijne vertaling van het Horatiaansche „Eheu 
fugaces, Posthume, Posthume" (van 1578) bewijzen, dat de 
lof zijner vrienden niet onverdiend was. Dat zien wij ook uit, 
zijn rijmloos gedicht om Maurits uit te noodigen op zijn zegetocht 
na de inneming van Groningen in 1594 een bezoek aan_ 
Leiden te brengen, waar de rederijkers gereed stonden hem met; 
vertooningen te vereeren 1). Verder schreef hij nog „christelicke 
of geestelicke poëziën, psalmen, oden, sonnetten, graf gedich-- 
ten, epigrammen ende liefden", die hij nooit uitgaf en die nu,, 
op enkele na, alle verloren zijn. 
Een groot werk, dat VAN Hout, vermoedelijk tusschen 1575- 
en 1581 ondernam, was de vertaling van Buchanan's tegen de 
monniken gericht hekeldicht Franciscanus. Hij vertaalde dat, 
gedicht, zooals hij zelf zegt, in „alexandrins, zoe die bide Francoyzen 
werden genomt, ende bestaen van zes voeten of twaelf 
sillaben, hebbende haren val, rustinge, steunsel of ademverhalinge 
naer de derde voet, twelc de zeste sillabe es, dewelcke iconder 
den anderen verdeelt of geschakeert hebbe mit masculins 
opte laetste sillabe rymende ende mit feminins, rymende 
opte naestlaetste of voornaestlaetste." 
Ook dat gedicht kennen wij niet meer, maar wel is ons de 
hoogst merkwaardige prozaopdracht er van bewaard gebleven 
2), waaruit o. a. blijkt, dat VAN HOUT geen vriend was, 
1) Zie daarover mijn opstel De inneming van Groningen rhetorijkelijk verheerlijkt 
in „Gedenkboek der Reductie van Groningen in 1594." Gron. 1894, bl. 249 
vlg. 
2) Naar het HS. in het Leidsch archief, o. a. uitg. door Arnold in de Dietscher 
Warande, N. R. II, bl. 427 vlgg.
74 
van rederijkerij. Zelfs is niemand er in zijn tijd zoo heftig tegen 
te velde getrokken als hij dat in deze nooit door hem uitgegeven 
opdracht deed. Hij verwijt daarin aan de rederijkers, dat ze 
geen onderscheid weten te maken tusschen poëzie en rhetorica, 
dat ze „als zy maer drie of vier ongebonden regelen by 
een anderen weten te rapen ende zy dezelve achter in den staert 
opten anderen properlicke weten te doen rymen ende clincken, 
een groot stuc werx bedreven willen hebben", of een meesterstuk, 
als zij „mit acht regelen, die zy, als exsters van deene tak 
op dander huppelende, tsamen rapen, een rondeelken weten 
uyt te roepen", terwijl zij, „zo zy elf of twaelf regelen connen 
byeen brengen, die zoo veel sluyten als een tange up een varcken, 
en die dan te versieren weten mit een grooten troep 
vremde, dicwyls by hen zelfs verzierde ende ongehoorde termen 
en geschuimde woorden, strax voor groote facteurs willen gehouden 
veesen". Maar bovendien verwijt hij hun, dat zij bij 
elkaar „in gruughen ende taveernen vergaderen ende geen minute 
tijts versaemt en zouden connen wezen zonder de eenoorde 
cruyck, daer zy alle haer vernuftige Gonst uyt zuygen, 
aen den bec te hebben", dat zij, in plaats van in den trant der 
Ouden goede tragediën en comediën te maken, spelen maken 
vol „lastertalen ende schimpspreucken, geen achte nemende, 
wat, waeromme, hue of wiep zy deur den heeckel trecken", 
en „up geen goede vermaninghe noch up geboden of verboden 
van haer wettige overheyt passen." 
Kras was dat vonnis inderdaad, maar onbillijk zeker niet, 
want wij weten, hoe Prins Willem in 1583 te Middelburg een 
decreet uitvaardigde, waarin hij „publieke spelen ende battementen 
expresselick" binnen Zeeland verbood, „als schijnende 
die te koomen uyt weelde, ende omdat oock dickwils daer by 
ongoddelicke ende oock onnutte propoosten ende redenen der 
Ghemeynte worden voorghedraghen, streckende tot ontstichtinghe, 
lichtveerdicheydt ende ongheregeltheydt." Eenzelfde verbod 
is in 1587 ook in Holland afgekondigd; doch veel schijnt 
het niet gebaat te hebben, want in 1590 moest het nog eens in 
Zeeland, in 1594 en 1595 in Holland herhaald worden, en de 
Delftsche synode van 1596 besloot er toe mede te werken, dat 
er beter de hand aan zou worden gehouden. 
In elk geval verklaren deze placaten, waarom er in de laatste
75 
twintig jaren der zestiende eeuw ook in Noord-Nederland zoo 
weinig landjuweelen en refereinfeesten der rederijkers konden 
plaats hebben. Wij kennen alleen een ref ereinf eest in 1581 te 
Delft onder leiding van den factor PIETER JANSZ. HILLEMANS, 
in 1589 te Monster en in 1598 te Rotterdam, maar zien tevens, 
hoe men het middel der liefdadige doeleinden wist aan te grijpen 
om het verbod voor een oogenblik opgeheven te krijgen. 
Toen de kerk te Zandvoort was verbrand, werd in 1593 eene 
loterij gehouden, en, opdat daardoor veel volks zou toevloeien, 
door de kamer „De wilde Appelboom" (met de spreuk: „Aensiet 
de kindsheyt") een wedstrijd uitgeschreven, waarop RIJSSAERT 
VAN SPIERE van Oudenaarden, die ook tot de uitgewekenen van 
1585 behoorde en jaren lang te Gouda lid van de kamer „De 
Goudsbloem" was, den eersten prijs (een zilveren schip) behaalde 
met zijn spel op de vraag : „Hoe men Christo ter wereld 
meest liefde bewysen mach". 
Ja, te Leiden zelf heeft VAN HOUT er krachtig toe medegewerkt, 
dat de Regeering der stad aan de Staten verlof vroeg 
om daar in 1596 een dichtwedstrijd te doen plaats hebben als 
noodzakelijk toevoegsel tot eene loterij, waarmee geld moest 
verkregen worden ter uitbreiding van het aan het St.-Catharinagasthuis 
verbonden dolhuis. De kamer „De Witte Acoleye" 
schreef den wedstrijd uit en tien kamers namen er aan deel, die 
ieder eene vertooning gaven en in lied en referein wedijverden. 
Het laatste had eene politieke strekking, want het moest, met 
het oog op een door sommigen gewenschten wapenstilstand, 
betoogen, dat „Voor een beveynsde paeys een rechte crijch te 
prijsen is". Bij hare intrede moesten de kamers eene figuurlijke 
voorstelling geven van „het leven der Tyrannen" en hunne 
gerechte straf l). 
Het spel, door de Leidsche kamer gespeeld ter verwelkoming 
van de aan het landjuweel deelnemende kamers, is door JAN 
VAN HOUT zelf gemaakt, en het uitvoerigste dichtwerk, dat wij 
van hem overhebben. Eerst voor korten tijd is het in druk voor 
ieder toegankelijk geworden 2), maar als proeve van nieuwerwetsche 
renaissancepoëzie kan het niet gelden. Blijkbaar heeft 
1) Zie over dit rederijkersfeest J. Prinsen J.Lz. in Bijdragen van het list. Genootschap 
te Utrecht, XXV bl. 444 vlg.. 
2) Door J. Prinsen J.Lz. in Tijdschrift XXIII, (1904), bl. 201-256.
76 
de dichter niet te ver willen afwijken van den bij de rederijkers 
gebruikelijken dichtvorm. Wèl is het grootendeels in paar aan 
paar rijmende versregels vervat, maar de maat is er niet regelmatig 
rhythmisch en het eerste „uytcomen" van de vijf, waarin 
het stuk verdeeld is, ,vertoont grooter rijkdom van wisselend 
rijm, zooals bij het referein. Allegorie en wijsgeerige moralisatie 
ontbreken er evenmin, maar daartegenover staat toch 
ook een streven naar geestig realisme in de gesprekken tusschen 
een boer, een stuurman, een pleiter, eene spinster, een noodhulp, 
een bankier en een alchimist, Blasius Puf-int-vier geheeten. 
Het is eene klucht, maar zooals men er eene van een ernstig 
en geleerd en tegelijk vernuftig man als VAN HOUT kon verwachten. 
Dat men in het Leidsch Atheen van jok naast ernst niet afkeerig 
was, toonde de kamer door aan het eigenlijke landjuweel 
nog een eigenaardigen, niet geheel nieuwen, maar toch tamelijk 
zeldzamen wedstrijd toe te voegen, namelijk een zottenfeest, 
waartoe de kamerzotten genoodigd werden door den bekenden 
Leidschen grappenmaker PIETER CORNELISZ. VAN DER MORSCH 
of PIERO, met zijn zinspreuk LXntijt (= elc sen tijt). Hij verzocht 
namelijk alle kamernarren de (natuurlijk gefingeerde) bruiloft 
van Joncker Mors met Vrou Lors" te Leiden openlijk op 
het tooneel te komen vieren en dan met het onhandigste voordienen 
de gekste prijzen te behalen. De gedichten, die zij daarbij 
voordroegen, zijn ook gedrukt met eene beschrijving van 
de dwaasheden, die er werden uitgehaald om het publiek te vermaken 
1). Gasthuis en dolhuis voeren er wèl bij. 
Zoo bloeide dan onder goede leiding, ook van JAN VAN HOUT 
zelf, de Hollandsche kamer te Leiden, en evenzoo bloeide daar 
de Vlaamsche kamer „De Orangie Lelie", waarvan JACOBUS 
CELOSSE 2) de vermaarde factor was. Deze zou ongaarne gezien 
hebben, dat de rederijkerij in verval geraakte, zooals hij ook 
1) Zie „Cort Verhael van 't Principael in Leyden bedreven By Sotten meest 
Die op Vrou Lors Feest waren verschreven Den 26 Mays 1596, Leyden by Jan 
Claesz. van Dorp 1596. 
2) Behalve zijn Vreught-eyndichspel komen in Den Nederduytschen Helicon 
nog twee tafelspelen en een „Vreugden-gesang op 't 12 jarigh Bestandt" van hem 
voor, en behalve hier en daar verspreide kleinere gedichten hebben wij nog van 
hem een Spel van Sinne in het „Const-thoonende Juweel by de loflijke stadt Haerlem 
ten verzoeke van Trou moet blijcken in 't licht gebracht," Zwolle 1607, en 50 
à 60 gedichten en liederen, ook op historische gebeurtenissen, in Het Leydsch 
V laemsch Orangien Lelyho f , Leyden 1632.
77 
zeide in het door ons reeds genoemd en in den „Helicon" opgenomen 
„Vreught-eyndich Spel, hoe de konst van Redenrijcke 
(ten leetwesen aller oprechte Konstlievende) van vele in veel 
plaetsen misbruyckt wordt, en hoe sy ghebruyckt te worden 
behoort". „Men beneemt mij mijn krans, mijn deucht, mijn 
eer met spotten, schimpen staegh en overmatigh tieren, met 
vieren Bacchusf eest en ander ontucht meer !" zoo klaagt daarin 
de „Redenrijcke Maeght", en van verontschuldiging op grond 
van „oudt ghebruyck" wil zij niet weten. Neen, zegt zij, zij wil 
door „Viericheyt en Konst" en door „Neerstigh Ondersoeck" 
gediend worden. De „liefhebbers der Konst" moeten geschiedboeken 
bestudeeren en de dichters der Oudheid tot voorbeeld 
nemen. Zij moeten zorg dragen voor gepaste taal, welluidenden 
versbouw en juiste spelling; zij moeten voorbeelden en vergelijkingen 
geestig te pas brengen en de verschillende versvormen, 
door vroegere dichters uitgevonden, bestudeeren, zooals 
„tsoet klinckend ketendicht en 't Refereyn, de halve regels, 
d'oden en liedekens, baladen, kreeftsinsche Retrograden, klinckdichten 
oft sonnetten, epigrammen en rondeelen, treur- en blijspel". 
De oude dichtvormen minacht hij dus niet, zooals men 
ziet, en onder de dichters, die hij ten voorbeeld stelt, behooren 
dan ook niet alleen Petrarca, Ronsard, Du Bellay en Du Bartas, 
maar ook de oudere Nederlandsche rederijkers. In zijn hart is 
hij nog een rederijker van den ouden stempel, maar toch wil hij 
ook wel gaarne met het nieuwe meedoen. Wèl is de kunst voor 
hem geene liefhebberij, maar hooge, verheffende ernst : toch 
meent hij, dat zij „nevens reyn vermaec ooc deucht moet 
voortbringen". Zooals hij zich hier theoretisch doet kennen, 
heeft hij ook practisch gewerkt. Groot is het aantal zijner rederijkersdichten, 
die hem, toen hij hoogbejaard in 1631 overleed, 
in Leiden en ook daarbuiten een zekeren naam hadden bezorgd, 
zoodat zijn dood in de kringen der poëten niet onbetreurd 
bleef 1) . 
Aan de door hem bestuurde kamer had hij grooteren luister 
-weten bij te zetten door een aanzienlijk landgenoot van hem in 
1 591 te bewegen er den titel van keizer of beschermheer van aan 
1) De lijkdichten op hem, waarin vele levensbijzonderheden van hem voorkomen 
en die opgenomen zijn in Het Leydsch Vlaemsch Orangien Lelyhof (Leyden 
1632) zijn gemaakt door Marten Beheyt en Nicolaes de Clerek, van wie in den 
bundel ook nog verschillende andere gedichten voorkomen.
78 
te nemen, namelijk Jonkheer JACOB DUYM 1), die te Leuven in 
1547 2) geboren was, daar gestudeerd en overheidsambten bekleed 
had, zich vervolgens bij den Opstand had aangesloten, maar, 
als hopman in het leger van den Prins dienende, krijgsgevangen 
was gemaakt en, toen hij in 1585 als invaliede was losgekocht, 
zich te Leiden had neergezet. Even vóór het Bestand keerde , hij 
naar Brabant terug, waar hij op zijne landgoederen overleed ; maar 
vooraf had hij te Leiden als geschiedschrijver niet onverdienstelijk 
met PETRUS SCRIvERIUS samengewerkt en twee bundels, ieder met 
zes treurspelen, uitgegeven : Een Spieghelboeck in 1600 en Een 
Ghedenkboeck in 1606. 
In zijn eersten bundel gaf hij in vijf spiegels gedramatiseerde 
verhalen, waartoe Valerius Maximus, Hieronymus, de „Histoires 
tragiques" van Bandello-Belleforest en een verhaal van de 
Vrouwtjes van Weinsberg hem de stof leverden, terwijl de zesde 
spiegel („des hoochmoets") eene vertaling met eenige wijzigingen 
was van Seneca's Troades. Daarmee deed Seneca voor het eerst 
in het Nederlandsch in onze litteratuur zijne intrede. Toch kan men 
niet zien, dat het classiek tooneel ook op zijne andere stukken 
een merkbaren invloed heeft geoefend: de rederijkerspersonificaties 
ontbreken er niet en zelfs in de vertaling der Troades zijn de 
koren niet in lyrische versmaat vertaald, maar meestal vervangen 
door „den Dichtstelder", die dan zelf aan het woord komt. Wèl 
heeft DUYM naar de nieuwe manier alexandrijnen geschreven met 
afwisselend staand en slepend rijm, maar hij telde nog zijne lettergrepen, 
zonder op regelmatigen klemtoon te letten. De stukken 
van zijn tweeden bundel, schoon in bouw nog nauw aan de rederijkersspelen, 
zelfs aan de sinnespelen verwant, zijn opmerkelijk, 
omdat zij de eerste in onze letterkunde zijn, waarin onderwerpen 
uit de geschiedenis van ons volk, en wel uit den opstand tegen 
Spanje, op het tooneel zijn gebracht. „Een Nassousche Perseus" 
is eene mythologisch allegorische verheerlijking van Prins Wil- 
1) Voor Jacob Duym zie men K. Poll. Over de Tooneelspelen van den Leidschen 
Rederijker Jacob Duym, Gron. 1898 en Edw. van Even in Versl. en Mededeel. der 
Kon. Vlaamsche Academie, 1901, bl. 515-537. 
2) Blijkens zijn in het „Ghedenckboeck" voorkomend portret met een 
lofdicht, geteekend „Verstoot niemand” en een opschrift „aetatis suae LIII, 
anno 010100. Nog 13 lofdichten volgen dan, o. a. van B. Vulcanius, D. Heinsius, 
Joh. Zwaerdekroon (in het Grieksch), P. Scrivérius, Karel van Mander, H. van 
Delmanhorst, P. D. V(inder), P. Vergeelsuene, enz.
79 
lem 1) ; de andere stukken vertoonen het beleg en ontzet van Leiden, 
het beleg van Antwerpen en de verrassing van Breda. Een vijfde 
stuk strekt om te bewijzen „dat beter is eenen goeden Crijgh dan 
eenen gheveynsden Peys "- 
In het zesde, „Het moordadich stuck van Balthasar Gerards", 
gaf hij de vertaling eener tragedie van zijn jongeren vriend DANIËL 
HEINSIUS 2), namelijk de ,,Auriacus sive libertas saucia", 
door dezen in 1602 geschreven, een jaar voor hij op twee-en-twintigjarigen 
leeftijd (hij was in 1581 te Gent geboren) werd aangesteld 
tot buitengewoon hoogleeraar aan de Leidsche hoogeschool, 
die hij met zijn leermeester Josephus Scaliger en later met zijn 
minder vriendschappelijk gezinden ambtgenoot Salmasius wereldberoemd 
zou maken als de edelste kweekplaats der classieke philologie. 
Als Latijnsch dichter schonk hij ons, behalve een uitgebreiden 
bundel Poemata, later nog een tweede treurspel, „Herodes 
infanticida" (1632), in wedijver met den Leidschen curator 
Rochus van den Honert, die drie Latijnsche treurspelen, „Thamara", 
(1611), „Auriacus" en „Moses Nomoclastes" schreef, en 
met Hugo Grotius, van wien wij er nog drie bezitten : „Adamus 
exul" (1601), „Christus patiens" (1608) en „Sophompaneas" (1635). 
Het tweede treurspel, dat HEINSrvs schreef, heeft een geruchtmakenden 
pennestrijd uitgelokt met den beroemden Franschen 
geleerde Balzac 3). Deze, die HEINSius hoog vereerde als dichter, 
aestheticus en philoloog, en in die drie opzichten als waardig opvolger 
van Scaliger; die zelfs te kennen had gegeven, dat hij hem 
met zekere devotie bewonderde, had er zich met een enkel woord 
over uitgelaten, dat hem het invoeren van heidensche namen als 
Styx, Cocytus en Acheron in een Joodsch treurspel minder gepast 
voorkwam. Het streed z. i. met de locale kleur. HEINsIus vatte 
1) Een tegenhanger van zijn „Nassousche Perseus" is de „Andromeda Belgica 
van Joh. Bapt. Gramaye, Leuven 1600, waar aartshertog Albertus de Perseus 
is, die België-Andromeda verlost. 
2) Zie over hem J. P. van Cappelle, Bijdragen tot de Geschiedenis der Wetenschappen 
en Letteren in Nederland, Amst. 1821, bl. 199-222 en A. Angz. Angillis 
in Dietsche Warande VI, (1864) bl. 7-44, 421-450, 546-559. 
3) De strijd van Heinsius met De Balzac en Salmasius, begonnen met De 
Balzac's Discours (1636), beantwoord in Heinsius' Epistola (1636) en voortgezet 
in J. de Croi's Réponse (1642) en Salmasius' Epistola (1644) is uitvoerig beschreven 
door W. J. A. Jonckbloet in diens Geschied. der Ned. Letterkunde 3 dr. III, 
bl. 63-68. Daar de „Herodes Infanticida" aan Huygens was opgedragen, werd 
ook deze in den strijd betrokken: Zie J. A. Worp in Oud Holland XIV (1896) bl. 
147-175 en A. Kluyver „Const. Huygens tusschen Salmasius en Heinsius in „Vier 
opstellen geschreven voor Mr. S. J. Fockema Andreae", Sept. 1914.
80 
-vuur en schreef eene al te heftige en lompe verdediging, die weinig 
gunstig in de geleerde wereld werd . opgenomen en hem eene grove 
bejegening van zijn ambtgenoot Salmasius op den hals haalde. 
Voor HEINsIUs echter waren die mythologische namen zoozeer 
tot gemeenzelfstandige naamwoorden geworden, dat ze voor hem 
alle mythologisch karakter verloren hadden en als internationale 
woorden der dichtertaal werden beschouwd, zoodat hij er zich ook 
van kon bedienen in zijne Nederlandsche gedichten. Denzelfden 
:strijd, die hier nog in de geleerde wereld gevoerd werd, zullen wij 
:later ook in de kringen der Nederlandsche dichters meermalen 
herhaald zien. 
Als aestheticus oefende HEINSIUS vooral invloed door zijne 
fcritische uitgave met Latijnsche vertaling en aanteekeningen 
'van Aristoteles' geschriftje over de poëzie (in 1611), waaraan hij 
-eene verhandeling „de tragediae constitutione" toevoegde, die 
'voor vele dramatische dichters, o. a. voor Vondel, het wetboek 
, der kunst is geworden en als zoodanig de classieke kunstleer der 
•,,Poëtice" van Julius Caesar Scaliger bijna verdrong. 
Dat een man van zooveel genialiteit en zooveel gezag als DA- 
:NIËL HEINSIus het niet versmaadde, Nederlandsche verzen te 
:maken, was een gelukkig en in veler oog hoogst verblijdend verschijnsel. 
De echte geleerden, wien het gemakkelijk viel Latijn 
-te schrijven en die daarmee overal grooter roem konden inoogsten 
dan met gedichten in hunne moedertaal, oordeelden dan 
toch onze taal niet ongeschikt meer, om er zich als voertuig der 
kunst van te bedienen. Waar een man als IIEINSIUS voorging, 
.moesten anderen wel volgen. Men kan dan ook zijne verdienste 
voor onze litteratuur niet te hoog aanslaan, ook al acht men hem 
,door anderen, ook onder zijne tijdgenooten, vèr overtroffen; waarbij 
:men natuurlijk ook weer niet mag vergeten, dat hij onzen grooten 
dichters voorging als baanbreker en dat hij de anderen bij hunne 
:latere ontwikkeling niet gevolgd is, omdat de classieke oudheid ten 
slotte toch het eigenlijk domein zijner studie was, waaraan ook zijn 
ambt hem dwong, zijne beste krachten te wijden. 
Wanneer HEINsIUs het eerst Nederlandsche verzen in 't licht 
gaf, weten wij niet met volkomen zekerheid. De uitgaaf, die hij 
:in 1608 onder het pseudoniem Theocritus a Ganda van zijne 24 
Nederlandsche Emblemata amatoria bezorgde, was reeds een derde 
,druk : in 1613 kwamen zij met eene Fransche vertaling uit onder
81 
den Nederlandschen titel Afbeeldingen van Minne en waren er 
nog 24 andere, ook met Fransche vertaling, bijgevoegd onder den 
titel Het Ambacht van Cupido. In die uitgaven komen ook nog 
een paar kleine gedichtjes voor; en in de bijzonder vloeiende verzen, 
waarmee de dichter zijn bundel „Aen de Joncvrouwen van 
Hollandt" opdroeg, gaf hij te kennen, dat hij ter wille van haar 
en op verzoek van Venus zelf Cupido bij zich in huis had genomen 
„opdat hy onse spraeck van Hollandt mochte leeren", en in „tien 
of twellef weken had hij de spraecke vast'.' ; maar tot belooning 
had zijn gast hem eene pijnlijke wonde toegebracht, die tegelijk 
de oorzaak zijner hoogste vreugde was. 
Dat een philoloóg als HEINSIUS het eerst in onze taal optrad 
met zinnebeelden, zooals de Ouden toch niet gekend hebben, 
is niet vreemd, omdat de geheele rijke litteratuur der „emblemata" 1) 
uit de Renaissance is voortgekomen, nadat de Italiaan Andrea 
Alciato daarvoor in het Latijn het voorbeeld had gegeven met een 
bundel, die, in 1531 verschenen, tot 1551 toe telkens door hem vermeerderd 
was. Vreemd is het, dat er van de Emblemata van Alciato 
bij ons nooit eene vertaling is uitgegeven, zooals al tamelijk spoedig 
wèl gebeurd is met verscheidene navolgingen daarvan, zooals van 
Guillaume la Perrière's „Théatre des bons engins" (1539) door FRANS 
FRAET met „Tpalays der gheleerder ingienen" (1554), van Claude 
Paradin's „Devises heroiques" (1557) door den Antwerpschen 
boekdrukker WILLEM SILViUS met Jrincelijcke Devijsen," vermeerderd 
met andere van Gabriel Symeon (1563), van de „Emblemata" 
van den Hongaar Sambucus en van Hadrianus Junius 
door MARCUS ANTONIUS GiLLIS (1566 en 1567) en van die van Furmerus 
door COORNHERT (1585), terwijl vooral de „Mikrokosmos" 
(1579) van Laurens van Haecht hier te lande veel opgang maakt, 
eerst in de vertaling Van JAN MOERMAN Of JAN VAN DEN KIELE: 
„De Cleyn Werelt" (1584), later (in 1613) in de omwerking, die 
VONDEL er van gaf in zijn „Gulden Winckel der konstlievende 
NederIanders." 
Aan bekendheid met deze soort van litteratuur ontbrak het 
1 ) De geheele Nederlandsche emblematische litteratuur is met volledige bibliographie 
der emblematabundels van 1548 tot 1696 behandeld door A. G. C. de 
Vries, De Nederlandsche Emblemata, Geschiedenis en Bibliographie tot de 18de eeuw, 
Amst. 1899. Daar vindt men als N°. 21-34 ook de uitgaven van de Emblemata 
Amatoria of Afbeeldingen der Minne en het Ambacht van Cupido van Daniel 
Heinsius. 
TE WINKEL III. 6
82 
hier dus niet ; maar HEINSrvs gaf het eerste voorbeeld van oorspronkelijk 
Nederlandsche emblemata, en bijzonder groot is, vooral 
gedurende de eerste helft der zeventiende eeuw, het aantal van 
hen, die dat voorbeeld hebben gevolgd. De bundels emblemata of 
zinnebeelden zijn het gemeenschappelijk werk van den plaatsnijder 
en den dichter (soms in één persoon vereenigd) en sluiten, als kunststukjes 
van boekdrukkunst, min of meer aan bij de oude blokboeken, 
de latere doodendansen of werken, zooals Sebastian Brant's 
„Narrenschyf f " (van 1494), dat in 1548 bij ons als „Der Sotten Schip 
oft dat Narren Schip" vertaald was uitgegeven. Het zijn „werkjes 
van smaak", zooals wij nu zouden zeggen, bestemd om oog en oor 
tegelijk te streelen van wie zich niet verdiepen kan of wil in zware 
lectuur, maar fijn kunstgenot niet versmaadt, vooral ook geschikt 
om als feestgeschenk aangeboden te worden aan de kunstlievende 
jufferschap, waaraan zij dan ook door HrnNsivs en door hem 
niet alleen werden opgedragen. Deze „beelde-boeckj ens" waren 
in 't bijzonder „gemaeckt voor zoete lieve hartj ens", zooals BREDERO 
enkele jaren later (in 1618) zou zeggen in een klinkdicht voor „Emblemata 
aliquot selectiora amatoria" van Otto Vaenius. Als kunstjuweeltjes 
worden vele van die boekjes ook nu nog op hoogen prijs 
gesteld en duur betaald. 
De plaatjes hebben gewoonlijk eene allegorische beteekenis, 
hetzij van de eigen vinding des kunstenaars, hetzij door hem 
ontleend aan de mythologie, die reeds in de Oudheid door de ongeloovigen 
dikwijls als allegorie werd opgevat en voor de Christenen 
natuurlijk alleen waarde kon hebben als zinnebeeldige voorstelling. 
Zoo zien wij het bij Alciato en zoo bleef het later ook. Het letterkundig 
gedeelte bestond bij Alciato reeds in een kort gedichtje, 
dat den zin verklaarde van het beeld, waarboven een beknopt opschrift 
(devies) geplaatst was, de bedoeling van de prent in enkele 
woorden, meestal in spreukvorm, soms door middel van een bekend 
spreekwoord, samenvattend. HEINSZVS plaatste zulke spreuken in 
het Latijn, Fransch of Italiaansch boven zijne emblemata. Zijne 
versjes bestaan alle uit acht alexandrijnen, waarin eene geestige 
gedachte, soms met behulp van verrassende tegenstellingen 
en woordspelingen, elegant is uitgedrukt en zonder dat de zedekundige 
wijsheid, die aan deze dichtsoort uit den aard der zaak 
niet ontbreken mag, al te eigenwijs om den hoek gluurt. Bij HEINslus 
vindt men nog niet de prozatoelichtingen en toepasselijke aan-
83 
halingen uit allerlei schrijvers, waardoor al spoedig het leerzaam 
karakter bij de zinnebeelden zoozeer op den voorgrond trad, dat 
de kunst zich bescheiden op den achtergrond moest houden om 
ten slotte in poëzie en prent beide een schaduwbeeld te worden van 
hetgeen zij eens geweest waren. 
Behalve deze emblemata, waarbij nog acht andere onder den 
titel: „Spiegel van de Doorluchtige Vrouwen" gevoegd werden, 
kennen wij van HEINsrvs slechts enkele kortere gedichten, vooral 
de gedichten op het beleg van Oostende en op de overwinning 
van Heemskerk bij Gibraltar, en lofdichten voor de werken van 
Leidsche vrienden, als JAN ORLERS en den organist en componist 
Cornelis Schuyt, en vertalingen uit Theocritus met een enkel oorspronkelijk 
„Pastorael". Al deze poëzie van HEINsrvs' jongelingsjaren 
is, zonder poëtische bevalligheid te missen, nog eenvoudig 
en gemakkelijk te verstaan. In één opzicht overtreft zij verre niet 
alleen de oude rederijkersdichten, maar ook de verzen onzer beste 
Ronsardisten, die dikwijls een gemaniëreerden zinbouw opzettelijk 
hadden nagejaagd, soms om zich van het al te alledaagsche te onderscheiden 
en soms misschien uit onbeholpenheid in het juist uitdrukken 
hunner gedachten. In zijne vloeiende verzen, die door de 
strenge regelmatigheid zelfs wel eens tot den ééntoon van den dreun 
vervallen, doet HEINsrvs maar zelden den zinbouw van de dagelijksche 
spreektaal geweld aan. In dat opzicht was hij ook velen, die 
na hem schreven, een eind vooruit en strekte hij niet slechts Cats, 
maar ook Vondel in zijn grooten tijd tot voorbeeld. 
In zijne beide grootere dichtwerken van wat lateren leeftijd, 
zijn Hymnus o f t Lof-sanck van Bacchus (van 1614) en zijn Lof -sanck 
van Jesus Christus (van 1615) blijft hij zich in dat opzicht weliswaar 
gelijk, maar heeft hij zich in een ander opzicht laten verleiden 
om te wedijveren met Ronsard, die, naar hij zegt, „soo uytnemende 
aerdich" van Bacchus gezongen had, „dat hem de beroemde Auratus, 
een van de dapperste van onsen tijt in Vranckrijck, in het Latijn 
heeft doen spreken". Om te toonen, dat hij nog meer vermocht 
dan deze, die wel „veel geseyt, maer noch meer nagelaten hadde", 
overlaadde hij nu zijn• „Lof-sanck van Bacchus" met zooveel mythologische 
sieraden en toespelingen op mythen, ja, met geheele reeksen 
Aan aan de Ouden ontleende epitheta van dien geestdriftwekkenden 
Griekschen god, dat er groote geleerdheid voor noodig is om dit 
gedicht te begrijpen en dat het dan ook niet in het licht kon ver-
84 
schijnen zonder de verklarende aanteekeningen van SCRIVERIUS. 
Erger was het nog, dat zulk eene uitlegging ook noodig was bij den 
„Lofsanck van Jesus Christus", waarin, behalve vrij wat mythologie, 
de geleerdheid van een groot aantal kerkvaders opeengehoopt is. 
Bij zijne tijdgenooten heeft dat aan zijn roem echter niet zoozeer 
geschaad, als bij het nageslacht. HEINSIUS was in het eerste kwart 
der zeventiende eeuw de groote dichter, voor wien allen bogen 
en van wien misschien alleen HOOFT destijds als evenknie werd beschouwd. 
Zelfs BREDERO, van wien men dat mogelijk niet zou verwachten, 
zeide in de opdracht van zijn „Spaanschen Brabander" aan 
denzelfden Zweedschen gezant Jacob van Dijck, aan wien HEINsIus 
ook zijn „Lof -sanck van Jesus Christus" had opgedragen, niet 
te gelooven, „datter sterflick mensch leeft, die begaaft is met redelicke 
sinnen en sonder beweginge en groote aandachticheyt en rechtschapene 
soeticheyt die goddelicke lofsang souw konnen hooren of 
lesen." „Voor mijn," voegt hij er bij, „ick mach wel seggen, dattet 
mijn hoogste Poëzie geweest is, daer ick mijn opperste ghenoegen 
in gehadt hebbe van mijn leven." 
Met volle instemming werden deze woorden van BREDERO 
aangehaald door Martin Opitz 1) in de voorrede der Duitsche 
vertaling, die deze in 1621 van HEINSIUS' „Lof-sanck van Jesus 
Christus" gaf en waarop hij in het volgende jaar eene vertaling 
van den „Lof-sanck van Bacchus" liet volgen. Opitz had met de 
poëzie van HEINsrns eerst kennisgemaakt door den dichtbundel 
„Den Bloemhof van de Nederlantsche Jeught" (1608), waarin vijf 
gedichten van hem voorkwamen; maar die „Bloemhof" gaf hem ook 
een hoog denkbeeld van de Nederlandsche dichtkunst in 't algemeen 
en bracht hem er toe, ook andere voortbrengsels daarvan te leeren 
kennen, zooals tooneelstukken van HOOFT, BREDERO en COSTER, 
die hij met name noemt in de voorrede van zijne „Teutsche Poemata" 
1 ) „ Over den invloed der Hollandsche Letterkunde op de Hoogduitsche in de 
zeventiende eeuw" schreef J. P. van Cappelle, Bijdragen tot de Geschiedenis der 
Wetenschap en Letteren in Nederland, Amst. 1821, bl. 167-198 en over Opitz in 
het bijzonder Muth, Ueber das Verhiiltnisse von Martin Opitz zu Dan. Heinsius, 
Leipzig 1877. De beste herdruk van Martin Opitz Teutsche Poemata is die van 
Georg Witkowski, Halle a. S. 1902, waarin nauwkeurig is opgegeven, wat Opitz 
uit Heinsius en ook verder uit het Nederlandsch heeft vertaald en waarin ook 
Opitz' vertalingen van Heinsius' beide Lofzangen zijn opgenomen. Voor den 
invloed van lEteinsius, en met name van diens De tragoediae constitutione, op Opitz' 
kunsttheorie zie men Fritsch, Martin Opitzens Buch von der deutschen Poeterei, 
Halle a. S. 1884 en Ch. W. Berghöffer, Martin Opitz Buch von der deutschen Poeterei, 
Frankfort a. M. 1888.
85 
van 1624, van welke er twintig vertaald of vrij gevolgd zijn naar 
verzen uit den „Bloemhof" en vijftien naar Nederlandsche, Latijnsche 
of Grieksche gedichten van HEINSIUS. In zijne voorrede 
zegt hij van dezen: „Wie hoch der Niderlandische Apollo, Daniel 
Heinsius, gestiegen sey, kan ich mit meinen nidrigen sinnen nit 
ergründen, und will hier in erwehnung seiner meine Feder zuruck 
halten, dass ich sein werdes Lob und Ehre, die er durch seine ubernaturliche 
Geschickligkeit verdienet, mit meiner zungen unmundigkeit 
nich verkleinere." In één zijner „Teutsche Poemata" spreekt 
hij de bewoners van Maas-, Rijn- en Zeekust in het geleerde Leiden 
aldus aan : verheugt U, want „der ganze Helicon ist bey dir eingezogen, 
nach dem der hohe Geist von Gent hieher gepflogen, der 
Phoenix unsrer Zeiten, der Sohn der Ewigkeit" ; en tot HEINSIUs 
zelf zegt hij daar : „Das kleine Vaterland trotzt jetzt die grosse Welt 
mit ewerem Verstandt." Gij hebt ons het eerst geleerd, onze moedertaal 
te schrijven en niet langer in vreemde talen alleen onze eer 
te stellen, en daarom „wirdt ewer Lob ohn alles ende bluhen" ; en 
ik zelf, zoo besluit Opitz, „ich auch, weil ihr mir seyt im schreiben 
vorgegangen, will meinem Vatterlandt bekennen ohne schew, dass 
ewre Poësy der meinen Mutter sey." Dat waren de woorden van 
een man, die zich destijds ten doel stelde, eene omwenteling in de 
Hoogduitsche litteratuur te weeg te brengen, en door zijne gedichten 
en zijn „Buch von der deutschen Poeterey" (1624) daarin inderdaad 
ook zoo goed geslaagd is, dat in Duitschland de zoogenaamde 
eerste Silezische school van Opitz eene halve eeuw lang heeft 
geheerscht, waarvan dus door diens bemiddeling HEINSrvs de 
vader zou kunnen genoemd worden. 
VI. 
DE STRIJD VOOR DE NEDERLANDSCHE TAAL. 
HEINsIus zelf hechtte blijkbaar geene groote waarde aan zijne 
Nederlandsche gedichten, in elk geval niet genoeg om er eene 
volledige uitgaaf van te bezorgen, en daar nu „zijne Duytsche 
vruchten van hem self nauwelicken in 't licht te verwachten waren," 
werden zij „hem door een soete dieverije afhandich ghemaeckt" 
en in 1616 als Nederduytsehe Poemata in het licht gezonden door 
„Sijn ander ick, lijn vriendt van oude jaren," den Haarlemmer
86 
PETRUS SCRIVERIUS (geb. 12 Jan. 1576 t 30 April 1660), die, 
ambteloos in Leiden levend, door zijne grondige werken voor wetenschappelijke 
geschiedvorsching het voorbeeld gaf en nu en dan 
ook als dichter optrad, ofschoon eene verzamelde uitgaaf zijner 
weinig talrijke „Gedichten" eerst in 1738, dus bijna tachtig jaar na 
zijn dood, van de pers kwam. 
De gedichten van zijn vriend droeg hij op aan zijn kunstlievenden 
stadgenoot Jacob van Dijck, gezant van Zweden aan 
het hof te „'s-Graven-Haegh, de Tempe van ons landen", die 
„al waren hem bewust * de spraecken al te mael", toch had „de 
meeste lust tot sijne moeders tael", en er zich daarom in moest 
verheugen, dat die „prinses van alle taelen" nu door Heinsius 
tot het orgaan van de hoogste poëzie was gemaakt. De Grieken 
hadden de poëzie aan de Romeinen geleerd, zegt SCRIVERIUS 
in zijne voorrede, de Italianen waren bij deze ter schole gegaan 
en door mannen als Petrarca, Politianus en Sannazarius 
was de Italiaansche poëzie tot evenknie van die der classieken 
gemaakt. En niet minder verdiensten hadden de Franschen 
zich verworven. Ronsard en al weder vinden wij dezen hier 
als toongever genoemd had twaalf jaar van zijn leven aan 
de studie van het Grieksch gewijd, „alleenlicken om in zijn 
-eyghen tale te schrijven ende de maechdekens van Parnassus 
na sijn vaderlandt te trecken", en daarmee „terstont alle de 
gheleerden van gansch Vranckrijck als betovert, ende niet min 
loff ende eer ingheleyt, dan of hy onder de eerste Griecksche 
<ofte Latijnsche schrijvers plaetse verdient hadde, jae heeft van 
zijnen Koninck groote gaven ende een rijck inkomen daerdoor 
-verkreghen". HEINsius echter, „de Gentsche nachtegael", heeft 
..allen overtroffen en onze taal „uyt het slijck gebeurt", terwijl 
hij zich verre verhief boven de „Reden-rijckers bend": 
„Een volck, dat veeltijds is ontbloot van alle reden, 
Onmatich, onbesuyst, wanschapen, onbesneden: 
In treurspels bly van sin en weer oubollich gram." 
.Zeer bekend zijn de versregels, die daarop volgen: 
„U neem ick alleen uyt, o konstich Amsterdam! 
Op uw tooneelen heeft die konst, die was verloren, 
Haer adem weer gheschept. By u is zy herboren. 
Het Hooft dat steeckt ghy op. Ick sie uyt uw maras 
Yet rijsen in de locht : ick sie een nieu Parnas." 
-Van alle rederijkers noemt SCRIVERIUS daarmee de Amster-
87, 
damsche als de eenige, die de ware poëzie hoog houden ; en 
inderdaad bloeiden te Amsterdam omstreeks 1615, toen dit geschreven 
werd, de Hollandsche en de Brabantsche kamers beide, 
al is het waarschijnlijk alleen de Eglentier, en onder hare leden 
PIETER CORNELISZ. HOOFT, waarop SCRIvERIus bepaaldelijk 
doelt. 
Hoe de oude Amsterdamsche kamer langzamerhand zoo hoog 
was gestegen, zullen wij nu moeten nagaan. Haar oorsprong 
ligt in het duister. In 1496 vinden wij wel eene Amsterdamsche 
kamer op het landjuweel te Antwerpen, maar of dat de 
„Eglentier" was, weten wij niet. Met zekerheid kunnen wij alleen 
zeggen, dat aan de Eglentier in 1518 door de Stedelijke 
Regeering een lokaal boven de Waag werd afgestaan ') ; maar 
nog lang moest het duren v66r zij eenigen naam maakte. Tot 
de door haar vertoonde stukken behoorden de ons nog bewaard 
gebleven spelen „Van den siecke Stadt" 2), „Van de Christen 
Kercke" 3), „Van Lazarus doot" 4), „Van Pyramus en Thisbe" 5) 
en het tafelspel „Van Moetwillig Bedryf" 6). Tot de oudste harer 
leden, die wij kennen, behoort GoOSSEN TEN BERCH 7). In 1561 
nam zij deel aan het landjuweel te Rotterdam en later moet 
zij aan de zijde der Geuzen gestaan hebben, zooals reeds min 
of meer blijkt uit toespelingen in het ons bewaard gebleven 
sinnespel van Lazarus' doot, terwijl het een harer verdienstelijkste 
leden, haar „wechwijzer tot reden-rijcke kunst", EGBERT 
MAINARTSZ 8) was, van wien wij reeds vermeld hebben, dat hij 
in 1568 als ketter ter dood werd veroordeeld. 
Eerst in 1584 vestigde zij aller aandacht op zich, toen zij de 
door SPIEGHEL bewerkte Jwespraack der Nederduitsche Letterkunst" 
uitgaf als een welsprekend pleidooi voor de Nederlandsche 
taal en een krachtig strijdschrift tegen de taalverbastering 
van het Bourgondische tijdperk. Buitengemeen groot 
was de invloed, dien zij daarmee op onze letteren heeft ge- 
1) Dat bewees J. H. Rossing in De Tijdspiegel, 1874 bl. 47 vlg. met het afdrukken 
der resolutie. 
2) Zie Ontwikkelingsgang II, bl. 454 vlg. 
3) Zie Ontwikkelingsgang II, bl. 454. 
4) Zie Ontwikkelingsgang II, bl. 403. 
5) Zie Ontwikkelingsgang II, bl. 394. 
6) Zie Ontwikkelingsgang II, bl. 387. 
1 ) Zie Ontwikkelingsgang II, bl. 394. 
8 ) Zie Ontwikkelingsgang II, bl. 470 vlg.
88 
oefend, omdat zij daarmee juist optrad, toen de tijd er rijp 
voor was, niet omdat zij de eerste was, die voor taalzuivering 
en het goed recht van het Nederlandsch in de bres sprong. 
Dertig jaar te voren immers was de Antwerpsche schepen 
Jonkheer JAN VAN DE WERVE 1), die in 1576 zoo jammerlijk 
om het leven kwam bij de Spaansche furie, daarmee begonnen 
door het uitgeven van „Den Schat der Duytsscher talen" (1553), 
een woordenboekje van bastaardwoorden met de vertaling in 
goed Nederlandsch er achter. De „boeckprinter" JAN LAET was 
er trotsch op, dit boekje, dat later nog acht maal herdrukt 
werd, te mogen uitgeven, omdat daardoor, zooals hij zegt, „een 
yeghelijck zijn gheboren tale sal eens ongevalst beginnen te 
sprekene, siende datter gheene gheleende woorden en zijn, men 
en can se wel zeggen in goeden duytsche". Zoo was het dan 
JAN VAN DE WERVE, die, volgens COORNHERT, „bestaen heeft 
als een eenige Hercules desen driehoofdighen Cerberum eerst te 
bestrijden". Hij had dezen Herculesarbeid ook kunnen vergelijken 
bij het schoonmaken van een Augiasstal, want het was 
al erger en erger geworden, zoodat onze taal inderdaad gevaar 
heeft geloopen evenzeer een mengelmoes van Romaansch en 
Germaansch te worden, als het Engelsch dat sinds de dertiende 
eeuw geworden is. 
Reeds van den aanvang af waren er door het veelvuldig vertalen 
uit Latijn en Fransch vele Romaansche woorden in onze 
taal ingeslopen, maar in het Vlaamsch en Brabantsch misschien 
nog meer door den omgang met de Walen, die het Zuidelijk 
gedeelte van die gewesten (het Rijselsche b.v.) en ook Henegouwen, 
Namen en Luik bewoonden. Hollanders en Zeeuwen, 
die - verder van het Walenland af gevestigd waren, hadden daar 
minder onder te lijden gehad, en in hunne middeleeuwsche geschriften 
komt dat ook wel uit. De taal van MELIS STOKE b.v. 
is veel zuiverder dan die van MAERLANT. Erger evenwel werd 
het, sinds de Bourgondische vorsten hier heer en meester waren 
geworden, in Vlaanderen nog vijftig jaar vroeger dan in Holland. 
Aan hun bestuur wijt vooral SPIEGHEL de verbastering, 
wanneer hij zegt, „dat onze spraack in korte jaren herwerts 
(sedert dat wy met de Walsche steden onder een ghemeen vorst 
1) Over Jan van de Werve, zie men C. P. Serrure, Vader!. Museum II, bl. 
105-128, IV bl. 438 vlg. en Bibliotheca Belgica W. 20-28.
89 
ende hof zijn gheweest) zo zeer met uytheemsche woorden vermengt 
is, dattet schier onder 't volck een onghewoonte zou zijn 
enkel Duits te spreken." 
Vele factors van rederijkerskamers waren dan ook tevens 
regeeringsambtenaren, clerken bij rechtbanken of notarissen, 
en als zoodanig gewoon ook Fransch te schrijven of in hun 
Nederlandsch Fransche modellen te volgen, vol van geijkte bewoordingen, 
zooals de kanselarij ze zoo moeielijk kan missen. 
Daardoor was meer en meer eene taal ontstaan, die wij nu gewoon 
zijn als „stadhuistaal" aan te duiden, wemelend van woorden, 
die noch eigenlijk Fransch, noch eigenlijk Latijn zijn, maar 
grootendeels verfranscht middeleeuwsch Latijn of verlatiniseerd 
ouderwetsch Fransch, en die dan bij het opnemen in het Nederlandsch 
eenigszins vernederlandscht worden. Deze zeer eigenaardige 
kanselarijtaal nu had in het Bourgondische tijdperk ook 
meer en meer haar invloed op de letterkundige taal doen gevoelen 
: en ten slotte schreven onze dichters evenzeer kanselarijtaal 
als de regeeringsambtenaren. 
Zeer terecht heeft COORNUERT, die reeds in de voorrede zijner 
vertaling der „Officia Ciceronis" in 1561 voor zuiver Nederlandsch 
pleitte, op deze wijze de oorzaken der taalverbastering 
aangewezen: „Selden werden eenighe boecken vertaelt oft gheschreven 
van den ongheleerden, maer veelal van den geleerden, 
de welcke het Latijn meest al leeren eer sy hun moeders 
tale connen : dies hunlieden in 't dichten oft verduytschen der 
boecken oock dickwils duytsch, om hueren sinne wel uut te 
beelden, ontbreken moet, ende behelpen sich dan flucx, om tghemack, 
met Latijn, Walsch of met ander talen, die hun bat condt 
zijn : daer dan ooc nootsakelijck een mengsel van spraken ende 
een rechte Babilonische verwerringe uut geboren werdt. Dit 
heeft onse nederlantsche sprake binnen veertigh jaren herwaarts 
alsoo verkeert en gheraetbraect, dat sy meer ghemeenschappe 
heeft metten Latijnen ende Franchoysen, dan metten Hoochduytschen, 
daer sy uut ghesproten is : dies sy oock van den 
slechten burgheren ende huysluyden, die Latijn noch Walsch 
en connen, nauwelijcx half verstaen en werdt. 't Is nu al so 
verde gecomen, dat veel jonge scrijvers, een woort Franschoys 
oft Latijns versteende, sulcdanighe vreemde lappen voor een 
welstant ende bevallijcke chieraet opten mantel onser spraken
90 
brodden, recht oft een heerlijeke ende rijckelijcke sake waer, 
sonder noot vreemt behulp te bedelen : twelek oorsake is, dat 
menich fijn burgher ende boer het vonnisse zijnre saken aenhorende, 
ja oock selfs lesende, sulex soo luttel verstaet, dat hy 
-dan noch niet en meret oft hem mede oft tegengaet, maer als 
-een onduytsche noch wel een verduytscher tot dit Duytsch (God 
Wouts) behoeft te hueren." 
Men kan zich best voorstellen, _hoezeer iemand, die zoo geschreven 
had, zich er over moest verheugen, toen drie en twintig 
jaar later zijne jongere Amsterdamsche vrienden deze zaak 
,ernstig ter harte begonnen te nemen, en dat hij dadelijk bereid 
was, de „Twespraack" aan te bevelen in eene „voorreden" voor 
-dat boekje tot „alle kunstlievende lesers" gericht. Zijne groote 
ingenomenheid met dien „nutten ende eerlijcken arbeyd tot 
vorderinghe ende verryckinghe van onse moeders tael" schijnt 
COORNHERT, die er zich, zooals wij reeds zagen, op beroemd 
had, nooit lid van eenige rederijkerskamer geweest te zijn, er 
toe te hebben doen overgaan, ofschoon hij destijds te Haarlem 
woonde, het (eere ?) lidmaatschap van de Eglentier aan te nemen: 
althans de leden dier kamer noemt hij „nu oock myne medebroeders" 
in de voorrede, waarmee hij in 1585 zijne vertaling 
van Boethius' „De Consolatione Philosophiae" aan de kamer 
„In Liefd' bloeyende" opdroeg. 
Nog voor COORNHERT had ook reeds JAN UTENHOVE op raad 
van sommige geleerde Nederlanders de taalzuivering ter hand 
genomen, en zooals hij in de voorrede voor zijne vertaling van 
het Nieuwe Testament in 1556 zeide, „grooten arbeyd anghewendt" 
-om „onse sprake in haeren rechten zwangh (waervan zy buyten 
allen twyf f el door vreemde ende uutlandische spraken ook binnen 
mans ghedencken zeer vervallen is)" terug te brengen, al 
meende hij ook „zommighe onduydsche woorden" niet te kunnen 
missen, „om den zin des heylighen Geestes te krachtiger 
nut te drucken". 
Wat later had de Antwerpsche geleerde rederijker PEETER 
HEYNS 1) zich een ijverig voorstander van taalzuivering getoond, 
zoodat het zelfs de aandacht trok van een vreemdeling, 
Ludovico Guicciardini, die in zijne vermaarde en voor de kennis 
der Nederlanden in de zestiende eeuw uiterst belangrijke „De- 
1) Voor Peeter Heyns zie men Ontwikkelingsgang II, bl. 467 vlg.
91 
scrittione di tutti i Paesi Bassi" (van 1566) van hem zeide, volgens 
Kiliaen's vertaling : „Daer is noch Peeter Heyns, een ghespraecksaem 
man, van goede gheleertheydt, ende een constich 
Poete in de Fransoysche ende in zijn Duytsche spraecke, ghelijck 
aen zijne uytgegeven wercken blijct, besonder aen een 
ghenoemt den Spiegel des Wereldts : Dese betoont in zijne ghedichten, 
dat hy alle uytlandtsche woorden schouwt, die tot noch 
toe sommighe andere hebben gebruyct, bewysende dat dese 
spraecke rijck ende begrypich ghenoech is om alle dingen uyt 
te spreken; twelck sonder twyfel een groot ende loffelijck opset 
is, indien hy 't volbrenght alsoo hy seydt" 1). 
De „Spieghel der werelt, ghestelt in ryme" (1577), waarvan 
hier sprake is, is dan ook nieuwerwetsch door de daarin toegepaste 
taalzuivering, maar daarentegen ouderwetsch van versmaat, 
en de dichter, die het oude referein bleef gebruiken, verwacht 
dan ook, dat men hem, die „niet en heeft ghevolght de Fransche 
mate", schimpend zal nahouden : „dees houdt noch d'oude 
strate : cesure en ghepaert dicht zijn hier heel in de ban!" 
maar hij ziet niet in, waarom hij juist de Franschen zou behoeven 
te volgen, daar immers „elcke tael sijn wet heeft" en 
hij „Brabants wil dichten", zooals hij „Brabants spreeckt". 
Ook JAN VAN DER NOOT legde zich stelselmatig op zuiver 
Brabantsch zonder bastaardwoorden toe en werd daarom ook 
door HENDRICK ACKERMANS in diens „Apologie" geprezen als 
iemand, die „uut roeyende veelderley gheschuimde woorden, 
ons moeders tale soo heerlijck ende rykelijck verclaerdt ende 
vercirdt heeft, dat sy heur niet en derf schamen by de beste 
spraken vertoonde ende geleken te worden". 
Wat dus SPIEGHEL als taalzuiveraar deed, toen hij in zijne 
„Twespraack der Nederduitsche Letterkunst" 2) zijnen vrienden 
ROEMER VISSCHER en GEDEON FALLET, met wie hij zeker dik 
wijls over deze zaak gehandeld had, eene samenspraak over de 
Nederlandsche taal in den mond legde, was niet nieuw; maar 
1) Zie Beschryvinghe van alle de Nederlanden anderssins ghenoemt Neder- 
Duytslandt, door M. Lowijs Guicciardijn, overgheset in de Nederduytsche spraecke 
door Cornelium Kilianum nu wederom vermeerdert door Petrum Montanum, t' 
Amst., bij Willem Jansz., 1612, bl. 91. 
2) De „Twespraack" is in 1584 „tot Leyden by Christoffel Plantyn" gedrukt 
en samen met de andere taal- en redekunstige werkjes van Spieghel herdrukt te 
Amst. in 1614 en te Wormerveer in 1649. Met eene uitvoerige toelichting is zij 
opnieuw, uitg. door K. Kooiman, Gron. 1913.
92 
het werd z66 gedaan, dat het meer indruk maakte dan alle pleidooien 
van zijne voorgangers. Het had hem al lang geërgerd, 
dat hij „nieuwers duyts hoorde spreken zonder vleck of rempelen", 
noch in de kerk, noch bij den maaltijd, en allerminst „onder 
hoghe en laeghe in ambachten, handel en neringhe, onder koopluy 
en in slants regeringe" ; maar het meest hinderde hem de 
taalverbastering onder zijne medeleden der rederijkerskamers, 
tot wie hij zich dus in het bijzonder wendt met deze kenschetsende 
woorden van het in zijne „Twespraack" ingevoegd „Revierein" 
: 
„Wy Rymers, die, Ghod Wouts, Rethorykers ghenaamt zyn, 
Ghebruiken mede voor welsprekentheid zulcke eloquentie. 
Ziet hier een verwarring, als wy versaamt zyn: 
Wy hebben een blason met ons advys of sententie, 
Wy spreken van compositie en van inventie, 
Van elocutie, termen, solutie en disputatie. 
Hoort dit relas pronuncieren, gheeft audientie: 
Het wort poëtelyc gemoveert tot recreatie. 
Dits een redyt, dats de conclusie, dits d'arguatie, 
En solveert dit propoost op het f acondste. 
Dan doet onze Factoor een proloogh of narratie. 
Wat dunck u, ghy Heeren ? ick zeg : behoudens u Jonste, 
Tzyn grove f auten (in zulck Duits ghezeyt opt rondste). 
Dus wilt u met die schandvlerken niet meer quellen, 
Oeffent een zuyvere spraack, zo verwerfdy gonste, 
En leert door de Letterkunst wel voeghen en spellen, 
Door Redencavelingh vaste bewijsredenen stellen, 
En wilt also Rederycks lieflyckheid oorboren, 
Werende dat het Nederduyts niet gheheel gha verloren." 
Schande vond SPIEGHEL het, dat een volk, zoo welvarend 
door handel en nijverheid, en waaronder kunsten en wetenschappen 
zoozeer bloeiden, in zijne taal zich vernederde met 
de bedellappen van andere talen, terwijl die taal immers, naar 
hetgeen de geleerde Geropius Becanus had beweerd, de oudste 
taal van de wereld was. Dat Becanus' leer van den oorsprong 
en de oudheid der Duitsche taal verkeerd en zelfs belachelijk 
was, en ook reeds door sommige zijner tijdgenooten ' zooals b.v. 
Lipsius, daarvoor gehouden werd, ontnam niets aan het gewicht 
van SPIEGHEL's betoog, want evenals hij zelf geloofden 
ook vele anderen aan de juistheid er van, en zoo kon zij er ook 
het hare toe bijbrengen om het zelfgevoel der Nederlanders te 
verhoogen, waar het hunne moedertaal betrof. Die taal zou alle 
andere volkstalen te boven gaan in schoonheid en zuiverheid, 
indien zij maar eerst „geschuimd" was van de vreemde lompen-
93 
praal, en in rijkdom en regelmaat, indien zij maar eerst „gebouwd" 
was door het vormen van nieuwe woorden in plaats van 
de uitgebannen bastaardwoorden en het vaststellen van spraakkunstige 
regelen, die aan de grenzenlooze verwarring, waardoor 
zij den smaad der Latinisten verdiende, een einde zouden maken. 
Om tot dat laatste mee te werken was de „Twespraack" vooral 
geschreven. 
Wel had het sinds het midden der zestiende eeuw aan taalbeoefenaars 
niet ontbroken. Verschillende leerboekjes voor spelling 
waren er reeds in het licht gezonden : in 1550 door Joos 
LAMBRECHT voor het Oostvlaamsch van Gent 1) en vervolgens 
ook door ADRIAEN VAN DER GUCHT voor het Westvlaamsch van 
Brugge, in 1573 door ANTHONIS VAN TSESTICH of SEXAGIUS voor 
het Brabantsch van Mechelen 2) en in 1581 door den priester 
PONTUS DE HEUITER van Delft voor een algemeen Nederlandsch, 
door hem uit samensmelting van het beste uit alle tongvallen gewenscht. 
Uitstekende woordenboeken waren er ook reeds samengesteld 
: van 1557 tot 1562 door GABRIËL MEURIER 3), in 1573 
door CHRISTOFFEL PLANTIJN, den beroemden boekdrukker van 
Antwerpen, bij wien, toen hij tijdelijk ook te Leiden eene drukkerij 
had gevestigd, de „Twespraack" zelf is uitgegeven; en in 
1574 door CORNELIS KILIAEN 4), die in de derde uitgave van 
zijn „Etymologicon Teutonicae Linguae" in 1599 toonen zou, 
het streven van de kamer „In Lief d' bloeyende" krachtig te 
willen bevorderen. Aan eene eigenlijke spraakkunst ontbrak 
het echter nog, en daarvan werd nu in de „Twespraack" eene 
eerste proeve gegeven. 
Behalve over spelling en uitspraak werd er ook in gehandeld 
over verbuiging en vervoeging, zinbouw en woordvorming, en 
zelfs over „maatklanck" of prosodie, doch nog te veel in den 
1) Van de Nederlandsche Spellynghe van Joos Lambrecht, Gent 1550 is te Gent 
in 1882 een heliotypisch facsimile uitgegeven. 
2) Antonius Sexagius' De Orthographia Linguae Belgicae, Lovanii 1576, is herdrukt 
met inleiding en aanteekeningen door L. Goemans in Leuvensche Bijdragen 
III (1900) bl. 167-245, IV (1900) bl. 65-123. 
3) Over Gabriel Meurier zie men C. P. Serrure, Vaderl. Museum III bl. 392- 
399, IV bl. 439 vlg. 
4) Cornelis Kiliaen (geb. 1528/29 t 1607) was ook een verdienstelijk Latijnsch 
dichter. Zie Kilianus Latijnsche Gedichten uitg. met een levensbericht door Max 
Rooses, Antw. 1880. Reeds noemden wij zijne vertaling van Ludovico Guicciardini's 
„Descrittione di tutte i Paesi Bassi", die echter eerst na zijn dood, naar 
't schijnt, is uitg. en toen vermeerderd door Petrus Montanus, Amst. 1612.
94 
geest der rederijkers, zoodat b.v. COLIJN VAN RIJSSELE als voorbeeld 
van zoetvloeiendheid gold 1) en volkomen en onvolkomen 
dubbelrijm, ketting- en kreeftdicht nog in eere gehouden 
werden. Toch wordt er wel melding gemaakt van sommigen, 
die nieuwe Fransche regels invoerden, waarvan ook SPIEGHEL 
zich voorstelde, dat zij „mettertyd een behachlyke cierlyckheyd 
ende welstand in onze taal brenghen" zouden; maar hij meende 
toch, dat men „meer na den aard van onze spraack als na den 
voet der Latinisten moest te werck gaan", en liever moest beginnen 
met goede verzen dan goede regels te maken, zooals ook 
de Grieken en Romeinen hadden gedaan. 
Hoogen dunk hadden SPIEGHEL en de zijnen van de voortreffelijkheid 
onzer taal als voertuig der poëzie, wanneer zij maar 
eenmaal geschuimd en gebouwd was ; maar een hooger wit stond 
hun voor oogen : zij wenschten, „dat wy Hollanders eens de gheleerdheid 
smaken mochten in ons eighen sprake, die wij nu met 
groten arbeyt uyt onbekende talen moeten zoeken." Hoeveel 
tijd zou er voor de- studie gewonnen zijn, indien men daartoe niet 
vooraf vreemde talen moest aanleeren ! Het was een stoute wensch, 
eerst eeuwen later vervuld, waarmee zij zich in 1585 richtten tot 
de bestuurders der Leidsche Hoogeschool, namelijk dat daar de 
wetenschap in het Nederlandsch zou worden onderwezen. „Laat 
dit Land in Landstaal u gheleerdheid ghenieten !" zeiden zij toen 
in hun Ruygh-bewerp van de Redenkaveling 2), eene tweede samenspraak, 
waarin zij betoogden en metterdaad ook bewezen, dat zelfs 
eene zoo moeielijke en aan vaste uitdrukkingen gebonden wetenschap 
als de dialectica evengoed in het Nederlandsch als in het Latijn 
kon worden behandeld. Het stelsel van logica en dialectica, 
dat zij daarin uiteenzetten, was niet de vrucht van hun eigen 
studie: zij hadden het boekje bewerkt naar de „Dialectique" (1555) 
van Pierre la Ramée of Petrus Ramus ; maar stelden zich dan ook 
alleen ten doel te toongin, dat voor iederen technischen term in deze 
wetenschap een zuiver Nederlandsche kon gevonden of gemaakt 
worden. Een „Kort begrip des Redenkavelings in slechten Rym" 
1) De lof aan Colijn van Rijssele gegeven is niet vreemd als men bedenkt, dat 
diens Spiegel der Minne, in 1561 door Coornhert, die dit werk bijzonder mooi 
vond, was gedrukt. 
2) Over het Ruygh-bewerp van de Redenkaveling ofte Nederduytsche Dialectike, 
Leyden 1585, herdrukt te Amst. 1614, Wormerveer 1649, schreef Arthur Cornette 
in Ned. Museum, Gent 1879, II bl. 1-28.
95 
droegen zij vervolgens aan JAN VAN HOUT Op, om ook hem voor 
hun streven te winnen, terwijl zij tevens in rijm een grootendeels 
uit Cicero's „De inventione" geputte „Rederyck-kunst" met Vertaling 
van alle kunstwoorden uit de Rhetorica „allen Redenryckkamers" 
aanboden. 
Zij hoopten nu maar, dat bevoegder personen dan zij waren 
voor andere wetenschappen hetzelfde zouden doen, en hadden 
de voldoening al spoedig hun voetspoor te zien drukken door 
een zoo vernuftig, geleerd en aanzienlijk man als de wis- en werktuigkundige 
SIMON STEVIN (geb. 1548 J 1620) 1) van Brugge, 
den vermaarden generaal der genie in het leger van Maurits van 
Nassau, wiens leermeester hij geweest was. In zijne „Beghinselen 
der Weeghconst" van 1586 en zijn „Burgerlick leven" van 1590 betoogde 
hij geheel hetzelfde als de kamer „In Lief d' bloeyende". 
Geene talen waren z. i. zoo geschikt als de Duitsche om er algemeen 
verstaanbare kunstwoorden in te vormen, die het aanleeren van 
iedere wetenschap zooveel gemakkelijker zouden maken, en daarom 
gaf hij reeksen van Nederlandsche woorden, waarmee men voortreffelijk 
de vreemde en slecht verstaanbare kunstwoorden van zijne 
vakken zou kunnen vertalen. 
Ook tot de rederijkers en dichters was de oproep tot taalzuivering 
en taalverbetering niet te vergeefs gericht. Wij zagen reeds, dat 
VAN MANDER, die aanvankelijk in zijne liedekens zich nog wel 
aan bastaardwoorden bezondigd had, ze later zooveel mogelijk 
vermeed, en dat de Leidsche Renaissancemannen en rederijkers 
zuiverheid van taal eene voorwaarde voor goede poëzie waren 
gaan achten. Evenals regelmatige versbouw een criterium was 
geworden om den nieuwerwetschen dichter van den ouderwetschen 
te onderscheiden, zoo was dat sedert 1584 ook de zuiverheid van 
taal. Wie toen nog bastaardwoorden gebruikte, was er zeker van,voor 
verouderd gehouden te worden, en met de werken der oudere 
dichters, die er van wemelden, zouden voortaan ook de zijne ongelezen 
blijven. Bastaardwoorden begonnen toen allengs in verzen 
den indruk van platheid, althans van alledaagschheid te maken en 
er een eenigszins belachelijk karakter aan te geven. Het proza, vooral 
dat der staatsstukken, evenwel heeft ze nog zeer lang behouden, 
1) Voor Simon Stevin zie men J. P. van Cappelle, Bijdragen tot de Geschied. 
der Wetenschappen en Letteren in Nederland, Amst. 1821, bl. 27-33 en 37-58; 
N. G. van Kampen, Geschied. der Letteren en Wetenschappen III (1826) bl. 115- 
121 en A. de Cock, Simon Stevin, Gent 1888 en Bibliotheca Belg, S. 124-154.
96 
en uit de omgangstaal zijn ze al evenmin verbannen, zelfs nog 
in onzen tijd niet. 
Dat in de geschiedenis onzer letterkunde deze taalstrijd steeds 
eene plaats van eenige beteekenis heeft ingenomen, is niet vreemd. 
Moge de letterkunde ook al niet eene kunst van woorden zijn, waarvoor 
sommigen haar wel eens hebben trachten uit te geven, eene 
kunst in woorden is zij toch ongetwijfeld, en hoe de woordkunstenaars 
zich, ook theoretisch, tegenover de taalstudie gedragen hebben, 
is dus niet zonder belang; maar opmerkelijk is het toch, hoe 
sinds het optreden van de Eglentier in 1584 al onze dichters het zich 
tot plicht hebben gerekend, de taal te beoefenen, zelfs door het opstellen 
van spraakkunsten voor eigen gebruik of voor ruimeren 
kring bestemd, zoodat daardoor de studie van de Nederlandsche taal 
tot het begin der negentiende eeuw toe bijna uitsluitend en tot 
het midden dier eeuw hoofdzakelijk aan de dichters is overgelaten 
en aan hen op taalgebied het hoogste gezag werd toegekend. Eerst 
toen in het midden der negentiende eeuw de vergelijkende taalstudie 
ook de beoefening der Nederlandsche taal tot eene wetenschap had 
gemaakt, kon langzamerhand de overtuiging gevestigd worden, 
dat den dichter wel tot op zekere hoogte gezag in het taalgebruik 
mag worden toegekend, maar dat, waar het taalkennis betreft, zijne 
meeping niets meer wegen mag, dan die van andere leeken. 
VII. 
DE EGLENTIER TE AMSTERDAM ONDER LEIDING VAN SPIEGHEL 
EN VISSCHER. 
Toen de kamer „In Lief d' bloeyende" met hare „Twespraack" 
aller aandacht op zich vestigde, was zij in Amsterdam zelf reeds 
eene gevierde en bloeiende kamer. In de laatste twintig jaar van 
de zestiende eeuw waren er minstens veertien overheidspersonen 
lid van 1), waaronder vier burgemeesters (ook Cornelis Pietersz. 
Hooft) en acht schepenen, o. a. Adriaan Pauw, Jan Cornelisz. 
Hooft, JAN CORNELISZ. VERHEE (t 1599) uit Gouda en misschien 
ook zijn broeder WOUTER VERHEE, die in elk geval in 1579 schepen 
1 ) De namen van deze en andere overheidspersonen, die in 1581 leden van de 
Eglentier waren, werden naar een nu verloren rekenboek der Kamer meegedeeld 
door G. Brandt, Gedichten, Rott. 1649, bl. 262.
97 
van Amsterdam was en tevens rederijker, daar wij een omvangrijk 
handschrift met gedichten en spelen van hem bezitten, waarin 
ook vrij wat van hem zelf voorkomt 1) . Lid der kamer was ook nog 
een ander schepen, LAURENS JACOBSZ. REAEL ( 1601), de vader 
van den meerbekenden vriend van Hooft, Laurens Reael, en dichter 
van vele „Ref ereynen, Baladen, Epitafiën, Historialen en andere 
Liedekens", o. a. een referein met den stok : „'t Is beter ten halven 
ghewendt, als heel onteert", geschreven 20 Dec. 1574 te Dantzig, 
waarheen hij toen was uitgeweken, en „Balaeden, gemaect op de 
Satisfactie van Amsterdam", geschreven 15 Maart 1578 en beide 
geteekend met zijne spreuk „Liefde vermacht al" 2). Onder die 
spreuk komen er ook spotliedj es : „psalmen van penitentie des hertochs 
van Alba", en een liedje „Van den thienden penning" van 
hem in het Geuzenliedboek voor 3). 
Zeer werkzame leden van de kamer In Lief d' bloeyende waren 
ook de kunstlievende JACQUES RAZET, CORNELIS VAN CAMPEN, 
de reeds door ons besproken schilder CORNELIS KETEL en SPIEGHEL'S 
bijzondere vrienden ROEMER VISSCHER en Mr. GEDEON 
FALLET, de zoon van een Italiaan, die in ons land zich gevestigd 
en daar „als een andere Chiron menigen jongen Achilles den geest 
gestaltet, gesedicht, opghevoedt en in d'uytnemende schrijfconst 
onderwesen" had : eene kunst, waarin ook de zoon uitmuntte, zooals 
wij van zijn vriend Van Mander vernemen, ofschoon deze 
van beroep notaris en sedert 1587 ook stadssecretaris van Amsterdam 
was. 
Verdienstelijk maakte de kamer zich in 1587 bij den plechtigen 
intocht van den Graaf van Leicester, toen zij, op verzoek 
der Regeering, drie figuurlijke vertooningen gaf; en toen in 1591 
de Amsterdamsche vroedschap toegestaan had, eene loterij op 
het Rusland te houden ter uitbreiding van het dolhuis, vertoonde 
:zij „Zeven spelen van de wercken der bermherticheyd", die ook 
1) Uit dat HS. op de Hamburgsche stadsbibliotheek is het een en ander meegedeeld 
door G. Kalff, Tijdschrift V bl. 137-186 en Joh. Bolte, Tijdschrift VIII 
bl. 237-243. 
2) Naar een HS. op de Universiteitsbibl. te Gent zijn beide uitg. door Joh. C. 
Breen in het „Amst. Jaarboekje" voor 1897 bl. 48-63. 
Ook liet Reael„Memoriën” over de jaren 1566-67 na, die G. Brandt gebruikte: 
Zie G. Penon, Bijdragen tot de Geschied. der Nederl. Letterkunde III (Gron. 1884), 
bl. 150. 
3 ) Zie Nieuw Geuzenlied-boek, uitg. door H. J. van Lummel, Utrecht 1874, N°. 
LXVII—LXX en LXXXV. 
TE WINKEL III. 7
98 
gedrukt zijn 1), maar door hun allegorisch karakter geheel en al 
met de gewone rederijkersstukken overeenstemmen. In 1594 deed 
Graaf Maurits te Amsterdam zijn feestelijken intocht na de verovering 
van Koevorden en Groningen en bij die gelegenheid waren er 
twee tooneelen opgericht, één op den Dam bij de Beurssteeg, waar 
vertoond werd, hoe ten aanzien van Saul (door Frans Volkertsz. 
Coornhert voorgesteld) Goliath gedood werd door David (voorgesteld 
door den bekenden plaatsnijder Jacob de Ghein) ; en het andere 
op de oude Groenmarkt tegenover het Prinsenhof, waar de 
overwinning van Claudius Civilis op de Romeinen zinnebeeldig 
werd vertoond met een vierregelig bijschrift van SPIEGHEL 2). 
Aan de reeds vermelde rederijkerswedstrijden van Delft in 1581, 
van Leiden in 1596 en van Rotterdam in 1598 nam de Eglentier 
evenmin deel als aan „Der Redenryckers stichtighe tsamenkomste," 
in 1603 onder de hoofdleiding van JACOB DWINGLO te Schiedam 
gehouden. Wèl gaf de factor der Eglentier jaarlijks van 1581 tot 
1609 een nieuwjaarslied uit, en deze liederen zijn later verzameld 
uitgekomen. Onder vijf er van (die van 1582, 1584, 1585, 1586 en 
1595) vinden wij SPIEGHEL's spreuk „Deught verheught", en dat 
geeft er ons nu aanleiding toe, wat langer bij hem als dichter stil te 
staan. 
HENRICK LAURENSZ. SPIEGHEL 3) (geb. 11 Maart 1549) was een 
aanzienlijk Amsterdammer, vermaagschapt aan verschillende regeeringspersonen, 
maar zelf afkeerig van het bekleeden van eenig 
overheidsambt, zoodat hij in 1589 zelfs weigerde in het admiraliteitscollege 
van het Noorderkwartier zitting te nemen, ofschoon op 
1) De zeven Spelen van die Weroken der Bermherticheyd, tot Amsterdam opentlyck 
ghespeelt Anno 1591 zijn gedrukt t'Amstelredam by Herman Jansz. Muller, 
Figuersnyder. Anno 1591. 
2) De vertooningen van 1587 en 1594 werden beschreven door G. Brandt, Gedichten, 
Rott. 1649, bl. 267; Pieter Nolpe, Beschrivinge van de blyde Inkoomste, 
enz., Amst. 1642; O.D. (apper), Hist. Beschryving der stadt Amsterdam, Amst. 
1663; R. W. P. de Vries, De blijde Inkomsten van vorstelijke personen in Amsterdam, 
Amst. 1879 en door mij De inneming van Groningen rhetorijkelijkk verheerlijkt in 
„Gedenkboek der Reductie van Groningen in 1594" Gron. 1894, bl. 237-264. 
3) Spieghel's leven is het eerst beschreven door Pieter Vlaming v66r de heruitgaaf 
van H. L. Spieghels Hertspieghel en andere Zedenschriften, Amst.1723. Daarin 
zijn niet opgenomen de gedichten uit Spieghel's jeugd, die Roemer Visscher 
(het eerst?) achter zijn eigen Brabbelingh in 1614 liet drukken .Evenmin komt er 
zijn treurspel in voor, noch een lied, dat eerst naar een Brusselsch HS. werd bekend 
gemaakt door G. Kalff, Tijdschrift VI bl. 311-313. Nog is proza van Spieghel 
over „Koops- ende Verkoops-recht-regelen" naar een weekschrift „De Koopman" 
Amst. 1768 herdrukt door J. W. Muller, Tijdschrift XX, bl. 200-209. 
Over Spieghel schreven nog J. L. C. A. Meijer in Noord- en Zuid XV (1892) bl. 
250 vlgg. en A. Verwey, Hendrick Laurense Spieghel, Gron. Den Haag, 1919.
99 
die weigering eene boete gesteld was. Hoe hij over het bekleeden 
van staatsambten, de hoogste niet uitgesloten, oordeelde, kunnen 
wij het best zien uit het eenig tooneelstuk, dat ons in handschrift 
van hem bewaard is : Numa ofte Amptsweygheringe 1), en 
waarvoor Plutarchus hem de stof en ten deele ook de woorden 
leverde. Hij noemde het een „zinspel", doch behalve in ééne der 
beide „boerteryen" of comische tusschenspelen, waarin Jaanke 
en Mieus een wereldbol voortkruien, is er geene allegorie in het 
stuk en treden er uitsluitend Romeinen en Sabijnen in op. Numa 
laat zich daarin alleen met moeite en na eerst uitdrukkelijk geweigerd 
te hebben overhalen, de Romeinsche koningskroon aan te nemen, 
en de gronden, die hij er voor zijne weigering aanvoert, zijn blijkbaar 
dezelfde, die SPIEGHEL voor zich liet gelden: zijne kalme, vreedzame 
natuur, zijn afkeer van twist en van iedere andere heerschappij dan 
zelfbeheersching, en bovendien zijne geringschatting van alle 
wereldsche grootheid. 
Niet beknopter en beter kan men SPIEGHEL kenschetsen dan 
met de woorden van zijn levensbeschrijver Pieter Vlaming, die in 
1723 alles verzameld uitgaf, wat hij toen van zijne geestesvruchten 
bijeen had kunnen brengen. „Machtig was hij van middelen en 
uitmuntend in wijsheidt", zeide hij, „zijn goederen groeiden gestadig 
aen door den handel, zijn geleerdtheidt door Letteroeffening 
en omgang met de Geleerdsten zijner eeuwe" (zooals Scaliger en 
Lipsius, Van der Does en Van Hout, Coornhert en Jacobus Gysberti), 
„zoodat Van Baerle -geen netter denkbeeld van den wijzen koopman 
(den „mercator sapiens") gegeven kon hebben, dan dat hij Spieghel 
in zijn redevoering genoemt hadt. Zoo naerstig als hij was in het 
vergaederen van middelen, zoo mildt viel hij in dezelve te besteden 
aan rechte armen. Van zijn lichaem poogde hij met alle middelen 
ziekte af te weeren, van de ziel onwetenheydt, van den buik kostbaerheidt, 
uit het gemeenebest oproer, uit zijn huis tweedracht en 
van alle dingen de onmaetigheidt." 
Dat toonde hij ook in zijne godsdienstige overtuiging. „'t Vervormen 
van de kerk schijnt wel een ghoede zaak," zeide hij, om 
te kennen te geven, dat hij er niet op gesteld was alles maar bij 
het oude te laten, „maar", voegde hij er dadelijk aan toe, „maar 
ik vervorm gheen ding, als ik het ding ontmaak," en daarom wilde 
1) Het treurspel is naar een Berlijnsch HS. het eerst uitgegeven door F. A. 
Stoett, Tijdschrift XXI (1902), bl. 156-171.
100 
hij de oude kerk veeleer opbouwen dan afbreken en bleef hij levenslang 
katholiek. Het eenvoudig godsdienstig geloof zijner jeugd was 
hem genoeg : „ons kindsheidskerkenkinderleer die hield alleen van 
node het Vader Ons, 't Gheloof, niet meer, Beendijst en Tien gheboden," 
waarom al die theologische harrewarrerijen, die uit den 
duivel waren ? „God is de lief d"', daarop immers komt alles aan: 
„wie in de lief d' blyft, blyft in God ; laat ons in liefde bloeyen." 
Twist en scheuring onder broeders was voor hem eene oorzaak 
van diepe droefheid : „men bout geen kerk door twist, maar tweedracht 
moet ze stueren" ; „eylaas perty ! die zal ons noch doen 
sneven ! " Welk een dag van vroolijkheid zou voor hem het jubeljaar 
van 1600 wezen, kon men bij den aanvang daarvan „verlaten 
alle partydigheid en Christus vrêe bewaaren ;" de booze immers 
heeft reeds te lang „zijn jubel-jaar met haat en nydt ghebrouwen." 
Zoo spreekt hij zich in zijne meestal welluidende, steeds sympathiek-
gemoedelijke nieuwsjaarsliederen uit : maar den Renaissanceman, 
die in het bestudeeren van de wijsheid der classieken 
zijn grootsten lust vond, moet men elders zoeken. Men zou 
.hem hebben kunnen vinden in de vertaling van Seneca's Thyestes, 
die hij omstreeks 1588 was „begonnen in een Nederduitsch kleet te 
steecken, 't welck, naer dien tijdts gelegenheit, bevalligh staet," 
zooals Vondel ons meedeelt 1) ; maar daarvan bezitten wij slechts 
eén koor onder den titel „Maylied". Liever zoeke men hem in zijn 
.,,Muzetorenhof ", een koepel van drie verdiepingen of „drie schuylhuts 
boven een, vierkant, achthoekigh, rond ", van welker tinnen 
hij een ruim uitzicht had over het toen nog niet gedempte Diemermeer 
en de Amstel, waartusschen zijn lusthuis „Meerhuizen" gelegen 
was, over het Haarlemmermeer tot Haarlem en den Blinkert toe 
.in het Westen, en over de Gooische bosschen in het Oosten. Dáár 
:leefde hij niet alleen in de door kunst veredelde natuur, die hij als 
.zoodanig in zijne poëzie toont te waardeeren, maar ook te midden 
-van kunstschatten, door schilders gemaald, zooals een ,,Gouden 
eeuw" van Cornelis Cornelisz. van Haarlen, een „Arion", het beeld 
van den dichter, die, om in „'t midden van de zee, gherust en vrolick, 
wel vernoeght te mueghen zinghen," zich wel „vast van ghemoed 
in God en deughd verheugen" moest, en verder eene afbeel- 
1) Zie de Opdracht van Vondel's „Joseph in Dothan". De Chorus uit deze 
vertaling (in Vlaming's uitgaaf bl. 225 opgenomen) komt het eerst voor achter 
Pers' Bellerophon, Amst. 1614.
101 
ding van Plato's hol en Cebes' tafereel: twee wijsgeerige zinnebeelden, 
die SPIEGHEL altijd bijzonder hebben aangetrokken, dermate 
zelfs, dat hij, volgens zijn levensbeschrijver, zich alleen in het 
Grieksch oefende om Cebes' taf ereèl van het menschelij k leven 
in het oorspronkelijke te kunnen lezen, zonder dat hij zich behoefde 
te behelpen met de gebrekkige vertaling, die ANTHONY GILLES 
er in 1564 bij Plantijn van had uitgegeven. Zoo had SPIEGHEL zin 
„Meerhuizen" tot een Muzentempel gemaakt in den geest der rijke 
Italiaansche kooplieden, die alle kunsten beschermden en gedeeltelijk 
ook zelf beoefenden, zonder ooit als kunstenaars op den 
voorgrond te willen treden. 
Ook in een twaalftal zinnebeelden (zijne „Hieroglifica)" verbond 
hij de beeldende kunst van anderen aan zijne Muze ; maar in 
de eerste plaats toch was SPIEGHEL wijsgeer. Om „waarheidskund' 
en zedevormingsdeugd in 't zielgronderen" was het hem boven 
alles te doen. Daarvoor bestudeerde hij de Ouden, niet alleen Plato 
en Cebes, maar ook vooral Cicero en Seneca; en ook de nieuwere 
wijsgeeren verwaarloosde hij niet. In Michel de Montaigne, wiens 
„Essais" in 1580 uitgekomen waren, waardeerde hij vooral het ter 
zijde stellen van „schools verstand" en het „door zellefs kund" inzien 
van „des menschen yl vernuft, dat meest door schoolgeleerdheid 
min weet en meer suft." Eene zekere verwantschap van SPIEGHEL 
met Montaigne kan niet worden ontkend, al ware het ook alleen, 
dat beiden de wijsheid begeerden, maar niet meenden te bezitten, 
dat beiden de waarheid zochten, maar er met Socrates van 
overtuigd waren, dat de ware wijze alleen dit weet, dat hij 
niets weet. 
SPIEGHEL'S ideaal was, in verzen eene zielkundige deugdsbespiegeling 
te schrijven, zooals zijn vriend COORNHERT in proza 
eene zedenleer had opgesteld. Jaren lang heeft hij zich met het 
bewerken van zulk een leerdicht, waaraan hij den naam „Hertspieghel" 
gaf, bezig gehouden. Hij begon daarin met vast te stellen, 
wat onder deugdbetrachten te verstaan is, namelijk opmerkzaam 
zijn op alles wat ons in het leven voorkomt, op onze hoede zijn tegen 
alles wat onzen geest van die opmerkzaamheid zou kunnen afleiden 
en ijverig zijn in het gebed om vermeerdering onzer liefde tot God. 
Alleen de deugd verheugt : de zonde brengt van nature het leed als 
eene straf met zich, leerde SPIEGHEL vervolgens, en het is dan ook 
alleen door den schijn der dingen voor de werkelijkheid aan te zien,
102 
dat de mensch tot kwaad en ongeluk vervalt. Onkunde verwekt bij 
den mensch verkeerde begeerten en eene slechte gewoonte wordt 
eene tweede natuur. Van alle kennis echter is het meest noodzakelijk 
de zelfkennis, die ons leert, dat de dingen geene andere waarde hebben, 
dan die wij er zelf aan toeschrijven, en dat wij onze neigingen 
daarom te onderwerpen hebben aan onze rede, die ons van nature 
het beste doet kiezen. De verschillende graden van geluk en ongeluk 
worden dan volgens Cebes behandeld in het zesde en zevende van de 
negen boeken (elk naar eene der negen Muzen genoemd), waaruit 
het gedicht had moeten bestaan. Het bleef echter onvoltooid, toen 
SPIEGHEL in 1612 onverwacht te Alkmaar overleed, waarheen hij, 
in verband tot zijn tweede huwelijk met Dieuwertje Jansdochter 
van Marcken, in 1602 was verhuisd. 
„Die zijnen Hartspiegel eens geheel in den heldren dag zette met 
aanwijzing uit wat al schrijveren die getoogen en hoe veel moeite 
en oordeel daer aen by hem te koste gelegt is, zou aen de waerelt 
doen zien, dat mogelijk nooit geleerder werk in ons Nederlandt het 
licht aenschouwde," zeide Vlaming; maar juist om die reden behoeven 
wij er in eene geschiedenis onzer fraaie letteren niet meer 
van te zeggen dan wij reeds deden, behalve dat de vorm van het 
gedicht tot eene nadere bespreking dwingt. 
Van den versvorm valt niet veel op te merken. SPIEGHEL heeft 
de Franschen met het schrijven van alexandrijnen gevolgd, maar 
zij zijn hard en stroef als de strenge verstandsleer, die zij verkondigen, 
en onwelluidend zoowel door de afwezigheid van regelmatige toonwisseling 
als vooral ook door een streven naar al te groote beknoptheid 
van uitdrukking en het bijna uitsluitend gebruik van zware 
monosyllaben in één zin met langademige woordkoppelingen, waarbij 
allerminst op duidelijkheid en welluidendheid gelet is, maar in de 
eerste plaats een pleidooi voor „ons grondwoordryke taal" wordt bedoeld. 
Niet in den inhoud, maar in de taal heeft men te allen tijde 
het eigenaardige van den „Hertspieghel" gezien. Het was misschien 
onder den invloed van Henry Estienne's „Proj et du livre intitulé: 
De la précellence du langage francois" (1579), dat SPIEGHEL in 
tegenstelling van Ronsard, die het Grieksch voor verrijking van het 
Fransch te hulp riep, de moedertaal uit eigen middelen wilde opbouwen 
tot eene het Grieksch evenwaardige taal. Hij wilde dus 
evenmin Grieksche woorden overnemen, als hij Latijnsche of Fransche 
in onze taal duldde, maar wist zich bij zijne woordvorming
103 
toch aan den invloed van het Grieksch niet te onttrekken en maakte 
dus Nederlandsche woorden naar Grieksch model. 
Juist in hetzelfde jaar 1614, waarin de „Hertspieghel" het 
licht zag, toonde de geleerde HuGO DE GROOT tegenover den 
dilettant SPIEGHEL een veel beter inzicht in het karakter der 
woordvorming. De geschiktheid van onze taal voor het vormen 
van nieuwe woorden prijzende, zeide hij toen: „Men treft geene 
zaak, hoedanig die ook zijn moge, aan, waarvoor men niet terzelfder 
tijd, indien men wil, het woord kan vinden ; en er is 
niet eens schranderheid of bijzondere vlijt van noode om er 
naar te zoeken. Wij hebben deze kunst terzelfder tijd geleerd, 
toen wij leerden spreken, en wij hebben tegelijk leeren woorden 
nazeggen en woorden scheppen. Er ontvallen er dikwijls 
aan de kinderen onder het spreken en dartelen, zonder dat zij 
er zelve om denken, die wel nieuw zijn, doch geen de minste 
gedaante van nieuwheid vertoonen, en die men niet alleen verstaat, 
maar zelfs niet anders aanhoort, dan als zulke, waaraan 
men dagelijks gewoon is. Waarlijk eene goddelijke taal, 
waarin het den kinderen vrijstaat te doen, hetgeen Horatius 
klaagde, dat aan hem, Virgilius en Varus misgund werd ! De 
woorden zijn bij ons zoo talloos als de gedachten, en diezelfde, 
die wij onder het redetwisten uitspreken zonder dat zij te 
voren gehoord zijn, zijn zoo eigenaardig en zoo beteekenende, 
dat zij in twee lettergrepen uitdrukken 't geen een vertaler 
nauwelijks in vier of vijf woorden in eene vreemde taal zou 
overgieten." 
DE GROOT kende dus blijkbaar de woordvorming naar analogie, 
terwijl hij zich tevens als geleerde rekenschap gegeven had 
van de wetten, waarnaar in het Germaansch en bijzonder in 
het Nederlandsch samenstellingen voorheen gevormd waren en 
later door analogie van zelf gevormd konden worden. Hij wist, 
dat bij ons de samenstellingen altijd uit twee leden bestaan, 
die overigens ieder op zich zelf ook weer twee leden konden 
bevatten, en dat altijd het eerste lid eene nadere bepaling of 
specialiseering van het tweede lid is. Daarentegen schijnt SPIEGHEL 
in het wezen onzer wijze van samenstelling niet te zijn 
doorgedrongen : hij voegde maar eenige woorden bijeen, twee, 
drie of meer, meenende dat de lezer dan wel hetzelfde verband 
tusschen die verschillende deelen zou voelen als hij zelf, toen
104 
hij ze met elkaar verbond, gedeeltelijk, schoon niet altijd, omdat 
ze ook in het Grieksch in zulk een verband wel voorkwamen. 
Dat eene samenstelling verkeerd is, wanneer men naar het 
verband van de leden onderling moet raden, schijnt hij niet te 
hebben ingezien, en zoo smeedde hij woordkoppelingen, die voor 
zeer verschillenden uitleg vatbaar zijn en slechts bij gissing kunnen 
begrepen worden. Door zijne vaderlandslievend bedoelde, 
maar onnatuurlijke woordkoppelingen heeft SPIEGHEL aan zijn 
hoofdwerk het stempel der gemaniëreerdheid opgedrukt en het 
zelfs voor den niet ongeletterde zoo goed als onleesbaar gemaakt, 
en kenmerkend is de overlevering, dat, toen het naar 
Leuven gezonden was om de kerkelijke goedkeuring te erlangen, 
de censoren die moesten weigeren, omdat zij niet konden beoordeelen 
wat in eene voor hen onverstaanbare taal was geschreven. 
Dat men aanmerkingen zou kunnen maken of spotten met 
zijne „lasschelwoorden", schijnt SPIEGHEL begrepen te hebben, 
maar daar hij geene eer beoogde, kon hij ook ongevoelig blijven 
voor smaad. Hij wilde ook geen poëet zijn in den gewonen 
zin des woords : „ons lippen hebben noit den hoefslachbrun 
ghenaakt, die 't vollik, 't botte volk, volmaakte dichters maakt", 
zegt hij, en al moest hij er door rijmers en poëten ook een „ketter" 
om genoemd worden, hij zou „uytheemsche pronk" blijven 
vermijden : de Parnas was te ver van hier : hier had men geen 
Helicon, maar „duynen, bosch en beek" zonder veldgodinnen, 
„Naiaden of onduytse Hamadryen". Afkeerig en niet te onrechte 
van alle „fabelspraak", al heeft hij er zich in zijn 
gedicht ook niet geheel van onthouden, acht hij het ook niet noodig, 
dat „een duyts Poëet ervaren moet zijn in Griex-Latijn" ; en 
toch waren de door hem gewraakte poëten met al hunne mythologie 
nog niet half zoo onverstaanbaar als hij met zijne „aalduytsche 
pen". SPIEGHEL'S goede bedoeling ten volle waardeerend, 
kunnen wij toch niet ontkennen, dat zijn voorbeeld al 
vond het ook lang niet algemeen navolging toch een nadeeligen 
invloed heeft geoefend zelfs op onze beste dichters, die 
zich daardoor bij hunne taalscheppingen soms van het rechte 
spoor hebben laten leiden. 
Het spreekt wel van zelf, dat die gestrenge zelf beheersching, 
die aan SPIEGHEL eene kalme gelijkmoedigheid schonk en hem
105 
„maat houden" onder de beheersching der Rede boven alles 
deed stellen, eerst langzamerhand door hem is kunnen aangeleerd 
worden en dat daarvoor eene hooge mate van levenskracht 
werd vereischt, die zich in zijne jeugd wel in heftigen hartstocht 
moet geopenbaard hebben. Toevallig zijn ons gedichten. 
overgebleven puntdichten, liederen en sendtbrieven , die 
ons SPIEGHEL ook in zijne jongere jaren doen kennen, in den 
bloeitijd des levens, wanneer spel en dans nog eene groote aantrekkelijkheid 
bezitten. „Onze voorouders", die toch ook geene 
kinderen waren, „prezen het danssen in een vrolijcke feest",. 
zeide hij in zijn strophisch gedicht „Het Lof van het Danssen", 
opzettelijk, naar het schijnt, geschreven tegen de strenge Calvi-, 
nisten, die „'t bykans achtten voor schandt"; maar al zou. 
men misschien eenigszins gelijk hebben met niet alle soorten van 
dansen toe te laten, den ouderwetschen „rondendans, daer een 
voorsinght een Liedeken prijselijck, moet men gedoogen in allen 
geval", beweerde hij. 
Wel zat hij ook reeds in zijne jeugd gaarne met den neus 
in de boeken en trok hem ook toen de leer der Stoïcijnen reeds 
aan, zoodat hij het Boëthius na zeide : „Wilt misprijsen t' allen 
tijden het verblijden boven maten, en wilt haten het bedroeven; 
wilt niet proeven hoop mispresen; schuwt het vrezen" 
(gaudia pelle, pelle timorem, spemque fugato, nee dolor adsit"), 
maar van bevallig schertsen in rijm was hij toen niet afkeerig 
en ook niet van eenige ondeugendheid op het gebied van de 
liefde. Menig niet onaardig noch onwelluidend minnedichtje 
heeft hij gemaakt, doch kenmerkend is het voor hem, dat hij; 
ook in de liefde geen grof, maar fijn genot verlangde. Wel kon 
naar zijn gevoelen, „'t praten alleen geen vryen heeten" en wil 
hij wel „hondert mael daeghs" zijn liefje kussen, maar „een soet 
neen seggen met een lachgen daer by, dat is seer jent, liefken,. 
ghy moetet leeren", zoo spreekt hij zijn meisje toe, en „ick wou 
dat ghy u seggen liet en liet my doen al myn begeeren, seggende 
neen, neen, ghy en verkryght het niet". Dat te groote hartstocht 
tegenzin wekt, had hij immers zelf tot zijne schade ondervonden, 
want van zijne liefste, met wier liefde heel zijn hart 
bevangen was, had hij, misschien juist daarom, geen troost kunnen 
erlangen : vandaar zijne gevolgtrekking : „een die u min bemint 
sal misschien meer ontfangen."
106 
Van zulke gedichtjes werden er zestig na zijn dood gedrukt 
achter de Brabbeling van zijn vriend ROEMER VISSCHER, waarbij 
zij naar vorm en inhoud passen, ofschoon zij wat minder 
grof zijn, want ontegenzeggelijk was SPIEGHEL een fijner geest 
dan zijn vriend, de ronde ROEMER, die gaarne zeide wat en 
zooals het hem voor den mond kwam. Toch hadden beide vrienden 
veel met elkaar gemeen. Alleen ging ROEMER PIETERSZ. 
VISSCHER') (geb. 1547, t Februari 1620) op kerkelijk gebied 
wat verder dan zijn vriend, die tot zijn dood een min of meer 
Erasmiaansch katholiek bleef, terwijl hij zelf zich om de katholieke 
kerk in het geheel niet meer bekreunde en vermoedelijk 
levenslang libertijn bleef, afkeerig van alle partijschap en even 
geneigd met de geestelijke heeren en monniken den draak te 
steken als met de geestdrijvende Anabaptisten en Lutheranen. 
Evenals zijn vriend Spieghel was hij een koopman, die de 
kunst verstond, goede zaken te doen, vooral op het gebied van 
den graanhandel en de scheepsassurantiën, en dat toeschreef 
aan het bijzonder talent van de Hollanders voor den handel. 
Hij was er prat op, dat onze landgenooten op dat gebied anderen 
de baas af waren, en daar het nu genoeg is, wanneer men slechts 
in één opzicht uitmunt, wilde hij op het gebied van kunsten 
en wetenschappen gaarne de minderheid der Hollanders erkennen. 
„De grove plompe lieden", zeide hij met eenige ironie, 
„en niet de groote geleerde mannen hebben de wetenschap, de 
havens in ende uyt te zeylen ende hun schepen van de gronden 
te wachten, daer de welvaert van den landen aen ghelegen 
is. Dus zeghent de goede Godt de zyne met zoo veel verstandts, 
als elck noodigh is tot zyne neeringhe, zoodat de gheleerde 
wyse mannen de plompe boeren ende zeelieden zoo wel behoeven 
als de botte Hollanders de spitssinnighe Atheniensers ofte Italianen." 
1) Over Roemer Visscher en zijn gezin schreef in 1878 Theod. Jorissen eene 
studie, ook opgenomen in diens „Historische en literarische Studiën", Haarlem 
1891, bl. 305-339, en over zijn gezin en zijn geslacht N. de Roever, Een 
verjaard verjaarfeest, Oud Holland I (1883), bl. 238-249, waar wordt aangetoond, 
dat zijne dochter Anna niet in 1584, maar reeds in 1583 geboren is. 
Zie over hem J. F. M. Sterck in het „Vierde Verslag van de Vereen. Het Vondel- 
Museum", 1910, bl. 24-32, 41 vlg., waar wordt aangetoond, dat Visscher niet 
behoorde tot de Katholieke Kerk, zooals men vroeger meende en dat zijne kinderen 
niet om en om katholiek en gereformeerd waren, maar wel degelijk allen gereformeerd, 
evenals hunne moeder. Vooral van belang is de verhandeling van 
J. F. M. Sterck, Aanvullingen tot het „Leven" van Roemer Visscher in Oud Holland 
XXXIII (1915), bl. 208-241.
107 
Toch achtte hij zich zelf niet te bot, om zich ook de wijsheid 
dezer vernuftige volken te kunnen eigen maken, en bestudeerde 
ook deze geleerde koopman niet alleen de Italiaansche en Fransche 
litteratuur, maar ook de classieken in hunne eigen taal, 
niet alleen Petrarca, Marot en Ronsard, maar ook Ovidius, Catullus 
en Martialis en nieuwere Latijnsche dichters, wier kortere 
gedichtjes hij in eigen verzen weergaf, vooral de epigrammen 
van Martialis, die hij zoo gelukkig navolgde, dat VAN DER DoEs 
met wien hij door Van Hout kennis maakte, hem in eene elegie 
Ad Romulum Piscarium van v66r 1586 den „tweeden Martiael" 
noemde. Daaruit blijkt tevens, hoe verspreid zijne verzen waren, 
ofschoon hij het evenmin als Spieghel de moeite waard vond, 
ze te laten drukken. 
Misschien waren het zijne Leidische vrienden VAN DER DoEs 
en VAN HOUT, die, om ze aan de vergetelheid te ontrukken, bewerkt 
hebben, dat in 1599 een bundeltje van 85 zijner epigrammen, 
zonder zijn naam en, naar hij zegt, buiten zijn toedoen, 
werd gedrukt. Hij maakt daarvan melding in de voorrede van 
wat hij al te bescheiden zijne Brabbeling') noemde, toen hij 
eindelijk in 1614 op zeven-en-zestigjarigen leeftijd er toe overging, 
dat werk, „by hem selven oversien en meer als de helft vermeerdert", 
te Amsterdam uit te geven. „Ick hadde wel ghehoopt", 
zegt hij daarin, „dat dese mijne brabbeling met mij gesturven 
soude hebben, en voorts begraven op 't Kerck-hoff van verghetelheydt. 
Dan sommighe van mijn Vrunden hebben dese pylen uyt 
mijn koocker getoghen bij een teffens, sonder dat ick dat gevoelt 
hebbe : jae en eer ick sulcks ghewaer geworden ben, hebben 
haer lappen te hoop ghewurpen en soo by den Drucker ghebracht, 
om mijn misverstandt Jan-alle-man in de mondt te 
gheven, en segghen dat ghedaen te hebben om mijn eere te verbreyden, 
ghelijck oft een groot en loflijck ding was met den 
Narren-stock geloopen te hebben." Zijne daarin uitgesproken 
hoop was echter niet verwezenlijkt, want in 1612 was te Leiden 
nog eens het dichtwerk zijner jeugd, dat ten deele reeds tot 1566 
schijnt op te klimmen, met aanduiding van „eenen Roemer" als 
den dichter, van de pers gekomen; en dat zal hem wel vooral 
1 ) Uit Roemer Visscher's Brabbeling, Utrecht 1918, is eene goede bloemlezing 
van Visscher's bundel, bewerkt door N. van der Laan, die er verklarende aanteekeningen 
bijvoegde en er ook onze kennis van Visscher's leven en karakter 
mee vermeerderde. Zie ook Tijdschrift XLII (1923) bl. 79 vlg.
108 
bewogen hebben, het twee jaar later, en toen verbeterd en vermeerderd, 
zelf in het licht te zenden. 
Even ijverig taalzuiveraar als Spieghel, maar zonder jacht op- 
gekunstelde woordkoppelingen, gaf hij aan zijne gedichten zuiver 
Nederlandsche namen : zijne epigrammen of kwinkslagen in rijm 
noemde hij „quicken", zijne sonnetten „tuyters", zijne elegieën 
„jammertjes". De „quicken", meer dan vierhonderd in getal, 
zijn in zeven „schocken" (zestigtallen) verdeeld; daarop volgen 
dan nog twee „schocken", die hij „Rommelsoo" noemt, en in 
den tweeden schock daarvan o. a. ook „kleyne Gedichten uyt 
Cato om op Tafelborden te schrijven". Verder vindt men er 
eenige „raedtselen", twee en twintig „tuyters ", waarvan er zes 
naar Ronsard zijn gevolgd, en eenige „jammertjes", die ons 
Roemer als verliefde doen kennen en waarin hij, ook als dichter, 
zich op zijn best vertoont, al is hij ook daarin verre van een 
dweper en minder dichterlijk dan soms in zijne nagevolgde tuyters. 
De geheele bundel wordt besloten met eenige langere gedichten, 
die hij onder den naam van „tepelwercken" (knutselwerkjes) 
samenvatte. Onder de laatste vindt men een „coq-à- 
1'ane" in den trant van Marot („Van den Os op den Esel") en een 
„Lof van Rhetorica", waarin hij vooral de practische zijde van 
de dichtkunst, haar nut, op den voorgrond stelt. In „Een Visschers 
praetjen" gaf hij in den vorm van een echt Hollandschen 
visscherszang een staaltje van zijne practische liefdesbeschouwing 
; en hoe gewoon hij was, de wereldsche dingen van den vermakelijken 
kant te bezien, blijkt ons uit de grappige manier, 
waarop hij zoowel „'t Lof van een blaeuwe scheen" als „'t Lof 
van de Mutse” (of verliefdheid) zong, als beide nuttig voor 
's menschen opvoeding. Eindelijk bevatten zijne „tepelwercken" 
nog het gedicht „Strijdt tusschen Waerheyt en Schyn", éénig 
onder zijne gedichten als allegorie en bijna éénig als ernstig van 
het begin tot het eind. 
Op het leven heeft hij een veel vroolijker kijk dan zijn vriend 
Spieghel, wiens gedichtjes hij niet zelden schertsend beantwoordt. 
Als Spieghel hem eens in eene al te mistroostige bui 
een versje zendt, besloten met de woorden : „Dus Roemer 
Visscher is dit de beste reden : of noyt te zijn of, geboren zijnde, 
sterven", antwoordt Visscher hem met een tegenbetoog, waarvan 
het verstandige slot is : „Wy moeten ons deel hebben, als d'ander
109 
menschen al: Een goet Man de dooi noch vreesen noch wenschen 
sal". Toch is hij practisch genoeg om zich door de wereldsche aanlokkelijkheden 
niet te laten begoochelen, noch te meenen, dat op 
het ondermaansche alles even voortreffelijk zou kunnen zijn. 
Zag Spieghel als wijsgeer in den schijn de bron van alle kwaad 
en ongeluk, ook voor VISSCHER was de schijn het verkeerdste 
wat hij kende, en in het grootste deel van zijne „quicken" steekt 
hij dan ook den draak met de ontelbare vormen, die de valsche 
schijn in de maatschappij weet aan te nemen. Huichelarij, preutschheid, 
gekunsteldheid, woorden- en kleederpraal: dat alles stelt hij 
met zijne kwinkslagen lachend aan de kaak, en in zijne liefde voor 
goedrondheid is hij niet zelden wat al te ruw in zijne scherts, die 
van fijne geestigheid meestal ver verwijderd is. Voor litteraire 
fijnproevers zijn zijne- verzen niet bestemd, noch wat den vorm, 
noch wat den inhoud aangaat, en om er zich niet aan te ergeren, 
moet men ook niet behooren tot de „pylaerbijters, wiens memori 
soo kleyn is, datse geheel vergeten, wat sy bedreven ende geseydt 
hebben, doe sy Cupidoos hoed met pluymen in triumphe 
op 't geyle hooft letten." Hij noemt „eèn vorck een vorck" 
maar ook wel andere dingen, die ik nu maar kieschheidshalve 
verzwijgen zal, bij hun eigen naam. Maar die grofheid is niet altijd 
zijn eigen bedenksel: veel er van heeft hij vertaald uit zijne 
classsieke voorgangers of hunne jongere zonen, en het allerergste 
wat men bij Catullus en Martialis vindt heeft hij in elk geval 
onvertaald gelaten of wat verzacht. 
Vraagt men nu, waarin voor den ontwikkelingsgang onzer 
letteren VISSCHER's beteekenis bestaat, dan kan het antwoord 
niet twijfelachtig zijn. Hij vervolledigt voor ons het spiegelbeeld 
der Renaissance in onze litteratuur. In de school van 
Ronsard komt de Renaissance eigenlijk maar half tot haar recht: 
door hare schoonheidsdweperij schuilt het eigenlijk classicisme 
weg onder het schitterend statiekleed harer hoofschheid en gemaniëreerdheid, 
en met hare geparfumeerde precieusheid had 
zij van de volbloedigheid en eenvoudige natuurlijkheid der classieke 
dichters dikwijls meer de parodie dan de copie gegeven. 
VISSCHER ging van Ronsard, ofschoon hij ook van hem het een 
en ander vertaalde, tot de classieken zelf en vond bij hen meermalen 
dezelfde onomwonden wijze van uitdrukken, die hem 
van zijne „plompe" landgenooten zoo behaagde. Hij bemerkte,
110 
dat de afstand tusschen de classieken en zijn eigen volk niet 
zoo groot was, als de Pleiadedichters dien gemaakt hadden, en 
dat men de classieken wel kon navolgen en toch in merg en 
been Hollander blijven. Vandaar ook, dat VISSCHER's geschriften 
zooveel weerklank vonden bij zijne tijdgenooten en ook op de 
latere dichters niet zonder invloed zijn gebleven, en dat het 
stoere voorgeslacht, en met name de kooplui en burgers van 
Amsterdam, in hun denken en handelen misschien nergens 
beter uit te kennen zijn, dan uit hetgeen hij schreef. 
Ook bleek bij hem, wat men uit de Pleiadedichters, ja zelfs 
uit Spieghel's gedichten niet zou hebben kunnen vermoeden, 
dat de Grieken op hun tijd echte spreeuwen, de Romeinen in 
hunne toga ook vroolijke pretmakers konden zijn, en dat er 
onder de geleerdste Renaissancemannen nog, evenals onder de 
middeleeuwsche vaganten, ook wilde Latinisten waren geweest, 
die bij liefde en wijn in voortreffelijk Latijn hunne dartele 
levensvreugde wisten te uiten, voor wie zelfs het, ook bij Vis- 
SCHER 1) bekende, en aan Wouter Mapes toegeschreven : „Meum 
est propositum in taberna mori" geen ijdele klank was. Op 
die zijde van de Renaissance wijzen -ons VissdHER's gedichten, 
en dat was wel noodig, als tegenwicht tegen de gemaniëreerdheid 
der Pleiade, het gestrenge puritanisme der Calvinisten en 
de benepen vroomheid, der Mennistezusjes. Aan de houterige def - 
tigheid onzer letteren uit dien tijd gaven zijne „quicken" wat 
f rischheid, aan den grauwen ernst wat kleur ; en in den grond 
was VISSCHER toch een degelijk man, een werkzaam en ervaren 
koopman, een braaf huisvader, een trouw en gezellig vriend, een 
liefhebber en bevorderaar van kunst en wetenschap. 
Dat VISSCHER in zijne jonge jaren voor de liefde allesbehalve 
ongevoelig was, komt telkens in zijne Brabbeling uit, al zullen 
wij ook maar niet beproeven, een romantisch tafereel van zijne 
liefdesgeschiedenissen te ontwerpen ; doch eerst op zijn zes-endertigste 
jaar, in Maart 1583, is hij in het huwelijk getreden met 
Aefgen Jansdochter Onderwater van Delft 2), die hem minstens 
vier kinderen heeft geschonken: Anna (geb. 1583), Geertrui (geb. 
1588), Maria Tesselschade (geb. 1594) en Pieter (geb. 1600). Al 
1) Blijkens zijne Sinnepoppen II, 43. 
2) Zie J. F. M. Sterek, Hoofdstukken over Vondel en zijn kring, Amst. 1923, bl. 
40-42.
111 
deze kinderen werden, zooals men tegenwoordig wel gerust mag 
aannemen, in het gereformeerd geloof hunner moeder opgevoed, 
doch zeker niet zonder ook den invloed van 's vaders libertijnschen 
geest te ondergaan. 
Wat eenige jaren later door Vondel zou gezegd worden van 
het „salich Roemers huis" of het huis, dat VISSCHER zaliger in 
Mei 1594 voor zich had laten bouwen op de Geldersche kade, 
gold daarvan ook bij zijn leven, dat „zijn vloer betreden werd, 
zijn dorpel werd gesleten van schilders, kunstenaers, van sangers 
en poëten." En als deze bij hem kwamen, dan vermaakte 
hij hen met het vertoonen van „pampieren bladen", waarop 
hij aardige voorstellingen had laten „conterf eyten of malen", 
en misschien nog meer door de grappige uitleggingen, die hij er 
van gaf: de „kleyne glosekens of bedietselen", die hij er op 
maakte. De handige uitgever Willem Jansz. Blaeu, die dat wist, 
noodigde nu VISSCHER uit, zijne geestige en puntige „glosekens" 
op te schrijven, en met de prentjes, door Claes Jansz. Visscher 
in koper gesneden, in het licht te zenden. Zoo verschenen zij 
met spreuken in verschillende talen en het proza van VISSCHER 
in 1614 onder den naam van Sinnepoppen, waarvan het vierde 
boek als Minnepoppen wordt onderscheiden ; doch om aan den 
eisch der emblematische litteratuur te voldoen moesten er ook 
versjes bijgevoegd worden, en daartoe was VISSCHER's oudste 
dochter, de kunstvaardige ANNA ROEMERS, bereid. Zij maakte 
er aardige tweeregelige versjes bij, die beknopt en niet zonder 
vernuft den zin der spreuk weergaven. Ontbrak bij de eene of 
andere prent het proza van haar vader, dan voorzag zij ook in 
die leemte, viermaal zelfs met een wat langer gedichtje 1), waarin 
zij b.v. „den waerom" vertelt, dat de vriendschap „zoo zelden 
haer laet zien", namelijk omdat zij „schuw is ghelijck de Echo, 
die ongheroepen blijft als stom", maar zich door „heylighe tooverkonst" 
van vriendelijkheid laat dringen. Niet minder bekend is 
een ander gedichtje van haar op het luitspel : „lichtveerdicheydt 
by de vrouw, die niet als zingt en tuyt, die garen danst en die 
de Luyt schier nimmer uyt haer handen leyt", maar „een hemel 
schier", wanneer „een geestigh dier met zang en spel haer man 
1 ) Die gedichtjes komen voor bij Sinnepoppen II, 20, III, 2, 55, IV 5. Haar 
proza vindt men bij Sinnepoppen 123, 24, 36, 44, III, 1, 3, 4, 5, 7, 9, 15, 17, 18, 
48, 51.
112 
verquickt als 't noodigh huyswerck is beschiekt". Het maken 
van bijschriften bij emblemata was aan ANNA VISSCHER wèl 
toevertrouwd. Voor haar eigen genoegen had zij ook reeds de 
„Cent emblemes Chrestiens" van Georgette de Montenay vertaald, 
zonder ze echter uit te geven. 
Aan VISSCHER's woning heeft ongetwijfeld de „wijze" ANNA 
eene groote aantrekkelijkheid verleend, en niet minder hare elf 
jaar jongere zuster, de bevallige MARIA, Visscher's derde dochter, 
die van haar vader den toenaam TESSELSCHADE gekregen had, 
naar aanleiding van de zware, ook door Van Hout in zijn besproken 
welkomstspel in herinnering gebrachte, schade, die de 
handelsvloot bij Tessel geleden had in het najaar van 1593, en 
die haar vader bij hare geboorte, 21 Maart 1594, nog niet had 
kunnen vergeten. 
In deze beide dochters van VISSCHER 1) is weer eene andere 
zijde der Renaissance verpersoonlijkt. De Romeinsche vrouw 
was in den keizertijd zoo vrij geweest, als zij zelf maar verlangde, 
en niets had haar verhinderd in kunst en wetenschap met den 
man te wedijveren. Ook in dat opzicht had de Renaissance, overal 
waar zij zich kon laten gelden, de Oudheid doen herleven. 
Vele vrouwen, in Italië en Frankrijk vooral, maar ook elders, 
1) Van Anna en Maria Tesselschade Visscher vindt men de gedichten het 
eerst verzameld bij Jacobus Scheltema, Anna en Maria Tesselschade, de dochters 
van Roemer Visscher, Amst. 1808, en vervolgens bij (M. D. de Bruyn) Gedichten 
van Anna Visscher en Maria Tesselschade Visscher, Utrecht 1851. 
Van Anna alleen zijn de Honderd Christelijke Zinnebeelden naar Georgette 
de Montenay het eerst in 1854 door A. D. Schinkel uitg. naar het oorspronkelijk 
handschrift. Eene Ned. vertaling van onbekende hand is gedrukt met 
eene Latijnsche, Spaansche, Italiaansche, Duitsche en Engelsche vertaling 
te Frankfort 1619. Alle de gedichten van Anna Roemers Visscher, Utrecht 1881 
II dln. werden verzameld in het licht gegeven door N. Beets. Eene letterkundige 
studie over haar schreef H. E. Moltzer, Anna Roemers Visscher, Gron. 1879. 
Losse aanteekeningen over haar en over haar geslacht gaf. J. H. W. Unger in 
Oud Holland III (1885) bl. 123-124 en bl. 161 -170. Over haar en in het bijzon 
der over hare glasgraveersels schreef A. M. Pareau, Nederl. glasgraveurs en glasetsers 
en hun werk bij het Jaarverslag van het Kon. Oudheidk. Genootschap te 
Amsterdam, 1900 bl. 38-68, waar bl. 68-72 ook over die van Maria Tesselschade 
wordt gehandeld. Vgl. daarover ook Oud Holland I bl. 275 vlg. 
Van Maria Tesselschade zijn de gedichten en brieven gedeeltelijk uitgegeven 
in (J. van Vloten) Tesselschade Roemers en hare vrienden in 1632-1649, 
Leiden 1852, maar volledig is alles, wat wij van Tesselschade en aangaande haar 
overhebben uitg. in een nagelaten werk van J. A. Worp. Een onwaerdeerlycke 
vrouw. Brieven en verzen van en aan Maria Tesselschade, 's -Grav. 1918. Ook 
vreemdelingen hebben zich met haar bezig gehouden, nl. W. Gosse, A Dutch Poetess 
of the seventeenth century in diens „Studies in the literature of northern 
Europe" London 1879 p. 230-277 en Gustave Derudder, De Tessela Romeria. 
Calais 1898.
113 
hadden met geestdrift van die vrijheid gebruik gemaakt en zich 
op allerlei kunsten en wetenschappen toegelegd. Vrouwen, die 
de classieke talen geleerd hadden, waren geene zeldzaamheid 
meer, en musische of plastische kunsten werden con amore door 
zeer velen beoefend. In onze gewesten echter, waar de Renaissance 
zich langer dan elders tot de kringen der geleerden bleef 
beperken, waren de vrouwen ook nog wat langer in de eerste 
plaats huisvrouwen of huismoeders gebleven, voor wie de vakken 
van het lager onderwijs en godsdienst- en zedenleer voldoende 
gerekend werden. Kunst was voor de meeste : ijdelheid of nog 
erger. 
Eerst in het begin der zeventiende eeuw kwam daarin verandering, 
en door de uitstekende, vrijzinnige opvoeding, die 
VISSCHER aan zijne dochters gaf, konden zij onder hare tijdgenooten 
de voorbeelden voor vele anderen worden : „In haer 
vaders tuyn, alwaer een grachte met water was", hadden zij 
mogen leeren zwemmen; in haar huis hadden zij alle kunsten 
beoefend en zich in de meeste eene groote bedrevenheid verworven, 
door goeden smaak geleid. Borduren met de naald en graveeren 
op glas met de diamantstift, penseel- en penneconst, zang 
en spel op luit en fluit : met dat alles wekten zij de bewondering 
harer tijdgenooten. De poëzie, waarvan zij zoo nu en dan ook 
zelf niet onverdienstelijke proeven gaven, wisten zij te beoordeelen 
en te genieten, niet slechts in hare moedertaal, maar ook in Fransch 
en Italiaansch. En bij dat alles bleven zij bescheiden en vriendelijk, 
hulpvaardige, zachtmoedigs vrouwen, ook in den huiselijken kring 
en bij huiselijken arbeid. Nog meermalen zullen wij haar aantreffen, 
doch nu reeds kunnen wij dit van haar zeggen, dat tal van vrouwen 
later haar voorbeeld hebben gevolgd, maar dat geene enkele 
haar ooit maar in de verte heeft kunnen evenaren, dat geene 
andere er in geslaagd is, de beroemdsten harer tijdgenooten en 
de latere geschiedschrijvers onzer letteren zoozeer onder den 
invloed van hare beminnelijke begaafdheid te brengen, als zij. 
VIII. 
DE EGLENTIER ONDER HOOFT'S LEIDING. 
Onder de vele jongere kunstvrienden van VISSCHER, die den 
TE WINKEL III. 8
114 
drempel zijner gastvrije woning sleten, nam de eerste plaats in 
de hoogbegaafde burgemeesterszoon PIETER CORNELISZ. HOOFT 1), 
„de eenighe Phoenix der Duytsche Poëten, die ons tot noch toe 
verschenen en ter hant ghekomen zijn", zooals het in de „Sinnepoppen" 
(IV, 4) heet. Hij was het, om wien alleen onder hare 
zusteren de Amsterdamsche rederijkerskamer genade kon vinden 
in de oogen van Scriverius. Reeds vóór het aanbreken van de zeventiende 
eeuw was hij er lid van geworden, op het voorbeeld van 
zijn vader, en ook een ijverig lid, indien ten minste reeds in 1597 
zijn treurspel Achilles en Polyxena geschreven is, dat door de navolging 
van Seneca's tragediën, die er in op te merken valt, zijne 
classieke opleiding eer aandeed. Toch was de jonge dichter (16 
Maart 1581 te Amsterdam op den Nieuwendijk bij de Haarlem- 
1 ) De dichtwerken van Hooft zijn het eerst onder den titel Gedichten van Pieter 
Corn. Hooft verzaemelt uytgegeven door Jacob van der Burgh, Amst. 1636 (vermeerderd 
herdrukt in 1657 en 1668), vervolgens in P. C. Hooft's Werken, Amst. 
1671 door Arnout Hooft en G. Brandt, en daarna nog eens als P. C. Hooft's 
Mengelwerken, Amst.-Leiden-Utrecht 1704 door David van Hoogstraten. 
Verder werden zij met aant. uitg. door W. Bilderdijk, Leiden 1823 III dln. 
Gedeeltelijk naar 's dichters eigen handschrift (op de Amst. Univ.-bibl.) werden 
zij gedrukt door P. Leendertz Wz., Gedichten van P. C. Hooft. Volledige uitgave, 
Amst. 1871-75 II dln. met eene volledige bibliographie in de inleiding. Een vermeerderden 
en verbeterden tweeden druk daarvan gaf F. A. Stoett, Amst. 
1899-1900 II dln. 
De grondslag voor Hooft's levensbeschrijving is nog altijd 't Leeven van 
Pieter Cornelisz. Hooft door Geeraerdt Brandt, geplaatst voor diens nieuwe 
uitgaaf van Hooft's Ned. Historien, Amst. 1677. Deze biographie is, samen 
met Brandt's „lijkreeden" op Hooft, met inl en aant. herdrukt door J. C. Matthes 
Gron. 1874. Over de familie Hooft zie men J. A. Alberdingk Thijm en A. A. Vorsterman 
van Oyen, Het Geslacht Hooft. Eene genealogie, Amst. 1881; J. te Winkel, 
Een paar mededeelingen aangaande het geslacht Hooft in Dietsche Warande N. R. 
III (1881) bl. 406-410; Ch. M. Dozy, P. C. Hooft en zijn geslacht, Oud-Holland 
VI (1888) bl. 154-160 en H. E. van Gelder, Het Testament van P. C. Hooft, 
Oud-Holland XXXV bl. 224 vlg. 
Verder zie men het Hooft-nummer van „Eigen Haard", in 1881 uitgegeven 
bij gelegenheid van de viering van zijn driehonderdsten. verjaardag. Daar vindt 
men van D. C. Meijer Jr., Het Geslacht Hooft, van Jan ten Brink, Hooft als lyrisch 
dichter, van A. D. de Vries Az., Hooft en zijn gezin, van N. de Roever, Het hooge 
huis te Muiden, van M. de Vries, Leert uw moeders taal, van W. Doorenbos, P. C. 
Hooft als geschiedschrijver, van H. de Veer, Een gentleman in de zeventiende eeuw 
en van F. van der Goes, Hooft's tooneelwerken. Uit denzelfden tijd dagteekenen 
D. C. Meijer Jr., De jeugd en de jongelingsjaren van P. C. Hooft in De Gids van 
1881 II, W. Doorenbos, Pieter Corn. Hooft, feestrede Amst. 1881, C. Busken 
Huet in Litterarische Fantasieën XVIII (ook I, 1862, bl. 1-24), en, uit later 
tijd, G. Heeringa „De invloed der Renaissance op de godsdienstige en zedelijke 
denkbeelden van Pieter Cornelisz. Hooft", in Oud Holland XVII (1899), bl. 129- 
155 en J. Prinsen J.Lz. Pieter Cornelisz. Hooft, Amst. 1922. Voor zijne tooneelwerken 
zie men bovendien op Hoofdstuk IX, X, XI en XVI, voor zijne liederen 
op Hoofdstuk XIV en XXVI, voor zijne metrische beschouwingen op Hoofdstuk 
XXV, voor zijn proza op Hoofdstuk XXXI en voor zijn leven te Muiden op 
Hoofdstuk XXXII.
115 
mersluis geboren) door zijn vader niet voor de studie bestemd, 
maar voor den handel, waarmee de burgemeester zelf een vrij 
aanzienlijk vermogen bijeen had gebracht. 
De jonge HOOFT moest daarom, in overeenstemming met de 
gewoonte dier dagen, een paar jaar in den vreemde doorbrengen 
om menschenkennis op te doen en zijns vaders handelsbetrekkingen 
met buitenlandsche kantoren door een persoonlijk bezoek 
te bevestigen. Frankrijk en Duitschland, maar vooral Italië was 
dan gewoonlijk het doel van de reis, en HOOFT had reeds, voor. 
hij 11 Juni 1598 de reis aanvaardde, zich de kennis van het zoete 
Italiaansch eigen gemaakt en dat ook bewezen door Petrarca. 
in Nederlandsche verzen te volgen. Een jaar bracht hij door in 
Frankrijk (vooral te La Rochelle, Parijs, Lyon en Marseille) en bijna 
twee jaar in Italië, waar hij ruimschoots de gelegenheid had, de 
Renaisancekunst in al hare uitingen te leeren kennen en bewonderen. 
Wat hij er van beeld- en bouwwerken zag, weten wij 
uit zijn dagboek of „Reis-heuchenis" in proza 1). 
Van zijne kennismaking met de litteratuur vernemen wij iets 
door den rijmbrief, dien hij 8 Juli 1600 „uut Fiorenza aen de camer. 
in Lief d' bloeyende" schreef, en waarin hij het voorstelde, alsof 
vorstin Italia hem met haar schitterenden hof stoet aan de boorden.: 
van de Arno verschenen was en hem al de heerlijkheden van haar 
koninkrijk had getoond en vooral hare oude en toch zoo bloeiend 
jonge steden, het „dick bemuerde Genoua, wiens burgers princen 
sijn", het groote Milaan, de stad van Alciato, Padua, dat aan de 
daden der Romeinen door Livius de onsterfelijkheid schonk, Venetië 
met zijn geschiedschrijver Pietro Bembo, Ferrara door Ariosto, 
beroemd, het oude Roma, waar eertijds Virgilius, Ovidius en 
Horatius dichtten en Cicero zijne redevoeringen hield, maar dat 
nu alleen op zijne St.-Pieterskerk kon bogen, Napels met de. 
graven van Virgilius en Sannazaro, Pozzuoli, welks strand eenmaal , 
weergalmde van „Celiaes soete naam", door Angerianus zoo vaak 
herhaald, en het boven alles uitschitterende Fiorenza, met zijn 
Petrarca en Dante. Door al dat schoon betooverd, was hij bijna 
in de verleiding gekomen, in dat heerlijke land te blijven; maar 
eene nieuwe verschijning had er hem aan herinnerd, dat ook in 
x) De Reis-heuchenis is naar Hooft's eigen HS. (op de Univ.-bibliotheek van 
Amsterdam) gedrukt door J. van Vloten in P. C. Hoo f i's Brieven II (Leiden 1856) 
bl. 407-443.
116 
Holland de poëzie werd beoefend, dat in Amsterdam iemand was 
(en natuurlijk wordt hier SPIEGHEL bedoeld), „die met sijn hooch 
gedicht de duister wech, die leyt tot ware vreucht verlicht", en 
dat ook daar kloeke en welbespraakte oude en jonge geesten waren, 
die zich aan de kunst wijdden. 
Zoo trok dan zijn hart naar huis, „naer ouders en naer neven" 
en naar het zoet gezelschap zijner kamerbroeders van de Eglentier. 
Over Duitschland keerde hij naar Amsterdam terug en kwam 
daar 8 Mei 1601 aan ; maar de diepe indruk, dien hij van Italië, 
dat land der kunst, voor zijn leven ontvangen had, heeft hem 
gemaakt tot den schitterendsten vertegenwoordiger der Renaissance 
in onze letterkunde, die vijftig jaar lang als het hoofd van 
onze dichters zou erkend blijven, in de eerste helft van die halve 
eeuw naast HEINSIVS, dien hij echter weldra achter zich zou laten, 
in de tweede helft naast VONDEL, die hem toen al meer en meer 
ter zijde begon te streven om te eindigen met zijne plaats in te 
nemen. 
Dat HOOFT al spoedig in de Eglentier de leider zou worden, 
kon men verwachten : SPIEGHEL vertrok naar Alkmaar en Vis- 
SCHER ruimde zeker zijne plaats gaarne in aan den zoon zijner 
zuster Geert Visscher, den graanhandelaar CORNELIS JACOBSZ. 
VAN CAMPEN, voor wiens bruiloft met Cathryne Quekels HOOFT 
in 1602 een allegorisch Bruiloftspel maakte en met wien hij ook 
toen reeds tot de hoofden der kamer schijnt te hebben behoord. 
Nog een ander tafelspel „Mommerij" maakte hij in hetzelfde 
jaar, en eenige jaren later nog twee andere taf elspeelkens : „De 
gewonde Venus" en „Paris' oordeel", waarin goden en godinnen 
optraden. Ook met grootere tooneelstukken verraste hij zijne 
kunstbroeders : in 1602 met [Theseus en] Ariadne en in 1605 met 
het eerste Nederlandsche herdersspel, Granida, de rijpe vrucht 
zijner Italiaansche reis. 
Intusschen had hij begrepen, dat bij zijne groote liefde voor 
de kunst de poëet in hem den koopman moest bederven, tenzij, 
en dat zou hem zeker altijd bedroefd hebben, de koopman er 
bij hem in slagen mocht een goeden poëet te bederven, zooals 
naar zijn zeggen met zijn zwager Joost Baeck gebeurd is. Hoe 
grooten tegenzin hij in den handel had, die tot zoovele kwade 
practijken verleidde, en waarbij geld winnen altijd op den voorgrond 
stond, blijkt uit zijne gedichten meermalen, o. a. ook uit
117 
een geestig hekelenden rijmbrief omstreeks 1607 door hem aan 
een ons onbekenden „Clarissimo Signor" geschreven. Hij keerde 
dus op vijf-en-twintigjarigen leeftijd aan Mercurius den rug toe 
en volgde Minerva, die hem in 1606 naar Leiden wenkte, waar 
hij ongeveer twee jaar rechten en letteren studeerde en wel in 
aanraking zal gekomen zijn met DANIËL HEINsIus, ofschoon eerst 
in 1610 van eenige nauwere betrekking tusschen die beide mannen 
blijkt uit het lofdicht, toen door HOOFT op eene voorgenomen 
nieuwe uitgaaf van HEINSrvs' „Auriacus" gemaakt. 
Was het misschien ten gevolge van HooFT's vertrek naar 
Leiden, dat de Eglentier geen deel nam aan het landjuweel, in 
1606 uitgeschreven door de Haarlemsche kamer „De Pelicaen" 
(met haar factor H. SOETENDAL) in het belang van eene loterij 
voor het Oude-mannenhuis, waartoe zelfs de Haarlemsche rector 
Cornelius Schonaeus met eene Latijnsche comedie ijverig medewerkte 
? Het was in elk geval een der schitterendste landjuweelen, 
die er in Noord-Nederland zijn gehouden, zooals o.a. blijkt uit het 
„Gonst-thoonende Juweel", een prachtwerk met platen, waarin 
alles is opgenomen, wat daar te zien en te hooren viel. Van hare 
belangstelling echter getuigde de Eglentier door eene aanzienlijke 
bijdrage van f 315. 
Nochtans ook in zijn Leidschen tijd bleef HooFT's hart hangen 
aan zijne Amsterdamsche vrienden en vriendinnen en bleef hij 
de min of meer officiëele dichter van zijne geboortestad. 
Zoo dichtte hij bv. in 1607 te Leiden, op verzoek van den bouwmeester 
Hendrick de Keyser zelf, de beide versregels voor de 
Spinhuispoort op den Oudezijds Achterburgwal te Amsterdam, 
later met het beeldhouwwerk overgeplaatst naar de poort van het 
Werkhuis in de Nieuwe Kerkstraat, waar men ze nog lezen kan: 
„Schrick niet : ick wreeck geen quaet, maer dwing tot goedt: 
Straf is mijn handt, maer lieflijck mijn gemoedt." 
In hetzelfde jaar werd door denzelfden Hendrick de Keyser 
het plan voor de eerste Amsterdamsche beurs ontworpen naar 
het voorbeeld van de Londensche; en van dit fraaie gebouw, dat 
op een trotsch verwulf aan het eind van het Rokin verrees en in 
1613 geopend zou worden, werd in 1608 de eerste steen gelegd 
door HooFT's broeder Hendrick. Geen wonder dus, dat door 
HOOFT ook eenige versregels, eerst in 't Nederlandsch, later in 
't Fransch, gewijd werden aan dat bouwwerk : het zinnebeeld van
118 
,den steeds toenemenden bloei van Amsterdam's handel. Die 
bloei openbaarde zich ook op andere wijze, - o.a. door de noodzakelijkheid 
eener uitlegging van de stadsvesten, waarmede reeds in 
:1601 begonnen was en in 1610 werd voortgegaan, en door het 
ontwerpen van verschillende kerken en andere groote gebouwen. 
Bij dat alles was Hendrick de Keyser, die in 1594 tot stadsbeeldhouwer 
was aangesteld, de groote man, schoon ook een deel van 
den roem, dien hij zich bij het nageslacht verworven heeft, toekomt+ 
aan zijne verdienstelijke medearbeiders : Cornelis Danckerts, den 
stadsmetselaar, en Henrick Jacobsz. Staets, den stadstimmerman 
en bouwmeester der Noorderkerk, wiens lof in 1628 in een soort 
van rijmkroniek gezongen werd door den Amsterdamschen predikant 
JACOBUS LAURENTIUS 1). 
Des ondanks is hij te veel in vergetelheid geraakt, terwijl 
[endrick de Keyser, toen hij in 1621, kort na de voltooiing van 
zijn beroemdste werk, het praalgraf van Prins Willem te Delft, 
overleed, het voor een deel ook aan de graf- en bijschriften van 
HOOFT en VONDEL te danken had, dat zijne nagedachtenis als 
die van een groot beeldhouwer en ijverig bouwmeester steeds in 
,eere werd gehouden 2). Ook de Zuiderkerk, die in 1611 op den toren 
na voltooid werd, was voor een deel zijne schepping; de geschil- 
,derde glazen, die haar aanvankelijk versierden, maar, naar men 
beweerde, te veel verduisterden, werden door HOOFT van berijmde 
.bijschriften voorzien, en toen in 1608 in de Oude kerk het eerste 
praalgraf verrees voor een gesneuvelden zeeheld, was het weder 
HOOFT, aan wien werd opgedragen,een grafschrift te maken. Z66 
:goed heeft hij zich van deze taak gekweten, dat in onze geheele 
litteratuur moeielijk een kernachtiger epigram zal kunnen aangewezen 
worden dan het bekende: 
„Heemskerck, die dwers door 't ijs en 't ijser dorste streven, 
Liet d' Eer aen 't Landt, hier 't lijf, voor Gibraltar het leven". 
In slechts twee versregels vat dit bijschrift de hoofdverdiensten 
samen van dezen kloeken zeevaarder en heldhaftigen vloot- 
1) De rijmkroniek van Jacobus Laurentius (geb. 1584 of 1586 t 1644) is naar 
eene plano-uitgave herdrukt door N. de Roever achter het Jaarverslag van het 
Kon. Oudheidk. Genootschap te Amsterdam, 1886. 
2) Over Hendrick de Keyser (geb. 1565), die ook (althans in 1616) lid van de 
Kamer In Liefd' Bloeyende was, zie men C. H. Peters, Oud Holland XIX, 
bl. 150-168 en 198-213 en A. W. Weissman, Oud Holland XXII bl. 69-74 
en de Jaarverslagen van het Kon. Oudheidk. Genootschap te Amsterdam, 
van 1911 en 1912.
119 
voogd, die stervend overwon en daardoor den Spaanschen koning 
met een wapenstilstand de voorloopige vrijverklaring der Republiek 
af dwong. 
Lang hadden de Amsterdamsche kooplieden op het sluiten 
van een bestand gehoopt; ook werd er in 1608 door J. ROMPEL 
(spreuk: Denckt op 't eynde) een „Boeren Litanie ofte klachte der 
Kempensche landlieden over de ellenden van deze lanekduerighe 
oorloghe" aangeheven, in navolging misschien van de „Boereklacht", 
dien wij reeds van VAN MANDER in den „Helicon" vinden naast 
een lied van VAN DER SCHUERE, waarin „vrede klaeght. in angst 
haer dag'lij cx lijden", en een aanmoedigend referein van denzelfden 
dichter, met den stok : „Noch heeft een goede saeck in 't eynde 
d'overhandt", als antwoord op een „Vredetwyf eligh klinckdicht". 
Anderen daarentegen vreesden eene „geveinsde paeys",en de 
Rotterdamsche rederijker WILLEM JANSZ. YSELVEER schreef o.a. 
een „Dialogus ofte twe-spraec in rym ghestelt tusschen twee personagiën, 
ghenaemt Ghereformeert patriot ende Roomsch Catholyck, 
vervatende den handel van de twaelf-jarighen treves ofte 
bestandt" (z. p. 1609), waarin hij weinig goeds van het Bestand 
voorspelde. 
Zoo weerklonk dan in het begin van de zeventiende eeuw onze 
Parnas van vrede- en krijgsliederen; doch toen het twaalfjarig 
bestand eenmaal gesloten was, behield de vreugde de overhand, 
want dezelfde ADRIAEN VAN NIEROP 1), die in 1607 in zijn „Echo 
ofte galm, dat is : weder- klinckende ghedicht van de teghenwoordighe 
vrede-handelinghe" nog geschreven had : „d'Oorlogh is 
prijselick, die na een vrede trachtet, de peys versmadelick, die 
weer een oorlogh baert", gaf in 1609, onder zijne spreuk „Neemt 
den tijdt waer", zelfs een geheelen bundel „Christelicke gedichten, 
ghemaeckt tot lof van 't bestandt ende vrede" uit, wel is waar 
„Mitsgaders een Echo ofte weder-galm, op 't bestandt ende vrede. 
Ende noch een Nederlandts wellecom-dicht", maar toch met deze 
retrograde als motto : „Vrede is costelijck en goet, Soet oock is zy 
dorp en steden; Heden en morghen doch vlijdt doet, Spoet u en 
wilt se nae treden". 
HOOFT uitte zijne blijdschap in een verklarend gedicht bij eene 
1 ) Van A. van Nierop is mij ook nog bekend „De Jacht van den Prince van 
Orangiën : op de Velden van Brabant ende Gelderlandt in den lomer des Jaers 
1629 (besloten met een „Vreuchden-ghesang" ), Delft 1629.
120 
allegorische gravure, en van alle kanten regende het letterlijk 
jubelliederen, lofzangen en klinkdichten. De dichters zagen in de 
twaalf vredejaren, die nu volgen zouden, een bloeitijdperk der 
kunst. Nu het geschut niet meer bulderde en de krijgsklaroen hen 
niet meer overstemde, zou alles met welgevallen naar hunne 
rhetoricale ontboezemingen luisteren : en inderdaad reeds de 
feesten, waarmee het sluiten van het Bestand op tal van plaatsen 
werd gevierd, gaf daartoe aanleiding, want, „het geliefde de 
Grootmoghende Heeren Staten Generaal eenen generalen vierofte 
triumph-dach over alle steden ende plaetsen der Provintiën 
te ordonneren, welcke vreedsamighe teerkenen van blyschap in 
verscheyde steden ende plaetsen met rhetorijckelicke ende speelghedichten 
oock zijn verrijckt ende verciert", zooals het heet in 
de opdracht van het „Vreeds-Triumph-gedicht, gecomponeert 
ende rethorij ckelij eken vertoont by de Camer Vernieut uut Lief den" 
te Gorinchem, het werk van HENDRICK VAN DER MUYR, die daar 
jarenlang, tot 1645 of nog later, aan het hoofd van die kamer 
stond en voor haar zijne tooneelstukken, refereinen en liedekens 
dichtte. 
Zooals te Gorinchem ging het bijna overal, ook te Amsterdam, 
waar de oude kamer „In Lief d' bloeyende" op den officiëelen 
feestdag, 5 Mei 1609, op den Dam bij toortslicht in tien vertooningen 
de stichting der Romeinsche republiek door Brutus 
voorstelde. HOOFT was het, die voor deze vertooningen in tweeregelige 
versjes de bijschriften maakte, welke, naar het schijnt, 
ook van het tooneel werden voorgelezen of voorgedragen door 
den „vertoonder" 1). Kort daarop ontving HOOFT zijne aanstelling 
tot drost van Muiden en baljuw van het Gooiland, en ofschoon 
hij niet altijd op het hooge huis te Muiden woonde, maar gewoonlijk 
de wintermaanden te Amsterdam doorbracht, moesten aanvankelijk 
wel de bemoeiingen van het gewichtig ambt, dat hij met zooveel 
nauwgezetheid bekleedde, zijn hart van de oude kamer aftrekken. 
Lang echter kon men hem daar niet missen. De Amsterdam- 
1) Er bestaat namelijk eene prent, waarop het voor deze gelegenheid gebouwde 
tooneel is afgebeeld met een „verklaarder" der vertooningen voor het dichtgeschoven 
gordijn, dat waarschijnlijk opengeschoven zal zijn, wanneer de „verklaarder" 
Hooft's verzen op de volgende vertooning zal hebben uitgesproken 
Wat er vertoond werd, zien wij op dezelfde prent in tien kleinere tafereeltjes 
om het tooneel heen afgebeeld. Zie voor deze door J. C. Visscher gegraveerde 
prent F. Muller, Beredeneerde beschrijving van Ned. Historieplaten, Amst. 
1863-82, N°. 1266.
121 
sche rederijkers hadden de weelde hunner meer en meer in bloei 
toenemende stad niet kunnen verdragen, noch de vrijheid van 
het kunstenaarsleven weten te beheerschen. Dezelfde ijver in het 
hanteeren van kroes en kan, waarover wij reeds den Leidenaar 
CELOSSE hebben hooren klagen, schijnt ook bij de Eglentier, waarvan 
al meer en meer jonge broekjes lid geworden waren, de liefde 
voor ernstige kunst te hebben versmoord ; en het gezag van de 
oudere leden, van CORNELIS VAN CAMPEN en anderen, was niet 
meer in staat de woelige jeugd in toom te houden, die zich aan 
orde noch regel stoorde en voor haars gelijken de beste rollen eischte 
of weigerde te spelen. Het Eglentiertje bloeide niet meer als het 
voormaals plag, tot verbazing van de zusterkamers te Delft en 
Dordrecht en niet zonder Benig leedvermaak van het naburige 
Haarlem, waar het al niet veel beter gesteld was. In de „toeëyghening" 
voor de uitgave van „Verscheyden Antwoorden op de Vraghe: 
Wat ghelyckst van naemen en onghelyckst van krachten is," in 
1612 uitgeschreven door de kamer „De Wyngaertrancken", 
achtte haar factor ADAM VAN DER HAGEN het noodig de rederijkers 
te verdedigen tegen de telkens herhaalde schimpspreuk: 
„Retorijckers, Wijvensmijters, Kannenkijckers," terwijl ook hij 
de ondervinding moest opdoen, hoe moeielijk het voor de hoofden 
der kamers was, het hunnen naijverigen leden naar den zin te 
maken, daar hij genoodzaakt was op rijm een heftigen strijd te 
voeren met den geneesheer JONAS VAN GHERWEN, die beweerde, 
dat aan hem in den wedstrijd de eerste prijs onrechtmatig onthouden 
was. 
In Amsterdam schijnt de oneenigheid en ongebondenheid 
zoo ernstig geworden te zijn, dat de hoofden der kamer aan 
HOOFT opdroegen, een „schick" of nieuwe inrichting van de 
dichtschoo1 „In Liefd' bloeyende" te ontwerpen en die desnoods 
door den ijzeren arm der Overheid te doen invoeren en handhaven. 
HOOFT heeft aan die opdracht in Maart 1613 voldaan l). 
Daarbij werden de leden der kamer in „stem-maetighen" en 
„stemmeloozen" verdeeld : alleen de eerste mochten de hoofden 
verkiezen, namelijk een voocht of voorzitter, een stafhouder of 
ondervoorzitter en een taelman of dichter, onderscheiden van 
1 ) Hooft's Schick van de dichtschool In Liefdd'' Bloeyende is naar zijn eigen 
HS (nu op de Universiteits-bibliotheek van Amsterdam) voor 't eerst gedrukt 
door J. van Vloten in P. C. Hoo f t's Brieven I (Leiden 1855) bi. 411-417.
122 
,den schryver of secretaris. Deze hoofden alleen zouden te beslissen 
:hebben over gedichten, spelen en prijzen, over tooneelinrichting 
,en costumeering, en over de hoeveelheid der „overschietende 
-penningen, die men den armen (met name van het Oude-mannenhuis) 
seinden sal". Blijkbaar was dat ondersteunen van de armen 
;geene nieuwigheid, maar een overblijfsel van den ouden band 
.der kamers met de kerk. De stemmeloozen zouden in „spelen, 
asinghen, schilderen, beelthouwen oft anders aen de §chole dienst- 
-plichtich sijn", maar niemand zou ook zelfs stemmeloos lid mogen 
- worden, „als nae veel dienst van spelen ende tot een eerloon van sijn 
welspelen", terwijl men om „stemmatich" te worden „voor een goedt 
,dichter bekent" moest zijn. De vergaderingen zouden des Zondags 
-namiddags gehouden worden : daar zouden eerst de ingekomen 
.gedichten gelezen worden en vervolgens een bekend stuk uit een 
of ander dichtwerk door de leden op de rij af worden verklaard 
of beoordeeld. Op Nieuwjaar moest „yder een Psalm Davids in 
dicht stellen". Slechts twee maaltijden zouden er worden gehouden 
en alleen „broodt, suivel en fruit" zou er mogen worden 
voorgediend. Terstond na het optreden van een nieuwen „voocht" 
. zou over de leden, die onder den vorigen hunne boeten niet betaald 
hadden, gestemd worden, of hun al dan niet het ter schole 
-komen zou verboden worden; kwamen zij des ondanks, dan 
zouden zij „van geweld voor statsrecht beclaecht worden". Door 
deze laatste bepaling heeft men toen blijkbaar de belhamels uit 
, de kamer verwijderd: althans HOOFT verzocht aan den schepen 
Dr JAN TEN GROTENHUYS, die bewijs gegeven had „van goede 
genegenheit om de verflaeuwende oeffening der poësye te helpen 
verquicken", om er „de handt aen te houden, dat de herschicking, 
bij d'eerlijcksten van dat gezelschap aengeheven, ter eeren ende 
- wenschelijcken einde gedijen moge, en dat den onnutten en ongebon- 
,denen, die alleene tegens de geregeltheit schoorvoeten, uut naeme 
,der H. Magistraeten belast werde, op boete van geweldt haer der 
. Camere te onthouden". 
Door deze maatregelen schijnt de orde in de kamer hersteld 
en het Eglentiertje tot nieuwen bloei gekomen te zijn. Reeds op 
25 Mei 1613 kon zij daarvan het bewijs geven door Elizabeth van 
Engeland, die zich uit „haers vaeders hof in 't rijcke van der zee" 
naar Duitschland begaf om het huwelijksgeluk te smaken met 
Frederik van den Paltz, en op die reis Amsterdam aandeed, daar
123 
te begroeten met eene toepasselijke „Vertooninghe van de bruiloft 
van Thetis en Peleus." Hendrick de Keyser had de gevel ontworpen 
van het tooneel, dat op de Damsluis werd opgericht, en 
HOOFT leverde er weer het dichterlijk bijschrift bij. 
Zelfs nam de kamer, zooals sedert 1561 niet gebeurd was, weer 
eens deel aan een dichtwedstrijd, namelijk aan dien, welke door de 
nu weer eensgezinde „Wyngaertrancken" te Haarlem tegen Augustus 
1613 was uitgeschreven, en behaalde daar een prijs voor de uitspraak 
of voordracht. Dat was niet het eenige in dat jaar beroepen 
landjuweel: in Juli hield „'t Wit Lavendel" te Amsterdam er een, 
in October „De Witte Acoleye" te Leiden, onder leiding van haar 
factor H. VAN DEN BERGH ; maar op geen van die beide, zelfs niet - 
wat opmerkelijk is toen hare Amsterdamsche zusterkamer de 
f eestgeef ster was, verscheen de Eglentier. 
Toch waren de dichtfeesten niet alleen om hun groot aantal sedert 
de sluiting van het Bestand van beteekenis, maar ook omdat zij 
getuigenis aflegden van de verbroedering van Noord en Zuid, daar 
zelfs Vlaamsche en Brabantsche kamers, die onder de Aartshertogen 
,wat grooter vrijheid gekregen hadden, niet tegen de verre reis naar 
het Noorden opzagen om in de gemeenschappelijke moedertaal te 
wedijveren. Te Amsterdan kwamen de beide Antwerpsche kamers 
„De Violieren" en „De Olijf tack" ; te Haarlem verschenen de rederijkers 
van Antwerpen, Brugge, Oudenaarden en het toen nog Spaansche 
's-Hertogenbosch; te Leiden behoorden tot de 22 kamers, die 
daar aan het feest deelnamen, ook „De Heilige Geest" en „De drie 
Santinnen" van Brugge. 
Dat de dichtkunst van die wedstrijden eenig ander voordeel 
had dan haar door verhooging van de algemeene belangstelling 
ten goede kwam, kan juist niet worden beweerd. Het Antwerpsche 
landjuweel van 1561 was nog in alle opzichten het model en de 
„Konst van Rhetorijcke" van DE CASTELEiN bleek voor de meeste 
rederijkers nog het hoogste gezag. Alleen in één opzicht was men 
moderner geworden door den invloed van de „Twespraack". De 
Haarlemsche kamer toch schreef in hare caerte : „Neerduytsche 
spraeck met zoet vermaeck wilt reyn verhaelen, sooveel doenlijck 
is haer rijckheid wis wilt neemen in acht" ; en de Leidsche kamer 
loofde zelfs „voor 't beste Duyts" twee bloemvazen uit : een prijs, 
die (eere wien eere toekomt !) voor de Warmondsche kamer „Het 
roode Madeliefje" behaald werd door P. VAN LEEUWEN.
124 
„Niet dan Plat Neerlandtsch rijmt ! Begrypen ende Woorden 
oock na Lantswyse stelt, want Landtswys' is Landts eer; om 
Mate noch om Dicht wilt gheenen Zin vermoorden", heette het in 
de oproeping, die de Vlaardingsche kamer „De Aackerenboom" 
bij monde van haar factor JOB VAN DE WAEL deed voor een landjuweel 
tegen 10 Juli 1616, waaraan zestien kamers deelnamen, van 
welke 'de Gorkumsche kamer „'t Segelbloemken" den eersten prijs 
won met ABRAHAM KEMP'S sinnespel in goede alexandrijnen op 
den regel: „Wat middel dat best dient genomen by der handt, die 
't Gemeen noodichst is en vorderlickst voor 't Landt", terwijl Gijs- 
BERT VAN HOGENDORP er door „De Rapenbloem" van Delft een 
spel van X erxes lietvertoonen, dat niet alleen in zeer goede alexandrijnen 
geschreven is, maar zich ook onderscheidt door afwezigheid van 
alle allegorie en verdeeld is in vijf (korte) bedrijven, ieder met een 
„choor" of „rey" besloten, geheel en al naar de eischen van het classieke 
treurspel en daarvan alleen afwijkend door een epiloog, behelzende 
„d'uytlegging van den gantschen zin des spels". Later 
zullen wij nog een tweede treurspel leeren kennen van dezen GIJS 
BERT VAN HOGENDORP 1) (geb. 1589, t 1639), die destijds officier 
van Prins Maurits' lijfwacht was, maar reeds in 1618 ons land verliet 
aan het hoofd van een aan Venetië te hulp gezonden Nederlandsch 
contingent, en vervolgens, als kolonel in Zweedschen dienst getreden, 
tot 1635 commandant der Zweedsche troepen te Mainz is geweest. 
Uit het „Wellekoom-Spel", waarmee „De Aackerenboom" 
de andere kamers op haar feest begroette, zien wij, hoe zeer de 
rederijkers zich gegriefd gevoelden door de bekende woorden 
van SCRIVERIUS, van wien hier gezegd wordt, dat hij zich „met hayr 
en veeren van den Pegaschen Heynst kostelyck kon stof f eeren", 
en wien wordt afgevraagd, of hij „haar al ghetoetst heeft, dat hy 
dus vuyr en vlam uutsmijt", terwijl ten slotte de aanwezige dichters 
met SCRIVERIUS' eigene, slechts iets gewijzigde, woorden begroet 
worden als „poeten, daar Nederlandt van waacht" en „tot wien 
met alle recht mach Redenrijckers bent en Rijmers zijn gheseght". 
Het ware te wenschen geweest, dat de Amsterdammers, door 
SCRIVERIUS zoo ver boven de anderen geprezen, hem op dezen wed- 
') Voor Gijsbert van Hogendorp, voorvader van Gijsbert Karel van Bogendorp, 
zie men mijne opgaven in de uitgave van Bredero's Werken III bl. 
138. Zijn Spel van Xerxes is gedrukt in „VlaerdingsRedenrijck-bergh", Amst. 
1617 en zijn „Treurspel van de moordt, begaen aen Willem by der gratie Gods 
prince van Oraenge" werd afzonderlijk gedrukt te Amst. in 1617 en 1639.
125 
strijd in het gelijk hadden kunnen stellen, en dat de Eglentier, dieook 
aan dit landjuweel deel nam, daar ver boven de andere kamers 
had mogen uitschitteren ; maar dat heeft zij allerminst kunnen 
doen: zij onderscheidde er zich alleen door „'t beste inkomen ofte 
kledinge", waarvoor zij den eenigen prijs behaalde. Daarentegen 
voldeed zij met spel, referein noch lied (met die van de andere kamers 
in 1617 gedrukt in „Vlaerdings Redenrijck-bergh") ook maar 
eenigszins aan de verwachting, die men van haar had mogen hebben. 
In het spel is alles allegorie : de alexandrijnen zijn erbarmelijk, 
de taal is niet eens zuiver : provincialismen en zelfs bastaardwoorden 
ontbreken niet. Voor den dichter is het maar goed, dat wij zijn 
naam niet kennen. 
Dat het sinnespel, ook in den tijd waarin het classieke drama 
zich juist in Amsterdam baan begon te breken, bij de leden van 
de Eglentier nog niet als verouderd beschouwd werd, blijkt ook 
uit het „Spel van de Rijcke man", in 1615 meermalen gespeeld 
bij gelegenheid van de loterij, die er toen voor het Oude-mannenen 
vrouwengasthuis gehouden werd. Na eene voorrede, door den 
Amstelgod, Amsterdam en de Vaderlijcke Zorghe uitgesproken 
om tot milde gaven op te wekken, en het voorlezen van den korten 
inhoud in proza van het spel wordt daarin de gelijkenis van den 
rijken man allegorisch voorgesteld, met inlassching van drie reien 
en, tegen het einde, van een grappig tooneel: het optreden van een 
blufferigen dokter, die met een vloed van potsierlijk Latijn den 
rijken man nog tracht te redden van den dood, welken hij zich 
door zijne overdaad op den hals heeft gehaald. 
Tot den vermakelijken indruk van dit tooneel zal zeker niet weinig 
hebben bijgedragen, dat men den dichter zelf algemeen als dokter 
kende, want het was Dr. SAMUEL COSTER 1), die dat sinnespel 
had gedicht en die destijds met CORNELIS JACOBSZ. VAN CAMPEN, 
LAMBERT LAMBERTSZ. en HOOFT den meesten, invloed in de kamer 
had. Zijn vader, Adriaen Lenaertsz. Coster, had zich indertijd bij den 
beeldenstorm geweerd, bij Heiligerlee gestreden, naar Emden de 
1 ) De eerste nauwkeurige biographie van Coster gaf J. Hobma, Levensgeschiedenis 
van Dr. Samuel Coster in Oud Holland XVI (1898), bl. 225-244. 
Eene zeer beknopte vindt men ook reeds in de eerste (nagenoeg) volledige uitgave 
zijner tooneelwerken en van enkele kleine gedichten door R. A. Kollewijn, 
Samuel Cosíer's werken, Haarlem 1883. De verkoopcatalogus zijner boekerij 
is uitg. door M. M. Kleerkooper, Tijdschrift XVII (1898), bl. 172-189. 
Voor zijne tooneelwerken zie men op Hoofdstuk IX, XII en XIX, voor zijne 
leiding van Eglentier en Duytsche Academie op Hoofdstuk XV, XVI en XIX.
126 
wijk genomen en na zijn terugkeer in Amsterdam korten tijd aan, 
de Oude kerk het ambt bekleed, dat hem zijn naam schonk, om 
dan verder tot aan zijn dood in 1595 aan het hoofd der stadstimmertuin 
te staan. De jonge COSTER had dus geuzenbloed in de aderen 
en zou dat levenslang niet verloochenen. Zijne medische studiën 
begon hij te Leiden eerst in zijn achtentwintigste jaar (hij was 16 
Sept. 1579 geboren) en, drie jaar later gepromoveerd, vestigde hij 
zich in zijne geboortestad, waar hij in 1613 tot geneesheer van het 
St.-Pietersgasthuis en vervolgens ook van het tuchthuis werd 
aangesteld : een ambt, dat hij negen en veertig jaar lang tot drie 
jaar voor zijn dood met eere heeft bekleed. 
In 1612 trad hij, voor zoover wij weten, voor 't eerst in de kamer 
„In Lief d' bloeyende" als dichter op met zijne klucht van Teeuwis 
de boer, en in de drie jaar, die er op HOOFT's herschikking van de 
Kamer volgden, was hij de bedrijvigste van al hare leden, samen 
met den vroolijken schilder GERBRAND ADRIAENSZ. BREDERO, 
die zich eerst in 1613 onder de leden der Kamer schijnt te hebben 
laten opnemen, maar van wien reeds sedert 1611 door het Eglentiertje 
tooneelstukken waren vertoond. HOOFT, COSTER en BREDE-. 
Ro vormden de hoogst begaafde trits, die met een groot aantal 
tooneelstukken in weinige jaren de voorspelling van SCRIVERIUS 
heeft vervuld, dat een nieuw Parnas uit het Amsterdamsch moeras 
zou verrijzen. 
Ix. 
HET CLASSIEKE TREURSPEL: HOOFT EN COSTER. 
Met HOOFT doet het classieke treurspel zijne intrede in onze 
letterkunde, ofschoon niet terstond in den nauwkeurig omschreven 
vorm, dien de aesthetici ervoor aannamen, noch naar geheel hetzelfde 
type, waarin het ons gewoonlijk voor den geest staat. Ook HOOFT 
zelf kwam dat type eerst langzamerhand meer nabij. Zijn eerste 
stuk, Achilles en Polyxena 1), dat misschien reeds van voor zijne 
Italiaansche reis dagteekent, maar dan na zijne reis gewijzigd zal 
zijn, en dat blijkbaar geschreven is onder den indruk van de door 
1 ) Als bronnen van Hooft's Achilles en Polyxena werden de werkjes van Dietys 
Cretensis en Dares Phrygius aangewezen door A. Kluyver in Verslagen der 
Kon. Akad. van Wet. 4. R. XI bl. 294 vlgg.
127 
hem op school gelezen stukken van Seneca 1), is van deze eene redelijk 
getrouwe copie door onderwerp, monologischen aanhef, verdeeling 
in vijf bedrijven of „handelingen" met koren, die echter 
meestal midden in de bedrijven optreden, en een laatste bedrijf, dat, 
den strijd van Aj ax en Ulysses om de wapenrusting van Achilles 
volgens de Metamorphosen van Ovidius ten tooneele voerend, 
eigenlijk eene toegift is nadat de hoofdhandeling is afgesloten, en 
eindelijk ook door vrije vertaling of navolging van enkele gedeelten 
uit Seneca's tragedies. 
Zijn tweede stuk, van 1602, [Theseus en] Ariadne, vertoont 
dezelfde punten van overeenkomst met de stukken van Seneca, 
behalve dat het slot noodzakelijk tot de handeling behoort. Het 
onderscheidt zich echter gunstig van HOOFT's eersteling, doordat 
het minder schoolsche namaak is en meer uit 's dichters eigen 
denken en gevoelen is voortgekomen, zoodat daar, in eene zo 
bij ons nog nooit gehoorde poëtische taal, een hartstocht aan het 
woord is, die in eene vroegere periode onzer letterkunde te vergeefs 
zal worden gezocht. Het verdient dan ook niet met die geringschatting 
te worden beschouwd, waarmede er gewoonlijk op wordt neergezien, 
in navolging trouwens van HOOPT zelf, die zijne beide 
eerstelingen later afkeurde, vermoedelijk omdat zij toen niet meer 
voldeden aan alle eischen, die hij allengs aan het classieke treurspel 
was gaan stellen. 
De Ariadne, want zoo noemde hij zelf het stuk, is, evenals vele 
stukken van Seneca, een treurspel van godenwraak. De Zonnegod 
had de liefdesverhouding van Venus en Mars verklapt en de Liefdesgodin, 
verbonden met de Kuischheid, die de geheimen der 
liefde niet geopenbaard wil zien, had zich gewroken door de dochter 
van den Zonnegod, Pasiphaë, die met Minos, den koning van Creta 
gehuwd was, in schaamteloozen hartstocht te doen ontvlammen 
voor een stier en moeder te doen worden van het verschrikkelijk 
monster, den Minotaurus, nu in het Labyrinth opgesloten en met 
1 ) Hoe groot de invloed van Seneca vooral door Hooft en Coster. geweest 
is op ons treurspel in de eerste helft der zeventiende eeuw zie men bij J. A. 
Worp, De invloed van Seneca's treurspelen op ons tooneel, Amst. 1892. Vgl. 
daarover J. H. Polak in De Gids van 1892. Seneca's treurspelen waren toen opnieuw 
uitgegeven door Daniël Heinsius in 1611, hetzelfde jaar, waarin ook diens 
verhandeling De tragoediae constitutione verscheen. Eene nieuwe uitgave van 
L. Annaeus Seneca Tragicus gaf Petrus Scriverius in 1620. Op verschillende 
Latijnsche scholen werden toen die stukken door leerlingen gelezen en ook 
gespeeld.
128 
menschenvleesch gevoed. De Atheners, door Minos in den strijd 
overwonnen, waren verplicht jaarlijks eene schatting van zeven 
jongelingen en zeven jonge meisjes naar Creta te zenden, om daar 
aan den Minotaurus prijs gegeven te worden. Jaren heeft dat 
geduurd, maar eindelijk kan Theseus, de zoon van den Atheenschen 
koning, dat niet meer verdragen en hij besluit zelf mee te 
gaan naar Creta om den strijd met het monster te beproeven en 
z66 zijn volk van deze plaag te verlossen, want het heil van zijn 
vaderland gaat bij hem boven alles, en als vorst acht hij zich den 
eersten staatsdienaar: „een ijder borger is een dienaer van sijn heer, 
maer ijder heer is knecht van sijn gemeente weer." 
Dat is de grondtoon van den koorzang, in het midden van het 
eerste bedrijf aangeheven, als Theseus in Creta aan wal is gekomen, 
waar hij beleefd wordt ontvangen door Deucalion, den zoon 
van Minos, die hem naar zijn vader begeleidt. Deze toont zich een 
rechtvaardig en wellevend koning en raadt hem aan, van zijne al 
te gewaagde onderneming af te zien, maar natuurlijk te vergeefs: 
Theseus is met zijne lotgenooten naar Creta gekomen en zal alleen 
met hen behouden terugkeeren of met hen het leven verliezen. 
Met het „tweede deel" treedt Ariadne, Minos' dochter, zelve op. 
Zij heeft Theseus bij den maaltijd ontmoet en is in eene razende 
liefde voor den zoo stoutmoedigen jongeling ontbrand, zooals zij 
te kennen geeft in eene lange bespiegeling, die opeens in sonnetvorm 
overgaat. Ook in zijn Achilles en Polyxena had HOOFT zich reeds 
van dien vorm voor eene lyrische ontboezeming bediend, ofschoon 
beide treurspelen overigens, op de meeste koren na, doorloopend in 
paar aan paar rijmende alexandrijnen met afwisseling van staand 
en slepend rijm geschreven zijn. Aan Corcyne, hare voedster (eene 
figuur die HOOFT hier in navolging van de meeste stukken van Seneca 
heeft ingevoerd), bekent Ariadne haar hartstocht en te vergeefs 
waarschuwt deze haar, wanneer zij er van spreekt, hare liefde 
aan Theseus zelf, in strijd met de heerschende zeden, te willen 
openbaren, want „onbillijck is 't gebruick," zegt zij : „ick vollich 
de natuur" : wij, vrouwen, moeten daarin even vrij zijn als de 
mannen. En mocht het blozen haar beletten te spreken, een brief 
bloost niet, en daarom zal zij aan Theseus schrijven. Nu klaagt het 
koor over de weelde en den wellust van het hofleven en spoort aan 
hetgeen met Pasiphaë gebeurd was herinnerend tot ingetogenheid 
aan. Intusschen heeft Theseus zich ten strijde gegord en in
129 
refereinvorm met kunstig dubbelrijm Pallas' hulp ingeroepen; 
maar voor hij het Labyrinth binnentreedt, komt Corcyne hem uit 
Ariadne's naam den draad brengen, die hem veilig uit den doolhof 
moet terugleiden, en tevens den brief, waarin de prinses hem bekent, 
dat zij hem vurig lief heeft om zijn moed en zijne edele gezindheid 
en met hem wenscht te leven en te sterven. Wat hij verneemt 
schijnt hem een droom, maar deze zoete bekentenis, hem gedaan 
even voor het oogenblik nadert dat over zijn leven zal beslissen, 
kan hem niet geheel ongevoelig laten. Zelfs wordt zijn moed verhoogd 
door de gedachte, dat hij moet zorgen zich „de gift van d'edele 
vrouw" waardig te toonen. 
Een nieuw bedrijf .... en Theseus heeft den Minotaurus verslagen. 
Aan het hoofd van eene schaar van jonge lieden treedt 
Ariadne den overwinnaar tegen en zingt hem ter eere een zegelied; 
maar ook het koor heft een reizang aan, waarin wel gejubeld wordt 
over den dood van het monster, door dollen hartstocht verwekt, 
maar tevens met angst wordt gesproken van Ariadne, de dochter 
eener wellustige moeder, die zich zelve zoozeer vergeet, dat zij zich 
den overwinnaar aanbiedt en in haar blind vertrouwen op hem 
schande over zich zelve en haar geslacht zal brengen. Zij spreekt 
vervolgens met Theseus af, dat hij haar aan haar vader zal ontschaken; 
maar een voorgevoel van zijne ontrouw komt reeds nu 
bij haar op 
Met het „vierde deel" wordt de handeling naar Attica overgebracht, 
want de classieke wet der eenheid van plaats, die ook 
door Seneca zelf niet altijd in acht genomen is, wordt hier evenmin 
gehandhaafd als die der eenheid van tijd. De veldgodin Aegle, 
Theseus' geliefde vóór zijn vertrek naar Creta, gevoelt te dieper 
hare verlatenheid, wanneer zij om zich heen in de wereld alles zijn 
gewonen gang ziet gaan : daarover klaagt zij in een lied ; maar het 
ergste is, dat zij, de godin, die haar hart aan een sterflijk mensch 
geschonken heeft, nu gevaar loopt den geliefde voorgoed te verliezen. 
Alle goddelijke tooverkunsten, waarover zij beschikt, wil 
zij aanwenden om Theseus aan de bekoring van Ariadne te onttrekken. 
Daartoe roept zij uit de onderwereld de duistere machten 
van Hecate op, die haar de verschrikkelijke wraakgodin Alecto 
toezendt. In Aegle's gedaante moet Alecto aan Theseus verschijnen 
om hem aan zijne vroegere liefde te herinneren. Dergelijke toover-, 
spook- en droomtooneelen, waarbij de booze geesten uit den afgrond 
TE WINKEL 111. 9
130 
komen „opdonderen", behooren tot de geliefkoosde middelen, waarmee 
Seneca zijne theatereffecten bereikt, en dat het Seneca was, die 
HOOFT hier het dichten van dit Alecto-tooneel ingaf, blijkt o. a. 
hieruit, dat verscheidene versregels in dit tooneel vrije vertaling uit 
Seneca's treurspelen zijn. Intusschen jammert het koor over de 
ongestadigheid van het lot, nu door Ariadne's ontvluchting aan 
het hof te Creta alles in rep en roer is. Met een „Wee Theseus, 
Theseus wee !" wekt Alecto in Aegle's gedaante Theseus uit den 
slaap, waarin hij te Naxos aan de zijde van Ariadne uitrustte van het 
minnespel. Hij heeft zich door Ariadne's hartstochtelijke toewijding 
laten betooveren, en diep gevoelt hij nu zijne ontrouw aan 
Aegle : „'t vuyr van zijn begraven minne" ontvlamt opnieuw 
en ijlings gaat hij scheep naar Athene, Ariadne met hare voedster 
op het strand van Naxos achterlatend. 
Met den aanvang van het „vijfde deel" ontwaakt de arme verlatene. 
In doodsangst zwerft zij het geheele land rond om den 
verdwenen geliefde te zoeken, en als alles vergeefsch is en zij zich 
bedrogen weet, wil zij zich uit spijt en schaamte het leven benemen, 
maar Corcyne, voor wie zij haar hart uitstort in bewoordingen, die 
den invloed van Ovidius' Heroïdes verraden, weet haar tot bedaren 
te brengen. Nu is dan ook de wraakzucht van Venus bevredigd. 
De onbescheidenheid van den Zonnegod, die het gewaagd had den 
sluier der liefde op te lichten, was nu zwaar genoeg gestraft in de 
schande, die de schaamtelooze hartstocht zijner dochter en de 
onbeschroomde liefdesaanbieding zijner kleindochter over zijn geslacht 
hadden gebracht. De oude beleediging vergetend uit medelijden 
met Ariadne, haar ongelukkig slachtoffer, draagt zij Cupido 
op met een onzichtbaren pijl het hart van Bacchus te treffen, die, 
als hij Ariadne daar „soo schoon en soo bedroeft" ziet zitten, in 
liefde voor haar ontgloeit en haar als godin ten hemel voert. „'t Gerucht" 
(de eenige allegorische figuur in het stuk) vat nu in sonnetvorm 
de geschiedenis van Ariadne's vergoding samen en het koor 
eindigt met een loflied op de godheid, die „alle quaet om beter laet 
geschieden." 
Dat het stuk in zijn geheel van Seneca's geest doortrokken 
is, springt duidelijk in het oog. Het meedoogenloos fatalisme, 
dat uit Seneca's treurspelen spreekt, verloochent zich ook hier 
niet, ondanks het slot, dat de Ariadne tot een „bly-eindend spel" 
maakt ; en het Stoicisme van den wijsgeer-dichter vindt ook in
131 
HOOFT hier blijkbaar zijn aanhanger. Schaamte en ingetogenheid 
behooren de gezellinnen der liefde te zijn : deze idee heeft 
HOOFT in zijn treurspel willen dramatiseeren. Het drama der 
zeventiende eeuw is idealistisch in merg en been : dat mogen 
wij, die aan het uiterste realisme gewend zijn, niet vergeten. Wie 
in stukken zooals van Hooft en Vondel in de eerste plaats of 
zelfs wel uitsluitend handelingen van menschen wil zien, wier 
karakterontwikkeling aan alle eischen der zielkunde voldoet, 
kan deze stukken niet begrijpen en dus ook niet genieten; want 
niet om de enkele menschen, maar om de hoogere, de menschenwereld 
besturende idee is het te doen. Ook de rederijkers stelden 
in hunne sinnespelen de idee op den voorgrond, maar zij deden 
dat in den scholastieken vorm door personificatie van abstracties 
en door redeneering. Zich op eens van alle redeneering los te 
maken, zou zeker bij den aanvang der zeventiende eeuw nog 
niet mogelijk geweest zijn, en vandaar misschien dat het onder 
alle classieke tooneeldichters Seneca was, de bespiegelend-redeneerende 
wijsgeer met zijne dialectische rhetorica, die onze dichters 
het meest aantrok en tot navolging opwekte ; maar groot 
was toch ook op dramatisch gebied de verandering, die de herleving 
der oude letteren had teweeggebracht. De idee werd nu 
onder dien invloed niet meer uitsluitend beredeneerd of gepredikt 
; de spelers waren niet meer de sprekende allegorieën van 
de gedachte: zij waren nu menschen geworden, sprekende en 
handelende in eene menschelijke samenleving, waarin soms ook 
de goden maar toch altijd in menschelijke gedaante optraden; 
en niet meer ieder mensch afzonderlijk was de drager 
eener gedachte, maar het beeld, dat zij, met elkaar samenwerkend, 
van de maatschappij gaven of van eene reeks van samenhangende 
voorvallen (eene geschiedenis) in die maatschappij, 
was tevens het beeld eener idee, die den toeschouwer boven 
alles moest vervullen, wanneer het stuk was afgespeeld. Niet 
het idealisme der middeleeuwen was voorbijgegaan, maar de 
vorm, -waaronder het zich voordeed, was anders geworden : die 
vorm was reëeler, en schooner zeker ook, omdat het menschenbeeld 
schooner is dan de allegorie en in elk geval niet uitsluitend 
tot het verstand, maar ook tot de zinnen, ook tot het gemoed 
spreekt. Die hervorming had men aan de Renaissance te 
danken, en bewondering mag het voorzeker wekken, dat het een
132 
een-en-twintigjarig jongeling was, die bij ons met een stuk als 
de Ariadne die hervorming kon invoeren en de nieuwe kunst 
tot heerschappij brengen. 
Weinigen hebben in later tijd zelfs deze Ariadne kunnen overtreffen. 
HOOFT zelf deed het met zijn derde treurspel, Geeraert 
van Velsen, in 1613 uitgegeven. Door er niet op te letten, dat 
de titel den held aanduidt, maar in Floris V den held van het 
treurspel te zien, heeft men zich dikwijls het juiste inzicht in dit 
stuk onmogelijk gemaakt. HOOFT plaatste zich bij het schrijven 
van zijn treurspel niet op het standpunt van Melis Stoke, ofschoon 
hij het een en ander aan diens kroniek heeft ontleend, maar 
sloot zich aan bij de overlevering, zooals die voortklonk in het 
lied van „Geraert van Velsen" 1), dat hij in een zijner reien navolgde 
en daar en elders in het stuk soms bijna woordelijk overnam. 
COSTER had er hem het voorbeeld voor gegeven om den 
inhoud van een oud liedeken tot een tooneelstuk om te werken, 
toen hij aan het liedje „van een loosen boerman" zijn spel van 
Teeuwis den boer en aan het liedje „van Tijsken van der Schillen" 
zijn gelijknamig tooneelstuk ontleende 2). Dat zou er ook 
later (in 1639) MEYNDERT PIETERSZ. VOSKUYL aanleiding toe 
geven, in zijn spel van Ouden en Jonghen Hillebrant het liedje 
.Van den ouden Hillebrant" J) te dramatiseeren, terwijl ook 
.BREDERO „Het daghei uyt den Oosten" 4) tot het onderwerp 
koos van een spel, waarvan hij echter maar een klein gedeelte 
,heeft geschreven en dat na zijn dood op hoogst prozaïsche manier, 
zoodat al het liefelijke van het lied is verdwenen en het 
:middeleeuwsche meisje in eene volleerde coquette herschapen 
-werd, in 1638 is afgemaakt door MATTHIJS VAN VELDEN, die voor 
#een ander tooneelstuk, Calasires Ster/dagti (1631), de stof had 
genomen .,,uyt de Historie van Heliodorus, belanghende de kuysche 
Vryagie van Theagenes en Cariclea." 
In het oude lied nu, dat HOOFT in zijn treurspel volgde, is 
Geeraert van Velsen de schandelijk beleedigde echtgenoot, wiens 
-vrouw Machtelt jammerlijk verkracht was door Graaf Floris V, 
1) Zie voor dat lied Ontwikkelingsgang II bl. 77 vlg. 
2) Zie voor dat lied Ontwikkelingsgang II bl. 259 en 256. 
3 ) Zie voor dat lied Ontwikkelingsgang II bl. 247. 
^,) Zie voor dat lied Ontwikkelingsgang II bl. 79 vlg.
133 
die, als een overmoedig en geen verzet tegen zijne wenschen 
duldend tiran, het aan Geeraert betaald wilde zetten, dat deze 
geweigerd had 's Graven boel te trouwen of, zooals hij zeide, 
„zijn slete schoenen" aan te trekken. En nog een tweede onrecht 
had Geeraert te wreken : den dood van zijn broeder, op last van 
Floris onschuldig onthoofd. Wie zal er zich dus over kunnen 
verwonderen, dat hij ziedt van wraaklust, vooral wanneer hij, 
bij den aanvang van het treurspel, Machtelt's weeklachten hoort 
over haar verwoest levensgeluk ? Maar aan die diepe smart over 
het verleden paart zich bij haar ook een angstig voorgevoel van 
nieuwe rampen in de toekomst. Zij vreest haar geliefden man 
te zullen verliezen, die in zijne wraakgierigheid zijn eigen ondergang 
te gemoet dreigt te gaan. Geeraert toch heeft om aan zijn 
wraaklust te voldoen, „uyt het voorburch van der Helle" Twist, 
Bedroch en Gheweldt opgeroepen : allegorische personen, waarin 
onder Nederlandsche namen Seneca's wraakgodinnen ten tooneele 
treden; en geen wonder, want met Harman van Woerden, 
Gijsbert van Aemstel en andere op den Graaf verbitterde edelen 
heeft hij eene samenzwering gesmeed en den Graaf gevangen 
genomen. Hij komt hem nu op het huis te Muiden in verzekerde 
bewaring stellen. Machtelt's ongerustheid neemt toe : „wraeck 
geneest geen schennis" voert zij haar man te gemoet om hem 
van zijn opzet terug te houden. Hij blijft echter onverzoenlijk, 
ook als Floris nederig schuld bekent en zich bereid verklaart 
het aangedaan onrecht goed te maken. Zelfs de opoffering van 
„leven, staet en bloedt" zijn daartoe ontoereikend, zegt Geeraert. 
De goede geesten : Eendracht, Trouw en Onnooselheyt 
verlaten nu de aarde, waar Twist, Bedroch en Gheweldt heerschen, 
en worden aan de hemelpoort door een rei van engelen 
welkom geheeten. 
Weldra blijkt het nu ook, dat „slands rust ghesteurt is en de 
swaerden uyt de scheeden" zijn gerukt, want het volk uit de 
omstreken is te hoop geloopen om zijn landsheer uit de macht 
der edelen te redden. Het zal niet lang duren, of het Muiderslot 
zal belegerd worden. De edelen overleggen met elkaar, wat hun 
te doen staat. Alleen door den wettelijken weg te bewandelen 
zal men het volk kunnen bevredigen en den dwingeland onschadelijk 
maken, meent Gijsbert. De „ridderschap en de groote 
steden" moeten beschreven worden, zegt hij, want „by deze staet
134 
d'opperheyt" en aan haar is het, Floris te oordeelen 1). Ja, wel 
is het van ouds eene roemrijke daad geacht, zooals de rei van 
Amstellandsche joffren, in vrije navolging van een rei uit Garnier's 
treurspel „Cornélie", later zingt, „den oopenbaeren dwinghelandt 
met moed te bieden wederstandt, om den vaderlande 
't swaerste goedt, den gulden vryheyt te bereeden", maar met 
het welzijn van den staat is het gedaan, als ieder meent zijn eigen 
rechter te mogen zijn. Wij mogen eigen leed en eigen haat niet 
stellen „boven liefde van 't ghemeene best", zegt Machtelt, en 
dat is de hooge idee, die HoOFT in zijn treurspel heeft gelegd. 
Geeraert van Velsen offert de rust van het land op aan zijn eigen 
wrok. 
Toch wordt hij een oogenblik tot nadenken gebracht en stemt 
hij er in toe, zich er nog een nacht op te beraden, of het plan 
van Woerden wel goed is, om den tiran naar Engeland te schepen 
en in handen te stellen van den Engelschen koning en daarmee 
„'s lands hoocheyt aen vremdelinghen te verraeden". HoOFT 
wist het, hoe verkeerd het geweest was, dat onze regenten eenmaal 
aan den Engelschen Leycester bij den strijd met onzen 
tirannieken landsheer te groot gezag in onzen staat toegekend 
hadden. Om tot een vast besluit te komen zendt Geeraert in 
den nacht zijn schildknaap naar Muiderberg, waar „in verlooren 
hol en hegghen, naer beloocken" de afzichtelijke toovenaar 
Timon woont. Dien moet hij raadplegen, en met echoklanken 
beantwoordt deze de roepstem van den knaap. Als daar toen 
reeds de later zoo beroemd geworden Muiderbergsche echo te 
hooren was, dan heeft HoOFT daarvan bij zijn stuk handig partij 
getrokken, maar overigens waren echodichten reeds lang door 
de Italianen ingevoerd en dus bij HoOFT bekend. 
De orakelspreuk (ook Seneca heeft ze in zijne treurspelen), 
die Timon den schildknaap meegeeft : „'t Is wel van hem versint, 
dat hy 't sich onderwindt", is dubbelzinnig als alle orakels: 
„versionen" kan beteekenen „uitdenken", maar ook „vergissen", 
en Geeraert geeft dat toe, maar is tevreden, dat men de 
woorden „ten minsten can duyden op den sin, die hem het best 
1 ) Hooft volgt hier de, door staatkunde vervalschte, voorstelling van het grafelfij 
k gezag in de dertiende eeuw, zooals die o. a. gegeven was door Hugo Grotius 
in zijn Liber de antiquitate rei publi cae Batavae, Lugd.-Bat. 1610. Zie H. 
Kampinga, De opvattingen over onze oudere vaderlandsche geschiedenis bij de 
Holl. historici der X VI e en X VII e eeuw, 's -Grav. 1917, bl. 148-161.
135 
ghelijckt". Zij zijn niet in staat hem van inzicht te doen - veranderen, 
evenmin als zijn voorafgaand gesprek met den Graaf, 
waarin Seneca's stichomythie door HoOFT zeer gelukkig is nagevolgd. 
Met een „Wee, Graef van Hollandt, wee, Graef Floris, 
wraeck ! wraeck ! wraeck !" was de gevangene in zijn kerker 
opgeschrikt door den geest van Velsen's broeder, en die verschijnning 
had zulk een indruk op hem gemaakt, dat hij zich ten 
diepste voor Velsen vernederd en aangeboden had ter verzoening 
zijne bastaarddochter te zullen huwen. „Zy is my te 
waerd : ick wil haer aen gheen verraeder gheven", zoo had Velsen 
geantwoord. Ook die vernedering van zijn slachtoffer was 
niet in staat geweest zijn wraaklust tot bedaren te brengen, en, 
op het ergste voorbereid, kwam Floris nu tot zijne beroemde 
alleenspraak : „Wat is de myne een val! Hoe ver ben ick versmeten!" 
Intusschen ziet men langs den Diemerdijk de Waterlanders 
aanrukken om hun heer te verlossen; nu moet het tot eene beslissing 
komen. Machtelt wordt van het Muiderslot onder goed 
geleide weggezonden en van hetgeen daarna gebeurt zien wij 
alleen het slot in het laatste bedrijf. Graaf Floris wordt zieltogend 
gevonden en „ontschept", zooals hij met een wonderlijk 
neologisme zegt, onder den welluidenden reizang der Naerders: 
„Hy is verscheyen, heft nu aen te schreyen, jonghers en grysen", 
enz. Ten slotte komt de trompetter, die hier de plaats 
van Seneca's bode inneemt, aan Machtelt vertellen, dat haar 
man bij het naderen van dichte drommen gewapenden den Graaf 
had doorstoken en daarop ijlings de vlucht had genomen. Zoo 
had hij dan, zegt de rei, wel wraak genomen op zijn doodvijand, 
maar eene wraak, waardoor deze, van angst en lijden verlost, 
„schootvrij" geworden was tegen iedereen, terwijl hij zelf en 
zijne vrienden „door wraeckgierigheyt soo verre gheraeckt, dat 
zy tot onrecht haer goedt recht ghemaeckt" hadden, nu gevloekt 
zouden worden door alle slachtoffers van den gruwelijken 
burgerkrijg, die het land in vuur en vlam zou zetten en het volk 
in jammer en ellende zou dompelen. 
Hoe het met Geeraert van Velsen zelf zou afloopen, kon bekend 
verondersteld worden: in elk geval kon HoOFT het niet 
meer ten tooneele brengen, sinds hij zich had aangesloten bij 
de, ook door Heinsius verkondigde, leer der eenheid van tijd.
136 
In zijne inhoudsopgave schreef HoOFT : „het Treurspel begint 
van den avondt nae 't vangen des Graefs, ende eyndicht in den 
morghen daer aen met zijn doodt ende beclach daerop volghende", 
of m. a. w. de handeling duurt niet langer dan een 
dag ; want dat was door de aanhangers der classieke richting 
vooral ook door Scaliger geleerd, sinds Gian Giorgio Trissino 
het in 1515 ook in zijn treurspel .,,Sofonisba" in toepassing 
had gebracht, ofschoon deze leer berustte op de verkeerd begrepen 
opmerking van Aristoteles, dat een epos van onbeperkte lengte 
kon, zijn, maar eene tragoedie niet veel langer dan een zonneschijn 
moest duren. 
Werd HoOFT daardoor belet, Velsen's ondergang tot het slot 
van zijn stuk te maken, hij was bovendien blijkbaar gesteld 
op een bevredigend slot en deed daarom nu nog den Vecht" 
stroom optreden om zijne geliefkoosde theorie te verkondigen, 
dat niets ter wereld te vergeefs geschiedt en niets op zich zelf 
kwaad is, omdat er altijd het goede uit voortkomt. Zoo zou 
het ook gaan met het nu door burgerkrijg verdeeld gewest, zegt 
de Vecht, en voorspelt dan de toekomst van het land, dat door 
Prins Willem van vreemde dwingelandij verlost zou worden 
en onder het beleid van Maurits en alle andere helden uit den 
Nassauschen stam zich krachtig tegen Spanje zou weten te 
handhaven. Zoo was ook voor Amsterdam eene heerlijke toekomst 
weggelegd: het zou eene bloeiende handelsstad worden, 
vol welvaart en vertier. Op het IJ en in de Wael zou het krielen 
van schepen ; zeshonderd huizen zouden er in één jaar gebouwd, 
kerken en sluizen, ook eene beurs, zouden er gesticht 
-worden. Met Lissabon zou het wedijveren door den oogst van 
de Molukken thuis te halen en om de Noord heen zou China 
worden gezocht, zij het ook ten koste van eene overwintering 
binnen den Noordpoolcirkel. En zoo zal deze steeds hooger opbloeiende 
stad haar verwonderlijken voorspoed nog zien toenemen, 
wanneer zij zich maar niet te zeer verheft op haar roem 
en „Maticheyt" haar in- toom weet te houden. Daarom, zoo 
wendt zich de Vecht ten slotte tot de Amstellandsche joffers: 
„wischt uw • traenen af en lijdt gheduldich desen om den naekomenden 
Lijdt!" 
Een slot zooals dit viel wel is waar geheel in den geest van 
Seneca, maar HoOFT kan het ook hebben afgezien aan den
137 
eersten Franschen treurspeldichter zijns tijds, Robert Garniér r, 
die zijne tragedie „des Juifves" met eene dergelijke troostrijke 
profetie had besloten 1). Op zijne beurt werd HOOFT hierin nagevolgd 
door VONDEL, niet alleen in den Palamedes, maar ook 
in den Gijsbreght van Aemstel, die ook in andere opzichten, soms 
zelfs door woordelijke overeenkomst, den invloed van HOOFT's 
Geeraert van Velsen verraadt. In later tijd (1628) is HooFT's 
treurspel aangevuld met een Geraert van Velsen lijende, door 
den dichter SUFFRIDUS SIXTINUS aan Samuel Coster opgedragen. 
Spelende om en in Leiden, behandelt dit stuk het wisselend 
verloop van Velsen's rechtsgeding, dat eindelijk op zijne terechtstelling 
uitloopt. Het volgt den trant van HoOFT'S treurspel, 
waaraan het bovendien ook door allerlei nagevolgde uitdrukkingen 
herinnert, maar de reien er in zijn nauwelijks reizangen te. 
noemen, en in strijd met den eisch der classieke dramaturgie 
komen er vermakelijke tooneeltjes in voor en wel naar aanleiding 
van de verschijning van Graaf Floris' geest, die met een_ 
„Wee Velsen, Velsen wee! vervloeckte moorder, wraeck!" op-- 
treedt, om spoedig in Geraert's kerker te verdwijnen, zoodat wij; 
eerst later vernemen, welken indruk hij op Velsen gemaakt1 
heeft. In elk geval was die indruk minder sterk dan bij HOOFT 
de geestverschijning op den Graaf was geweest,. want Velsen.. 
behoudt tot het eind toe zijn trots en ondergaat zijn vonnis<, 
met de woorden van het oude lied op de lippen : ,,Ick ben noch 
de selfde man, die Graef Floris 't leven nam." 
In hetzelfde . jaar, waarin dit treurspel vertoond werd, had. 
JACOB JANSZ. COLEVELT den overmoed, in één stuk, getiteld:: 
„Droef-eyndend spel tusschen Graef Floris en Gerrit van Velsen" 
de geheele geschiedenis van den moord op den Hollandschen_ 
graaf nogmaals ten tooneele te voeren en wel op de Brabantsche 
kamer. Van HOOFT'S treurspel wijkt het stuk in zooverre. 
af, dat Floris' bijzit Isabella (een naam die in eene jongere redactie 
van het volkslied voorkomt) hier een werkzaam aandeel aan_ 
de handeling neemt. Het stuk eindigt met de terechtstelling- 
van Velsen, die er tot stichting der toeschouwers in de met 
1 ) Over navolging van Garnier zie P. H. van Moerkerken in Noord en Zuid. 
XVII (1894) bl. 199-204 en ook A. Kluyver, Over twee koren in de Geeraerdt 
van Velsen, Tijdschrift XXXV bl. 53-61. Dat ook op het Spaansche tooneel, 
met. name in „La Numancia" van Cervantes, een voorspellende riviergod optreedt, 
merkte ik op in Tijdschrift I bl. 74.
138 
spijkers doornagelde ton over het tooneel wordt gerold. Zes 
jaar vroeger had COLEVELT reeds een ander (eerst in 1634 uitgegeven) 
tooneelstuk geschreven, namelijk Hartoginne van Savoyen 
1), een „treur-blyd-eindend spel", waarvan de inhoud door 
hem ontleend was aan Bandello-Belleforest's Tragische Historie 
: „Hoe de Hertoginne van Savoyen, valschelyk beticht 
synde van overspel ende ter dooi verwiesen, verlost wert door 
de vromigheydt van eenen Spaenschen Ridder". Ook in dit stuk, 
met geestverschijning, moord en onthoofding, stelde hij zich 
op het standpunt van den waanwijze, die meent het zijn voorganger 
. te kunnen verbeteren, want dezelfde stof was toen ook 
reeds door RODENBURG behandeld, en wel in vier stukken. 
HoOFT's vierde treurspel Baeto 0/t Oorsprong der Hollanderen 2), 
dat hij in 1616 schijnt gedicht te hebben, toen hij Hugo de Groot 
raadpleegde over de Oudgermaansche gebruiken, die hij er historisch 
juist in wilde schilderen, doet m. i. voor den Geeraert 
van Velsen onder. Reeds de geheel gefingeerde geschiedenis 3), 
die geen anderen historischen grondslag heeft dan de mededeeling 
van Tacitus, dat de Bataven wegens een twist zich van de 
overige Chatten afgescheiden en tusschen Waal en Rijn een 
nieuw vaderland gezocht hebben, kan ons niet boeien, en dat 
Penta, de Vinlandsche koningin der Chatten, haar geheel onschuldigen 
stiefzoon Baeto verder verblijf in zijn vaderland onmogelijk 
maakt, na zijne vrouw Rycheldin door hare tooverkunsten 
(een van zelf ontbrandend vuurwerk in een hoofdtooisel) van 
het leven te hebben beroofd, terwijl hij zelf alleen door toevallig 
te laat van de jacht te komen aan den, ook voor hem beraamden, 
aanslag ontsnapt, wekt eer onze ergernis dan onze belangstelling. 
Toen het door Penta's bedrijf zoover gekomen was, dat 
Baeto, om veilig te wezen tegen verdere aanslagen zijner stief- 
1) Over Colevelt's Hartoginne van Savoyen schreef P. H. van Moerkerken in 
Noord en Zuid, XVI (1893), bl. 426-447. 
2) Over Baeto, en ook over Geeraert van Velsen, schreef J. Koopmans in Taal 
en Letteren V bl. 285-310. Van de Baeto verscheen te Brussel in 1824 ook eene 
Fransche vertaling gemaakt door Jean Cohen. 
3) De verdichte geschiedenis van Baeto is geene vinding van Hooft, die 
haar reeds kan gevonden hebben bij Geldenhauer Noviomagus' Historia Batavica 
(1530) of, daaraan ontleend, in de Batavia (1588) van Hadrianus Junius. 
Vermoedelijk raadpleegde hij ook het werk van P. C. Bockenbergius Prisci Bataviae 
et Frisiae reges (1589). Daar deze half geleerde stamvaderssage bekendheid 
met Tacitus' Germania 29 en Historiae IV 12 veronderstelt, kan zij geene oude 
vinding zijn, omdat de werken van Tacitus eerst in het midden der vijftiende 
eeuw zijn teruggevonden en eerst in 1470 begonnen gedrukt te worden.
139 
moeder, moest beslissen of hij tegen „sijn Vaeder en sijn Heer" 
het zwaard zou opnemen of vrijwilllig in ballingschap gaan met 
zijne getrouwen, koos hij het laatste, want en dit is zeker 
de hoofdgedachte van het stuk beter is onrecht lijden dan 
onrecht doen. 
Overigens zijn er in het spel ook vele treffende, aantrekkelijke, 
echt classieke gedeelten, HOOFT ten volle waardig. Diepzinnig 
zijn de wijsgeerige bespiegelingen, die wij bij het begin van het 
tweede bedrijf uit den mond der priesteres Segemond te hooren 
krijgen, en het vaarwel door de „zoete maagschap" aan de scheidenden 
toegeroepen kunnen wij, evenals den beroemden rei van 
ballingen: „Wien sit de wreedtheidt in 't gebeent soo diep nu, dat 
hij niet en weent en met versleghen hart betreurt de droefheidt, die 
ons valt te beurt ?" genieten als juweelen van poëzie. 
Streng heeft de dichter zich aan de wet der eenheid van tijd 
(nog niet geheel aan die van plaats) gehouden, daar het stuk „begint 
ontrent des middernachts ende eindight met het etmael." 
Aan de beschrijving van Penta's tooverij heeft HOOFT blijkbaar 
zijne grootste kunst besteed, als bewijs van den invloed, dien Seneca 
meer en meer op hem gekregen had, en wel bepaaldelijk Seneca's 
„Medea", waarvan hij zelfs later eene vertaling ondernam, 
die hij echter niet voltooide. Bij de groote bewondering, die, naar 
het schijnt, algemeen voor dit stuk van Seneca heeft geheerscht, 
mag het zeker bevreemding wekken, dat wij er eerst in 1665 in de 
Medea van den Gorkumschen dichter JACOB KEMP eene volledige 
vertaling van ontvingen. 
De minst classieke zijde van Seneca's treurspelen, de tooverijen, 
verschijningen van helsche geesten en droomverschijningen, 
die ook Shakespeare aan den Romeinschen dichter ontleend heeft, 
schijnt HOOFT in hem het meest te hebben aangetrokken, maar dat 
had hij te onzent met anderen gemeen. Ook zijn vriend SAMUEL 
COSTER maakte er ruim gebruik van in zijne Polyxena, zijn eerste 
treurspel naar ik vermoed, schoon er geene oudere uitgave van bestaat 
dan van 1619. Het heeft ten deele denzelfden inhoud als 
Seneca's „Troades" en schijnt ook iets aan Euripides' „Hekabe" 
ontleend te hebben. Wij vinden er eene verklaring in van ongewone 
hemelteekenen en, behalve de bedriegelijke nabootsing eener geestverschijning 
(van Achilles aan het Grieksche volk), twee werkelijke 
geestverschijningen (beide van den vermoorden Polydorus aan zijne
140 
moeder Hecuba). Toch komt Seneca's invloed op COSTER vooral 
uit in een ander opzicht, waarvan bij HOOFT (en gelukkig !) nog 
geene sprake behoefde te zijn, namelijk in zijne navolging van 
Seneca's jacht op al wat gruwelijk en bloederig is : iets waarin 
COSTER en zijne latere navolgers den Romeinschen dichter nog 
verre overtroffen hebben, zoodat het wel schijnt, alsof door onze 
eerste classieke treurspeldichters vooral in het huiveringwekkende 
het wezen van het tragische werd gezocht. In de Polyxena wordt 
Hector's zoontje Astyanax voor de oogen zijner moeder Andromache 
door Ulysses van een toren neergesmakt, wordt Hecuba's jongste 
zoon Polydorus door den Thracischen koning Polymnestor, aan 
wiens hoede hij was toevertrouwd, gedood en in zee geworpen, 
wordt Polyxena op het graf van Achilles gedood en in stukken gesneden 
en worden aan Polymnestor door Hecuba de oogen uit het 
hoofd gekrabd, zoodat hij het besterft, waarna Hecuba gesteenigd 
wordt : en dat alles voor de oogen der toeschouwers, die wel sterke 
zenuwen moeten gehad hebben, om zoo iets te kunnen aanzien. 
Trouwens hunne tijdgenooten in Italië en Frankrijk zagen niet 
minder gruwelen op hunne tooncelen, waartoe Giambattista Giraldi 
Cinthio, de schrijver van den bloederigen novellenbundel 
„Hecatommiti", in 1541 met zijne tragedie „Orbecche" en in 1543 
met zijne „Altile" het voorbeeld had gegeven. Ook mag - niet vergeten 
worden, dat men destijds, om zich in het leven niet geheel 
misplaatst te gevoelen, wel wat hardvochtiger moest wezen, dan 
wij nu zijn. Zelfs in ons land waren onder de toeschouwers van 
COSTER'S Polyxena de ouderen zelf getuigen geweest en hadden 
de jongeren door ooggetuigen hooren vertellen van even groote 
gruwelen, in de werkelijkheid geschied tijdens Alva's bloedige 
landvoogdij . Men kon daarom met minder ontroering het vertoonen 
van ontzettende misdaden aanzien, als men maar de voldoening 
had, ze op nog ontzettender wijze gestraft of gewroken te zien. Dat 
vond men zelfs stichtelijk en leerrijk als afschrikwekkend voorbeeld. 
Niet minder afgrijselijk dan de Polyxena, maar in zijne afgrijselijkheid 
met talent samengesteld, is het hoofdtooneel van COSTER'S 
tweede treurspel Ithys (van 1615), eene bewerking (onder den invloed 
van Seneca's „Thyestes") van de afschuwelijke episode uit 
Ovidius' Metamorphosen, die ons verhaalt, hoe de Thracische 
koning Tereus, na Philomela verkracht te hebben haar de tong 
uitsneed om haar te beletten de misdaad te verraden, maar hoe
141 
zij op een borduurwerk het gebeurde afbeeldde en zoo hare zuster 
Progne, Tereus' echtgenoote, op de hoogte der zaak bracht, waarop 
deze aan den vader haar en zijn eigen kind Ithys, als wildbraad toebereid, 
voorzette, met dit gevolg, dat de koning, na zich aan het 
vleesch van zijn zoontje vergast te hebben en dat uit Progne's 
mond tot zijne ontzetting te hebben gehoord, eerst haar en vervolgens 
ook zichzelf van het leven berooft. 
In dit stuk echter hebben wij niet eene geheele reeks van bloedige 
daden, zooals in de „Polyxena", en bovendien speelt dit 
treurspel te midden van de idyllische omgeving eener pastorale 
met verschillende niet onverdienstelijk bewerkte herderstooneeltjes, 
waarbij de liefde natuurlijk schering en inslag is en waarbij HooFT's 
„Granida" blijkbaar aan COSTER voor den geest stond. Alles in het 
stuk is vol leven en beweging, vol zang en spel en dans, zoodat er 
van het eerste gedeelte eene zekere bekoring moet zijn uitgegaan; 
maar daardoor maakt dan ook het gruwelijk slot te grooter indruk 
en komt de tegenstelling van het lieflijke, sterk geïdealiseerde dorpsleven 
met het onder statige vormen zoo barbaarsche leven in de 
hofkringen te duidelijker en treffender uit. Daar het stuk voor 
een groot deel eene pastorale is, verschilt het in zijn bouw tamelijk 
veel van den classieken treurspelvorm; maar toch legde COSTER 
van zijn classicisme getuigenis af door ten sterkste af te keuren, 
dat de uitgever van den eersten druk buiten zijn weten eene „boertighe 
clucht van twee personagiën, te weten een Quacksalver met 
zijn knecht", die niet van hem was, had ingevoegd in het tooneel 
van den gruwelijken maaltijd. Dat het tragische niet met het comische 
mocht vermengd worden, was eene der leerstellingen van de 
classieke richting, en hier was zeker zulk eene vermenging al zeer 
ongepast. 
Van COSTER's derde treurspel, Iphigenia (van 1617), is op te 
merken, dat de bouw er van, meer dan van CosTER's andere stukken, 
aan de eischen van het classieke treurspel voldoet, en dat 
hier de kracht meer in de redeneering gezocht is, dan in effectbejagende 
gruwelen, daar zelfs het offer van Iphigenia alleen een 
schijnoffer is. Vooral als hekelend treurspel had het stuk groote 
beteekenis, doch daarop komen wij later terug. 
Door CosTER's Ithys te zien vertoonen was de uit Engeland 
overgekomen WILLEM DE BAUDOUS na slechts korten tijd in ons 
land te hebben doorgebracht van rijmlust bevangen geraakt, en
142 
toen hij na een paar jaar van vruchtelooze dichtoefeningen „onder 
andere Historiën (soowel Fransch als Duytsch) de tref f Blij cke 
historiën (ofte treurspelen) van den vermaerden Poët (ofte Rijmschryver) 
Robert Garnier" had gevonden, koos hij van deze de 
tragedie „Antigone" (van 1581) ter vertaling uit. Als „tragedie, 
ofte treurspel van Edipes en Antigone" gaf hij die vertaling in 
1618 in 't licht, maar hij was bij het overbrengen tamelijk vrij te 
werk gegaan en had „het soo hier ende daer wat verandert om op de 
Nederduydtsche manier best te voeghen". Zoo had hij de koren 
weggelaten en er een gevecht van ,,Polenies" en „Eteocle" ingevoegd, 
waaronder werd „getrommelt ende gheblaesen op trompetten", 
zoodat er eene geheele vertooning van gemaakt was. In 
het derde bedrijf bracht hij ook „een vertooninge, hoe de Coninck 
Creon gekroont wort", en eene andere van de in het gevecht verslagenen, 
waaronder Jolenies", wiens lijk Antigone komt opzoeken 
om het te begraven. In den trant van BREDERO, dien hij in de voorrede 
als een „sinrijck Rijmer" prees, liet hij ook eenige comische 
personages optreden. Door dat alles ontnam hij aan het stuk grootendeels 
het classiek karakter, dat de stukken van Garnier kenmerkt. 
Toch meende ik het niet met stilzwijgen voorbij te mogen gaan, 
omdat het in Noord-Nederland het eenige treurspel was, dat met 
eenig voorbehoud de vertaling kan heeten van een stuk van Garnier. 
Wanneer deze eenigen invloed op onze tooneeldichters geoefend 
had, zou ons dat zeker niet hebben behoeven te bevreemden, al 
zou daardoor de invloed van Seneca, die ook Garnier's voorbeeld 
was, slechts versterkt zijn geworden; maar ofschoon men gerust 
mag aannemen, dat zijne treurspelen hier niet geheel onbekend geweest 
zijn en wij dat zelfs reeds bij het bespreken van HooFT's 
Geeraert van Velsen hebben opgemerkt, is men er nog niet in geslaagd, 
overtuigende bewijzen van navolging zijner treurspelen aan te 
voeren, zelfs niet van zijne „Juifves", waarmee VONDEL's Hierusalem 
verwoest slechts schijnbaar eenige overeenkomst vertoont 1) . 
1 ) Over de Fransche tragedie, waarmee onze dichters toen natuurlijk bekend 
waren, zie men Emile Faguet La tragédie f rancaise au XVI siècle (1550- 
1608), Paris 1883 en over Garnier: W. Foerster, die diens treurspelen herdrukte 
in „Sammlung französischer Neuárucke, 1882-83 IV dln. Hoe weinig er desniettegenstaande, 
behalve door Hooft en misschien ook door Vondel, aan 
Garnier en de Fransche tragedie van dien tijd in het algemeen is ontleend, 
zoodat alleen door zekeren B. D. van Antwerpen in 1612 naar Jean Auvry 
en door Guill. van Nieuwelandt en Baudous naar Garnier is vertaald, betoogde 
J. A. Worp in Noord en Zuid XVIII (1895) bl. 193-215.
143 
Zoo groot als in de achttiende eeuw de invloed van het Fransche 
tooneel op het Nederlandsche is geweest, was die invloed in het 
begin der zeventiende eeuw zeker niet. Seneca was toen, naast het 
schooldrama, voor onze tooneeldichters het voorbeeld, en voor de 
meeste was Seneca het zelfs alleen middellijk door HOOFT, die 
voor alle jongere dichters de schier onovertrefbare voorganger 
werd. Geheel naar waarheid had de uitgever van zijn eerste treurspel 
in 1614 hem reeds „'t Hooft van de poëten t'onsen tijden" genoemd, 
terwijl in hetzelfde jaar de uitgever van de Ariadne had gezegd: 
„Gheen wonder is het, dat ick hem het Hooft ofte d'Ere noeme 
van de dichteren onses Vaderlands, ja van onser Ewe, die van 
de voorgaende de eerste, ende van de volghende de beste is, welcken 
oyt bestonden de verscheyden colueren, soete betreckselen 
(bekoorlijkheden), eygentliicke bewoordinghe der ouwling naemhaftighe 
dichteren in ons Moeders tale uyt te drucken". 
Reeds in 1616 nam de dichter, die voor het landjuweel te Vlaardingen 
het spel van de kamer „de Sonnebloem" te Ketel vervaardigde, 
verschillende versregels letterlijk uit HooFT's Geeraert van 
Velsen over. De Vlaardingsche dichter JOB VAN .DE WAEL volgde 
in 1619 met zijn Spel van David en Goliath op HoOFT's voorbeeld 
de classieke tooneelwetten door het spel te doen beginnen „'s morgens 
met het kriecken van den daghe" en te doen eindigen „des 
andren daeghs daeraen", zooals hij uitdrukkelijk te kennen geeft; 
en achter de inhoudsopgave van ABRAHAM KEMP's „Droeff-eyndichspel 
van den Moordt van Sultan Osman", dat in 1623 eene opzienbarende 
gebeurtenis van het vorige jaar volgens een toevoegsel tot de 
vertaling der „Tragische Historiën" van Bandello te Gorinchem 
ten tooneele voerde, werd aangeteekend : „Eene saecke is oock 
aenmerckens weerdich, dat al tghene in dit spel (betreffende de 
gheschiedenisse) verhandelt wort (behalven d'uytlegginghe van 
Osmans droom ende weynich anders), ghebeurt is binnen XXIIII 
uren : 't welck by de Oude Poeten voor uytmuntich gheacht ende 
by den wijdtberoemden Hollantschen Dichter Pieter Cornelisz. 
Hooft in zijn Gerardt van Velsen achtervolcht is". 
In de opdracht van het „Haarlemse Belegeringhs Treur-Bly- 
Eynde-spel" van 1619, door het lid van de Haarlemsche „Wyngaertrancken" 
GOVERT VAN DER EEMD wees de dichter op HOOFT 
als zijn voorbeeld en toonde hij ook op verschillende wijzen zijne navolging 
o. a. door op- het eind den Tijd te laten optreden om Haar-
144 
lems toekomst të voorspellen op dezelfde wijze als de Vecht een 
tafereel van Amsterdams toekomst had opgehangen. Een ander 
-treurspel van VAN DER EEMD, de Sophonisba van 1620, geheel in 
,classieken vorm door de verdeeling in vijf bedrijven, alle met een 
.eizang besloten, levert nog sterker bewijzen van HooFT's invloed. 
Iet „Wee, Masinisssa, wee! wee, booswicht!" door Sophonisba's 
,geest uitgegalmd, doet ons zien, hoe stereotyp toen reeds de door 
}IoOFT ingevoerde geestverschijningen geworden waren. In JAN VAN 
ARP's Helvaert van Juno (lees : Ino) van 1631 komt de geest van 
.Phrixus op met een „Wee, Graef Brusarta, wee ! wraeck, moorder !" 
,en in GEERAARD T BRANDT'S Veinzende Torquatus van 1645 wordt 
de dwingeland Noron alweder door de geesten met een „Wee, 
Noron, Noron wraeck!" vervolgd, zoodat ten slotte al dat weegeroep 
der geesten wel op de lachspieren der toeschouwers moet gewerkt 
hebben, als zij ten minste trouwe schouwburgbezoekers 
waren. Zelf nog in 1656 beriep zich JAN BARA in de voorrede van 
zijn treurspel Galteno en Alimene op HOOFT tegen hen, die toen beweerden, 
„dat het niet geoorloft en zoude zijn, geesten op een Toonneel 
te doen komen." Zoo was HOOFT dan voor de tooneeldichters 
van het geheele land het hoogste gezag geworden, om dat nog lang 
te blijven. 
Treurspelen in classieken trant, naar het model van Seneca 
en vooral van Hooft en Coster, zagen dan ook meer en meer het 
licht. In 1621 droeg M. SNOUCKAERT VAN SCHOUWENBURG met 
zijne beide treurspelen Procrzs en Aiax de goedkeuring van Daniël 
Heinsius weg, die een lofdicht op hem maakte, evenals op zijn eigen 
neef JACOB VAN ZEVECOTE ') (geb. 1595 j 1642), toen deze in 1626 
een treurspel Belegh van Leyden had gedicht, in 1630 door een 
Ontset van Leyden gevolgd. In beide stukken bestaat het eerste 
bedrijf uit niets anders dan eene lange alleenspraak (van „Den 
Vrydom" en „De Vryheit"), met een reizang besloten; en de andere 
bedrijven, die eigenlijk „geschiedenissen" heeten, zijn noch het een 
noch het ander, want er geschiedt niets en er wordt niets bedreven: 
alleen gedeclameerd, telkens met een reizang tot slot, terwijl eene 
') Van Zevecote's Ned. dichtwerk is onder den titel Gedichten van Jacob van 
Zevecote voor de eerste maal verzameld uitg. door Ph. Blommaert, Gent 1840. 
Als onbekend gedicht van hem werd „Lof van Harderwijck" aangewezen en 
afgedrukt door. P. K. Keyser, Tijdschrift XXXV bl. 222-233. Zijn leven beschreef 
Ph. Blommaert, De Ned. Schryvers van Gent, Gent 1861, bl. 231-238. 
Zijn testament vindt men Vaderl. Museum IV bl. 243-245.
145 
preek van „De goddelicke Rechtveerdigheyt" het geheel besluit. 
Behalve aan deze allegorische wezens en aan den „Honger" worden 
overigens de verzen aan werkelijke belegeraars of verdedigers der 
stad in den mond gelegd. VAN ZEVECOTE had reeds vroeger, toen hij 
nog Augustijner monnik en professor der rhetorica te Gent en 
Brussel was, drie Latijnsche treurspelen 1), Rosimunda, Maria Stuarta 
(later omgewerkt tot Maria Graeca) en Esther gedicht ; maar 
nadat hij in 1623 naar Leiden was gegaan en daar (vermoedelijk ten 
gevolge van een liefdesstrijd, waarin hij bezweken was) de monnikskap 
had afgeworpen en vervolgens in 1626 hoogleeraar te Harderwijk 
geworden was, trad hij meer als Nederlandsch dichter op, o. a. 
met een strophisch gedicht, Lof van Harderwijck, met het stichtelij.
ke leerdicht Verachtinge des Doots, in 1625 uit het Latijn van 
zijn neef HEINSrus vertaald, en in 1638 met Emblemata ofte Sinnebeelden. 
Een ander dichter van treurspelen in classieken vorm (maar 
slechts in twee en drie bedrijven) hebben wij in G. SEVERINS VAN 
CVILLA, die in 1632, duidelijk onder Hooft's invloed, in zijne treurspelen 
van Jason ende Medea en Ceyx ende Halcyone, verhalen uit 
Ovidius' Metamorphosen dramatiseerde. In 1634 verscheen van 
den Leidschen hoogleeraar JOAN BODECHER BENNINGH een treurspel 
Dido, waarin een deel van Virgilius' Aeneis was bewerkt in den 
gezwollen kouden redeneer- en declameertoon van Seneca en in 
zijn bouw geheel met diens tragedies overeenstemmend, maar zonder 
gruwelen, geestverschijningen of tooverkunsten. 
Ook een bekend vriend van Hooft en Vondel, DANIËL MOSTART, 
gaf een paar classieke treurspelen in 't licht, namelijk Den Moord 
der Onnoozelen, eene zeer zwakke navolging van HEINSrus' „Herodes 
Inf anticida" 2), en in 1640 het treurspel Mariamne. Daarmede 
1) Van hem als Latijnsch dichter zag het licht „P. F. Jacobi Sevecotii Poemata. 
Tertia editio adeo aucta ut nova videri possit" Antverpiae apud Gerardum 
Wolsschatium, 1623. Daarin vindt men de treurspelen „Maria Graeca" 
en „Rosimunda" en verder „Elegiarum libri tres, Silvae et Esther tragicomoedia" 
Over zijn Esther zie men Rudolf Schwartz, Esther im deutschen und neulateinischen 
Drama des Re f ormations Zeitalters, Oldenburg-Leipzig 1894 p. 238 
-244. Over de Maria Graeca als omwerking van zijn nu nog alleen in handschrift 
bewaard treurspel Maria Stuartia zie J. T. Bodel Nijenhuis, Belg. Museum III 
bl. 363-369. Zijne Rosimunda is tot 's dichters groote tevredenheid in het Ned. 
vertaald door Guilliam Caudron en nagevolgd in een Zweedsch treurspel van 
Urban Hui rne. 
2) Over Den Moord der Onnoozelen van Daniël Mostart zie P. H. van Moerkerken, 
Tijdschrift XIII bl. 136-143. Het anagram van Danielus Mostaart 
was „Nostra damus laeti". 
Tin WINKEL III. 10
146 
echter is de reeks van classieke treurspelen der zeventiende eeuw 
niet afgesloten, doch meer titels van, alle toch zeer middelmatige, 
stukken op te geven is evenmin noodig, als het wenschelijk is de 
geschiedenis al te ver vooruit te loopen, daar wij toch weder tot 
het begin der -zeventiende eeuw moeten terugkeeren. 
X. 
HET HERDERSSPEL: HOOFT EN RODENBURG. 
Het classieke treurspel was niet het eenige wat HOOFT bij ons 
ten tooneele bracht. Uit Italië voerde hij ook de pastorale of het 
herdersspel bij ons in, toen hij in 1605 zijne Granida voltooide : weder 
eene schepping van de Renaissance, die ook daarvoor natuurlijk 
haar voorbeeld in de Oudheid vond, maar slechts in kiem, waaruit 
eerst tegen het eind der middeleeuwen in Italië deze liefelijke kunstvorm 
zou opbloeien 1). 
Het herdersspel is eene idylle, een tafereeltje, waarvan de naam 
aan Theocritus herinnert, die in den Alexandrijnschen tijd voor 
het eerst zulke kleine tooneeltjes uit het volksleven in welluidende 
poëzie afbeeldde ; maar tot bucolische gedichten, tot eigenlijke herderszangen 
werden zij eerst gemaakt te Rome door de eclogae van 
Virgilius, die daarin den beurtzang van herders gebruikte, om het 
eenvoudige, onbedorven landleven te verheerlijken tegenover de 
verdorvenheid en gekunsteldheid van de groote wereld te Rome, en 
die in den veldzang zijner herders de wenschen en verzuchtingen 
ontboezemde, opgerezen uit zijn eigen gemoed, maar te beschroomd 
om zich onomwonden te uiten. Een lied van zielzucht naar de 
vervlogen gouden eeuw of naar een gedroomd paradijs met de 
liefde als grondtoon klonk daarmee den tijdgenoot tegen, die oververzadigd 
was van de genietingen der werkelijkheid en beu was van 
de boosheid en de beuzelarijen in de wereld om hem heen. 
De Italianen hebben al in de veertiende en vijftiende eeuw deze 
herderszangen in het Latijn of het Italiaansch nagemaakt en door 
er verscheidene in een prozaverhaal tot één geheel te verbinden 
er den herdersroman uit doen groeien, die dan, zooals Jacopo San- 
1) Voor het herdersspel in het algemeen zie men Gustav Weinberg, Das 
f ranz. Schá f erspiel in der eisten Hol f te des siebzehnten Jahrhs., Frankfurt 1884 
en Eugène Rigal, Alexandre Hardy et le théátre f rancais à la fin du X VI et au 
commencement du X VII siècle, Paris 1889.
147 
nazaro's „Libro Arcadico" (1504), meestal geplaatst werd in die 
Peloponnesische bergstreek, die men zich als van de bedorven 
wereld afgescheiden, als een aardsch paradijs denken kon. Op den 
lateren herdersroman oefende ook eene enkele laat-Grieksche idylle, 
zooals de „Daphnis en Chloë", die in de herderswereld speelt, invloed, 
evenals Achilles Tatius' roman van „Clitophon en Leucippe". 
Gedurende de vijftiende eeuw echter ontstond uit de ecloga en den 
Griekschen roman onder den invloed der muziek een lyrisch drama, 
de pastorale of het herdersspel. De dramatische handeling was 
daarin aanvankelijk geene hoofdzaak, zooals in Adam de la Hale's 
zangspel „Robin et Marion". Daarvan vermoedelijk onafhankelijk, 
ontstonden de eerste Italiaansche pastorale opera's, te beginnen 
met de „Orfeo" van Poliziano en voortgezet tot de „Dafne" van 
Rinuccini, die nog eene nieuwigheid was toen HOOFT Italië bezocht. 
Bleef de muziek altijd een noodzakelijk bestanddeel van de 
pastorale, in andere herdersspelen trad toch de gesproken dialoog, 
hoe lyrisch ook steeds van toon, meer op den voorgrond, zooals 
in de meesterwerken van die soort, de „Aminta" (1573) van 
Torquato Tasso en de „Pastor fido" (1583) van Battista Guarini 
met hunne ingewikkelde intrige, die aan geheel Europa het voorbeeld 
gaven van dit idyllisch tooneelspel, vol van den rozengeur 
der alles bezielende liefde en het vog'lenkwinkeleeren der levende 
en levenwekkende natuur. 
Niets van hetgeen de realist werkelijkheid heet is in deze 
spelen te vinden : werkelijkheid is noch de geschiedenis, die er 
in wordt afgespeeld, noch de voortreffelijkheid der personen, 
die er in optreden, want de herders en herderinnen, die men er 
ziet, zijn zelfs geene herders en herderinnen : zij dragen alleen 
het herderskleed uit afkeer van het hofkostuum. Eigenlijk zijn 
zij nauwer verwant aan de boschnymfen en stroomnajaden 
en van de satyrs en faunen slechts door de meerdere reinheid 
van gevoel en hoogere geestbeschaving onderscheiden. Inderdaad 
zijn het ook deze veldgodinnen, die optreden in Giambattista 
Giraldi's „Egle" van 1545. Werkelijkheid is er alleen de heerlijk 
bloeiende natuur, die zich onder den vorm van herders en herderinnen 
ook in menschengestalte openbaart ; werkelijkheid is 
er de eeuwig jeugdige, alles doortintelende liefde en de welluidende 
melodie der harmonische gemoedstrillingen, ruischende in de daarmee 
samenstemmende tonen der poëzie. Dat die werkelijkheid
148 
een eenigszins sentimenteel karakter draagt, ook in den ongunstigen 
zin van het woord, valt wel niet te ontkennen, maar overdrijving 
is nu eenmaal het zwak der poëzie. Juist daarom echter 
behoort de taal van het herdersspel zoo dicht mogelijk te staan 
bij de taal eener andere gevoelskunst : de muziek, en zijn pastorale 
en opera zoo nauw verwant. De minste prozaïsche, aan het 
clagelijksch leven herinnerende, uitdrukking zou de betoovering 
doen breken, die van het herdersspel moet uitgaan. Het is dan 
ook maar aan weinigen gelukt een in alle opzichten bevredigend 
spel van deze soort te maken, en in onze letteren is het eerste, dat 
van HOOFT, het eenige gebleven, dat van het begin tot het einde 
in den toon blijft en het bewijs levert, hoe innig HOOFT deze uiting 
der Renaissance meegevoelde en welk een diepen indruk de Italiaansche 
litteratuur op hem gemaakt had. 
In Tasso's „Aminta" is de herder Tirsi eigenlijk de dichter 
zelf. Ook in den „Pastor fido" heeft Guarini als Carino zich zelf 
sprekend ingevoerd, en zoo deden ook andere dichters van herdersspelen. 
Misschien heeft ook HOOFT in zijne Granida 1) zichzelf 
en anderen in herdersgestalte ten tooneele gevoerd, maar wie dan 
in werkelijkheid de Granida van Hooft's pastorale geweest zal 
zijn, kunnen wij slechts gissen, op gevaar van vergissen. Dat 
hij zelf met Daifilo het herderspak heeft aangetrokken, lijdt wel 
geen twijfel, en ook het herderinnetje Dorilea is misschien wel 
een zijner al te preutsche vriendinnetjes geweest. 
Zij opent het stuk met het later zoo veel gezongen madrigal: 
„Het vinnich stralen van de Son ontschuyl ick in 't Bosschage; 
Indien dit Bosje klappen kon, wat melde 't al vryage!" Dat liedje 
1) Ofschoon Hooft's Granida een oorspronkelijk stuk is, heeft de dichter toch 
niet zelden van de hem bekende pastorale poëzie gebruik gemaakt. De verzen, 
die hij uit Guarini's Pastor f ido met talent heeft nagevolgd, zijn door P. Leendertz 
Wz. (en na hem door F. A. Stoett) in zijne uitgave der „Gedichten van 
P. C. Hooft" nauwkeurig aangewezen. Joh. Bolte, Tijdschrift X (1891) bl. 
286-289 wees verwantschap aan van het slot van het eerste en van het laatste 
bedrijf der Granida met pastorale scènes, Diphilo and Granida, toegeschreven 
aan den Eng. dichter Robert Cox en drukte die scènes daar af. Op nauwer verwantschap 
met een Eng. voorbeeld wees hij later, doch niet overtuigend, in 
zijne uitgaaf van Mucidorus (van 1598), ein Engl. Drama aus Shaksperes Zeit 
iibersetzt von Ludwig Tieck, Berlin 1893. De stof daarvan is geput uit Sidney's 
„Arcadia". Eindelijk gaf A. Kluyver in den „Neophilologus" 1916 naar aanleiding 
van Bolte's mededeelingen nog eene verklaring van den samenhang van 
Hooft's herdersspel met de Diphilo-scène, waarbij in elk geval een Engelsch 
voorbeeld wordt verondersteld, misschien een voorlooper van The Bash f ul 
Lover van Massinger. Voor het karakter van de Granida zie men de Inleiding 
op de Granida-uitgaaf door J. H. van den Bosch, Zwolle 1890.
149 
is de volkomen weerklank van het popelend meisjeshartje, dat het 
zoo gaarne eens zou willen wagen onder het loof van dat boschje, 
zoo gaarne haar vrijer voor trouw zou willen houden en rust aan 
lust opofferen ...... als ze maar durfde ; maar die vrijers zijn 
wuft, denkt zij : „niet langher als het weygheren duyrt, niet langher 
duyrt het minnen", en hoe haar „hartje haer ook treckt ", zij is 
bang, want haar vrijer kon wel als de anderen zijn : „sy siet hem 
niet van binnen", en als het eens in dat bosschage bleef! Daarom 
versteekt zij zich, als Daifilo nadert, maar in de hoop, dat hij 
haar vinden zal. Ook hij verschijnt onder het zingen van een 
later zeer geliefd liedje : „Windeken, daer . het Bosch af drilt, 
weest mijn Brack, doet op het Wilt, dat ick jaghe; spreyt de 
hagen en de telghen van elkaer : mogelijck schuylt mijn Nymphe 
daer !" En dat zij er schuilt, blijkt uit het „ritselen in de haghedooren". 
Zij heeft het niet kunnen nalaten, zich te verraden, en 
ondanks het maar half gemeende „laet staen, laet gaen !" raakt 
zij er niet met één kusje af. 
Nu volgt er een half schertsend, half ernstig duet. Waarom 
is Dorilea zoo schuw van de liefde ? vraagt Daifilo : de jeugd duurt 
immers niet eeuwig: men moet er intijds van genieten vóér de 
ouderdom komt; maar zij wijst op de bloeiende natuur: „hoe 
vrolijck lacht het al in dese Somer-tijen !" Toch weet men, dat 
de gure herfstbuien eenmaal al die vroolijkheid zullen doen vergaan: 
moet men daarom echter het verwelken van al die bloeiende 
schoonheid trachten te verhaasten ? En zoo doet men toch door 
het toegeven aan de min, die den bloei der jeugd vernielt. Schoonheid 
en jeugd echter, antwoordt Daifilo haar, houden op schoonheid 
en jeugd te zijn, wanneer zij niet als zoodanig genoten worden. 
Ook brengt wederzijdsche min niet anders dan wellust en blijdschap, 
en de geheele Natuur is juist zoo bloeiend omdat minnelust 
haar doordringt. Zie het vogeltje, dat van tak tot tak vliegt r 
Kon het spreken als een mensch, het zou uitroepen : „ick brand 
van min, ick brand van minnen !" En terwijl alles in het Heelal 
gloeit van minnevuur, „sal dan Dorileaes siel Mins krachten, 
groot van waerden, alleene wederstaen in Hemel en op Aerden?" 
Dat zijn ijdele praatjes, zegt Dorilea : zij gelooft niet aan de oprechtheid 
zijner liefde en is op hare hoede tegen „gheveynsde 
min en lichte wispeltuyricheyt", die „croonen met het soet en 
bonen met de suyricheyt."
150 
Nu wordt op eens dit voorspel, dat zeer sterk, meermalen zelfs 
woordelijk, aan het begin van den „Pastor fido" herinnert, afgebroken 
door de verschijning van Granida, waarmee het eigenlijk 
spel een aanvang neemt. Mocht men naar de beteekenis van dit 
voorspel vragen, dan zou eene verwijzing naar Shakespeare's 
„Romeo en Juliet" het antwoord kunnen zijn. Ook daar is Romeo, 
zooals Daifilo hier, in eene door de natuur gewekte en hem geheel 
beheerschende liefdesstemming, waarbij het eigenlijk onverschillig 
is, wie zij tot haar object kiest : het toeval heeft daar Romeo de 
wat oudere coquette Rosalinde, hier Daifilo de preutsche Dorilea 
tot het voorwerp van dien onbepaalden minnelust doen kiezen, 
maar wanneer Juliet verschijnt, dan is Rosalinde vergeten en 
opeens die onbepaalde neiging voorgoed gevestigd en in ernstige 
liefde overgegaan. Zoo ook hier bij Daifilo. Het voorspel heeft 
alleen moeten toonen, dat in Daifilo's gemoed alles was voorbereid, 
-om het plotseling ontstaan eener zoo heftige, alles opofferende 
liefde mogelijk te doen zijn, terwijl bovendien de toeschouwer 
door dat voorspel gewonnen is voor de bekoorlijkheden van het 
landleven, zoodat Granida's voorkeur daarvoor boven het leven 
aan haars vaders hof hem niet meer behoeft te bevreemden. 
Granida, die, op de jacht van haar gezelschap afgedwaald, 
,een dronk bronwater aan Daifilo vraagt, heeft in zijne eenvoudige 
vriendelijkheid eene tot dusver door haar nog nooit gevoelde 
bekoring ondervonden, evenals in het leven dier eenvoudige herders, 
die de natuur volgend zonder eenige moeite dezelfde lusten 
'vinden, welke aan het „lustsoeckend hof ontvlien." Terwijl zij 
kdat ook zegt, staat Daifilo als betooverd voor haar. Zij schijnt 
geene aardsche maagd, maar veeleer eene godin te zijn, en als 
zij afscheid genomen heeft met de verzekering, dat hij op haar altijd 
zal kunnen rekenen, indien hij soms toevallig aan het koninklijk 
hof van Perzië hare hulp mocht noodig hebben, is hij niet meer te 
,ouden : hij wil zijn, waar zij is, ademen waar zij ademt, en haar 
dienen in alles, waarin hij dat zal kunnen. Dorilea waarschuwt 
hem ; zij meent, dat het hof leven hem aantrekt en dat hij in plaats 
van „een jonck hoveling een oudt schoveling" zal worden, maar 
niet begrijpend wat hem drijft, kan zij hem ook niet weerhouden. 
Als zij hem spijtig ziet heengaan, zal zij wel hebben teruggedacht 
aan zijne woorden : „Die gheboden dienst versmaet, wenscht 
,er wel om als 't is te laet."
151 
Aan het hof aangekomen, treedt Daifilo in dienst van den_ 
Perzischen edelman Tisiphernes, die kans heeft Granida's hand 
te verwerven en hem dus kans geeft voortdurend in hare onmiddellijke 
nabijheid te zijn. Meer dan haar te mogen bewonderen 
en vereeren verlangt hij niet, want hij heeft haars „lichaems 
schoonheyt" meer lief, dan het lichaam harer schoonheid. Zielsgemeenschap 
met haar is zijn hoogste wensch. Of Tisiphernes 
haar tot echtgenoote zal erlangen, hangt van omstandigheden 
af. De koning, haar vader, toch heeft te kiezen tusschen den 
wijzen en edelmoedigen Perzischen edelman en den trotschen, 
opvliegenden koning der Parthen, Ostrobas, die beiden dingen 
naar hare hand, maar alleen als middel om troonopvolger te 
worden. Het is een politieke quaestie. Tisiphernes is een invloedrijk 
Perziaan, die zijn land niet onder de heerschappij van een 
vreemdeling wil zien. Ostrobas is de vreemde dwingeland, die 
dreigt met oorlog te zullen winnen wat hem niet in vrede geschonken 
wordt. Als beiden elkaar aan het hof ontmoeten, komt het 
tusschen hen tot een hevigen woordentwist, die er mee eindigt, 
dat de opbruisende Ostrobas zijn mededinger tot een tweegevecht 
uitdaagt. 
Granida gevoelt zich te midden van dat alles ongelukkig : het 
schijnt, dat zij in haar verheven rang slechts te gebieden heeft, 
maar zij is de ergste slavin : zij moet tot man nemen wien anderen 
uit weinigen voor haar zullen uitkiezen; en aan een eenvoudigen 
herder mag zij zelfs niet denken; en toch deed zich, toen zij Daifilo 
aan het hof terugzag, „de schier heel uytghedoofde kracht van het 
begraven vier" opnieuw gevoelen, dat haar doortinteld had bij 
hunne eerste ontmoeting in den liefdewekkenden Lentetijd; en 
hooger nog vlamt dat liefdevuur op, als zij van haar balkon af, 
maar voor Daifilo verborgen, zijne teedere liefdesontboezeming 
heeft afgeluisterd. Daifilo biedt nu zijn heer aan, in diens wapenrusting 
met Ostrobas te strijden. Hij heeft er zijn leven voor over, 
om Granida voor een huwelijk met dezen geweldenaar te bewaren, 
en mocht hij in dien strijd vallen, dan zou Tisiphernes immers 
opnieuw tegen hem kunnen optreden. Zoo waren er twee kansen 
voor één om te overwinnen; en op dien practischen grond neemt 
Tisiphernes het aanbod van Daifilo aan. De liefde geeft hem 
moed en kracht, hij steekt Ostrobas in het tweegevecht dood, 
en heeft alzoo voor zijn heer de hand van Granida gewonnen.
152 
Het eenige wat hem smart is, dat hij, die haar zal bezitten, haar 
niet ten volle kan waardeeren. 
Granida heeft intusschen een kloek besluit genomen. Verzekerd 
van Daifilo's onbaatzuchtige liefde, ontbiedt zij hem bij 
zich en zegt hem, dat zij het hof wil ontvlieden en voor den vorstelijken 
luister het eenvoudige, gelukkige herdersleven verkiest. 
Hij zal haar dan op eene afgesproken plaats vinden en hare voedster 
zal wel eene oorzaak van haar verdwijnen kunnen uitdenken. 
Overweldigd van geluk, hoort Daifilo haar aan en „wat u belief 
gheschie" is zijn eenig antwoord. 
In zonnegloed is Minerva met de negen Muzen verschenen en 
heeft Granida ten hemel gevoerd, om haar de bruid te maken 
van den God der Liefde zelf : dat heeft de voedster aan den koning 
verteld, en de koning gelooft het, want hij houdt te veel van 
zijne dochter om niet te willen of te kunnen gelooven, dat zij die 
godenzaligheid waardig is. Ook de toeschouwer gelooft het verhaal, 
want voor de Muzen is niets onmogelijk en de Liefde is eene 
machtige godheid. Alleen Tisiphernes is bedroefd, want „daer 
leydt syn throon in d'asch !" Dat hij zich niet verheugt in Granida's 
geluk, is een bewijs, dat hij haar nooit innig heeft liefgehad, zegt 
Daifilo ; en Tisiphernes, die Daifilo's stille liefde kent en hem 
bewondert, staat al zijne goederen en titels aan den herder af, 
terwijl hij zelf, het hofleven moede, besluit, zijn leven verder 
reizende door te brengen. Daifilo echter weigert, wat hem geboden 
wordt : hij neemt afscheid om weder het vroeger herdersleven 
te leiden. „Geen prinslijckheydt begeeren is prinslijck", zegt 
de koning, de edeldenkende vader van eene edeldenkende dochter. 
Toch wil het Geluk, d.i. hier en elders bij Hooft de classieke 
Fortuna, het grillige noodlot, dat Daifilo en Granida naar het 
hof terugkeeren. Op aansporen van Ostrobas' geest namelijk had 
Artabanus, de vriend van den Parthenkoning, zich opgemaakt 
om wraak op Daifilo te nemen, en, de vluchtelingen opzoekend, 
komt hij juist ter plaatse waar zij elkander voor 't eerst weder 
hadden ontmoet. Granida had Daifilo daar afgewacht met de 
heerlijke alleenspraak : „Vaert wel scepters, vaert wel, vaert 
wel verheven throonen, verheven soo, dat my van uwe steylheyt 
yst" : eene verrukkelijke ontboezeming van de teederste liefde, 
zooals niet alleen onze eigene litteratuur, maar zelfs de wereldlitteratuur 
er maar weinige heeft aan te wijzen. Maar nauwelijks
153 
was Dailifo zijn „lieve lust" in de armen gesneld, of Artabanus 
kwam met zijne gezellen het liefdesgeluk verstoren en de gelieven 
gevangen nemen. Daifilo weet zich wel weer los te rukken, maar 
zou hebben moeten bezwijken, indien niet Tisiphernes, die reeds 
op reis was gegaan, daar toevallig was aangekomen en hen had 
gered. 
Nu blijkt het ook, wat er van de schaking aan is, maar Tisiphernes 
is getroffen door eene zoo zeldzaam innige en edele liefde 
en beweegt zonder veel moeite den koning, in het huwelijk zijner 
dochter met Daifilo toe te stemmen. „Groote Goden, niet om raken 
is de grondt van uw besluyt : 't was uw lust dit huwlijck maken, 
comt en voert de bruyloft uyt !" zingen de herderinnen nu, en als 
weerklank daarop klink de rei der jofferen: »Liefd' en Min aen een 
vertuyt, beyde siel- en lichaems-menghers, heylighe oppervriendtschapsstrenghers, 
salicht Bruydegoom en Bruydt !" 
HoOFT's Granida werd eerst tien jaar nadat het stuk geschreven 
en voor 't eerst vertoond was uitgegeven, namelijk in 1615, en 
gaf toen aan THEODORE (of DIRCK) RODENBURG aanleiding om, 
in 1617, ook een lang te voren geschreven en vertoond, maar 
nog ongedrukt herdersspel, Trouwen Batavier, in het licht te 
zenden. 
RODENBURG 1), wiens moeder de zuster van SPIEGHEL was, 
behoorde ook van vaders kant tot eene invloedrijke Amsterdamsche 
familie, waarvan de meeste leden tusschen 1567 en 
1578 naar Noord-Duitschland hadden moeten uitwijken. In 
dien tijd was hijzelf geboren, volgens zijn eigen getuigenis in eene 
hanzestad, volgens zijn adelbrief te Antwerpen. In Italië studeerde 
hij eenige jaren, ofschoon hij eigenlijk voor den handel bestemd 
was. Reeds voor den aanvang van de zeventiende eeuw kwam 
hij, vermoedelijk uit Portugal, te Londen en werd daar in 1603 
agent of zaakgelastigde der stad Emden. Hij schreef er in 1601, 
naar hij zegt, zijn herdersspel, en nadat hij (misschien in dezen tijd) 
1) Over Rodenburg's leven en werken is gehandeld door J. H. W. Unger 
Theodore Rodenburg in het Brederoo-Album bij Oud-Holland II bl. 91-100, 
door D. C. Meijer Jr., in De Ned. Spectator 1885 bl. 101-104, door J. A. Worp, 
Dirk Rodenburg, Oud Holland XIII bl. 65-90, 143-173, 209-237, en door W. Zuidema, 
Theodore Rodenburg, Tijdschrift XXI bl. 253-296, XXII bl. 81-123 en 
XXIV bl. 261-300. Over zijn geslacht schreef W. J. C. van Hasselt, Dietsche 
Warande VI (1864) bl. 258-266. Zie verder J. Alblas, Bibliographie der Werken 
van Theodoor Rodenburgh, Utrecht 1894. 
Voor de bronnen zijner werken en voor zijn strijd met Coster en de Duytsche 
Academie zie men verder op Hoofdstuk XV en XVI.
154 
rook Perzië had bezocht, is in 1607 Amsterdam weder zijne woonplaats 
geworden en werd daar zijn spel in 1609 naar ik vermoed 
door „het Wit Lavendel" vertoond. Misschien kwam hij toen 
:in Amsterdam met HOOFT in aanraking : in elk geval maakte hij 
bij de stichting van de beurs een Fransch versje voor dezelfde 
prent, waarbij het Nederlandsch gedichtje van HOOFT en een 
.Latijnsch gedichtje van CORNELIS GIJSBERTSZ. PLEMP werd 
;gedrukt. Slechts drie jaar bleef hij in Amsterdam, want in 1610 
-vertrok hij als zaakgelastigde der vereenigde compagnieën van 
Guinea en tevens als officieus agent van Prins Maurits en 
de Staten-Generaal over Brussel, waar hij eenigen tijd bleef, 
:naar Madrid en vervolgens naar Lissabon. In 1614 zullen wij hem 
later weer in het land terugzien. 
RODENBURG'S Trouwen Batavier sluit zich veel dichter dan 
HOOFT'S Granida bij Guarini's „Pastor fido" aan: eigenlijk is 
-het er eene vrije vertaling van, maar met weglating van de rei- 
: zangen en enkele kleine episodes, die echter door veel langere 
:ingevoegde stukken vervangen zijn, zoodat het reeds bijzonder 
lange stuk nog uitgebreider geworden is. Door echter in alexan- 
!drijnen te vertalen heeft onze dichter er het lyrisch karakter 
aan ontnomen, dat het oorspronkelijke door de taalmuziek der 
afwisselende versmaten in zoo hooge mate bezit. Maar ook nog 
door eene andere wijziging aan te brengen heeft RODENBURG 
den poëtischen indruk zijner pastorale verstoord: door namelijk 
het tooneel der handeling 'Uit Arcadië te verplaatsen naar 's-Gravenhage 
en het Haagsche bosch, door het verdwijnen van den hoofdpersoon 
Cypriaen (= Mirtillo) in zijne prille jeugd in verband te 
brengen met het ontzet van Leiden en melding te maken van Bene 
rederijkersvertooning ter viering van den verjaardag van dat 
ontzet, waardoor hij de geheele handeling naar zijn eigen tijd 
_heeft overgebracht. Zoo heeft hij eene zekere werkelijkheid trachten 
te geven aan eene handeling, die alleen in Utopia kan voorvallen 
of in een lang verleden, onbekenden tijd. Zoo dwingt hij ons in zijne 
herders verkleede Hagenaars te zien, van wie het ons dan weer 
:zonderling voorkomt, dat zij in het Haagsche bosch menschenoffers 
brengen aan Diana. Vermoedelijk heeft hij daarmede trachten 
te bewerken, dat ingewijden (bv. Anna Rodenburg, aan wie hij 
het stuk opdroeg) er eene allegorie in zouden zien van gemoeds- 
,bewegingen, die den dichter zelf hadden bezield, en misschien ook
155 
gedeeltelijk van zijne eigene lotgevallen; maar dan heeft hij er zeker 
niet op gerekend, dat het nageslacht, als niet tot de ingewijden 
behoorende, er wel aanstoot aan nemen moest. Bij de uitgaaf heeft 
hij zijn stuk „een naboots" van Guarini's herdersspel genoemd, 
in het midden latende, of hij eene vertaling gaf of een soortgelijk 
stuk ; maar gaarne zal hij het laatste hebben willen doen gelooven, 
daar hij de namen van alle personen heeft veranderd. Zoo is bv. 
Montano tot Heereman verdoopt, Carino tot Vrederijck en 
Satiro tot Warnaer. 
Ik noem alleen deze namen, omdat VONDEL ze later van Ro- 
DENBVRG overgenomen heeft, toen hij zijn eenig landspel, Leeuwendalers, 
schreef om daarmee den vrede van Munster te vieren. 
Dat de Trouwen Batavier juist vertoond was in het jaar, waarin 
het sluiten van het Twaalfjarig Bestand werd gevierd, kan zijne 
aandacht op RODENBURG's spel gevestigd hebben, toen hij voor eene 
dergelijke gelegenheid een feestspel moest maken, en dat nog des 
te eer, omdat hij voor zijn landspel allerlei motieven zoowel aan 
den „Pastor fido" als aan den „Aminta" ontleende 1) ; maar hij 
ging veel zelfstandiger te werk dan RODENBURG en bleef, ook onder 
den invloed van Tasso en Guarini, oorspronkelijk. Wat hij uit het 
Italiaansch vrij vertaalde of navolgde, heeft het poëtisch waas geenszins 
verloren, en voorzoover Hageroos en Adelaert (de pastorale 
personen van het landspel) optreden, is VONDEL's stuk een wezenlijk 
herdersspel; maar VONDEL was veel te veel realist om zich 
daarbij te kunnen houden : de dorpelingen van lager rang, Govert 
en Warnar, die hij er heeft ingevoerd, zijn niet meer figuren uit de 
idylle, maar werkelijke boeren, die (o. a. in hun twist over den gedooden 
haan) voortreffelijke blijspeltypen mogen genoemd worden, 
evenals het oude moedertje Kommerijn en Blinde Wouter, de omroeper; 
en zoo is VONDEL's landspel, het werk van een zestigjarige, 
ook ondanks de heerlijke lyriek der reizangen, zooals „Wat sleipt 
een staertstar al ellenden en jammer na !" „Brengt vrolijck pijnloof, 
groene meien !" en vooral het jubelend slotkoor : „'t Is bruiloft in de 
weide : 't is bruiloft op het lant !" toch geen herdersspel uit één stuk, 
1 ) Wat Vondel aan Tasso's Aminta ontleende, is aangewezen door Jan ten 
Brink in De Gids, 1864 IV bl. 117-133, door J. A. Alberdingk Thijm in De Gids 
1879 I bl. 334-344 en door W. L. van Helten, Tijdschrift lI (1881) bi. 61-71. 
Met inleiding en aant. zijn de Leeuwendalers afzonderlijk uitg. door Eelco Verwijs, 
Leeuw. 1864, 3 dr. bezorgd door J. Verdam 1885. Ook F. Buitenrust 
Hettema gaf er een herdruk van, Zwolle 1899.
156 
waarin de poëtisch-idyllische toon zoo goed is volgehouden, als in 
HOOFT's Granida, het werk van een jonkman van 24 jaar. 
Na zijn Trouwen Batavier heeft RODENBURG nog een tweede soort 
van herdersspel gemaakt, het Batavierse Vryagiespel, in 1616 anoniem 
uitgegeven. Duidelijk vertoont het den invloed van Antoine de 
Montchrestien's „Bergerie" (van 1601), een herdersspel in proza met 
liedjes en reizangen, waarmee de Italiaansche pastorale naar Frankrijk 
werd overgeplant, maar zonder de poëtische bekoring, die van 
Tasso en Guarini uitgaat, en die evenmin te vinden is in de latere, 
blijkbaar ook bij RODENBURG bekende, Fransche herdersspelen 
van Chrestien des Croix, Albin Gautier en anderen. RODENBURG'S 
Batavierse Vryagiespiel, dat de toevoeging „Batavierse" ontleend 
zal hebben aan de Haagsche kamer „De Batavier", die het stuk het 
eerst vertoonde, is echter geenszins een zuiver type der pastorale: 
er treden geene echte herders in op, maar heeren en dames, die zich 
zooals in de Oud-Grieksche romans met een visschers- of boerenpak 
vermommen en, zooals Hermilio in zijne wanhopige verliefdheid, 
zich laten bespotten door een vermakelijken bediende 
als Tyter. In nog een ander stuk, het Mays Treur-bly-eynde Spel 
van 1634 heeft RODENBURG een paar tamelijk uitvoerige lyrische 
episoden met dansen en beurtzangen (zelfs nabootsing van vogelgefluit, 
van het „koeckoecken en kievieten" van koekoek en kievit) 
ingelascht, die misschien nog het meest van al wat RODENBURG 
schreef in den toon der pastorale vallen, al is ook daar de afstand 
tusschen idyllische herders en boersche dorpelingen niet altijd behoorlijk 
bewaard. 
Vermoedelijk door HooFT's Granida opgewekt, heeft ook BREDERo 
een herdersspel begonnen, de Angeniet, maar zijn vroege dood 
heeft hem belet dat stuk te voltooien 1). In 1623 is het afgemaakt 
door zijn vriend JAN JANSZ. STARTER, die op het eind niet onduidelijk 
te kennen geeft, dat Kloridon, de held van het stuk, eigenlijk 
BREDERO zelf is, en dat daarin eene zijner vele ongelukkige liefdesgeschiedenissen 
gedramatiseerd is, zoodat zijn vriend, die het stuk 
voltooide, zich er tevens op kon beroemen daarmee den dichter gewroken 
en de trouwelooze Angeniet „voor al de werelt ten toon 
gesteld" te hebben. 
In later tijd zullen wij nog andere herdersspelen (bv. die van 
1 ) Over eene mogelijke bron van Bredero's Angeniet schreef G. Kalff, Tijdschrift 
XXXIV bl. 233-236.
157 
KRUL) aantreffen, maar groot is hun aantal in onze litteratuur niet, 
als men ten minste de stukken, waarin de idylle slechts gedeeltelijk 
of in gewijzigden vorm en met tragedie of comedie vermengd voorkomt, 
niet als herdersspelen meetelt. Bij den grooten opgang, dien 
ook hier de herdersromans maakten, en bij de voorkeur van onze 
schilders voor idyllische tafereelen, is dat zeker niet uit gebrek aan 
belangstelling te verklaren, maar veeleer uit het onvermogen van 
onze, meestal zeer realistische, dichters om in dit uiterst moeielijke 
genre iets te scheppen wat ook hunzelf kon voldoen. 
Onvervalscht heeft men van de beroemde Italiaansche herdersspelen 
niet spoedig kunnen genieten. Wèl gaf in 1618 GOVERT 
VAN DER EEMD met Den getrouwen herder uit Arcadien eene vertaling 
van den „Pastor fido", maar uit de tweede hand, namelijk 
uit het Fransch. In 1623 vertaalde HUYGENS er een fragment van; 
in 1646 verscheen er wel eene volledige vertaling van, maar in 
proza, en eerst in 1650 zag de eerste en geenszins voortreffelijke, 
schoon door VONDEL in een lofdicht geprezen, vertaling het licht, 
door den schilder HENDRICK BLOEMAERT (geb. omstreeks 1601 
t 30 Dec. 1672) als werk van zijn ouderdom, zooals hij zegt, in alexandrijnen 
vervat, behalve de reien, die hij in lyrische strophen overbracht. 
In 1658 gaf SIMON INGELS ') (geb. 1618) met De getrouwe 
herderin de vertaling in rijmlooze verzen van een pendant er van, 
namelijk van de Jida ninfa" van Francesco Contarini, en voegde 
daarachter een bundeltje kleine Gedichten van S. I., waaruit blijkt, 
dat hij met verscheidene onzer meest bekende dichters bevriend was, 
o. a. met HOOFT en TESSELSCHADE, wier dochter Maria hem naar 
het schijnt liefde heeft ingeboezemd. Kort na zijne uitgaaf van De 
getrouwe herderin, nl. 19 April 1660, vertrok hij als consul naar Barcelona. 
De eerste vertaling van Tasso's „Aminta" zag eerst in 1660 
het licht. 
XI. 
DE TRAGI-COMEDIE : BREDERO EN STARTER. 
Eenigermate aan de pastorale verwant is de tragi-comedie, 
althans Guarini noemde zijn „Pastor fido" met dien naam, en is 
1 ) Zie over hem J. F. M. Sterek, Oorkonden over Vondel en zijn kring, Bussum 
1918, bl. 177 en 186.
158 
genoodzaakt geworden deze dichtsoort te verdedigen tegen 'den 
hevigen aanval, daarop in 1587 gedaan door den Paduaanschen 
hoogleeraar Giason di Nores, die eene rhetorica en poëtica schreef 
volgens de beginselen der classieke richting en de tragedie streng 
van de comedie wilde afscheiden. RODENBURG's Trouwen Batavier 
werd, als vertaling van Guarini's stuk, even als dit door KAREL 
QUINA in 1609 eene „tragi-comedie" genoemd. 
Voor zoover mij bekend is, was de naam „tragi-comedie" (in 
aansluiting aan de schertsende uitdrukking „tragico-comoedia" 
van Plautus) het eerst gebruikt door den Italiaan Carlo Verardi 
voor zijn Latijnsch drama . Jernandus servatus" (in 1493 gedrukt). 
Het is een mengsel van Seneca's rhetoriek en beeldspraak, waarbij 
mythologische namen en zelfs het optreden van de Furiën niet ontbreken, 
met de Christelijk vrome opvatting van eene gebeurtenis 
uit 's dichters eigen tijd, die het onderwerp van dit spel uitmaakt, 
namelijk de moordaanslag op Ferdinand van Arragon en diens 
wonderdadige genezing door de hulp van St. Jacob. Hadde het stuk 
niet kunnen eindigen met de heuglijke gebeurtenis van 's vorsten 
genezing, dan zou Verardi het vermoedelijk eene tragedie hebben 
genoemd. 
Zoo zeide ook VONDEL in 1612, nadat ook DUYM het woord reeds 
in 1600 had gebruikt, dat hij zijn „Pascha" „tragecomedischer wijse 
op 't tooneel" stelde, omdat de handeling met „de verlossinghe der 
kind'ren Israëls uit Egypten een vrolyc eynde ende ghewenschten 
uutghangh" nam. Hij spreekt ook van „Trage-comedie ofte Blijeyndich-
spel", en dat die namen voor velen synoniem waren, komt 
meermalen uit. Vandaar dat bij ons in een tijd, waarin men bastaardwoorden 
liefst vermeed, de naam tragi-comedie maar zelden voorkwam. 
De luitenant (later kapitein) ter zee MEYNDERT PIETERSZ. 
VOSKUYL 1) noemde zoo twee zijner stukken : de „Tragische comoedi 
van Don Carel van Castilien" (van 1635) en die „van de Boelerende 
Avanturade met de kuysche Florinde" (van 1639), die beide 
grootendeels hunne stof ontleenden aan Marguérite de Navarre's 
„Heptameron" ; maar zijn „Kuysche Roelandyne" (van 1636), uit 
dezelfde bron geput en in karakter van de beide andere niet verschillend, 
noemde hij een „Blyeynde-spel", terwijl hij een vierde 
stuk, de „Fiameta" (van 1640), waarvoor hij ook weder gebruik 
1) Over hem zie men J. A. Worp, De bronnen van Voskuyl's tooneelspelen, 
Tijdschrift XIV bl. 75-93, 241-259.
159 
had gemaakt van twee novellen uit denzelf den bundel, met den naam. 
van „Treur-Blyeynde-spel" bestempelde, ook door hem gegeven 
aan zijn „Dorastus en Faunia" (van 1637), dat één geheel uitmaakt. 
met zijn „Bellaria en Pandosto" (van 1637). Het laatste noemt 
hij echter een „Treurspel", ofschoon beide stukken nauwkeurig 
den inhoud ten tooneele voeren van Robert Greene's novelle ,,Pandosto 
; The Triumph of Time" (1588), die tevens de bron is van Shakespeare's 
„Winters Tale". 
Alleen omdat de „Bellaria en Pandosto" zich van de andere 
stukken door een droevig slot onderscheidt, noemde hij het een 
treurspel, maar ook aan de andere stukken had alleen op grond van 
het blijde einde de naam treurspel nog niet behoeven ontzegd te 
worden, daar immers Aristoteles een droevigen afloop niet bepaald 
eischte voor eene tragedie en het wezen van het tragische in geheel 
iets anders dan in het treurige gelegen achtte. Dat onze dichters der 
zeventiende eeuw eene andere opvatting hadden, blijkt reeds hieruit, 
dat zij „tragedie" met „treurspel" en „comedie" met „blijspel" 
vertaalden, en dat de vermenging van beide voor hen eene „tragicomedie" 
was, vooral wanneer het stuk vroolijk eindigde. Was dat 
niet het geval, dan werd het meestal toch nog treurspel genoemd, 
ook al kwamen er vroolijke, zelfs kluchtige gedeelten in voor. 
Zulke episodes voegden de dichters er dikwijls opzettelijk ter afwisseling 
als „comische intermezzo's" 1) tusschen in navolging van 
de Spanjaarden, die in hunne ernstige stukken hunne „gracioso's", 
en van de Engelsche, die daarin hunne „clown's" met min of meer 
ruwe grappen deden optreden, welke alleen bij de beste dichters in 
zeker verband zijn gebracht tot de handeling van het geheele stuk. 
De „duvelryen" uit de mysteriespelen waren er het voorbeeld van 
geweest, en ook de rederijkers hadden bij ons met hunne „sinnekens" 
eene afwisseling in den toon hunner spelen weten te brengen. Dat 
men er dus ook bij ons in de treurspelen gebruik van maakte, is 
niet vreemd, maar evenzeer is het te begrijpen, dat de aanhangers 
der classieke richting, die vermenging van scherts en ernst in het 
tooneelspel als iets onharmonisch afkeurden, aan zulke spelen het, 
recht ontzeiden, zich „treurspelen" te noemen, ja ze alleen reeds om 
die vermenging als wanschepsels veroordeelden. 
1 ) Over die comische intermezzo's in 't algemeen schreef G. Kalff „Algemeene 
en vergelijkende Literatuurgeschiedenis" in Vragen des Tijds, XLII (1915- 
16), 1 bl. 451-476.
160 
In het begin van de zeventiende eeuw echter was het moderne 
tooneel eerst in wording : de classieke richting had hare eischen 
nog niet in al hunne gestrengheid kunnen doen gelden, zoodat er 
in dien tijd nog maar alleen sprake kon wezen van stukken, die 
zich meer, en andere, die zich minder hielden aan de classieke 
vormwetten. Eerst later, toen men begrepen had, dat van alle 
tragische dichters Seneca de minst typische vertegenwoordiger 
van het classicisme was, zou men doordringen in den geest • van 
het eigenlijk classieke, namelijk het Grieksche drama, en kon er 
onderscheid gemaakt worden tusschen classiek en romantisch. Voor 
het begin der zeventiende eeuw is die onderscheiding een anachronisme 
: hoogstens zou men classiek kunnen noemen wat zijne stof 
aan de Oudheid, en romantisch wat zijne stof aan den een of anderen 
modernen roman ontleende; maar als men dat doet, moet men 
toch wel degelijk in het oog houden, dat eene dergelijke romantische 
stof zeer goed in classieken vorm omgegoten kon worden, en dat 
ieder onderwerp uit de Oudheid vatbaar was voor bewerking in een 
geest, die later romantisch zou heeten, zelfs geheel afgezien van de 
formeele wetten van treur- of blijspel. 
Romantisch dan om de behandelde stof, tragi-comedies om de 
vermenging van droevigen ernst en triviale gekheid zijn verschillende 
stukken van GERBRAND ADRIAENSZ. BREDERO 1), met name 
de drie spelen, waarvan de stof door hem ontleend is aan den 
Spaanschen roman „Palmeryn van Oliven", te weten : de Rodd'rick 
ende Alphonsus, in 1611 voor het eerst op de Eglentier gespeeld, in 
1616 voor het eerst gedrukt ; de Griane het eerst gespeeld in 1612, 
gedrukt in 1616 ; en de Stommen Ridder, in 1618 gespeeld en, na 
BREDERO'S dood, in 1619 uitgegeven. Het eerste dezer stukken 
noemde de dichter zelf uitdrukkelijk een „treurspel", omdat het 
„hele treurspel volkomen droevigh" gemaakt werd door het slot. 
Door de verdeeling in vijf bedrijven, ieder, behalve het laatste, met 
een koor besloten, voldoet het uiterlijk aan den eisch van het classieke 
drama, evenals ook de Griane, die echter blijeindend is. In 
den Stommen Ridder ontbreken de koren. Daarentegen komen in 
elk der drie stukken lyrische alleenspraken en welluidende lie- 
1 ) Voor Bredero's tragi-comedies zie men Jan ten Brink, Gerbrand Adriaensz. 
Bredero. Historisch-Aesthetische Studie 2 dr. Leiden 1888 II. De tragicomedie, 
en verder C. H. den Hertog, De bronnen van Breeroos romantische spelen in 
De Gids 1885 I bl. 500-546 en J. A. Worp, De bron van den Stommen Ridder 
in het Brederoo-Album, bijlage bij Oud-Holland, II bl. 67--771
161 
deren voor, zooals men er gewoonlijk in de herdersspelen vindt. 
Met deze stemmen zij ook overeen in dit opzicht, dat de liefde er de 
hoofdrol in vervult, al zijn de minnaars ook geene herders, maar 
ridders, die de zwaarden weten te kruisen en op het tooneel meer 
dan één gevecht te zien geven. • 
In de „Rodd'rick ende Alphonsus" zijn de beide hoofdpersonen 
twee trouwe vrienden, die hun leven voor elkaar veil hebben, maar 
ongelukkig beide liefde hebben opgevat voor dezelfde jonkvrouw, 
prinses Elisabeth. Rodd'rick, de begunstigde minnaar, eindigt met 
door een misverstand Alphonsus te dooden en vernietigt daarmee 
tevens zijn eigen levenslust en het geluk, dat een huwelijk met Elisabeth 
hem beloofde. Eene slotrede geeft nog eene allegorische uitlegging 
van het stuk : Alphonsus is de ziel, Rodd'rick het lichaam en 
Elisabeth de wereld. In de „Griane" hebben wij de geschiedenis eener 
prinses, die eerst om trouw te blijven aan haar geliefden Florendus 
voor den „swarten kercker" niet terugbeeft, maar zich later door 
een schriklijk droomgezicht laat overhalen om een ander te huwen. 
Midden in het vierde bedrijf is deze geschiedenis afgespeeld en komt 
„de oude, maer nochtans so wacker vlugghe Tydt" op, om te vertellen, 
dat er twintig jaar zijn voorbijgegaan. In dien tijd is Palmeryn, 
het knaapje, dat Florendus bij Griane verwekt had en dat te 
vondeling was gelegd, tot een moedig ridder opgegroeid en in staat 
door zijn heldhaftig optreden in een tornooi een huwelijk tusschen 
zijne ouders tot stand te brengen. Dezelfde Palmeryn is de held 
van het derde stuk, de zich „stom" veinzende „Ridder", die op 
het eind van het spel echter in gloeiende woorden zijne verontwaardiging 
lucht over de lafhartigheid, waarmee de Saraceensche ridders 
zijne geliefde Diana in het uiterste gevaar aan haar lot overlaten. 
In elk van deze tragi-comedies komen vermakelijke tusschenspelen 
voor. In „Rodd'rick" worden er twee gespeeld door Nieuwen- 
Haen, page van Alphonsus, in een bont livreipak, en de „dienstmaerte" 
Griet Smeers, die, ofschoon het tooneel in Spanje is, in 
plat Amsterdamsch een paar echt Amsterdamsche straattooneeltjes 
vertoonen, eerst eene scheldpartij, die in een vriendelijk praatje over 
de vrijerij overgaat, en later eene al bijzonder grovve uitnoodiging 
tot onbeschaamd handtastelijke boelage, waarover BREDERO zelf 
meende zich te moeten verontschuldigen door er op te wijzen, „dattet 
voor de ghemeente en 't slechte volck ghespeelt is, die meestendeel 
meer met boefachtighe potteryen als met gheestighe Poëteryen 
TE WINKEL III. 11
162 
zijn vermaeckt". Het was er dus ingevoegd ter wille van het zoogenaamde 
„klootj esvolck", zonder eenig verband tot het stuk 1) . 
De „Griane" begint met een vermakelijk tooneeltje van Bouwen 
Langlyf, een „taback drinekende" boer „met zyn wijf, sinnelycke 
Nel van Goosweghen", 'die inderdaad in het verloop van het stuk 
een zeker aandeel aan de handeling nemen, daar Bouwen, als hij 
„moye klare ochtentmelck by de huysen heeft loopen verkoopen" 
en te huis gekomen zijne vrouw „van een doot kynt in de kraam" 
heeft gevonden, op- eens den te vondeling gelegden Palmeryn hoort 
krijten en dan besluit, dat „mannetje" als zijn eigen kind op te voeden, 
zeggende, dat hij het „moerlyckenliennich uyt de Voolwyck 
gehaalt" heeft. In het slottooneel spelen Bouwen en Nel de hoofdrol. 
Zij zitten clan twintig jaar later, oud en grijs geworden, in hun 
keurig net huisje met elkaar te praten, als hun het bericht wordt 
gebracht, dat hun pleegkind „voor 's keysers dochters soon" is 
erkend. Bouwen is in de wolken, hij wil terstond naar het hof, waar 
hij nu ook wel een jonker kan worden, naar hij meent. Hoe het al 
„op de werelt Verkeeren kan !" zegt hij ten slotte : ,Gisteren was ick 
ien Boer en nouw ben ick ien Edel-man." 
In den „Stommen Ridder" dient het tusschenspel hoofdzakelijk 
om de dokters met hun potjeslatijn in den persoon van Doctor 
Gratianus te bespotten of om in Amoureusj e, die „soo Amoreus op 
een excellente kroes is", de „amoureusen" te parodiëeren, die, ook 
onder dien naam, meermalen in oudere Nederlandsche spelen voorkomen 
2) 
In een vierde stuk van BREDERO, de Lucelle (van 1616), komt 
wel geen comisch tusschenspel voor, maar aan vermakelijke grappen 
(van den kok Lecker-beetje) ontbreekt het niet. Met eene comische 
samenspraak tusschen dien kok en Jan-Neef, den knecht, 
eindigt het stuk ook, en dat slot is er het eenige oorspronkelijke van, 
want overigens is het spel eene vertaling uit het Fransch proza van 
Louis le Jars, die het in 1576 voor het eerst uitgaf als „tragedie en 
prose, disposée d'actes et de scènes, suivant les Grecs et les Latins". 
In latere drukken heet het met meer recht eene „tragi-comédie", 
en BREDERO zelf noemde het een „Bly- en Truerspelletje". Wij zien 
er in, hoe een baron, die met eene lange redekaveling over de eigen- 
1) Over het „comisch intermezzo" in Bredero's „Rodd'rick" zie H. J. Eymael 
in „Feestbundel voor M. de Vries", Utrecht 1889, bl. 1-10. 
2) Over Amoureusje in Bredero's Stommen Ridder zie men J W. Muller in 
Tijdschrift XXXV (1916) bl. 193-201.
163 
schappen der liefde het spel opent, dingt naar de hand van Lucelle, 
de dochter van den rijken bankier Carpony, zonder haar vooraf ooit 
gezien te hebben. Zij weigert, onder voorwendsel dat zij haar vader 
niet verlaten wil, inderdaad echter omdat zij hartstochtelijk verliefd 
is op haars vaders boekhouder Ascagnes, wien zij zelve hare liefde 
bekent, en die deze liefde beschroomd aanvaardt. „Heimelijck trouwen 
sy malcander", doch niet zoo heimelijk of zij worden op de 
daad betrapt, en Lucelle's vader, wien totnogtoe alles voor den wind 
was gegaan, is bij dezen eersten tegenspoed woedend. Hij kan het 
niet verdragen, dat hij zoo schandelijk bedrogen is en dat zijne dochter 
zich aan een armen visscherszoon verslingerd heeft. Aan Ascagnes, 
die in zijne kamer opgesloten is, geeft hij slechts keus tusschen 
vergif en pistool, en deze kiest het eerste, evenals Lucelle, die het 
haar door haar vader verschaft vergif inneemt, nadat men het lijk 
van Ascagnes in hare kamer gedragen heeft. Zoo is dan het hoogste 
liefdesgenot in rampzaligen dood overgegaan, en zouden wij een 
waar treurspel hebben gehad, indien niet Lecker-beetje al die akeligheid 
met zijne kwinkslagen had begeleid, alsof hij vooruit wist, 
dat alles niet zoo ernstig moest worden opgenomen. Inderdaad komt 
alles ook zoo goed mogelijk terecht, want een Poolsch kapitein 
komt daar opeens aan met de mededeeling, dat Ascagnes de zoon 
is van een paltsgraaf van Walachije en zich onder een schuilnaam 
in Frankrijk (het stuk speelt te Lyon) had opgehouden, zooals 
deze zelf ook al even voor zijn dood had gezegd. Nu heeft Carpony 
grooten spijt; maar de apotheker, die hem het vergif had bezorgd, 
komt nu vertellen, dat hij hem bij vergissing mandragora gegeven 
heeft, waardoor Lucelle en Ascagnes niet gedood, maar alleen in 
slaap gebracht hadden kunnen worden. Uit dien slaap ontwaken zij 
nu en hun huwelijk maakt het spel blij-eindend. 
Deze stukken van BREDERO zijn de ware typen der tragicomedie 
en maken de afkeuring, die dit soort van drama bij de 
aesthetici der classieke richting vond, alleszins verklaarbaar. 
Toch schijnt het groote publiek, dat door de verstandiger maar 
taaier sinnespelen niet verwend was, er nog al behagen in geschept 
te hebben; ja, zelfs iemand als MARIA TESSELSCHADE, 
die eenre vertooning van de Lucelle bijwoonde, verleende daaraan 
„een soo aandachtige en nechtigen gehoor, dat de beroerelijcke 
redenen, door yemant beweeglijck uytgesproken, ter nyverer 
siele innebraken, sulcx dat de weerslach van de wint der droe-
164 
ver woorden ten blyen oogen met sulvere Parlen uytborsten", 
zooals BREDERO zegt in de „toe-eygeningh", waarmee hij het 
spel aan haar opdroeg. 
Na BREDERO hebben nog vele anderen zulk soort van stukken 
bij ons gemaakt of vertaald, maar de bespreking er van zou 
ons te lang ophouden en ons toch niets nieuws leeren : alleen 
één dichter mogen wij niet stilzwijgend voorbij gaan : JAN JANSZ. 
STARTER. 
In 1594 te Londen geboren, was STARTER negen jaar jonger 
dan BREDERO, met wien hij al vroeg in aanraking kan gekomen 
zijn, toen hij met •zijne ouders, . die als Brownisten gedwongen 
-waren uit Engeland hierheen de wijk te nemen, in Amsterdam 
,was komen wonen; maar in 1614 vertrok hij vandaar naar 
_Leeuwarden, zette er zich als boekverkooper en uitgever neer, 
trad er in het huwelijk en stichtte er in 1617 eene rederijkerskamer 
met de spreuk : „Och, mocht het rysen !" Aanvankelijk 
kwam die kamer de eerste en, naar het schijnt, de eenige in 
Friesland ook tot een zekeren bloei. De Regeering stond haar 
het voormalige tuchthuis (vroeger de kapel van het St. Anna- 
-klooster) af, om er in te spelen, en zelfs de Friesche stadhouder 
Willem Lodewijk liet zich door de kameristen bij eene feestelijke 
intrede met een „wellekomst-gesangh" van STARTER begroeten. 
Toen deze stadhouder in 1620 overleed, dichtte STAR- 
;TER op hem, behalve een kort „treur-liedt", nog twee zeer uitvoerige 
„lijck-klachten", niettegenstaande diens partijgenooten 
reeds in het begin van 1619 hadden weten te bewerken, „dat 
,d'Rhetorisyns het ageren voortaan opgesecht ofte verboden" 
'werd en „dat Jan Starter met syn gesellen het gebouw van het 
voormalige Tuchthuis, door hen tot den gebruike van 't comedie- 
^spelen ingenomen, opt spoedigste moest verlaten en ontledigen 
-van al hunne versierselen en gereedschappen 1) ". De dartelheid 
der daar gespeelde stukken was den predikanten, waartoe ook 
,de president der Dordsche synode, Bogerman, behoorde, eene 
ergernis geweest. In 1620 verhuisde STARTER daarop naar Franeker, 
waar hij zich aan de in 1585 gestichte hoogeschool als 
student in de rechten liet inschrijven en vermoedelijk ook weder 
1) Over den tegenstand, dien Starter met zijne kamer „Och mocht het rysen" 
vond, zie men W. Eekhoff's „Bloemlezing uit den Frieschen Lusthof", Leeuw. 
1862 en Jan ten Brink, Gerbrand Adriaensz. Bredero 2 dr. II bl. 170 vlg.
165 
tooneelvoorstellingen heeft gegeven of voorbereid : althans in 
Aug. 1621 werd daar bij Senaatsbesluit het spelen van comediën 
en tragediën over het algemeen verboden, ofschoon in 1623 
weder speciale vergunning werd gegeven aan studenten om 
„eene comedie van goede zeden" te vertoonen; doch toen was 
STARTER reeds weer uit Franeker vertrokken. 
Voor de Leeuwarder Kamer schreef hij in 1618 twee tragicomedies 
1) : ten eerste : het „Bly-eyndich-Truyrspel van Timbre 
de Cardone", waarin, evenals in de „Lucelle", het verrijzen van 
eene schijndoode juffer (Fenicie) voorkomt, en dat overigens 
denzelf den inhoud heeft als Shakespeare's „touch ado about 
nothing", omdat het, soms zelfs woordelijk, zijne stof geput 
heeft uit dezelfde bron als Shakespeare, namelijk uit den novellenbundel 
van Bandello-Bellef orest ; en ten tweede : de Darasde, 
waarin STARTER de wapenfeiten van Florisel van Niquee 
en de „ghetrouwe vryagie van Agesilan van Colchos (die als, 
vrouw vermomd Daraïde heet) metier princersse Diane" uit, 
de vervolgen op den roman van „Amadis van Gaulen" met enge 
aansluiting aan zijne bron gedramatiseerd heeft. Nederig erkende 
de dichter, dat hij „gheen Heynsius, gheen Hooft, gheen Bredero" 
was, wier „vloyende ghedicht en wel ghevoechde reden hy niet, 
naevolghen kon dan met seer traghe schreden". Toch doen 
zijne beide stukken voor BREDERO's tragi-comedies maar weinig 
onder. 
Ook door de comische tusschenspelen, die in zijne stukken 
voorkomen, trachtte hij het voorbeeld van BREDERO te volgen. 
In het eerste vinden wij de „vermaecklijcke sotte-clucht van 
een advocaet ende een boer", waarvan het opmerkelijke is, dat 
de boer, die deerlijk door den advocaat gesneden wordt, „plat 
Friesch" spreekt, dat STARTER dus blijkbaar aangeleerd had 
door het te hooren spreken, want geschreven werd het reeds 
sedert het begin van de zestiende eeuw niet meer, en eerst een 
halve eeuw later zou de Bolswarder schoolmeester GYSBERT 
1 ) De bron van Starter's Timbre de Cardone werd het eerst aangewezen door 
J. de Witte van Citters in „Kunst en Letterbode" 1856 N°. 1 en „Ned. Spectator" 
1874 bl. 222. Zie ook W. Eekhoff in zijne „Bloemlezing uit den Frieschen 
Lusthof", Leeuw. 1862 en H. E. Moltzer, Shakspere's invloed op het Nederlandsch 
tooneel der zeventiende eeuw, Gron. 1874, bl. 43-48. Voor de Timbre 
de Cardone en de Daraide zie H. E. Moltzer, Starter's Tooneelspelen in zijne 
„Studiën en Schetsen van Ned. Letterkunde, Haarlem 1881 bl. 155-216. 
Over Starter's leven zie men beneden op Hoofdstuk XIII.
166 
JAPIKS het met zijne jriesche Rijmlerye" ('t eerst in 1668 uitgegeven) 
weer in schrift brengen. 
Blijkbaar is dit tusschenspel eene navolging van een tooneeltje 
uit CosTER's jeeuwis de Boer", evenals het tusschenspel, dat 
sedert 1621 in het tweede stuk voorkomt, herhaaldelijk den invloed 
van BREDERO verraadt. Het is de inderdaad verdienstelijke 
klucht van Jan Soetekauw, een goedigen lobbes, die zijne 
hoogste zaligheid in koek eten stelt en niet uit vrijen durft gaan, 
maar door zijn moertje, Neel Snaversnel, daartoe aangepord 
wordt en, als hij van haar een lesje in het vrijen gekregen heeft, 
zijn geluk gaat beproeven bij Trijn Appelmongt. Wanneer hij 
bij zijn vrijstertje heeft aangeklopt, wordt hij plotseling een 
ander man : hij weet nu zoo aardig haar te bepraten, dat zij hem 
toestaat, den volgenden avond zijn bezoek te hervatten, en dan 
weet hij het zoover te brengen, dat het spoedig „op een schaepscheren 
gaen" zal, zooals hij zegt, en het noodig wordt de stilzwijgendheid 
van het publiek in te roepen. De grootste verdienste 
van deze klucht bestaat in de zotte opeenstapeling van allerlei 
schilderachtig-vermakelijke volksuitdrukkingen en „slordige praatjes", 
zooals dat toen heette, waarmee vrijer en vrijster elkaar weten 
te troeven, zonder dat zij er juist angstvallig op letten, of kiesche 
ooren er ook aanstoot aan zouden kunnen nemen. De moraal, 
die er uit te leeren valt, is wel wat gevaarlijk, namelijk deze: 
jonge menschen moeten de gelegenheid niet laten glippen. 
Met de hoofdhandeling van het stuk staan deze tusschenspelen 
in niet het minste verband ; zij konden ook op zich zelf 
als kluchten afzonderlijk worden gespeeld en uitgegeven 1), evenals 
STARTER'S „Kluchtigh t' samen-gesang van dry personagiën" 
: een zangspelletje van een „half-backen" vrijer, die het 
er op toelegt, een meisje dronken te maken, om haar zoo te verleiden, 
maar in plaats daarvan zelf z66 dronken wordt, dat zijne 
„deurtrapte vrijster" hem deerlijk, schoon op wat al te grovve 
wijze, beetneemt. Hier hapert het niet aan de moraal, maar 
aan den vorm, waarin die verkondigd wordt. Een „kluchtigh 
tafelspel van Melis Tyssen", zeker voor eene bruiloft bestemd, 
is eene niet onaardige toespraak van een anderen „half backen 
1) Starter's tusschenspelen zijn ook opgenomen in J. J. Starter's Friesche 
Lusthof, opnieuw uitg. door J. van Vloten, Utrecht 1864, bl. 406-475.
167 
vrijer" tot eenige meisjes, die hij een voor een te vergeefs zoekt 
in te pakken door het opsommen van al zijne goede hoedanigheden. 
XII. 
DE KLUCHTEN EN BLIJSPELEN : COSTER, BREDERO, HOOFT. 
De tusschenspelen van BREDERO en STARTER hebben ons van 
zelf gebracht op een vierde soort van spel: de klucht of de comedie. 
Dat was geen nieuw genre. Na de sotternieën der sprooksprekers 
hadden de rederijkers voortdurend tal van „sotte vluchten 
of cluyten" vertoond : schetsjes uit het volksleven, met groote 
aanschouwelijkheid van voorstelling. Hoe oud ook, altijd hadden 
zij de bekoring van het nieuwe behouden, en de voorstanders 
der Renaissance behoefden ze ook niet als ouderwetsch af te keuren, 
want de Oudheid kende ze ook, omdat het volk overal en 
te allen tijde hetzelfde is. Alleen kunnen tijden en volken zich 
in dezen onderscheiden door meer of minder kieschheid in de keus 
van de onderwerpen en beschaafdheid in de wijze van uitdrukken. 
In dat opzicht viel er van de classieken nog wel iets te 
leeren, vooral indien men liever Terentius dan Plautus tot voorbeeld 
nam; en dat de kluchten zich tot regelmatige blijspelen 
ontwikkelden, had men ook aan de Renaissance te danken, 
zeker wel het meest door bemiddeling van het schooldrama. 
Van zulk een blijspel in vijf bedrijven of „deelen", ieder met 
eenige „uytkomsten" en met eene zekere aanvankelijk nog 
tamelijk onbeholpen intrige, gaf in onze taal SAMUEL Cos- 
TER het voorbeeld met zijn „Boere-klucht van Teeuwis de boer 
en mejuffer van Grevelinckhuysen", in 1612 op de kamer „In 
Lief d' bloeyende" gespeeld, maar misschein voor de nieuwe 
Haagsche rederijkerskamer (vgl. vs. 1674) reeds gemaakt omstreeks 
1607, toen de dichter als Leidsch student te N'aaldwijk 
woonde en te 's-Gravenhage met zijne eerste vrouw, Josine 
Albrechts van Leuningen, huwde. Het oude liedje van een 
loozen boerman verschafte aan COSTER de stof, die hij met veel 
vernuft en niet zonder vinding tot een uitvoerig tooneelstuk 
heeft verwerkt. 
Wij zien in dit stuk Teeuwis, een slimmen boer, die wat al
168 
te veel op zijn gemak en op het vrouwvolk gesteld is, op een 
met twee flinke paarden bespannen wagen brandhout naar Den 
Haag brengen, in gezelschap van Keesje, zijn zoon, hem door 
moeder-de-vrouw meegegeven om een oogje op zijn vaartje te 
houden. Met zijn brandhout komt hij aan bij den jonker van 
Grevelinckhuysen, een berooiden Westfaling, die zich als bij 
uitzondering tot de jacht heeft opgemaakt, zoodat, als Teeuwis 
komt, alleen mej uf f er van Grevelinckhuysen te huis is. Zij had 
den jonker alleen om zijn geld getrouwd en was bedrogen uitgekomen, 
zoodat zij een bekrompen en verdrietig leven heeft 
bij den dommen lompen Westfaling met zijn mengeltaaltje van 
Duitsch en Hollandsch, waarmee sinds COSTER later ook allerlei 
andere blijspeldichters getracht hebben den lachlust van het 
publiek op te wekken. 
Als Teeuwis de juffer aan het open raam ziet, geeft hij 
schijnbaar hardop denkende te kennen, dat hij er paarden 
en wagen wel voor over zou hebben, als hij eens een nachtje 
bij de juffer mocht slapen. Zij, die zeer slecht bij kas is, heeft 
er wel zin in, paarden en wagen te verdienen, daar zij kans 
ziet, ze nog vóór de terugkomst van haar man aan een paardentuischer 
te verkwanselen, en laat Teeuwis door hare dienstmaagd 
op hare kamer roepen. Zoo raakt hij zijne mooie paarden 
en zijn wagen met brandhout kwijt; maar het berouw blijft 
niet uit. Op zijne „Apostelpaerden" zal hij naar huis moeten, 
en hoe zal zijne vrouw dan razen, als hij zoo schipper te voet 
terugkomt ! Hoe zal hij zijn land beploegen ? en wat zullen de 
buren hem uitlachen ! 't Best vindt hij het, naar Mr. Bartelt, 
zijn ouden advocaat, te gaan, die een neef van den jonker is 
en die misschien raad zal weten om het verlorene terug te 
krijgen. 
Natuurlijk stuurt Mr. Bartelt hem eerst met veel potsierlijk 
deftig Latijn en met een kluitje in 't riet, maar later komt hij 
met twee getuigen hem geld afdreigen door de mededeeling, dat 
hij zich verplicht gevoelt van het overspel aan den schout kennis 
te geven. Wanneer nu op hetzelfde oogenblik de jonker van 
de jacht te huis komt, koopt Teeuwis Bartelt's stilzwijgen door 
hem zijne tasch in de hand te stoppen, en maakt nu den jonker 
wijs, dat de juffer hem onrechtvaardig heeft behandeld door 
hem paarden en wagen af te nemen, omdat er wat kromhout
169 
onder de vracht was, en „'t kromhout brant immers soo wel 
als 't recht, als 't by de vyer kan komen?" vraagt hij. De goedige 
jonker vindt, dat zijne vrouw wat al te tiranniek is te 
werk gegaan : Jo, warlich, Teeuwis", zegt hij, „dijn holt is goet, 
wy wollen do meer van", en beveelt, dat aan Teeuwis paarden. 
en wagen teruggegeven zullen worden, waarop deze, na aan. 
Mr. Bartelt nog een halven gulden te leen gevraagd en zijn 
zoontje, dat zoek geraakt was, teruggevonden te hebben, in 
zijn vuistje lachend naar huis rijdt, want zelfs zijn geld is hij 
niet kwijt. Immers als de paar.dentuischer juist te laat is gekomen 
om de paarden voor een prikje te koopen en ook bedrogen 
wordt in zijne verwachting, dat Mr. Bartelt hem ten 
minste uit Teeuwis' tasch schadeloos zal stellen, opent de advo-. 
caat de tasch.... maar vindt er niets in dan steentjes. Uit. 
spijt vertelt Jan Soetelaer, de paardenkoopman, het geval aan 
een van de rederijkers, „die de Haeghsche Camer stichtten", 
en deze maakt een liedje van den looien boerman, dat voor 's^ 
jonkers deur wordt gezongen, terwijl ook een „spul" wordt beloof 
d met de moraal : „dat die een ander meent te bedrieghen 
door sijn list, van die hij meent te bedrieghen, bedroghen veert. 
eer hy 't gist." 
Het spreekt wel van zelf, dat deze korte inhoudsopgave niet 
in staat is een volledigen indruk van het spel te geven, dat zijne: 
aardigheid juist ontleent aan de vele kwinkslagen en teekenachtige 
volksuitdrukkingen, waarvan wij om de vermakelijkheid 
de platheid gaarne over het hoofd zien, evenals wij in de zegepraal 
van den loozen boer niets aanstootelijks vinden, omdat: 
zijne slachtoffers zonder uitzondering zelf bedriegers zijn en 
dus verdienen bedrogen te worden. Met elkaar zijn zij een „min 
zootje", en het zou zelfs de vraag kunnen zijn, of vele overbeschaafden 
van onzen tijd zich niet te veel boven hen verheven 
zouden gevoelen, om er zelfs maar op de planken mee in aanraking 
te komen. In de zeventiende eeuw echter vond men boeven 
en schooiers minder ergerlijk dan belachelijk, en daarom 
konden stukken als dit zoo grooten opgang maken. Later zou 
men meer lachen om schavuiten in heerenkleeding. Ook zou men. 
later verlangen, dat een blijspel kunstiger was samengesteld en 
niets overbodigs bevatte, zooals bv. het uitvoerig tooneel tusschen 
Bely, de meid, en Jan Soetelaer, wien zij komt vertellen,
170 
dat hare juffer paarden te koop heeft, en het tooneeltje van 
Bely met twee bedelaars, die den kost met liedjes zingen ophalen 
en blijkbaar alleen dienen om het stuk wat langer te 
maken. Destijds nam men daarmee genoegen : men kreeg zoo 
immers meer waar voor zijn geld. 
Het tweede stuk, dat CosTER in 1613 maakte '), het Spel van 
Tijsken van der Schilden, en waarvan de stof door hem ook aan 
een oud volksliedje werd ontleend, moet in vermakelijkheid 
voor zijn eersteling onderdoen. Toch is het ook vol van snaaksche 
zetten en volksboert en geeft het ons aardige typen te zien. 
Het vertoont ons een kaperkapitein, die na het sluiten van het 
Bestand op zwart zaad is geraakt en, gewoon juy en lecker" 
te leven „en veel te meughen", nu begint met zich in het bierhuis 
vrij gelag te verschaffen ten koste van een bedrogen boer, 
en eindigt met een struikrooversleven te leiden met Jan Rap 
en zijn Maat (twee personen in 't stuk). Al het geld, dat hij van 
reizigers en boeren weet af te dwingen, zendt hij aan zijne vrouw, 
die er met „Luy" (eigenlijk Vranck, den knecht) en „Leeker" 
(eigenlijk Klaertje, de meid) in overdaad van leeft. Het eind 
draagt echter den last: Tijsken wordt door de „Roo Roe" gevangen 
genomen en op het hooge huis te Delden geleid. Zijne 
vrouw, die blijkbaar veel van hem houdt, gaat er met de haar 
overgebleven schatten heen, om hem los te koopen; maar als 
hij haar daarbij verwijt, dat zij eigenlijk met haar weelderig leven 
de oorzaak is van zijn ongeluk, wordt zij zoo boos, dat zij hem 
aan zijn lot overlaat en weer wegreist. Dan wordt het schavot 
opgeslagen, de „steeklock" luidt, de „Schout mit zyn Rackers" 
komen op, de knikkerende jongens staken hun spel om mee van 
de volksvermakelijkheid te genieten : Tijsken van der Schilden 
wordt opgehangen. De wereld is een tooneel, waar ieder zijne 
rol speelt, zegt de slotredenaar, „maer die qualijck speelt, ghelijck 
als Tysjen van der Schilde, die krijght oock sulck quaet 
loon." 
Als versvorm gebruikte COSTER in deze spelen het onregelmatige 
of zoogenaamde knippelvers, dat zich aan geen bepaald 
aantal lettergrepen bindt en dikwijls al zeer weinig rhythmus 
1) Voor wie nog eenigszins mocht twijfelen, of de anoniem verschenen klucht 
van Tysken van der Schilden wel het werk van Coster zou zijn, wordt zijn auteurschap 
op innerlijke gronden bewezen door A. J. Luyt, Tijdschrift XXIX (1910) 
bl. 1-20.
171 
bezit, zoodat men het voor proza zou houden, als het niet rijmde. 
Gedurende de geheele zeventiende eeuw heeft zich klucht en 
blijspel door zulke verzen onderscheiden van treurspel en tragicomedie, 
waarin men bijna zonder uitzondering den alexandrijn 
bleef gebruiken. Dat was zoozeer de versmaat van het ernstige 
spel geworden, dat COSTER zelfs de vrouw van Tijsken in alexandrijnen 
laat spreken, als zij, op reis naar Delden, hare liefderijke 
bezorgdheid voor haar man te kennen geeft. Geeraardt Brandt 
zeide later van COSTER, dat hij „indien hy zyn geestige invallen 
hadt willen bearbeiden, de grootste dichters hadt naar de kroon 
gesteeken", en zijne blijspelen rechtvaardigen die opmerking 
inderdaad; doch COSTER's ambt schijnt hem maar wenig tijd overgelaten 
te hebben om de dichtkunst te beoefenen, en zoo is hij 
dan als blijspeldichter door BREDERO overtroffen 1). 
BREDERO's kluchten, die slechts uit één bedrijf bestaan, komen 
wat den vorm betreft meer overeen met die van de zestiende 
eeuw dan COSTER's blijspelen, vooral de Klucht van Symen sonder 
soeticheyt 2), bestaande uit eene alleenspraak van Symen, een 
zuinig ouderwetsch mannetje, dat zijn beste pak, door hem al van 
Leicesters tijden af, dus al twintig jaar lang, netjes bewaard, aantrekt 
om te zien, of hij ook eene vrouw kan krijgen, en uit eene 
samenspraak van hem met Teuntje alias Roert-mij-niet, beginnende 
met eene geniale scheldpartij, overgaande in een vermakelijk 
kruisvuur van aardigheden en spotternijen, en eindigend met 
eene grappige liefdesverklaring, die tot eene verloving leidt. 
De Klucht van de Koe 3), (van 1612) is iets ingewikkelder. De 
hoofdinhoud wordt gevormd door eene oude anecdote, die 
BREDERO in „Les Nouvelles Récréations" (1558) van Bonaventure 
des Périers of, naar Pauli's „Schimpf und Ernst" (1522), 
1) Voor het blij- en kluchtspel van Bredero zie men in de eerste plaats Jan 
ten Brink, Gerbrand Adriaensz, Bredero. Historisch-Aesthetische studie, 2 dr. 
Leiden 1888 I De kluchten en blijspelen. 
2) Over de Symen sonder Soeticheyt schreef J. te Winkel. Tijdschrift III bl. 
167 vlg. 
3) Over de Klucht van de Koe en voornamelijk over de bronnen er voor is 
gehandeld door J. de Witte van Citters, Ned. Spectator 1872 bl. 330-333, die de 
„Nouvelles récréations" (1558) van Bonaventure des Périers aanwees; door G. 
Kalff, Tijdschrift VI bl. 304-309, die de bron zag in een Fastnachtspiel van 
Hans Sachs; door Joh. Bolte, Tijdschrift X bl. 132, die verwees naar het Antwerpsch 
„Cluchtboeck", Antw. 1576 bl. 53 vlgg., geput uit Pauli's „Schimpf und 
Ernst" (1522) en door Y. H. Rogge, Tijdschrift XXI bl. 173-177, die een met 
Pauli's verhaal overeenstemmend verhaal van Smetius het meest met Bredero's 
klucht verwant acht.
172 
in het Antwerpsche Cluchtboeck van 1576 kan gevonden hebben 
: de geschiedenis namelijk van een gauwdief, die aan een 
boer eene koe ontsteelt en dan dezelfde koe aan den boer geeft 
om haar te verkoopen, waarop hij er met de opbrengst van door 
gaat. Deze gedeeltelijk te Ouderkerk, gedeeltelijk in de herberg 
van Vriesse Grietje aan de Amstel spelende geschiedenis heeft 
BREDERO uitgebreid door eene levendige en teekenachtige, schoon 
wel wat ruwe scène van een „optrecker" (doordraaier), die zich 
bij Grietje dronken drinkt, bij haar den nacht doorbrengt en zich 
ook den volgenden morgen, evenals Grietje zelf, in gezelschap 
van den bedrogen boer laat beetnemen door den gauwdief, die 
eigenlijk niets gestolen heeft, daar zij hem zelf vrijwillig alles 
hebben gegeven, wat hij heeft meegepakt. 
Eene derde klucht, van de Meulenaar (van 1613), is ongetwijfeld 
de grappigste en levendigste van alle, maar z66 onkiesch, 
dat de beide vrouwenrollen, namelijk die van de steevrouw 
Trijn Jans, die in den molen van Slimmen Piet moet overnachten, 
waar zij alleen door eene list zich weet te beveiligen tegen zijne 
verliefde aanslagen, en die van 's molenaars vrouw Aeltje Melis, 
die onwetend haar man, door zijn eigen toedoen doch tegen zijne 
bedoeling, tot hoorndrager maakt, onmogelijk door vrouwen 
gespeeld kunnen zijn, zooals dan ook blijkbaar niet gebeurde: 
want schoon in vroeger tijd vrouwen wel eens aan de vertooningen 
der rederijkers deel namen, in het begin van de zeventiende eeuw 
is daarvan nooit meer sprake. De hier gedramatiseerde anecdote 
is ook weer niet van BREDERO'S eigen vinding: men treft haar 
reeds in POTTER'S „Minnenloep" aan, en vervolgens, onder den 
titel „quinque ova", in de „Facetiae" (1470) van Poggio Bracciolini, 
waaruit ze op de eene of andere manier tot BREDERO'S kennis 
zal gekomen zijn. 
In 1619, na BREDERO's dood, is op zijn naam nog de Klucht 
van den Hoogduytschen Quacksalver uitgegeven, die in geestigheid 
verre voor de drie andere onderdoet, maar daarom alleen nog 
niet aan hem behoeft ontzegd te worden, zooals gewoonlijk 
gebeurt, daar immers ook zelfs Homerus wel eens in den dut 
is geraakt. Eindelijk hebben wij van BREDERO, behalve een 
paar fragmenten, nog eene Klucht van een Huysman en een Barbier, 
die als tusschenspel dienst schijnt gedaan te hebben. 
Deze kluchten op zich zelf stempelen BREDERO nog niet tot
173 
een aanhanger der Renaissance, ofschoon het realisme, waarmee 
de volksbeelden zijn geteekend, geheel en al in den geest der 
classieken valt, zoodat BREDERO later de door velen afgekeurde 
dartelheid zijner tooneelstukken verdedigde met een beroep 
op Aristophanes, Plautus, Terentius „en eenige andere onbeschaamde", 
wier werk, zooals hij zeide, „nochtans van de huydensdaachsche 
school-gheleertheyt de jonghe jeucht voor klockspijs 
en leckerny inghegheven wordt". 
Toch stond hij in alle opzichten de denkbeelden der Renaissance 
voor, ook reeds in zijn eigenlijk beroep, als schilder. Als 
zoodanig was hij leerling van Francisco Baders, „d'eerste t'Amsterdam", 
zooals Van Mander schreef, „die de jonghste schoon 
maniere hier in 't Landt bracht ; des noemden hem de jonghe 
schilders den Italiaenschen schilder". Daar ook Badens tot de 
uitgeweken Zuidnederlanders behoorde, kunnen wij uit diens 
bemiddeling BREDERO'S vriendschap tot verschillende leden der 
Brabantsche kamer verklaren. In den Italiaanschen trant schilderde 
ook Pieter Lastman, met wien BREDERO bevriend was tot 1615, 
toen deze schilder zijne trouwbelofte aan Bredero's zuster Hillegond 
verbrak en daarvoor door hun vader in rechten werd aangesproken. 
Zelf schilderde BREDERO geene stukken in den trant 
van Jacob Jordaens of Frans Hals, zooals men zou hebben kunnen 
verwachten, maar bijbelsche, mythologische en allegorische voorstellingen, 
zooals David en Abigail, Pyramus en Thisbe, de 
Fortuin, enz 1) . 
In de voorrede van zijne „Griane" bekende hij in 1616, dat 
hij aanvankelijk gemeend had, heel wat als dichter te beteekenen, 
maar dat hem nu „de vliesen van die verwaantheyt waren 
afgedaan," zoodat hij tot het inzicht gekomen was, „in een 
groote dool-hof van gebreken gheraackt" te zijn, „so wel in de 
loop der gemener woorden, als oock in de verdelinge der wercken 
en der tijden, sulckx dat hy tegen 't gebruyck der Griecken, 
Latynen en Franschen" in zijne Griane invoerde „een tijt van 
meer als 20 jaren, daar sylieden selden meer daghs namen dan 
1) Over „het gezin van den Schoenmaker A. C. Bredero" handelde Jan 
ten Brink in De Gids 1887, waar zoowel over Bredero's verhouding tot Badens 
en Pieter Lastman, als over zijn eigen schilderwerk mededeelingen worden 
gedaan naar N. de Roever's archiefstudiën. Eene afbeelding van zijn eigen 
schilders-atelier vindt men v66r de uitgaaf van zijn. Aendachtigh Liedt-Boeck, 
Amst. 1618.
174 
een etmaal, twee of minder." Ook in de opdracht van dat stuk 
verklaarde hij, „door onkunde der uutheemscher letteren dickwils 
teghen de maten en clancken der Latijnscher uytspraken gestribbelt 
en de soeticheyt der woorden in hartheyt van spreken 
verandert" te hebben ; maar omdat hij dat inzag, zou men hem, 
hoopte hij, die onkunde vergeven : hij kende immers geen Latijn 
en was, zooals hij zeide, eenvoudig Amsterdammer, „die maer 
een weynich kints-school-frans in 't hoofd rammelde." Daarmee 
echter beschaamde hij vele van zijne tij dgenooten, beweerde zijn 
uitgever Van der Plasse terecht, en ook was zijne kennis van die 
taal niet zoo gering als hij schijnt te willen doen gelooven : hij 
was althans in staat er een redelijk goed sonnet in te schrijven. 
Overigens maakte hij niet alleen een lof dicht „op de stadt 
Roomen", maar ook op de woordvoerders der classieke richting: 
eerst Op VAN MANDER en op KAREL QUINA, later op GIJSBERT 
VAN HOGENDORP * en op de, eerst in 1620 gedrukte, berijmde 
vertaling van Lucanus' „Pharsalia" door HENDRICK STORM, 
advocaat-fiskaal der admiraliteit van Amsterdam, wiens werk 
ook door HoOFT, CO5TER, VONDEL en anderen met klinkdichten 
werd vereerd. Uitbundig was hij in den lof van HUGO DE GROOT, 
met wien hij in 1616 op Bene bruiloft meer dan oppervlakkig kennis 
schijnt gemaakt te hebben, zoodat zij afspraken samen HoOFT 
op het Muiderslot te gaan bezoeken, en aan wien hij zijn „Rodd'rick 
ende Alphonsus" opdroeg. In die opdracht nu geeft hij te kennen, 
dat hij DANIËL HEINSIUS en PETRUS SCRIVERIUS „door 't heymeliick 
verstandt der sprakeloose geesten" reeds „gewint en ghelieft" 
had, evenals ook zij hem „wel gewilt" hadden, nog voor zij elkaar 
ooit hadden gesproken en vrienden geworden waren, En terwijl 
hij met de grootste bewondering tegen DE GROOT opzag, noemde 
hij later „zyn hooghste Poësie" den „lofsanck van Jhesu Christi" 
van HEINSIUS. Bedenkt men daarbij, dat hij meer dan met 
iemand anders bevriend was met CO5TER, dan is er wel geen 
twijfel aan, of BREDERo heeft ook zich zelf gerekend tot de volgelingen 
der woordvoerders van de classieke richting, die hem - 
ondanks zijne onbekendheid met de Latijnsche taal als een 
hunner begaafdste leerlingen beschouwden. 
Dat hij, zij het ook uit de tweede hand, met de classieke 
schrijvers kennis maakte, blijkt uit de mythologische toespelingen 
en sieraden in zijne gedichten en zelfs uit de buigings-
175 
vormen der Grieksche en Latijnsche namen, waarvan hij zich 
bedient. Reeds het oudste dichtwerk, dat wij van hem kennen, 
is, in 1607, eene vertaling uit het Latijn door bemiddeling van 
het Fransch 1), namelijk van de Horatiaansche verzen als bijschriften 
der beroemde honderd en drie zinnebeelden, in koper 
gesneden door Rubens' leermeester, den te Leiden geboren, maar 
later te Antwerpen en Brussel als Parma's hofschilder gevestigden 
Otto van Veen of Vaenius, en als „Q. Horatii Flacci Emblemata" 
ontelbare malen in allerlei talen herdrukt. 
Vreemd was het dus wel niet, dat BREDERO ook de lust bekroop, 
een werkelijk classiek blijspel te vertalen. Zijne keus viel op 
Terentius' „Eunuchus", waarvan de Brabantsche vertaling door 
CORNELIS VAN GHISTELE hem, vooral wegens de bastaardwoorden, 
allesbehalve voldeed ; maar omdat hij het stuk niet in het oorspronkelijke 
kon lezen, moest hij zich wel behelpen met eene der 
vele Fransche vertolkingen, die er van bestonden en die hij, zooals 
hij zegt, „selfs nauwelijx en verstondt", terwijl hij bovendien nog 
betwijfelt, of de Fransche tolk Terentius ook wel „grondich verstaan 
heeft". Hij hoopte dus, dat men hem niet te hard zou vallen 
over zijn waagstuk, te meer daar hij niet letterlijk wilde vertalen, 
maar „meesten tijt wat wiltweyich heeft uytgeweydt, gebruyckende 
een Poëtische vryicheyt, denckende dat een getrouw 
oversetter niet gedwongen en is, juyst van woordt tot woordt 
te volgen". Ook heeft hij de handeling naar ons land en naar 
zijn eigen tijd overgebracht; en zoo werd het stuk dan in 1615 
onder een anderen titel, namelijk dien van Moortje, op de kamer 
„in Liefd' bloeyende" gespeeld 2). 
Wie deze vrije bewerking van den „Eunuchus" op zichzelf 
leest, zal er zich ongetwijfeld mee vermaken, ofschoon het een 
en ander er in hem wel wat wonderlijk zal voorkomen ; maar wie 
er het oorspronkelijke mee vergelijkt, zal boven alles den indruk 
krijgen, dat de taak, die BREDERO op zich genomen had, te zwaar 
voor hem was en nog veel verzwaard werd door de overmoedige 
poging, om het oorspronkelijk Grieksche stuk ergens anders dan 
1) Ook opgenomen in G. A. Brederoos Nederduytsche Rijmen (uitg. Binger III 
1890 bl. 100-115 en daar door mij met het Origineel vergeleken). 
2) Over het Moortje schreef J. A. N. Knuttel, Tijdschrift XXXVII bl. 226- 
236. Van het Moortje werd eene uitgave met aant. (in het Klass. Lett. Pantheon) 
bezorgd door A. C. Oudemans, die ook een „Woordenboek op de Gedichten 
van G. Az. Brederoo", Leiden 1857 bewerkte.
176 
in Griekenland zelf te doen spelen, wat zelfs Terentius niet had 
beproefd. Zeer groote stukken zijn er door BREDERO ingevoegd, 
zooals Roemert's bestorming der woning van Moyael in het vierde 
bedrijf, Geertruy's jeugdherinneringen in het vijfde, en in het 
tweede Koenraad's uitweiding over kantoorbezigheden en de 
vermaarde markt- en halbeschrijving van den tafelschuimer of 
panlikker Kackerlack, eene vaste figuur in het Grieksche blijspel, 
die wel niet onaardig verhollandscht is, maar toch nog te veel 
moest blijven herinneren aan het type van den parasiet, dat 
alleen bij eene leefwijze als te Athene kon voorkomen, terwijl 
het te Amsterdam geheel onmogelijk was. Ook de snoevende 
:krijgsman Roemert, die tegelijk vrijbuiter ter zee en kornet der 
:ruiterij is, past in de Oudhollandsche samenleving niet. Van 
de slaven en de slavinnen moest BREDERO natuurlijk vrijen 
maken, maar aan den band der slavernij herinneren in het stuk 
nog allerlei uitdrukkingen en verhoudingen, zooals van Koenraad 
tot zijn ouden en jongen heer, al is hij dan ook van slaaf 
:in makelaar veranderd ; en het meest het ten geschenke geven 
van een jong meisje, iets wat in Amsterdam niet kon voorkomen, 
al heeft de dichter het ook eenigszins waarschijnlijk trachten 
te maken door het uitvoerig verhaal van den strijd met de zee- 
.roovers, dat hij er voor uitgedacht heeft. 
Zelfs de titelrol kon BREDERO niet ongeschonden behouden, 
-omdat een eunuuch, die reeds in Athene tot de Oostersche 
.,zeldzaamheden behoorde, in Amsterdam ondenkbaar was. Hij 
maakte er eene Moorsche vrouw van, maar aan die geslachtsverandering 
moest zoowel de waarschijnlijkheid als de quintessens der 
vermakelijkheid van het geheele stuk grootendeels . worden 
opgeofferd. Dat BREDERO er juist een Moortje voor in de plaats 
;stelde, was overigens niet kwaad van hem bedacht, want in zijn 
tijd reeds begon in ons land het in dienst nemen van Oosterlingen 
.in de mode te komen onder de hoogste aristocratie en dus ook 
onder de toongeefsters der „demi-monde", zooals bij Terentius 
de Grieksche Thaïs is, die hier als Moyael optreedt. Met het 
morsebelletje Klaartje Klonters, haar dienstmeisje, levende zooals 
,de ordinaire Amsterdamsche maintenée van een rijk geworden 
;scheepskapitein, is zij geheel wat anders geworden dan de schitterende 
Grieksche hetaere met haar weelderig lustpaleis vol 
..bloemengeur, dans en citherspel. Door die vergroving is het stuk
177 
platter geworden dan het classieke blijspel, en toch werd de intrige 
behouden, die alleen bij de Atheensche toestanden en hij de 
verhouding der Grieksche hetaere tot de Atheensche burgerij 
mogelijk was en daar tot eene ontknoóping kon leiden, die in eene 
maatschappij als de Oudhollandsche allerzonderlingst moet heeten. 
De vermaken in de hetaerenwereld, die in Griekenland bij zoo 
geheel andere opvatting van het huwelijk en van de verhouding 
der seksen onderling veeleer van gevaarlijken dan van zedenkwetsenden 
aard. waren, konden in het Grieksche blijspel het 
onderwerp van vermakelijke scherts zijn : in de Westersche maatschappij 
der zeventiende eeuw gaf hetgeen er in kitten en bordeelen 
of elders onder de lichte vrouwen gebeurde aan de groote 
meerderheid meer stof tot ergernis dan `tot lachen ; en dat BREDERO 
met zijn „Moortje" dan ook in zijn tijd aan menigeen ergernis gegeven 
heeft, behoeft ons wel niet te bevreemden. Alleen om zijne 
uitvoerige tusschenvoegsels, die weliswaar aan de kunsteenheid 
van het stuk schade toebrengen, maar waarin met groot talent 
en veel geest de eigenaardigheden van 'het Amsterdamsche leven 
zijner dagen geteekend zijn, verdient het spel gelezen en als 
kunstwerk gewaardeerd te worden. Om het nog met onverdeeld 
genoegen te zien vertoonen, moet men echter wel zeer objectief 
zijn. 
Ook HOOFT heeft, misschien op het voorbeeld van BREDERO, 
de vertaling van een classiek blijspel ter hand genomen. Zijne 
keus viel op de „Aulularia" van Plautus, door hem in 1616 
binnen negen dagen vertaald onder den titel van Warenar 1). 
Aan vertaalwerk, waaraan bovendien nog zoo weinig tijd was 
besteed, hechtte hij echter niet veel waarde, en hij schreef dan 
ook aan Hugo de Groot, die zijne vertaling ter uitspanning bij 
Bene ongesteldheid van hem geleend had, dat hij haar alleen 
terug verlangde om met de vertooning de kosten te kunnen 
goedmaken, die de monteering van zijn „Baeto" na zich zou 
1 ) Hooft's Warenar is behalve in de volledige uitgaven zijner Gedichten 
nog met Inl. en Aant. afzonderlijk uitg. door M. de Vries, Leiden 1843 (vgl. 
daarover R. C. Bakhuizen van den Brink in De Gids van 1843 en „Studiën en 
Schetsen" III), door J. Verdam, Leeuw. 1885 en door P. Leendertz Jr., Zwolle 
1897, die daar de reeds door zijn vader geopperde stelling ontwikkelde, dat de 
Warenar slechts ten deele het werk van Hooft zou zijn, maar voor een groot deel 
van Coster. De onjuistheid van die stelling schijnt mij bewezen door F. A. Stoett 
in Taal en Letteren 1897 en 1898 en door J. Hobma in Tijdschrift XVII bl. 255- 
262. Over den Warenar schreef ook Carl von Reinhardstoettner, Plautus speltere 
Bearbeitungen plautinischer Lustspiele, Leipzig 1886 p. 298-306. 
TE WINKEL III. 12
178 
-sleepen; en dat hij later, zelfs nadat DE GROOT hem bij de terugzending 
geschreven had, dat „het translaat zijns oordeels het 
origineel in veel deelen overtrof", er nog niet veel eer in stelde, 
blijkt uit het feit, dat hij in 1617 het stuk anoniem uitgaf en het 
in 1636 niet opnam in de verzamelde uitgave zijner gedichten. 
Hadde hij kunnen voorzien, dat daardoor sommigen in later 
tijd het stuk aan Coster of wel aan Coster en hem samen zouden 
toeschrijven, het zou hem weinig gedeerd hebben. Naar mijne 
meening ' zijn niet alleen de argumenten, waarmee het stuk, zij 
het ook maar gedeeltelijk, aan HOOFT wordt ontzegd, volkomen 
ontzenuwd, maar zelfs komt het mij voor, dat in dien tijd niemand, 
behalve HOOFT, in staat was een stuk als de Warenar te schrijven, 
dat den lof van DE GROOT ten volle verdient. 
BREDERO'S „Moortje" wordt er volkomen door in de schaduw 
gesteld. Natuurlijk had HOOFT op Bredero voor, dat hij uit het 
oorspronkelijke zelf kon vertalen, en verder, dat het veel gemakkelijker 
was de „Aulularia" „nae 's lants gelegentheit te 
verduitschen", zooals ook HOOFT heeft gedaan, dan de „Eunuchus" 
; maar dat pleit al weer voor den tact, waarmee hij uit 
de classieke blijspelen eene keus deed. Ternauwernood zal men 
uit eene enkele kleinigheid kunnen opmaken, dat het origineel 
van de „Warenar" niet te Amsterdam speelt. Schijnbaar zonder 
eenige moeite heeft HOOFT de handeling in het volle Amsterdamsche 
leven van het begin der zeventiende eeuw overgebracht, 
zelfs zonder het invoegen van oorspronkelijke tafreeltjes, die 
aan Bredero's „Moortje" het meest de locale kleur geven. Evenmin 
is er iets van beteekenis weggelaten : alle tooneelen zijn zoogoed 
als vers voor vers vertaald, maar met eenige uitweidingen 
en met overbrengifig van het Latijn in daarmee gelijkwaardige 
echt Amsterdamsche volksuitdrukkingen, die HOOFT blijkbaar 
niet minder goed kende dan Bredero. 
Alleen het laatste bedrijf, dat van Plautus' stuk bijna geheel 
verloren is gegaan, schijnt oorspronkelijk van HOOFT te 
wezen, maar is in toon van de rest niet onderscheiden, of het 
moest dan wezen door de wat te groote, maar niet onaardige 
breedsprakigheid van Reym, Warenar's dienstbode. De kieschheid, 
waarmee het „gewaagdste" gedeelte van de geschiedenis 
behandeld is, zonder dat de vermakelijkheid er ook maar in 
het minst onder leed, vooral in het qui-pro-quo-tooneel over
179 
Klaartjes verloren eer en Warenar's verloren pot met dubbeloenen, 
bewijst, welk een groot kunstenaar HOOFT was. Niets 
in het stuk is grof of plomp, en toch gaat de losse volkstoon er 
geene enkele maal over in eene wat te deftige manier van spreken. 
Daar later ook Molière in zijn „Avare" de „Aulularia" heeft 
verfranscht, kon eene vergelijking van zijn werk met dat van 
HOOFT niet uitblijven, en het komt mij voor, dat bij die vergelijking 
HOOFT in alle opzichten den Franschen dichter overtreft, 
al ware het reeds alleen omdat hij Plautus' bedoeling beter 
heeft begrepen dan Molière. Deze toch heeft van den held uitsluitend 
een vrek gemaakt en heeft dan ook de plotselinge mildheid 
op het eind niet kunnen behouden, die wij uit de overlevering 
weten, dat Plautus' stuk besloot, ook al ging het slot er van verloren. 
HOOFT heeft den proloog van den Huisgod bij Plautus 
vervangen door een dialoog tusschen „Miltheit en Gierigheit", 
die ons leert, hoe wij het stuk moeten opvatten om het tragicomische 
er van ten volle te genieten. Wij hebben hier te doen 
met een vloek, die er op Warenar's geslacht rust, doordat zijn 
grootvader een pot met Spaansche dubbeloenen vond, dien hij 
weer vreesde te verliezen en dus angstig verborg. Die pot, waarnaar 
het stuk den naam van „pottery" had kunnen dragen, als vertaling 
van het Latijnsche „Aulularia", is de booze geest, die in 
het huis rondspookt. Warenar heeft den pot tot zijn ongeluk 
gevonden, en van dat oogenblik is de Mildheid, die vroeger (bij 
het leven van Warenar's vrouw, zooals Reym vertelt) niet te klagen 
had, door de Gierigheid verdrongen : Warenar is een ware nar 
geworden. Uit vrees van voor rijk gehouden en bestolen te worden, 
doet hij zich nu als bijzonder arm voor, dermate dat hij wel 
op ieder den indruk van een gierigaard moet maken, en door 
voortdurende oefening in het gierig zijn zich in die rol ten slotte 
geheel te huis is gaan gevoelen. 
De vrees voor verlies van den pot kwelt hem als eene nachtmerrie, 
en van niets anders is hij vervuld. Ieder wantrouwt 
hij, tot zijne getrouwe dienstbode Reym toe. Geen oogenblik 
durft hij zijne woning te verlaten; zelfs zou hij, om de wacht 
te blijven houden, zijn aandeel in eene uitkeering op het Prinsenhof 
hebben willen prijsgeven, indien hij dat had kunnen 
doen zonder daarmee den schijn op zich te laden, dat hij dat 
geld wel kon missen. Als Rijkert, een rijk oud vrijer, zijne dochter
180 
ten huwelijk vraagt, kan hij niet anders denken, of 't is hem om 
den pot met de dubbeloenen te doen. Als hij heeft toegestemd, 
indien Rijkert maar het bruiloftsmaal betaalt, en als de bruigom 
in Warenar's woning daartoe kok en koksmaat zendt, vreest 
Warenar, dat zij gehuurd zijn om den pot op te graven. Eindelijk 
wordt de angst bij hem zoo groot, dat hij zijn schat gedurende 
het bruiloftsfeest, waarop hij bang is dat men hem dronken zal 
maken, in zijn eigen huis niet meer veilig acht en hem gaat begraven 
op het Ellendige Kerkhof. Maar uit vrees van bespied 
en zelfs reeds bestolen te zijn, brengt hij nu juist door zijne ongegronde 
beschuldiging den jongen Lekker op de gedachte, dat 
er iets te stelen valt. Als hij den pot weer heeft opgegraven en 
weer elders, in de modder onder een steiger bij de Heiligenwegspoort, 
heeft verstopt, is hij nu natuurlijk door Lekker bespied, 
en zoo is hij dan zelf door zijn angst er de oorzaak van, dat de 
pot hem ontstolen wordt. 
Komt hij tot het besef, dat nu werkelijk is gebeurd, wat hij 
zoo lang met siddering te gemoet heeft gezien, dan is hij eerst 
wel wanhopig, belachelijk en medelijdenswaardig te gelijk in 
zijne diepe wanhoop, en heeft hij nauwelijks oor voor de verschrikkelijke 
mededeeling, dat zijne dochter verkracht is, noch 
voor de blijde tij ding, dat de verkrachter, een rijk jonkman, haar 
trouwen zal, maar de zware slag heeft hem niet gebroken, hij 
heeft zijn verlies kunnen overleven. Wel is hij den pot kwijt, 
maar ook van zijne nachtmerrie is hij verlost : de vloek, die loodzwaar 
op hem drukte, is opgeheven, hij kan weer ruimer ademhalen. 
Zoo kunnen wij begrijpen, dat hij, wanneer hem de gestolen 
pot onverwacht wordt teruggegeven, dat booze ding, dat hem 
zooveel „hartzeer gekost" heeft, zonder aarzeling aan dochter en 
schoonzoon wegschenkt. Hij wil niet weer aan den dans, hij is 
het oude spul moe, en uit den grond van zijn hart verklaart hij: 
„'k zel mijn leven gien potten met geldt weer bewaeren", want 
zulk een angst zou hij geene tweede maal kunnen uitstaan. 
Nog voor HooFT's Warenar gedrukt was, zag in 1617 de vertaling 
van een ander stuk van Plautus, namelijk de Amphitruo 1), 
het licht. De Haagsche, nog jeugdige, dichter ISAACUS VAN DAMME, 
die in hetzelfde jaar ook eene verzameling Nederduytsche Ge- 
1) Over Isaacus van Damme's Amphitruo zie J. A. Worp, Tijdschrift VIII 
(1888) bl. 82-84.
181 
dichten uitgaf, droeg zijn tooneelstuk op aan den reeds meermalen 
genoemden Maecenas, den Zweedschen gezant Jacob van Dijck, 
die hem tot het vertalen van dit stuk had aangemoedigd. Evenals 
BREDERO met zijn „Moortje" grootendeels deed, vertaalde hij 
dit stuk in goede alexandrijnen tegenover HOOFT, die zijn „Warenar" 
in maatlooze rijmregels schreef. Hij deed geene poging om 
de handeling naar Nederland over te brengen en bediende zich 
ook niet van de volkstaal, maar van het beschaafde Nederlandsch.- 
Eerst bij den tweeden druk van 1635 voegde hij er het een en 
ander van zich zelf tusschen, maar aanvankelijk had hij het stuk 
vrij getrouw vertaald, ook het vierde bedrijf, waarmee de Italiaan 
Hermolaus Barbarus eene groote gaping in het handschrift van 
Plautus had aangevuld. Voor onze letterkunde heeft dit stuk 
dan ook geene andere beteekenis, dan dat het er toe bijdroeg, 
de classieken wat meer bij het groote publiek bekend te doen 
worden. 
Indien de „Warenar" een oorspronkelijk stuk was geweest. 
zouden wij niet alleen aan HOOFT voor treur- en herdersspel 
den palm moeten toekennen, maar hem ook den eersten blijspeldichter 
zijns tijds moeten noemen : nu echter verdient BREDERO 
als blijspeldichter boven hem gesteld te worden wegens 
het laatste stuk, dat deze in April 1617 voltooide, namelijk den 
Spaanschen Brabander Jerolimo 1). 
Het is in zijn geheel gericht tegen de „eerelose-geen-noothebbende-
moetwillige-Banckeroetiers", die het eenvoudige volk 
bedriegen met schoonen schijn, en dient dus om de goedgeloovige 
Amsterdammers te waarschuwen, zich niet te laten beetnemen, 
zooals Byateris, de uitdraagster, Gierige Geraart, de 
huisheer, Joost, de buurman, Balich, de tinnegieter, Jasper, 
de goudsmid, en Otje Dickmuyl, de schilder, en zelfs de notaris, 
die op het eind van het stuk, beroofd van het hunne (zelfs door 
den schout, die zich het eenige wat er te vinden is toeëigent), 
onder het spotgelach der toeschouwers moeten aftrekken met, 
lange neuzen en de opgedane ondervinding, dat men „de luy 
1) Zie over den Spaanschen Brabander J. A. Worp „Bredero's Spaansche 
Brabander en Mendoza's Lazarillo de Tormes" in het tijdschrift „Het Toonee!" 
XIII bl. 49 vlgg. Het stuk is, behalve in de complete uitgaaf van Bredero's 
Werken (waarover in het volgende hoofdstuk), nog afzonderlijk met Inleiding en 
Aant. uitg. door Eelco Verwijs, Leeuw, 1869, door T. Terwey, Gron. 1892 en 
door G. A. Nauta, Leeuw. 1895.
182 
nog niet kent, al siet men se ook". Om de beschuldiging te kunnen 
-weerspreken, dat hij in zijn spel bepaalde personen aan de kaak 
had gesteld, plaatste BREDERO de handeling in 1557, toen de pest 
te Amsterdam woedde en het oude geloof er nog heerschte. Enkele 
kleine anachronismen daargelaten, heeft hij inderdaad aan 
zijn stuk eene ouderwetsche kleur weten te geven, waardoor hij 
tevens gelegenheid had, zijne typen wat scherper te teekenen, 
dan met een angstvallig realisme overeen te brengen was. Die typen 
vooral maken het stuk aantrekkelijk, zooals van Floris Harmensz, 
den hondenslager der kerk, tegenover de beide knikkerende 
jongens, de oude „kluyvers" of „patriotten", de drie oude spin- 
^sters en de twee snollen, die hij elkaar zoo treffend nauwkeurig 
hare levensgeschiedenis laat vertellen, ofschoon hij „de swaricheyt 
'wel overdocht" heeft, ze „van hare neeringh te laten spreken"; 
-doch met een beroep op de oude schrijvers en op de dagelijksche 
gesprekken, die dikwijls nog veel aanstootelijker zijn, verontschuldigt 
hij zich, wetende, dat het de „schurfde schapen" zijn 
,die „aldermeest van de onreynicheyt blaten". In elk geval is het 
-tooneeltj e, waarin Jerolimo deze juffertjes in de hoffelijkste 
termen aanspreekt, zonder het geld te bezitten, waarin zij alleen 
belangstellen, bijzonder vermakelijk. 
Bepaald geniaal is de teekening van Jerolimo zelf, vooral in 
zijne verhouding tot Robbeknol, den Amsterdamschen schooier, 
,dien hij in dienst neemt ; en zij zou hem het recht op uitbundigen 
_lof geven, indien zij niet grootendeels, soms woordelijk, door hem 
-ontleend ware aan het eerste en derde hoofdstuk van den Spaan- 
;schen bedelaarsroman, de „Vida del Lazarillo de Tormes", in 
1554 gedrukt en in 1579 in het Nederlandsch vertaald. Vandaar 
-dan ook, dat Jerolimo, die als Antwerpsch bankroetier voortdurend 
.zeer goed en vermakelijk half plat, half deftig Brabantsch spreekt, 
-de Spaansche, d. i. aan het Spaansch ontleende, Brabander wordt 
;genoemd. 
Robbeknol is de held van den roman, Lazarillo zelf, die, eerst 
-verblind door Jerolimo's fiere manier van spreken en zijne statige 
wijze van voordoen, diens berooiden toestand toch al spoedig 
heeft doorzien en dan hartelijk „medelyen met den armen bloet" 
heeft, zooals vooral uitkomt in het alleraardigste tooneeltje, 
-waarin hij zijn bijeengebedeld maal met hem deelt, zonder zijn 
hongerigen meester ook maar eenigszins te kwetsen in zijne ijdel-
183 
heid door te doen blijken, dat hij van diens beweerd gastreeren 
elders niets gelooft. In zijne goedhartigheid en fijngevoeligheid 
is Robbeknol een meesterlijk type de: hooge comedie, te meer 
nog omdat hij bij al zijn medelijden voor den berooiden jonker 
toch altijd nog eene zekere bewondering voor hem blijft behouden. 
„Wie die hem daer soo groots heen siet treden, alsof het zyn 
Hoocheyt was of ymant van zyn Raet en alsof hy duysent pont 
jaerlijcks te verteeren had", zegt hij „sou niet met die schyn van 
welstant zijn bedroghen en kunnen denken, dat zyn bulster of 
zyn bedt geen daelder waert en is, met alles wat hy het." „0 Godt, 
u wercken zijn van wonderbaer vermoghen!" roept hij uit, want 
diezelfde berooide jonker, die twee dagen achtereen heeft moeten 
vasten, schijnt zich die ellende niet aan te trekken: zijn zelfvertrouwen 
en zijne zelfingenomenheid verlaten hem geen oogenblik. 
„Heer, daer ghy send' de sieckt, daer stierdy oock 't genesen": 
daarmee slaat Robbeknol den spijker op den kop, en dat juist 
wekt zijne bewondering voor den hongerlijder, die in zijne verbeelding 
zoo rijk is, den flesschentrekker, die zich zelf een ridder 
zonder vrees en blaam acht ; want inderdaad, Jerolimo is geen 
alledaagsche vagebond : bij al zijne gewetenloosheid is hij een 
idealist, die als zoodanig aan Robbeknol ontzag blijft inboezemen, 
en hem den meester doet blijven, aan wiens bevelen de 
Amsterdamsche jongen gaarne gehoorzaamt. De verdienste, twee 
zulke typen geschapen te hebben, komt wel niet aan BREDERO 
toe, maar wel moet in hem gewaardeerd worden, dat hij ze zoo 
goed heeft begrepen en met zooveel talent heeft kunnen verduitschen. 
Met zijn Spaanschen Brabander was BREDERO de leermeester 
van alle latere blij- en kluchtspeldichters ten 'minste in de 
zeventiende eeuw geworden; doch niemand heeft hem ook 
maar eenigszins kunnen evenaren ; verder dan tot onhandig 
nabootsen heeft niemand het gebracht. Niet alleen komen bij 
allen dezelfde karakteristieke volksuitdrukkingen en vergelij - 
kingen weer voor, maar meermalen kan men ook bij hen herbergtooneeltjes 
aantreffen als in de „Klucht van de koe" en lofspraken 
op den goeden ouden tijd als van de minnemoer Geertruy in het 
„Moortje". Aan episodes uit dat stuk en uit -den „Spaanschen 
Brabander" herinnert ons de acteur MARKUS WALTES met zijn 
Bedrooge Gierigaart (1654). Van „Symen sonder Soeticheyt" in
184 
zijn zondagspak treffen wij in KRUL's klucht van Drooghe Goosenr 
(1632) en in de Jan Saly (1622) van WILLEM DIRCKSZ. HOOFT 
een flauw spiegelbeeld aan, en van hem, wanneer hij aan 't schuren 
is, een vrouwelijk evenbeeld (zindelijke Anna) in J. F. VIJGH'S 
klucht van Jaep Rontvoet (1645). Het tooneel der drie spinsters 
uit den'„Spaanschen Brabander” is door W. D. HOOFT nagebootst 
in zijn Andrea de Piere, peerdekooper (1628), waarvan de inhoud 
overigens aan Boccaccio's Decamerone (II 5) is ontleend,, terwijl 
eene slechte copie van Jerolimo en Robbeknol te vinden is in 
JAN VAN DALEN's Kale Edelman (1657) met Snaphaan, zijn knecht. 
Zelfs leverde nog in 1702 C. SCHREVELIUS in De klugtige Schoenlapper 
of de nieuwe Hondeslager eene zoutelooze nabootsing van 
het tooneel der knikkerende jongens met den hondenslager. Die 
jongens zelf waren trouwens door BREDERO reeds aan COSTER'S 
„Tijsken" afgezien. 
XIII. 
HET LIED VAN BREDERO, STARTER EN ANDEREN. 
Niet minder dan de dramatische bloeide in het begin der 
zeventiende eeuw de lyrische poëzie. Het schijnt wel of bij ons 
in dien tijd alles zong : de liedboeken althans volgden elkaar in 
grooten getale op 1). Van de geestelijke liedbundels zullen wij op 
het oogenblik niet spreken, want behalve enkele nieuwe, waren 
het meest vermeerderde herdrukken van de oudere, ten deele 
schriftuurlijke liedboeken, die wij reeds uit de vorige periode 
leerden kennen en die steeds even geliefd bleven. 
Ook van de wereldlijke liederen geraakten de oudere nog lang 
niet in het vergeetboek. In „Een Aemstelredams Amoreus Lietboeck" 
2), dat in 1589 werd uitgegeven en 136 oude liederen 
bevat, komen er 33 voor, die ook reeds in het Antwerpsch liedekensboek 
van 1544 gedrukt waren. Vele oude liederen vindt men ook 
1) Eene lijst van Ned. liedboeken gaf D. F. Scheurleer als „Bijdragen tot een 
Repertorium der Ned. Muziekliteratuur" I Amst. 1902. Zie ook den „Catalogus 
der Muziekbibliotheek van D. F. Scheurleer", 's-Grav. 1885 met vervolgen van 
1903 en 1910. Achter de bloemlezing van J. H. Scheltema, Ned. Liederen uit 
vroegeren tijd, Leiden 1885 vindt men eene nauwkeurige bibliographie der, toen 
329 nummers omvattende, „verzameling van liedboekjes aanwezig ter Kon. 
Bibliotheek te 's-Gravenhage." 
2) Zie daarvoor Joh. Bolte, Tijdschrift X (1890) bl. 175-202.
185 
in het dikwijls herdrukte „Oud Amsterdamsch Liedboek", waarvan 
de eerste druk onbekend is ; en een veertigtal kan men er 
aantreffen in „Haerlemsch Oudt Liedtboeck", dat in 1716 zijn 
27sten druk beleefde en vóór het midden van de zeventiende eeuw 
(vermoedelijk omstreeks 1630) bijeengebracht werd, omdat de 
uitgever het jammer vond, dat de goede oude liedjes dreigden 
vergeten te worden, ' daar „men de Jeugt doorgaens begeerig siet 
na spickspelder nieuwe deuntjes". Ook werden de oude liedjes 
wel eens omgewerkt, zooals b. v. het lied „Van twee coninxkinderen" 
tot vier Hero- en Leanderliedjes in den „Amsterdamschen 
Pegasus" van 1627; maar reeds hebben wij gezien, hoe er eenige 
aan onze tooneeldichters de stof voor hunne spelen leverden, 
terwijl wij de beginregels der oude liedjes telkens weer als wijsaangifte 
voor nieuwe liedjes vinden, waaruit blijkt, dat men er 
ten minste een enkel couplet met de wijs van kende, en dat die 
wijs althans hare bekoring niet verloren had. Vooral werd menig 
nieuw lied gezongen op de oude wijze van „Het daghei in den 
Oosten". 
Toch ontbrak het ook niet aan nieuwe wijzen, hetzij, om met 
VAN VELDEN te spreken, „Italiaanse deuntjens, licht hippelende 
Franse airs en Engelsche draey-sangen", die dan met versregels 
in die talen werden aangeduid, hetzij zangwijzen, gecomponeerd 
door Nederlandsche toondichters, die nog een tijd lang den 
ouden roem van hun land op het gebied der muziek konden handhaven. 
Om dat te bewijzen behoef ik slechts te herinneren aan den 
organist der St.-Pieterskerk te Leiden, Cornelis Florisz. Schuyt 1), 
componist van madrigalen en danswijzen, en aan den beroemden 
Jan Pietersz. Sweelinck 2),die „Sion galmen deed, dat men 't in 
Hollandt hoorde", zooals HOOFT op zijn graf schreef, en die van 
omstreeks 1578 tot aan zijn, door eene uitvoerige „Lyck-Klacht" 
van N. VOOCHT betreurden, dood in 1621 organist van de Oude 
kerk te Amsterdam was. Zijne leerlingen Dr. Cornelis Gijsbertsz. 
Plemp en Dirck Sweelinck, zijn oudste zoon, die zijn vader als 
1) Voor Cornelis Schuyt zie Max Seiffert Tijdschrift der Vereen. voor N.-Ned. 
Muziekgeschiedenis, V (1897), bl. 244-259, en J. P. Heije's inleiding op Die 
madrigalen van Cornelis Schuyt (1600) bewerkt door Robert Eitner, Amst.- 
Utrecht 1873. 
2) Van alles, wat over Jan Pietersz. Sweelinck geschreven is, kan ik hier alleen 
aanhalen : T. H. Tiedeman, Jan Pieterszoon Sweelinck, bio-bibliographische 
schets, Amst. 1876 en Ch. M. Dozy, Jan Pietersz. Sweelinck en andere organisten 
der 16de eeuw in Oud Holland III bl. 277-302.
186 
-organist opvolgde en over wiens dood in 1652 „het orgel in den 
rouw" klaagde bij monde van VONDEL, kunnen wij later met 
Dr. Joan Albert Ban en den blinden beiermeester van den 
Utrechtschen dom, Jonkheer Jacob van Eyck 1), nog als vrienden 
van HOOFT aantreffen op het Muiderslot, waar trouwens ook 
reeds de oude Sweelinck een welkom gast was. 
HOOFT'S vriendschap voor toonkunstenaars, zijne liefde voor 
zang en spel was geene uitzondering : muziek en zang waren overal 
in ons land in eere. Toen Graaf Maurits in 1594 Groningen had 
veroverd en over Friesland naar Holland zijn zegetocht hield, 
zeilden de Franeker studenten tot bij Leeuwarden in eene versierde 
schuit zijn jacht met zang en snarenspel tegemoet, zooals 
Patroclus Bokelman in een Latijnsch gedicht „Triumphus Groninganus" 
vertelt. Maurits was daarmee zeer ingenomen : hij 
onderhield zich minzaam met de zangers, doorbladerde hun 
liedboek en werd door hen, na een maaltijd te Franeker, op dezelfde 
wijze naar Harlingen begeleid, waar hij als bewijs zijner waardeering 
hun eene groote som gelds schonk om op zijne gezondheid 
te drinken 2). Hoeveel er bij ons gezongen werd, blijkt ons uit 
de talrijke gravures en schilderijen, waarop een zingend en musiceerend 
gezelschap is afgebeeld. Gitaar, luit en theorbe waren 
de gewone instrumenten, waarmee de zang begeleid werd, maar 
ook viool of fluit, spinet of klavier werden door velen bespeeld. 
De luitmuziek van het begin der zeventiende eeuw kennen 
wij voor een goed deel uit het zoogenaamde „luitboek van Thysius" 
3), vermoedelijk afkomstig van den bekenden heftigen 
Amsterdamschen predikant ADRIAEN JORISZ. SMOUT, van wien 
wij weten, dat hij eenige, aan het Hooglied ontleende, maar in 
tamelijk zinnelijke bewoordingen vervatte, liederen dichtte en 
aan Tesselschade aanbood, en dat hij „de Psalmen Davids na 
de reghelen der Musyck had op rym ghestelt". Oudere zangmuziek, 
eigenlijk nog tot de vorige periode behoorende, kennen 
1) Voor Jhr. Jacob van Eyck zie men J. H. W. Unger in Oud Holland I bl. 
97-110 en 268-273. 
2) Voor Prins Maurits' belangstelling in muziek en zang zie men mijn opstel 
De inneming van Groningen rhetorijkelijk verheerlijkt in „Gedenkboek der 
Reductie van Groningen in 1594", Gron. 1894 bl. 237-264. 
3) Voor het Luitboek van Thysius zie men bespreking en heruitgaaf door J. 
P. N. Land in „Tijdschrift der Vereen. voor N.-Ned. Muziekgeschiedenis" I 
(1885) blz. 129-264, II (1887), bl. 1-56, 109-174, 177-194, 278-350, III 
(1891) bl. 1-57.
187 
wij uit „Een Duytsch Musyck Boeck, daerinne begrepen syn vele 
(nl. 32) schoone Liedekens" 1), in 1572 te Leuven en Antwerpen 
uitgegeven en, zooals het heet, „gecomponeert, by diversche 
excellente meesters, seer lustich om singhen ende spelen op alle 
instrumenten". 
Andere liedboeken kwamen later uit, deels met muziek, deels 
alleen met wijsaangiften. Zoo liet in 1602 PIETER LENAERTSZ. 
VAN DER GOES, die woordspelend zeide, dat het hem „ter Neusen 
uytsproot", „Een nieu Liedtboeck genaemt den Druyven-Tros 
der Amoureusheyt" 2) in druk uitgaan, dat inderdaad aardige, 
bevallige en welluidende minneliedjes bevat, doch in wat al te 
precieuse taal geschreven is, om nu nog gemakkelijk begrepen 
te worden en, zonder juist van bastaardwoorden te wemelen, 
toch niet het werk van een taalzuiveraar kan genoemd worden. Zoo 
zond in hetzelfde jaar HANS MATHYSZ. te Amsterdam den (minstens 
viermaal, en telkens vermeerderd, uitgegeven) Nieuwen Lusthof 3) 
in 't licht, „gheplant vol uytghelesene, welgherijmde, eerelijcke, 
amoreuse ende vrolijcke ghesanghen, als Mey-, Bruylofts-, Tafelende 
Nieuw-jaersliedekens, met noch verscheyden t'samenspreeckinghen 
sanghswyse tusschen Vryer en Vryster; verciert met 
seeckere coperen figuren, die opte liedekens accordeeren". Tot 
deze nog wat ouderwetsche en ook door bastaardwoorden ontsierde 
liederen droeg de uitgever zelf het zijne bij. Hij voegde 
er bovendien onder den af zonderlij ken titel „Bruglof tsBancket" 
eenige „stichtelijcke Tafel- ende Bruyloftsliedekens" aan toe, die 
MICHIEL VLACK uit Gouda „om de jeught met vreught de deught 
te leerera op nieu Fransche maet ghestelt en gheschreven" had. 
In 1605 verscheen te Amsterdam het Princesse Lietboec, bevattende 
„die Jonckvrouwen clachtighe Sentbrieven" of eene 
vertaling der Heroïdes, „elck met zijn stemme sangswyse in 
1) Voor „Een Duytsch Musyck Boeck. Naar de uitgave van 15 72 in partituur 
gebracht en opnieuw uitg. door F. van Duyse" Amst.—Leipzig 1903 zie ook 
Flor. van Duyse, Tijdschrift der Vereen. voor N.-Ned. Muziekgeschiedenis III 
(1891) bl. 125-175, waar tevens over een Kamperliedboek wordt gehandeld. 
2) Van den Druyventros der amoureusheyt (waarvan ook nog een tweede druk 
verscheen, vermeerderd met „Het Sterfhuys van Cupido" van D. Heinsius) is de 
opdracht met de eerste twaalf liederen door mij van aant. voorzien, met de partituurs 
van M. J. B. uitg. door F. R. Coers F.R.z. in „Liederen van Groot Nederland", 
Amst.—Utrecht 1909. 
3 ) Voor Den nieuwen Lusthof zie W. J. A. Jonckbloet, Geschiedenis der 1Ved. 
Letterkunde, 3 dr. III bl. 50-56, die daar verder nog over ander lieedboekjes 
handelt.
188 
dichte ghemaackt by een lieffhebber der Accoleye" (de Rotterdamsche 
rederijkerskamer) en als aanhangsel vermeerderd met 
een „Nieu Amoreus Liet-boec van verscheyden Redenrijckers 
in dicht gestelt". Kort daarop (in 1608) gaf Direk Pietersz. Pers 
Den Bloem-Hof van de Nederlantsche Jeught uit, twee jaar later 
vermeerderd met Den bloeyenden Mei-waghen, die met 24 liederen 
van JAN SIEWERTSZ. KOLM geopend wordt. Bij denzelfden uitgever 
verscheen in 1615 Apollo of gesangh der Musen, eene verzameling 
van 136 liederen, die, naar 't schijnt, door BREDERO 
bijeen werd gebracht, althans geopend wordt met „Apolloos aanspraack 
Lotte Nederlandtsche Jonckheyt", een uitvoerig gedicht 
in alexandrijnen van BREDERO, waarin hij zegt, „dat de „Maagdekens" 
het boekje „wel veypostich lesen" mogen, omdat zij er 
„noch dorperheyt, noch schand, noch wisseling van bloedt te 
vreesen" hebben en er alleen de uiting der betamelijke liefde 
in zullen vinden. 
Een Leidsche bundel van „Verscheyden Bruyloft-Dichten 
ende Liedekens" verscheen in 1611 bij den Universiteitsdrukker 
Jan Jacobsz. Paedts en bevatte o. a. liederen van JAN ORLERS. 
Een Frieschen bundel bezitten wij in 't Vermaeck der jeught l), 
waerin ghevonden worden veel schoone, eerlycke, amoreuse 
ghesanghen, troudichten, sonnetten en andere vermaeckelijke 
ghedichten, byeen vergadert ende ten dele ghecomponeert door 
BOUDEWIJN JANSEN WELLENS", te Leeuwarden in 1612 gedrukt 
en in 1616 herdrukt en het daarop volgende jaar vermeerderd 
met verscheidene vroolijke liedjes en andere gedichten van STARTER. 
Een Dordsch „ Liedtboecxken, genaemt Dordrechts Lijstertje", 
schonk in 1624 ABRAHAM AERTSZ. PLATER aan zijne stadgenooten. 
In 1626 werden „verscheyde vrolycke en minnelycke deuntjes" 
door EVERT PELS de Jonge aan „de Amstelredamse juffertjes" 
opgedragen onder den titel 't Lof van Cupido. Voor anderen voegde 
hij daar nog een bundel „boertighe ghesangen op boertige vpysjes" 
bij onder den titel van Het Amsterdams Fluytertje. Van 1622 dagteekenen 
Venus Minne-gi f jens, waarin o. a. liedjes gevonden 
worden van ROSAEUS, MATTHIJS VAN VELDEN, MEYNDERT VOS- 
1 ) Voor 't Vermaeck der jeught zie F. Buitenrust Hettema in „Het Boek" 
I 1912. Daaruit blijkt, dat de oudste druk van den bundel reeds verscheen in 
1612 en dat zoowel de druk van 1616 als die van 1617 als tweede druk moet 
beschouwd worden, van welke alleen de laatste met een groot aantal liedjes 
van Starter vermeerderd is.
189 
KUYL, WILLEM DIRCKSZ. HOOFT, JAN ROBBERTSZ, J. P. ROOSEN= 
DAEL, A. M. PANNEEL, den schilder JOHANNES DE NEEFF, en ook 
een „Dochters Liefdens Liedt" van BREDERO. 
Eindelijk want het kan ons doel niet zijn alle liedboekjes 
en allerminst de jongere, minder beteekenende, te leeren kennen 
vermeld ik nog den Amsterdamschen Pegasus 1) van 1627, 
waaraan vier dichters medewerkten : JAN ROBBERTSZ, die er 
eenige „Herders-Zanghen" en ANDRIES PIETERSZ. CRAEN, die 
er eenige Jastorellen ofte Bosch-Gezangen" voor afstond, en 
MATTHIJS VAN VELDEN Of CAMPANUS, van wien wij er niet minder 
dan 38 „Veld-Deuntjens" in aantreffen, die „'t lantslevens 
wellust" verheerlijken in pastoralen trant, voor een groot deel 
aan Silvia gewijd zijn en zelfs bekendheid met Anacreon en andere 
Grieksche dichters verraden. Behalve door reeds vermelde tooneelpoëzie 
maakte VAN VELDEN zich ook bekend door een uitvoerig 
gedicht Roemster van den Aemstel, een „hymnus" in alexandrijnen 
ter eere van den Amstelstroom, • door den dichter aan 
ANNA ROEMERS in den mond gelegd en daarom vroeger wel eens 
aan haar toegeschreven. Eene Ode, jindarus na-ghebootst", 
gaat er aan vooraf en een paar strophische gedichten volgen er 
op. Evenals het poëtisch gedeelte van het werkje, doen ook verklarende 
aanteekeningen in proza, die er bij gevoegd zijn, den 
dichter kennen als een liefhebber van classieke geleerdheid. De 
vierde dichter, die met „Cupidoos Dartelheydt" aan den „Amsterdamschen 
Pegasus" meewerkte, JACOB JANSZ. COLEVELT 2), 
had reeds in 1619 een „Lust-hoofien ofte vermaeck'lyckheyt der 
Maechden" bijeengebracht, doch wij kunnen over al die liedboekj 
es niet in bijzonderheden afdalen en noemden ze alleen om te doen 
zien, hoe groot in het begin der zeventiende eeuw de lust was 
om liedjes te dichten en te zingen. 
Twee bundels, die ver boven alle de aandacht trokken, verdienen 
echter ook onze aandacht meer dan de andere : de bundels 
namelijk van GERBRAND ADRIAENSZ. BREDERO en van JAN 
JANSZ. STARTER. 
Wanneer BREDERO'S liedbundel voor het eerst (en wel te Leiden 
door een vriend van hem) is uitgegeven, weten wij niet. Van de 
1) Voor het liedboek Amsterdamsche Pegasus en in het bijzonder voor Matthys 
van Velden, ook als „de dichter van de Roemster van den Aemstel" zie 
men A. D. de Vries Az. Oud Holland I bl. 64-72. 
2) Voor Jacob Jansz. Colevelt zie boven bl. 137 vlg.
190 
eerste drie oplagen is ons geen enkel exemplaar bewaard gebleven. 
Van de derde kennen wij alleen BREDERO'S voorrede, opgenomen 
in den vierden druk, die in 1621 verscheen onder den. titel „Geestigh 
Liedt-Boecxken", met 26 gedichten, gevolgd door „Kleyne Bron 
der Minne", met 21 liederen, en ten slotte 8 „Aendachtighe Nieuwe 
Liedekens". Dit was echter nog maar een zeer klein gedeelte van 
BREDERO'S geheelen liederschat : een aantal van niet minder 
dan 203 liederen en gedichten, bijeengebracht in zijn Boertigh, 
Amoreus en Aendachtigh Groot Lied-boeck, dat in 1622, door Jan 
van_ de Velde „met schoone sinrijcke beeldenissen verciert", van 
de pers kwam en waarvan de amoreuse liederen verzameld waren 
onder den afzonderlijken titel „De Groote bron der Minnen". 
Van chronologische rangschikking der gedichten is daarin geen 
-sprake : zulk eene rangschikking is later wel beproefd, maar moest 
zeer onvolledig en onzeker blijven. Dat er van 1602 af in andere 
liedboekjes, waarin liederen van verschillende dichters bijeengegaard 
zijn, ook liederen van BREDERO voorkomen, geeft eenig 
houvast, maar niet genoeg; en zoo valt het ons dan ook moeielijk, 
de meeste liederen in verband te brengen met het leven des dichters, 
zelfs met behulp van zijne Nederduytsche Poëmata (van 1620) : een 
bundel poëzie en proza, waarin na zijn dood bijna alles is opgenomen 
wat door hem buiten zijne tooneelspelen en liederen geschreven is 1). 
1 ) De Werken van G. A. Bredero zijn volledig uitg. door verschillende geleerden, 
Amst. 1890 III dln. Daarin gaf Jan ten Brink de algemeene inleiding 
en de inleidingen op de verschillende werken; J. H. W. Unger bezorgde den 
tekst, terwijl de verklarende aant. werden gegeven door H. E. Moltzer op 
„Moortje" en „Spaanschen Brabander", door G. Kalff op „Griane", „Stommen 
Ridder" en „GrootLied Boeck", door R. A. Kollewijn op „Rodd' riek ende Alphonsus", 
,,Lucelle" en „Angeniet", en door J. te Winkel op de „Kluchten", 
„Het daget uyt den Oosten", en „Nederduytsche Rijmen". Eene nieuwe uitgaaf 
van Bredero's Werken wordt nu bezorgd door J. A. N. Knuttel. J. H. W. Unger 
-voegde in de uitgave van 1890 nog iets toe aan zijn G. Az. Brederoo. Eene bibliographie, 
Haarlem 1884. 
Over leven en werken van Bredero schreef Jan ten Brink , Gerbrand Adriaenz. 
Bredero. Historisch-Aesthetische Studie 1859, 2 dr. Leiden 1888 III dln.: I Inleiding 
en levensbeschrijving, II De tragicomedie, III De kluchten en blijspelen. 
Vgl. Jan ten Brink's toespraak Na driehonderd jaren in het Brederoo-Album, 
Bijlage tot Oud Holland II bl. 11-26. Verder zie men over zijn leven: J. ter 
Gouw, Het huis Brederode te Amsterdam, Amst. 1880, N. de Roever, Brederoo's 
ouderhuis in het Brederoo-AÏbum bij Oud Holland II bl. 78-89 en Ch. M. 
Dozy, Brederoo's Zwanezang in het Brederoo-Album bij Oud Holland II bl. 27- 
41; en ook boven bl. 173. 
De „Lijck-dichten over het afsterven des aardigen ende vermaarden Poëets 
Garbrant Adriaensz. Brederode" zijn het eerst gedrukt als bijvoegsel van zijn 
!,,Stommen Ridder", Amst. 1619. 
Voor zijne tooneelwerken zie boven bl. 156, 160-164, 171-177 en 181-184. 
Voor zijn liedboek zie men H. E. Moltzer, Brederoo's Liedtboeck in zijne
191 
De vroegere voorstelling, dat BREDERO aanvankelijk zeer 
vroolijk en losbandig zou geleefd hebben, maar tot inkeer gekomen, 
op het laatst van zijn leven zijne „aendachtighe" of 
stichtelijke liederen zou geschreven hebben, is dan ook niet 
meer te handhaven en zou ook- in strijd zijn met de algemeens 
ervaring, dat aankomende dichters uit een godvruchtig gezin. 
juist met stichtelijke liederen beginnen en eerst door het verkeer 
in de wereld tot het schrijven van wereldsche liederen worden 
gebracht. Het waarschijnlijkst is, dat BREDERO zijne boertighe: 
,en amoreuse liedjes telkens weder door stichtelijke, maar in veel 
geringer aantal, afwisselde. De meeste er van vonden blijkbaar 
hunne aanleiding in iets wat geheel buiten den persoon des dichters 
omging, zooals de bruiloftsdichten, ieder met een bruiloftszang 
besloten (o.a. een van 1617 voor Peter Benoyt van Antwerpen), 
-die stichtelijk of wereldsch waren al naarmate bruidspaar en bruiloftsgasten 
een ernstigen of vroolijken toon op hun feest verlangden. 
Stichtelijk waren uit hun aard de nieuwjaarsliederen, 
die BREDERO als rederijker maakte, evenals de andere aandachtige 
ledj es, waarvan het laatste couplet het woord „prins" bevat als, 
bewijs, dat zij voor de Eglentier werden gedicht. 
Van het niet al te groote aantal, dat een meer persoonlijk 
karakter draagt, zijn sommige als geloofsbelijdenissen te beschouwen, 
die ons leeren, dat de dichter niet afweek van het 
orthodox gereformeerd geloof, met name niet van de grondstelling 
„dat Gods soon met zyn onschuldigh bloedt de borrecht-tocht' 
voldaan heeft voor het erkend schuldige menschdom, zooals 
hij in een „Aendachtigh Gebedt" zegt ; maar dat hij overigens 
de ergste ketterij ziet in het vereeren van de afgoden der wereld,. 
met name den afgod der „letter-vretery en 't pralen met veel 
boecken", die tot ,,geest'lijcke hoovaerdy", tot „vernufteliseren 
van Gods afcomst" en zoo tot „kerckentwist" leidt. Zijn eigen 
geloof is het best uitgesproken in het liedje : „Wie bovenal zijn 
„Studiën en Schetsen voor Ned. Letterkunde", Haarlem 1881 bl. 101-154 
en G. Kalff, Breeroo's Lied-boeck in het Brederoo-Album, bijlage van Oud 
Holland II bl. 42-66. Daar wordt ook onderzocht naar de personen, aan welke 
Bredero's minnedichten misschien gewijd zullen zijn. Met deze moeielijk quaestie 
heeft zich vooral ook bezig gehouden J. B. Schepers, Taal en Letteren XV bl. 
273-287, Nieuwe Gids 1913 bi. 574 vlgg., 699 vlgg. en 1917 over „Bredero en 
Tesselscha". Als ongeteekend werk van Bredero wees hij in het liedboek „Apolla 
of Ghesangh der Musen" twaalf sonnetten aan. Verder schreef hij nog Nieuwe 
' Gids, 1914 II, bl. 66 vlgg. over „Bredero's invloed op tijdgenooten."
192 
God bemind, sijn God in alle dingen vind : wie yet meer wil verkiesen, 
sal God en Mensch verliesen" ; en vooral ook in het lied 
van „een gerust leven", dat hij tot zichzelf richt met den aanhef: 
„Garbrande, wilt ghy leven recht gerust, so heft uyt lief d' - den 
lieven God met lust", enz. Ook dáár toont hij zich een vijand 
van „boeckenkijf " en „mout-wetenschap" en van het „beeldewerck", 
dat de mensch zich in zijn hart opricht en afgodisch vereert, 
maar door beeldstormerij hoe eer hoe liever moet omverrukken. 
Alles in de natuur verkondigt Gods lof, behalve de onredelijke 
mensch, zegt hij in den geest van Camphuysen en in 
een niet minder welluidend liedje dan diens „Maysche Morghenstond", 
namelijk in het bekende schilderijtje : 't Sonnetje steeckt 
zyn hoof jeenn op en beslaet der bergen top met zyn lichtjes : wat 
gesichtjes, wat verschietjes, verd' en flauw, dommelter tusschen 
't grau en blauw", enz., dat eigenlijk gedicht is om in den „Stommen 
Ridder" gezongen te worden. 
Sommige aendachtighe liedjes komen recht uit zijn hart in 
weemoedige oogenblikken, waarin hij zich zelf te groote 
wereldsgezindheid verwijt, zooals het ,,Liedeken van mijn selven" 
en het bekende lied over de ijdelheid der wereldsche genietingen, 
dat aldus aanvangt : „Wat dat de wereld is, dat weet ick al te 
wis, Godt betert, door 't versoecken : want ick heb daer verkeert 
en meer van haer geleerd als van de beste boecken", en waarin 
hij klaagt, dat „Venus en de kroes" hem dikwijls „een hoofd vol 
wind en wijn, een hart vol suchts en pijn, een lichaem gants vol 
qualen" hebben bezorgd, en in de Lente zijns levens zijn zwarten 
krullenbol doorzaaid hebben met „veel gryze graeuwe hayren", 
zoodat hij, dat leven moede, niets zoozeer wenscht „als saligh 
in den Heer te leven en te sterven". Soms vervalt hij zelfs in den 
toon van het „de profund,is" en klaagt hij er over, dat zijne „sinnen 
wilt en woest" als hollende paarden hun meester in het verderf 
voeren, hem „sijn leven jammerlijck doen verkorten". In „Eens 
sieckens klaegh-leydt" wekt hij „maeghden en jongelingen" op, 
zich aan hem te spiegelen en „wijn, lust en wil van vrouwen" te 
vlieden, die hem eertijds zoo lief waren, maar waarvan hij nu een 
afkeer heeft, zoozeer zelfs dat hij „na die verlanghde dood" uitziet. 
Deze zelfbeschuldigingen mogen niet onvoorwaardelijk beschouwd 
worden als bewijzen, dat BREDERO in zijne liefde voor
193 
wijn en vrouwen de perken te buiten is gegaan, die in zijn tijd 
aan jonge menschen gesteld werden ; integendeel meen ik er uit 
te mogen opmaken, dat hij een vroom en fijngevoelig man was, 
die reeds wroeging had van zulke uitspattingen, als men destijds 
gewoon was bij jonge en zelfs bij wat oudere menschen door 
de vingers te zien, tenzij men behoorde tot „de fijnen". Ware hij 
geweest wat men nu een „doordraaier" of erger zou noemen, dan 
zou hij niet als volwassen man geschreven hebben, dat zijne ouders 
van hem niet gewoon waren, dat hij later dan het afgesproken 
uur te huis kwam ; en vooral zou de uitgever zijner gedichten na 
zijn dood niet van hem gezegd hebben : „Sijn loff elijcke zeden 
hebben hem het vaendragherschap der Borghery doen verwerven, 
dat hy achtbaer ghevoerd heeft." Met de onderscheiding, 
dat hij „de Princenvaen loffelyk mocht voeren," wenschte de 
Schiedamsche rederijker JAN BARTHOUT hem geluk in 1613, toen 
hij, naar 't schijnt, vaandrig werd bij hetzelfde schuttersvendel, 
waarvan zijn vader, Adriaen Cornelisz, een welgesteld Mr. schoenmaker, 
blijkens een schuttersstuk van den handboogdoelen kapitein 
was. „Eeren-Ampten" echter vielen niet in zijn smaak, en zoo 
maakte hij dan ook een gedichtje naar aanleiding van „een zekere 
harts-tocht oft ontroeringe, waergenomen uyt mijn woelende 
gedachten rechts voor myn optrecken met het Vaandel". Hij 
schroomde toen, zooals hij zegt, „met eeren hier de Prince-vaan 
te draghen", omdat hij den moed niet had, het onverdiend verwijt 
van ijdelheid te trotseeren, maar overwon die „flauwigheyd" ten 
slotte met de overweging, dat men het „Jan-alleman" toch nooit 
„recht te passe maacken kan". Als vaandrig dichtte hij voor zijn 
vendel, vermoedelijk bij eene samenkomst met de Haarlemsche 
schutterij, het bekende drinklied : ' Haarlemsche drooghe harten 
nu, komt toont hier wie ghy zijt ! Wy Amsterdammers tarten 
u, te drincken eens om strijt." Hij teekent daar met enkele sprekendet 
rekken den cornel, den capiteyn (zijn vader), den luytnant, 
de onderofficiers en ook in den vaandrig zich zelf als een s t-out 
drinker, die „de kan met syn tanden anvat", leeg drinkt en dan 
„over 't hooft slingert" zonder ze met de handen aan te raken. 
Dit en andere liedjes uit zijn „boertigh liedtboeck" hebben, 
met zijne kluchten en blijspelen, hem onverdiend een zelf den 
naam bij het nageslacht bezorgd, als de herbergtooneeltjes en 
de herrieachtige binnenhuisjes aan Jan Steen, en in zijne spreuk 
TE WINKEL III. 13
194 
„'t kan verkeeren" de uitdrukking doen zien van wispelturigheid 
en leven bij het oogenblik ; maar natuurlijk te onrecht, want 
alleen als nuchtere toeschouwers en niet als deelnemers aan zulke 
dronkenmanstooneeltjes konden Jan Steen en Bredero in staat 
zijn, ze in zoo groot aantal, met zooveel vlijt en kunstvaardigheid 
op het paneel of in klucht en lied af te schilderen. 
Dat BREDERO - veel studie maakte van het volksleven en de 
manier, waarop het zich in de taal uitte, zouden wij reeds a priori 
mogen vermoeden, maar hij zeide het ook zelf in zijne voorrede. 
Hij heeft „anders geen boeck geleert als het boeck des gebruycx" 
en „als een schilder de schilderachtige spreucke ghevolcht, die 
daer seyt : het sijn de beste schilders die 't leven naest komen". 
Behagen scheppend in „der boeren ommegang", heeft hij zijn 
best gedaan, in zijne liedjes hunne „boertighe treckjes op het 
levendigste na te spelen en te spreken" en daarbij „de oude Aemsteldamsche 
en Waterlandsche taal so nagekomen als haar onse 
(doch te luttel) letteren toelieten". Opzettelijk heeft hij aan zijne 
boeren „veel ouwde en ghebruyckelijcke woorden der landluyden" 
in den mond gelegd, omdat hij „dat ouwde verschimmelde potgelt" 
niet versmaadt, als het maar „hier-landsche, onvervalschte, 
onvermenghde munte is, die by de ghemeene man in de dagelijcksche 
handeling en ommegangh gewraackt noch geweygert wort." 
De woorden van zijne moedertaal wil hij evengoed gebruiken, of 
hij ze leert „van een machtich coning of van een arm bedelaer", 
en ze alleen naar hunne innerlijke waarde beoordeelen. De Latinisten 
moeten dat den leekebroeder niet kwalijk nemen, zegt hij; 
en de Latinisten hebben dat ook niet gedaan. Heinsius en Scriverius, 
Hooft en De Groot hebben zijne werken geprezen en 
er zich kostelijk mee vermaakt. Alleen de stijve vroomheid van 
„naugesette lieden" heeft er geen vrede mee gehad en hem van 
„lichtvaardigheyt" beschuldigd. Hij wenscht echter, dat zij in 
zijne „malle liedekens" eene poging zullen zien om onder het 
mom van boersche verkeerdheden dezelfde gebreken bij „ettelijcke 
ste-lieden" te hekelen, als men er ten minste maar geene persoonlijke 
hekelingen in zoekt, want hij heeft „haest vyanden genoech", 
zegt hij, en wenscht er niet meer. 
Zijn „Boertigh Liedt-boeck" opent met het bekende ,,Boerengeselschap", 
waarin wij „Arent, Pieter, Gysen, met Mieuwes, 
Jaap en Leen en Klaasjen en Kloentjen" in „'t dorp van Vincke-
195 
veen" aantreffen bij het gansrijden en eerst getuigen zijn van 
hunne boersche praal en pret en vervolgens van hunne dronkenmanstwisten, 
die met moord en doodslag eindigen. Een ander 
liedje vertoont ons Gijsje met zijne vrijster Trijn Luls op de kermis, 
waar het paartje wel „zijne eer ophoudt", maar het meisje ondertusschen 
hare eer verliest. In Lobbetje uit een ander liedje maken 
wij kennis met eene boersche coquette, die ten slotte Fobert's 
genegenheid verspeelt. In een „Koortsigh Lietje" gaat het heel 
anders toe : daarvan zal het realisme ook destijds menigeen geërgerd 
hebben, en om de portretten van „Dieuwertjes vryer", dien 
„lompen loer", of van het groezelige paar „gierighe Gerrit en Modde 
van Gompen" te kunnen genieten, moet men meer oog hebben voor 
kleur en lijnen dan voor de aantrekkelijkheid der voorstelling. 
Dat onze boeren geene herders zijn uit de pastorale en dat 
ook bij hen de grijze wijsheid van petemeu of oom grooter waarborg 
voor geluk ziet in geldbezit dan in genegenheid, blijkt uit hun 
huwelijksraad aan neef en nicht, door BREDERO naar de natuur 
weergegeven in liederen met het refrein : ,,Datsen veyer ! datsen 
knecht" en „Datsen veyster ! datsen meyt !" waar natuurlijk de 
aangeprezen vrijer en vrijster degene zijn, die er warmpjes in zitten. 
Verschillende liedjes zijn tweespraken : van twee buurmeisjes, als 
Jaep Jans en Fijtje Floris, die „kruys of munt" raden om uit te 
maken, wie er met Michieltje vrijen zal, van „twee buurwijven", 
van „moeder en dochter" en van „beste-moer met haer nichte", 
waarvan wij niet veel meer mogen opmerken, dan dat zij uit het 
leven gegrepen zijn. Vermakelijk vooral is de samenspraak van 
een verliefd „oudt bestevaertje", die wel graag „wat jongs" in 
de armen had, maar van het meisje telkens ten antwoord krijgt: 
„wat jy soeckt, soeck ick mee". Een gesprek van „een oud besjen 
en een jongman" is daarvan de tegenhanger. 
Behalve deze volkstafreeltjes uit het boerenleven zijn er ook 
nog wel andere liedjes van een ander soort in het „Boertigh 
Lied-boeck", maar die zijn minder eigenaardig dan deze, waarvan 
BREDERO zelf zegt, dat het „nieuwigheytj es" zijn, „die hy voor dese 
van niemandt anders veel gesien " heeft. Dat is er ook de verdienste 
van : in de vorige periode komen zulke boerentooneeltjes 
in liedvorm nog niet voor; zij sluiten aan bij de boerentafreeltjes 
van den ouderen Pieter Breughel en David Teniers, van David 
Vinck-Boons en Frans Hals.
196 
Minder nieuw waren BREDERO'S minneliederen, die in aantal 
zijne andere liedjes overtreffen, maar die zich in niets bijzonder 
onderscheiden van wat zijne tijdgenooten in dat soort schreven. 
Zij verraden bijna alle het streven om de Ronsardisten en Marinisten 
te volgen en gaan daarom mank aan de gebreken der gemaniëreerdheid 
en opgeschroefdheid, die te hinderlijker zijn, 
omdat het BREDERO aan fijnen smaak wel eenigszins ontbrak. 
Van nature had hij ook te veel zin voor het oude volkslied, om 
den toon daarvan niet te dikwijls te doen heenklinken door de 
hoffelijke klanken zijner kunstpoëzie, maar in plaats van daardoor 
de aantrekkelijkheid zijner liederen te verhoogen, gaf hij er iets 
tweeslachtigs aan. Niet zelden bemerken wij, dat zij uit zijn hart 
komen, maar door de spreekbuis zijner halfgeleerdheid. 
De meeste zijn ook in dien zien persoonlijk, dat zij uitingen 
zijn van werkelijke verliefdheid of liefde, maar men moet toch 
voorzichtig wezen met niet in alle iets persoonlijks te willen zien, 
daar wij van verscheidene met zekerheid mogen aannemen, dat 
zij een objectief karakter hebben. Dat is natuurlijk wel niet te 
betwijfelen van die liedjes, welke hij aan meisjes in den mond 
legt, zooals b.v. dat welluidend „amoureus liedtjen", waarvan 
de eerste strophe aldus luidt: 
„Nu dobbert myn Liefje op de ree, 
Op de woelende springtiende baaren 
Van de wytluchtighe groote zee, 
Dien hy elacy! nu sal bevaren. 
Vaart heen, vaart heen, vaart voor de windt! 
En denckt altoos, waer datje sint, 
Op haar die u bemint." 
Van die liedjes, welke blijkbaar wèl een historischen achterrond 
hebben, valt het ons moeielijk tot dien achtergrond door 
te dringen, daar het aantal liefdesgeschiedenissen, die BREDERO'S 
leven vulden, zoo groot is en namen meestal ontbreken. Ook 
is niet iedere liefde bij hem even ernstig geweest. Sommige liedjes 
zijn blijkbaar tot „courtisanes" gericht, zooals zijn „Klaegh- 
Liedt" tot „Moy-Aeltj en", die hem met hare krokodillentranen 
bedroog, terwijl zij de gunsten van een „verdwaasden kapiteyn" 
.aannam, evenals ook „Moy-Aeltj en" in zijn „Moortje" deed. 
Andere liedjes spreken van ernstiger, zij het ook voorbijgaande, 
liefde en bewijzen grootendeels, dat hij in de liefde, althans met 
zijne huwelijksaanzoeken, niet gelukkig was. In een liedeken,
197 
waarin hij ronduit spreekt van zijn „wanckelbaer gemoet" en 
schertst met zijne teleurstellingen en zijne eigene wispelturigheid, 
zoodat hij „door syn verkiesen een gasthuys van syn hart" heeft 
gemaakt, vertelt hij ons van vier schoonen, op wie hij achtereenvolgens 
zijne zinnen gezet had. Eerst was het „een frisse suyvre 
maacht" geweest : Margriete, met haar „lang goudtdradich haer", 
die „'t eerste glinstrend vier in syne ziel bracht" en aan wie hij zijn 
„eersten zangh en zijn verliefde klacht" had gewijd. Misschien 
was zij het, die hij in het bekende sonnet schilderde, zooals zij 
„vroegh in den dageraet" buiten de deur van het met wingerdloof 
begroeide achterhuis den blonden haardos ontbond. 
Zij werd echter uit zijn hart verdrongen door „een bruynooghd' 
coninginne", in wie men meent TESSELSCHADE VISSCHER 
te herkennen. In elk geval droeg hij haar op de hoffelijkste wijze 
zijne „Lucelle" op, en blijkbaar bedoelde hij haar, toen hij een 
zijner liedjes richtte tot de „Godinne die den naem van 't schiprijck 
eylant voert", en een ander tot de „Roem van Amsterdam, 
Phoebus' dochter, de wijze Sappho". In een gedicht, gezongen 
voor de „Edele siel verheven", de „Goddin van ons landt", spreekt 
hij van zijne liefde voor haar in den vorm van eene zeer doorzichtige 
allegorie: hij heeft de grootste „schae" geleden, die er 
te lijden viel, namelijk het verlies van zijne ziel; voor „Tessel, 
het schiprijck eylant", ligt hij als een wrak, want „de Vader 
grijs, den grooten Oceaan, kwam onghevraecht zijn schip aen 
stucken slaen", en nu smeekt hij de „Visschers", als zij zijn lijk 
vinden, het te begraven „in den schoot van Tessel zelfs, de oorsaeck 
van zijn doodt". Heeft ROEMER VISSCHER hem misschien 
te laag van afkomst of te weinig bemiddeld voor zijne dochter 
gevonden, dan zou dezen vooral het verwijt treffen, door BREDERO 
in menig lied gericht tot de liefdelooze vaders, de „neuswijse hoop 
en naugesette lieden", die geboorte, aanzien en rijkdom in den 
schoonzoon boven alles stellen. 
Na Tesselschade maakte hij het hof aan „een deughd-rijck, 
wel gebooren, bescheyde wyse vrou", waarschijnlijk dezelfde 
aan wie hij de beide prozabrieven schreef, die in zijne „Nederduytsche 
Poëmata" zijn afgedrukt. Zij bedankte hem, en toen 
koos hij „een meysjen aerdich", die hem echter op raad van 
vrienden afwees. Was zij de Annetta, tot wie een zijner liedjes 
gericht is en van wie hij in een ander als van zijn „lieve Agneets
198 
Dei" spreekt, dan heeft bij deze „afgoddin" een medevrijer hem 
den voet gelicht, en mogen wij haar voor dezelfde houden, die 
hij in een ander lied als Florinde toespreekt, dan heeft zij boven 
hem „verkooren een van hoogher stam ghebooren en driedubbel 
wel soo rijck : een van langher lijf en leeden en van goonscher, 
grootschar zeeden, doch in liefd'gheen zijns ghelijck". 
Meer waarde schijnen zijne geliefden aan geldbezit gehecht 
te hebben, dan hij, die zingen kon : „Al ben ick, schoon liefje, 
niet machtig rijck, ick ben ten minsten als mijns ghelijck. Wat 
geef ick om 't goet : de beste rijckdommen leggen in 't gemoet." 
Vandaar misschien ook, dat hij aanvankelijk in de liefde niet 
altijd ongelukkig was, maar dat zijn geluk geen stand hield, als 
er sprake begon te zijn van een huwelijk. „Ick sieje wel, al gaeje 
snel U in het bosch vertrecken", riep hij in een zijner liedjes zijn 
„uytverkooren Troosje" toe, die hem „so strafjes es en soo fiertjes" 
uit den weg trad, toen hij haar uitnoodigde zich weer neer te 
vlijen „in dese groene blaetjes", zooals zij „verle'en, de sondach, 
de'en, des avonts al wat laetjes" en zij daar al vrijende elkaar 
„avontuurtjes" hadden verteld. Maar, zegt BREDERO, „ick gis, 
ghy vliet uyt vreese niet, maer wilt misschien na hooger sien of 
na de jonge ventjes". 
Levenslang heeft hij kunnen zingen : „De minne, die in mijn 
hartje leyt, die sal niet eynden noch sterven, al schijntel, dat ick 
door teghenheyt mijn lief sal moeten derven." Dat toch was tot 
het einde toe zijn noodlot, want ook zijne laatste geliefde, Madalena 
Stockmans, werd hem in het begin van 1618 ontvrijd door 
een „bruynen Brabander", Isaác Willemsz. van der Voort, die 
haar als zijne vrouw naar Napels meevoerde, twee maanden voor 
de zoo beminnelijke en liefdeslustige, maar in de liefde zoo ongelukkige 
dichter den 23sten Aug. 1618 op drie-en-dertigjarigen 
leeftijd overleed, tot diepé droefheid van eene breede vriendenschaar, 
die hem in een geheelen bundel lijkdichten uitbundig 
prees en zeker instemde met de woorden van zijn vriend COSTER: 
„Treurt niet, maer heft ghij hem, so gunt hem 't eeuwigh leven! 
By Gode rust zyn ziel, hier sweeft zyn groote geest." 
Al spoedig geloofde men iemand gevonden te hebben, in staat 
zijne plaats in te nemen. In 1621 toch verscheen te Amsterdam 
met koperen platen van Jan van de Velde en muziek van J. Vredeman 
de bundel Friesche Lusthof, in de eerstvolgende jaren
199 
een paar maal vermeerderd herdrukt en ook later nog dikwijls 
(tot minstens elfmaal toe) uitgegeven, als bewijs van den grooten 
opgang, dien hij gemaakt heeft. In een lofdicht vóór dien bundel 
heet het: 
„Die Bredero beschreyt, die Bredero beklaeght, 
En garen Bredero weer in het leven zaeght, 
Die na sijn vloeyend rijm, sijn aenghename kluchten, 
Sijn liedjes vol vermaecks, sijn boertighe ghenuchten 
Dus yvrig haeckt en wenscht, komt, siet dit Lusthof aen 
En seght, of Bredero niet weer is opghestaen." 
De dichter was JAN JANSZ. STARTER 1), „die vloeyende Poëet, 
die nerghens in syn Dicht van één stopwoordje weet", zooals 
ScRivERIus hem in een gedicht op Zijne afbeelding zoo juist karakteriseerde 
; want inderdaad, in het ongedwongen Nederlandsch 
en in de taalmuziek bestaat STARTER'S groote verdienste. Zelf 
ook sprak hij van afkeer van „hardicheyt en vreemde woorden". 
Als type van welluidendheid gelde deze eerste strophe van een 
minnelied: 
„Goddinne, wiens minne mijn sinnen altijd 
In kracht en gedachten na trachten om strijt ! 
0 kroone der schoonen! lof-throone des deugds! 
In dy leyd de vryheyd en blyheyd mijns jeughds. 
U deftigh gebaer, u goud-dradigh hayr, 
U leden, u zeden met reden voorwaer 
De Goden (als boden) doen noden tot min: 
Sy draven u gaven na, brave Goddin!" 
Hierin overtreft hij Bredero en evenaart hij soms zelfs Hooft, 
zoodat zijne minneliederen, die ten deele op bekende danswijzen 
gedicht zijn en een groot deel van den bundel uitmaken, tot de 
beste van hun tijd behooren. De inhoud en de wijze, waarop 
de schoone joffers er, ook wel als herderinnen, in worden toegesproken, 
is overigens geheel in overeenstemming met de precieuse 
1 ) J. J. Starter's Friesche Lusthof werd het laatst uitgegeven door J. van 
Vloten, Utrecht 1864, die in zijne inleiding nog wat toevoegde aan de uit officiëele 
bronnen geputte biographie, die even te voren van Starter gegeven was in W. 
Eekhoff's Bloemlezing uit den Frieschen Lusthof, Leeuw. 1862, bl. 101-141. 
Zeer uitvoerig is zijn leven ook beschreven door Jan ten Brink, Gerbrand Adriaensz. 
Bredero, II (Leiden 1888), De tragi-comedie, bl. 160-191. „Over Starter's 
laatste levensjaren schreef M. M. Kleerkooper in „Taal en Letteren, XIII (1903) 
bl. 49-65. Voor zijne tragi-comedies en zijne kluchten als tusschenspelen zie 
boven, bl. 164-166. M. M. Kleerkooper gaf eene Bibliographie van Starter's 
Werken te 's-Grav. in 1911 uit. Deze werd aangevuld door F. Buitenrust Hettema 
in „Het Boek", I 1912 en door Leonard Willems in „Verslagen en Mededeel. 
der Kon. Vlaamsche Academie, 1922 bl. 25-38.
200 
hoffelijkheid, die toen in het minnelied heerschte en die STARTER 
beter afging dan Bredero. Zeer sterk komt die uit in zijne eentonige 
trouwdichten en twintig bruiloftszangen, blijkbaar door 
hem op bestelling voor geld gemaakt en, in strijd met zijne eigene 
verklaring, dat hij „naer uytgekipte reen in 't minste niet ghetracht" 
heeft, vol van gezochte wendingen en mythologische 
beelden. „Ghy die den Hypocreen' hebt smakelijck ghesopen en 
op den steylen Bergh Parnassi zijt geloopen", zoo vangt er een 
aan, in het begin van 1622 gemaakt voor de dochter van HENDRICK 
STORM, den vertaler van Lucanus 1), Margarita, die toen met 
Hendricus Joannes Oetgens trouwde ; en in dien trant zijn zij 
bijna alle. Dat zulk bestelwerk den dichter niet in geestdrift kon 
brengen en ook ons koud moet laten, spreekt van zelf. 
Onkieschheid kan men aan die bruiloftszangen niet met recht 
verwijten : wat wij nu bij bruiloften alleen denken, doch niet 
uitspreken, kon toen zonder aanstoot te geven in de meeste kringen 
ook gezegd worden; en het komt mij voor, dat STARTER daarbij 
de perken niet of slechts zelden is te buiten gegaan. Toch is men 
juist STARTER meer dan iemand anders hard gevallen, en dat 
zelfs reeds spoedig na zijn dood, zooals blijkt uit de „Klachte 
van Jan Jansz. Starter, gedaan als uyt het graf over zyn dertel en ontuchtig 
Liedboek", een gedicht, dat te onrechte aan CAMPHUYSEN 
is toegeschreven en in verscheidene uitgaven van diens „Stichtelyke 
Rymen" is opgenomen, maar inderdaad gemaakt was door 
den ontslagen Remontrantschen predikant van Harmelen, CHRISTOFFEL 
VAN LANGERACK 2). Alleen de trouwens ook in den 
„Lusthof" opgenomen kluchten konden er gegronde aanleiding 
toe geven, en misschien ook sommige van zijne drinkliedjes, die 
bewijzen, dat hij tegen eenige Rijnsche roemers en eenige vaantjes 
bier niet opzag, terwijl wij uit zijn leven weten, dat hij zich niet 
altijd zorgvuldig hield aan zijne eigen leer : „'t is prijslick, dat 
een man is wijs in zijn beroep en vrolijck bij de kan". Ook stond 
het mogelijk sommigen niet aan, dat hij bij ons tot de eersten behoorde, 
die „de lof van de toback" zong en een gedicht maakte 
van „den oorsprong van toback-drincken". Onder het jolige 
liedje van „Bommelalire" schreef hij zelf terecht : „De woorden 
1) Zie boven, bl. 174. 
2) Dat deze „Klachte" te onrechte op Camphuysen's naam is gesteld, maar 
door Christoffel van Langerack is geschreven, werd aangetoond door J. van Vloten 
in de Dietsche Warande, VII bl. 276.
201 
van dit Lied geen suyvre ooren krencken; maer arch vaer heur 
in 't lijf, die 't arghste daer uyt dencken". Het is blijkbaar eene 
vertaling van een overigens nog onbekend Engelsch lied „Was 
Bommelalire so pretty a play", op welks wijze het gezongen moest 
worden, evenals ook het lied „'k Heb veel nachten lang ghewaeckt, 
als een ander hiel syn rust" wel niet geheel onafhankelijk zal 
zijn van een nog niet teruggevonden Engelsch liedje, waarvan 
de beginregel: „I have waked the Winters Nights" boven STARTER's 
liedje als wijsaangifte voorkomt. 
Van verscheidene andere liedjes, die STARTER geheel of ten 
deele uit het Engelsch vertaalde of waarbij hij Engelsche voorbeelden 
volgde, is het oorspronkelijke wel reeds aangewezen 1). 
Zoo kent men o. a. uit „The first Booke of Songes and Ayres, 
composed bij Robert Jones" (1600), een liedje met den beginregel: 
„My mistris sings no other song", waarvan het eerste couplet 
door STARTER eenigszins vrij vertaald is als : „Ick weet niet 
wat mijn vrijster schort : Sy klaeght, dat ick haer eer verkort, 
Maer 'k heb haer daerin noyt misdaen, want ick haer maer soende, 
niets schacd'licks doende, want ick haer maer soende, en liet haer 
gaen." Zoo volgt de eerste strophe van het lied, getiteld „Daphne", 
met den aanvang : „Doen Daphne d'overschoone Maeght, van 
Apollo haer vlucht nam ten Bosschewaert in", duidelijk „A pleasant 
new ballad of Daphne" uit Thomas Deloney's „Garland 
of Delight." Zoo is aangetoond, dat de eerste strophe van den 
welluidenden zang : „Of in een dagh, in een maend, in een jaer 
't Geluck u bekroon met veel duysend vrolyckheden", enz. de 
vertaling is der eerste strophe van een later aan Thomas Campion 
toegeschreven, maar reeds in den „Scottish Metrical Psalter" 
van 1566 en ook elders voorkomend lied: „What if a day or a 
rnonth or a year crown thy delights with a thousand sweet contentings". 
Evenzoo is het gedicht „Aanneemlijke dood" met de 
beginregels : „Doen Phoebus vertoogh en Cynthiaes oogh aen 
't Hemelsch ghebouw quam staen" eene vrije bewerking van 
„The night encounter", beginnend : „When Phoebus addrest 
his course to the West", terwijl het „Klaeghliedt over d'onrijpe 
1 ) Aanwijzing van de Engelsche origineelen, door Starter in zijne liederen en 
zijne „Menniste Vryagie" vertaald of vrij gevolgd, deed A. E. H. Swaen in Tijdschrift 
XVI bl. 121-128, XXI bl. 149 big., 186-195, XXIV bl. 301-308, XXV, 
bl. 314 vlg. en XXIX bl. 229-233. Zie ook M. M. Kleerkooper in Taal en Letteren 
XII (1902) bl. 421-435.
202 
doodt van Phyllis" eene vrije bewerking is van een lied, dat in 
eene zijner redacties voorkomt onder den titel Jhe Obsequy 
of faire Phillida : with the shepheards and Nymphs lamentation 
for her losse." Zelfs de bekende, geestig hekelende „Menniste 
vryagie" is niet oorspronkelijk, maar de goedgeslaagde vertaling 
eener, ook afzonderlijk bewerkte, episode uit de Jleasant comedie, 
wherein is shewed how a man may chuse a good wife from 
a bad" (1602), namelijk eene aneedote, daarin ten spot van de 
Puriteinen door Master Fuller verteld. 
Eene enkele maal kan men ook aan STARTER'S taal nog zien, 
dat hij Engelschman van geboorte was ; maar dat verhinderde 
hem niet ook het typisch Nederlandsch zich geheel eigen te maken. 
Zelfs met het Friesch was hij vertrouwd genoeg om er een pastorel 
tot Jetske in te dichten. Met Friesland was hij dan ook bijzonder 
ingenomen. Hij droeg den „Lusthof" op aan „de jong-frouwen 
van Friesland" met een gedicht, waarin hij nadruk legt op de 
verwantschap van Engelschen en Friezen en zelfs beweert, dat 
de mannen „van 't Edel Friesch geslacht met haren heer Engisto 
gansch Engeland innamen," zoodat dus de Engelsche schoonen 
eigenlijk zijn voortgesproten uit denzelfden stam, die de Friezinnen 
opleverde, „de heuschste, schoonste en beleefste vrouwen". Niet 
minder hartelijk prijst hij haar in het bekende „Liedeken tot 
lof van Vrieslandt" met den aanhef: „0 Vrieslandt soo vol 
Deughden als ick een Landtschap weet" en met het refrein: „0 
Friesche Aerd, recht Edel Landt, die door het swaert u vryheydt 
want" ; daarin toch heet het: 
„Noyt schoonder vrouws-persoonen de blonde son bescheen, 
Als in 't vry Friesland woonen, so wel gesteld van le'en, 
Soo rijck van eerbaerheden, soo kuysch, soo loet van aerd, 
Soo vriendelijck van reden, soo statigh noch bedaerd". 
Toch vermocht Friesland hem niet voorgoed te boeien, want 
in 1621 ging hij met achterlating van zijn gezin naar Amsterdam, 
om daar zelf het oog te laten gaan over de uitgave van 
zijn ,,Lusthof", die dan ook nog+ in hetzelfde jaar verscheen. 
Afzonderlijk gaf hij toen ook eene politieke satire uit : Den nieuwen 
Kuyper, waarin hij het „ambitieren" van staatsambten of het 
baanij esj agen, dat ook reeds voor hem met den naam van ,,kuiperij" 
werd bestempeld, aan de kaak stelde door geestige samenspraken 
van een kuiper met een edelman, een dokter, een pastoor,
203 
een politicus en een krijgsman, die achtereenvolgens in de kuipkunst 
onderricht worden. 
Van dien tijd af komen er andere snaren op STARTER'S lier, 
al bleef hij ook steeds in mythologische toespelingen zijne kracht 
zoeken. Hij bleef in Amsterdam, vermoedelijk omdat hij zijn 
gezin in Friesland in al te berooiden toestand had achtergelaten, 
zoodat in Nov. 1622 zijn inboedel voor schuld publiek moest 
worden verkocht. Zelf vond hij zijn bestaan in hetgeen zijne 
pen hem opbracht. Zelfs kennen wij een contract 1), door hem 
25 Aug. 1622 gesloten met eenige Amsterdamsche Jyeffhebbers 
van de Nederduytsche Poësy", die hem een weekloon van twaalf 
gulden zouden doen uitbetalen, op voorwaarde, dat hij hun van 
alles wat hij dichtte een afschrift zou bezorgen tegen drie stuivers 
per bladzijde, en dat hij „tot een billicke prijs" alle gedichten 
zou maken, die zij hem zouden opdragen. Een liedje taxeerden 
zij op twee, een bruiloftsdicht op zes gulden. Maar ook de Overheid 
van den Lande en van verschillende steden steunde hem met flinke 
geschenken in geld : in 1622 voor een (nu verloren) gedicht op Frederik 
Hendrik's tocht in Brabant, voor een ander op de „Uut-treckinge 
van de borgery van Amsterdam tot adsistentie van de stad 
Swol", voor een verdienstelijk, soms kernachtig gedicht op „'t Ontset 
van Berghen op den Zoom" en voor een welluidenden „Lof -sangh 
op Prins Maurits" en drie andere „Princeliederen", waarop in 
1625 nog een treurdicht op den dood van Prins Maurits volgde. 
In 1623 schreef hij eene „Amnestia oft Vergetelheydt" na 
den mislukten aanslag op het leven van den Prins en maakte 
hij goede zaken met zijn „Triumph-wagen", een tamelijk uitvoerig 
gedicht als verklaring van eene prent ter eere van Prins 
Willem en zijn geslacht. Dat hij berooid bleef, had hij dus -alleen 
aan zichzelf en blijkbaar aan zijn losbandig leven te wijten en 
niet aan onverschilligheid van vrienden en begunstigers, waartoe 
ook de bekende, toen nog jeugdige, geleerde Theodoor Graswinckel 
behoorde ; en zoo zag hij voor zijn persoon dus niet de waarheid 
bevestigd van hetgeen hij vroeger in zijn liedje „Ydele hulp" 
had geschreven: „Als u 't geluck toelacht en ghy niet hoeft te 
klagen, dan wordt ghy hoogh geacht van vrienden en van maghen; 
maer soo dat rad eens wend en d' Hemel u verlienden het alderminst 
elend .... adieu dan, hulp van vrienden!" 
1 ) Meegedeeld en afgedrukt door A. Bredius in Oud Holland III (1885) bl. 54.
204 
In 1624 gaf hij een Steeckboecxken uit, waarvan ieder blad 
een prentje (steeds een hart met eenige voorwerpen) bevat met 
twee zesregelige versjes, het eerste door of tot de „jonkmans", 
het andere door of tot de Jonghe dochters" gesproken. Het 
boekje diende om er zich in gezelschap mee te vermaken: 
men moest dan eene speld tusschen de blaadjes steken, en het 
versje, waarbij die speld terecht was gekomen, op zich zelf toepassen, 
wat tot groot gelach aanleiding kon geven. 
In hetzelfde jaar schijnt STARTER zijne vrouw in Friesland 
weer te hebben opgezocht : althans in 't begin van 1625 werd 
er te Harlingen nog een kind van hem gedoopt ; maar spoedig 
daarop verliet hij het land. Hij begaf zich namelijk in dienst van 
den Graaf van Mansfelt als diens „historie-schrijver", zooals 
hij in April 1625 heet; en hij had dan ook het voornemen, de 
„Mansf eldische heldendaden" te beschrijven, maar het is gebleven 
bij een „Nieuw-j aers gelukwenschinge" voor 1626, door 
hem als „Voorlooper" in het licht gezonden, want reeds op het 
eind van dat jaar overleed Van Mansfelt, en STARTER zou hem 
spoedig, waarschijnlijk in 1628, in den dood volgen. Als soldaat 
moest hij in Duitschland sterven en wel onder „'t marcheren in 
het vlacke velt", zooals wij weten uit een „Lijck-Dicht", door 
B. LAMBERTSEN op hem gemaakt. 
Te midden van de vaste sterren en planeten aan den helderen 
hemel der poëzie was hij op eens verschenen als een schitterende 
meteoor, waarvan geen astronoom den loop kon berekenen; maar 
slechts een oogenblik duurde zijn glans en als eene verschietende 
ster was hij eensklaps onttrokken aan ieders bllik, zonder dat 
men wist waar hij gebleven was. Toch zijn zijne liedjes nog lang 
gezongen, en nu zelfs, na een tijd van onverdiende miskenning, 
opnieuw in eere gekomen om mee te getuigen van den bloei onzer 
letteren in het begin van de zeventiende eeuw. 
XIV. 
HET MINNELIED VAN HOOFT. 
In de oudste liedboekjes der zeventiende eeuw kan men ook 
van PIETER CORNELISZ. HOOFT liedjes aantreffen, die daar voor 
het eerst gedrukt werden. In 1611 gaf HOOFT zelf 45 zangen en
205 
sonnetten en nog 6 negenregelige aardige, later door velen nagevolgde, 
,,Veltdeuntjens" uit achter dertig „Afbeeldinghen van 
Minne", waarin hij de geestige en fraaie gravures, die ons den 
kleinen Cupido onder allerlei omstandigheden te zien geven, 
toelichtte door puntige tweeregelige versjes, voorafgegaan van 
eene uitvoerige dichterlijke inleiding, en voorzien van eene 
Latijnsche vertaling door C. G. PLEMP en eene Fransche door 
Richard Jean de Nerée. Daarmee gaf HOOFT eene voortreffelijke 
navolging van Heinsius' „Emblemata Amatoria" 1). 
Ook als minnedichter muntte HOOFT ver boven al zijne tijdgenooten 
uit. Hij bracht den geest, de bevalligheid en de taalmuziek 
van Petrarca, van wien hij ook een drietal sonnetten 
vertaalde, in werkelijkheid tot ons over, wat enkele zijner voorgangers 
nog slechts hadden beproefd. In woord- en klankspelingen 
moge de dichter soms de perken van goeden smaak wat te buiten 
gegaan zijn, men vergete niet, dat de „concetti" van Marino 
toen niet door HOOFT alleen, maar door alle geletterden bewonderd 
werden. Eene zekere gemaniëreerdheid moge, ook daardoor, 
bij de eerste kennismaking met zijne liederen misschien 
min of meer hinderen, men zal hem die spoedig leeren vergeven, 
als men bedenkt, dat hij de hoffelijke en beeldrijke taal der Renaissancedichters 
wilde navolgen in een zuiver Nederlandsch, 
dat daarvoor door hem moest worden geschapen, omdat wie te 
voren wat kunstrijker tonen aanhief, dan uit het oude volkslied 
klonken, zich bijna altijd van eene halve bastaardtaal had bediend. 
Dat er voor ons in zijne liederen duistere plaatsen zijn 
en zelfs nog na veel studie overblijven, mag hem dus niet al te 
zeer ten kwade geduid worden, want daartegenover staat een schat 
van vernuft en taalvinding, eene fijnheid en kieschheid van uitdrukking 
en eene betooverende klankrijkheid en welluidendheid, 
1) De oudste minneliederen van Hooft komen voor in Den Nieuwen Lust-Hof, 
doch eerst in den tweeden, ongedateerden druk en in den derden van 1607 en 
verder in den Bloemhof van de Ned. jeught (1608). Eerst in den bundel Emblemata 
Amatoria. Afbeeldingen van Minne van 1611 gaf Hooft er vele in een eigen 
bundel uit. Nieuwe liederen komen voor in een paar volgende liedboekjes of 
bloemlezingen, en dan vindt men de meeste (enkele bleven alleen in handschrift 
bewaard) in de boven, bl. 114, genoemde uitgaven van Hooft's Gedichten, het 
laatst — afgezien van de door C. C. van Slooten bezorgde bloemlezing van 
Erotische Gedichten van P. C. Hooft, Zutphen (1902) — in die van F. A. Stoett, 
Gedichten van P. C. Hooft, Amst. 1899-1900, waar ook, I bl. 396-411, gehandeld 
wordt over de zangwijzen, waarop Hooft zijne liederen schreef of die er 
voor werden gecomponeerd. Het ware te wenschen, dat eene uitgave van al 
Hooft's liederen met de melodieën door bevoegden werd bewerkt.
206 
door geen onzer minnedichters later ooit overtroffen en slechts 
uiterst zelden geëvenaard. 
Men heeft zijne lyriek meer hoffelijk dan hartelijk genoemd. 
Wanneer ik dat ten deele toegeef, dan is het omdat over het 
algemeen de Renaissancedichters uit de school van Petrarca 
en Ronsard men zou bijna zeggen : uit hun aard eene hoffelijke 
wijze van uitdrukken alleen poëtisch en den eenvoudigen 
toon des harten prozaïsch-alledaagsch achtten. Het innig gevoel 
der liefde in versvorm, ook in den eenvoudigsten, uit te spreken, 
is op zich zelf reeds gekunsteld : de liefde uit zich immers nog beter 
en natuurlijker in blikken dan in woorden. Een minnedicht kan 
dus nooit eene onmiddellijke liefdesontboezeming zijn en blijft 
altijd de uitdrukking eener langs verstandelijken weg geobjectiveerde 
liefdesstemming. In later tijd heeft men gewoonlijk die 
stemming trachten te objectiveeren in als hartelijk gestempelde 
bewoordingen; en ongetwijfeld vereischt het ook veel kunst, dit 
zóó te doen, dat de hoorder zich verbeeldt, ze onmiddellijk uit 
het hart te hooren klinken. Dichters als HOOFT daarentegen 
trachten het niet te verbergen, dat zij kunstenaars zijn, en zoeken 
de innigheid hunner liefde te toonera door de moeite, die zij zich 
geven om haar te kleeden in een doorwerkten en van vinding 
getuigenden vorm. Zoo lang het waar blijft, dat de hartelijkheid 
onzer medemenschen alleen uit hunne daden door ons gekend 
kan worden en maar zelden uit hunne woorden, te minder zelfs 
naarmate zij beschaafder zijn, zoolang moet men er van afzien, 
ooit uit den toon van een minnedicht de innigheid van 's dichters 
liefde te willen opmaken. Zelfs de moeite, door HOOFT aan zijne 
minneliederen besteed, is nog geen maatstaf voor de kracht zijner 
liefde, omdat wij niet weten, of hij zich die moeite meer gaf om aan 
zijne geliefden te behagen, dan om zich zelf als kunstenaar te 
bevredigen. 
Het persoonlijke in zijne poëzie kan dus voor ons nooit hierin 
bestaan, dat zij zijne eigene gemoedsstemming weergeeft, maar 
dat zij die weergeeft op eene aan zijn persoon eigene manier, 
en dat laatste doet zij zeker, want een gedicht van HOOFT is onmiddellijk 
als het zijne te herkennen. Dat hij in zijne lierdichten 
niet uitsluitend fantasiebeelden, gesuggereerde stemmingen of 
bespiegelingen heeft geobjectiveerd, is aan de gedichten zelf niet 
te bemerken; maar toevallig weten wij van de meeste, dat zij hunne
207 
aanleiding in blijde en droevige levenservaringen vonden. Ten 
deele weten wij, voor wie zijn hart is ontvlamd en voor wie hij 
zong, maar ongelukkig weten wij er te weinig van om er met voldoende 
zekerheid over te kunnen spreken, en te veel om niet geneigd 
te zijn liefdesromannetjes op zijne rekening te fantaseeren, 
die op zich zelf als vernuftige kunststukjes waarde hebben, maar 
aan den strengen historieschrijver een zeker wantrouwen blijven 
inboezemen. Ik zal er mij dan ook nu niet al te diep in begeven, 
maar moet toch enkele niet twijfelachtige feiten meedeelen als 
middel om sommige van HOOFT's minnedichten beter in de herinnering 
te kunnen brengen of nader toe te lichten. 
„In 't bloeyen van sijn jeucht en 't rijpen van sijn sinnen" was 
HOOFT, naar zijne eigene bekentenis, „loshartich" en geneigd 
nu eens de eene, dan weder de andere te beminnen en, zelfs als 
hij wederliefde ondervond, zijne genegenheid te verplaatsen. Uit 
dien tijd dagteekent zijn eerste, reeds in menig opzicht voortreffelfijk, 
minnelied : „Elck prijs sijn lief waer hij se gis, Sijn luck ick 
niet benije; Die ick bemin geboren is tot 'swerelts heerschappije". 
De geliefde, die hij vereert, is eene vrouw met een „eedel en hooch 
gemoet", want „van een gemeen verstant" laat zijn geest zich niet 
bekoren. Hij noemt haar eene geboren prinses, en, naar ik meen, 
niet alleen uit hoffelijkheid. Zij was eene burgemeestersdochter 
(vermoedelijk de dochter van burgemeester Boelens), die het hart 
tamelijk hoog droeg en juist daarom, naar het schijnt, voor HOOFT 
groote aantrekkelijkheid bezat. In zijn eigen handschrift, dat 
wij van zijne gedichten bezitten, worden de meisjes aan wie hij 
zijne liefdezangen en klinkdichten wijdde, telkens met initialen 
en pseudoniemen aangeduid : onder dit gedicht lezen wij A. B. 
en Dido. Later vinden wij W. L. of Julietta, „die met haer beleeftheit 
aerdich ciert haer edel hooch verstant" en die hij daarom 
verkiest boven Deianira, wier „wesen trotst des hemels goden 
hooch", zoodat nu blijkbaar de eerst zoo bewonderde fierheid 
bij hem voor vriendelijke lieftalligheid onderdoet. Daarna genoot 
hij de liefde van Galathea, zooals o. a. blijkt uit het lieve levenslustige 
liedje : „Vluchtige nimph, waerheen soo snel?" en uit 
„Galathea, siet de dach comt aen" : eene samenspraak, die levendig 
aan de bekende scène in het derde bedrijf van Shakespeare's 
„Romeo and Juliet" herinnert en tegelijk aan de oude wachtersliedekens, 
maar in Renaissancevorm gebracht. Aan Chariclea
208 
is het beroemde, door Opitz reeds bewonderde en vertaalde, sonnet 
gewijd, waarin HoOFT de „vermogen oogen" zijner geliefde de 
,,leitsterren van sijn hoop, planeten van sijn jeucht" noemt. 
Aan Diana betuigt hij weer, evenals aan Dido, dat hij niet 
gloeit voor „bosgodin of nimph", maar voor eene godin, „die uut 
den hemel quam", want, zegt hij, „hoewel 't verstant geensins de 
Minne vliet, gemenen brant becoort mijn sinnen niet". Hij vermeit 
zich een oogenblik weer in eene ideëele, eerbiedig dienende 
liefde, die hare schuchterheid echter spoedig aflegt en met het 
„laet varen andre sorch en brant van minnen !" tot liefdesgenot 
zoekt te verleiden. Zoo gaan bij Hooft zieleliefde en hartstocht 
steeds gepaard, ofschoon hij ze in zijne liederen onderscheidt als 
liefde en minne. Dat had reeds COORNHERT gedaan, die in zijn 
Wellevenskunst met de Ouden liefde (of „caritas") „een reynen", 
en minne (of „amor") „een onkuyschen tocht des herten" noemde; 
en ook bij de Italiaansche en Fransche Renaissancedichters kan 
men telkens die onderscheiding aantreffen, die ten nauwste samenhangt 
met het ideëel karakter hunner kunst. Waar bij hen echter de 
liefde verheerlijkt wordt ten koste van de min, zijn wij geneigd 
aan ziekelijke autosuggestie of huichelarij te danken : bij HoOFT 
vinden wij de onderscheiding wel in het abstracte, maar in werkelijkheid 
zijn bij hem „liefde en min aeneen vertuyt". Is hij alleen 
op zijn kamer, dan kan hij zijne geliefde wel idealiseeren en de 
-werkelijke of gefantaseerde deugden harer schoone ziel verheerlijken 
; maar is hij in hare nabijheid, voelt hij het vuur harer oogen, 
den waren ademtocht harer lippen, dan is hij warmbloedig genoeg 
om liever het schoone lichaam dan de bleeke schim harer goddelijke 
ziel te willen omhelzen. 
Zoo gaat het hem voortdurend. Zoo gaat het hem ook in 1603 
met Ida Quekels, eerst als „serpsoete toveres" door hem bij Medea 
-vergeleken, later als Olympia of, bij letterkeer van haar naam, 
Dia toegesproken en verheerlijkt als „Verheven grootsche siel, 
die 's werelts doen belacht", en eindelijk in het aardige herdersdicht 
: „Ach Amarillis" gevrijd, zooals hij weldra ook Dorilea 
door Daifilo zou laten vrijen in zijn „Gravida". Aan haar is ook 
de bekende reeks van quatrijnen gericht, beginnend met : „Weet 
yemant beter saus als honger tot de spijsen", waarin de pastorale 
leer wordt verkondigd, dat innige liefde rijkdom en weelde overbodig 
maakt. Zegt hij naar waarheid, dat hij „haer goedertieren
209 
jonst" verworven heeft, dan overdreef hij sterk, toen hij er bijvoegde, 
dat „indien men poochde sijn hart van sijns liefs hart te 
scheyden", men eer die harten zou kunnen verscheuren, dan ze 
los te maken „op de plaets daer sy sijn tsaemgegroeyt", want 
twee jaar later maakte hij een „Bruilof tsang" op het huwelijk 
van Ida Quekels met zijn neef Willem Jansz. Hooft, die lang 
een zóó goed vriend van hem was, dat hij hem zelfs tot zijn nadeel 
een aanzienlijk deel van zijn vermogen toevertrouwde. 
Op de jaren der wufte koozerij volgde voor HOOFT een tijd 
van hoog ernstige, zelfs tragisch weemoedige liefde, ingeluid 
met het bevallige en klankrijke liedje : „Schoon Nymphelijn! 
ach mindje mijn, wat soud' ick al versieren!" Hij had namelijk 
in 1604 kennis gemaakt met „twee de schoonste en cloeckste 
der Godessen", met Brechtje en Anna, de dochters der weduwe 
van Jan Laurensz. Spieghel, en ik stel mij voor men misgunne 
het mij niet, dat ik ook mijn romannetje fantaseer 1) dat aanvankelijk 
van haar beiden eene zekere bekoring voor hem uitging 
en dat zij beiden ook voor hem eene innige genegenheid opvatten, 
maar dat zijne keus zich vervolgens tot Brechtje bepaalde, die 
hij in het vermelde liedje als „schoon nymphelijn" aansprak en 
aan wie hij verder als Charifa een paar sonnetten en een viertal 
quatrijnen wijdde, totdat de droeve catastrophe kwam, die haar 
tot eene Iphigenia, een slachtoffer der kinderlijke gehoorzaamheid, 
maakte en waarvan hij vertelt in het eerst in 1608 voltooide, 
niet overal even duidelijke en nooit door hem uitgegeven, gedicht, 
dat hij „Claech-leidt" (d.i. leedklacht) betitelde en aanving met de 
weemoedige woorden : „Vliedt ver van mijn geluit, blijgeestige 
godinnen!" want „diepe sucht op sucht dringt uutberstende 
elachten van rampsalige Lief d' uut mijn benaude erop". 
Daartoe *as ook wel reden, want juist toen zij „in het diepst 
1) Van de meest ernstige zijner afgebroken liefdesbetrekkingen, n.l. die tot 
Brechtje en Anna Spieghels, moet ik even opmerken, dat de novelle Brechje 
Spieghels, Amst. 1898, waarin Jan ten Brink die heeft uitgewerkt, een geheel 
verkeerd beeld van de werkelijkheid geeft door geen rekening houden met of 
verkeerd interpreteeren van Hooft's Claech-leidt (bij Stoett I. bl. 61-65), 
door aan de beteekenis der schuilnamen, die Hooft bezigde in de liederen zelf 
of in de aant. daarbij in zijn handschrift, te weinig waarde te hechten en vooral 
door te onrechte aan te nemen, dat Hooft in dezen de aristocraat zou zijn, wiens 
moeder op Brechtje's moeder laag zou hebben neergezien, terwijl juist omgekeerd 
Hooft met zijne familie hier de democratie vertegenwoordigt tegenover den 
patriciërtrots van Brechtjes moeder. Eene betere, zij het ook nog niet geheel 
juiste, voorstelling gaf R. A. Kollewijn in Taal en Letteren XIII bl. 1 vlgg. 
TE WINKEL III. 14
210 
gedompelt laegen van hun heilige weelde, God lovende, quam 
't crancksinnige Geval hun lichaemen scheiden, doen 't d'harten 
niet en con, die 't naebij had gescheurt". De blonde Brechtje, 
zoo scherpzinnig en krachtig van geest, kwam toen tot de overtuiging, 
„dat doodt sijn boven liefloos leven ging." Wat het beletsel 
voor een huwelijk was ? Wij kunnen slechts gissen. Brechtjes 
moeder, de dochter van Claes Boelens, gesproten uit een oud, 
rijk en aanzienlijk geslacht, dat toen reeds bijna tweehonderd 
jaar lang aan Amsterdam zijne burgemeesters geleverd had, schijnt 
met patricischen trots te hebben neergezien op den jongen koopman 
HOOFT, ook wel zoon van een burgemeester, maar van een 
„homo novus", wiens nageslacht eerst later onder de Amsterdamsche 
patriciërs zou worden geteld. 
Eene eerste poging om zich langzaam en ongemerkt door 
bloedverlies van het leven te berooven werd ontdekt en verhinderd 
; toen wendde de lieve dweepster kiespijn voor, en de 
Spaansche vlieg, die daartegen moest dienen, innemende, trachtte 
zij door vergiftiging den dood te vinden. Een tegengif hield haar 
echter in 't leven, maar haar gestel was ondermijnd en in hare 
zwakte onderwierp zij zich aan het noodlot. Zij stemde er in toe, 
afscheid te nemen van den vriend, aan wiens liefde zij, zonder 
dat hij het toen vermoeden kon, haar leven offerde. „Sal nemriiermeer 
gebeuren mij dan nae dese stondt de vriendschap van u 
oogen, de wellust van u mondt, de jonste van u hartgen, dat voor 
mijn open stond?" zoo vroeg hij haar bij het afscheid nemen, 
met de droeve verzekering, dat hij, schoon zinneloos van smart, 
haar „eewich onderdaen blijven" zou. Op die vraag kon en mocht 
zij niet antwoorden, maar in tranen barstte zij uit, en „de schoonti 
traentgens deden meer dan een lachen doet : al in sijn hoochste 
lijen sij troosten sijn gemoedt." Nu wist hij zeker, dat zij hem 
liefhad en haar afscheid niet gemeend was, en daar hij niet kon 
vermoeden, althans niet wilde gelooven, dat hier een afscheid 
voor eeuwig was genomen, omdat de dood weldra dat brooze 
leven zou sloopen, ging hij getroost naar huis. Kostbare parelen 
waren voor hem die tranen, waardig als oorknoppen Venus zelf 
te versieren, maar, zooals hij in later jaren met diepen weemoed 
aan zijn lied toevoegde : „die blancke perlen doen noch in den 
hemel dat sij op aerde dêen", namelijk de grievende smart der 
onverbiddelijke scheiding verzachten : want den 15den Jan. 1605
211 
stierf Brechtje Spieghel, het leven moede, „'t aerdtrijck in rouw, 
den hemel in vreuchden stellend." 
Op haar sterfbed had zij hare zuster Anna opgedragen haar 
vriend te troosten, en dat de Electra dezer Iphigenia de „erve 
haers machts" op HOOFT kon worden, spreekt onder die omstandigheden 
bijna van zelf. Aanvankelijk was van zijn kant 
die nieuwe liefde zeker nog niet van hartstochtelijken aard: 
„Het lijf-omhelsen moet bij 't sielvermengen swichten : voor 
oversi ken ick Lief d', acht Mins vermeugen cleen," zong hij. 
Hare „grootmoedicheit en heusheit" roerden hem, en uit het 
samenstemmen van beider trouw moest „ééne-wils geschal 
rijsen" ; maar allengs ontgloeide daaruit toch het ware liefdevuur 
en kon hij „sijn lief, sijn licht, sijn leven" herinneren aan 
„d'ouwde daegen, die veelerleye vondt van kusgens sagen". 
Doch ook hare moeder had die gezien, eenmaal zoo fier op haar 
kroost als Niobe, die wel den ontijdigen dood harer ééne dochter 
beschreide, maar „altijt groot van moedt" zich de meerdere van 
Latona, Apollo's moeder, bleef achten. 
Ook aan Anna Spieghel werd de liefde verboden. HOOFT was 
toen (op het eind van 1606) als student in Leiden en te vergeefs 
zag hij daar naar brieven van zijne geliefde uit, zoodat hij zelfs 
begon te vreezen, dat „een storm haer jonst had uutgeblasen". 
In wat opgewekter stemming schertst hij, dat Cupido hem toch 
nog niet zoo ongenegen schijnt te wezen, omdat hij ten minste 
aan zijne geliefde toestaat bij hem in den droom te verschijnen; 
hij hoopt daarom, dat het minnegoodje hem uit zijn „sack met 
kunsjens" er ook wel één bezorgen zal, waardoor hij niet slechts 
in den droom, maar in werkelijkheid „liefs waere lippen mach 
genaken, hoe nauw men oock sijn lief met grendel, slot en boom 
bewake". Zoo moest het nog twee en een half jaar duren, als ten 
minste mijn vermoeden juist is, dat Dia, aan wien hij in Juni 
1609 een afscheidslied toezong, dezelfde Anna Spieghel is, aan wie 
hij eerst den naam van Electra gaf. Dat „staedich, eeuwich claeghen" 
was ten slotte toch niet uit te houden. Kan hij het „Geluck" 
(d. i. het Noodlot), dat hem en „sijne vrouwe" met zoo „bittren 
haet" vervolgt, wenden door een offer, dan is hij bereid dat te 
brengen. Degene, die zich „vercloeckte om hem te scheuren van 
sijn liefstes zij e, wil hij niet vervloecken" ; alleen smeekt hij dit, 
dat dan ook „sijne vrouwe" niet meer gekweld worde met wreede
212 
woorden. Mevrouw Spieghel-Boelens had gezegevierd. Anderhalf 
jaar later trad zij op als getuige bij het huwelijk van Anna Spieghel 
met den burgemeesterszoon Anthony Oetgens, later ridder, heer 
van Waveren, en ook zelf herhaaldelijk burgemeester van Amsterdam. 
Door bittere ervaring had HOOFT alzoo kunnen leeren, dat 
voor een beminnelijk en ontwikkeld man de liefde zijner uitverkorene 
en de lauwerkrans der poëzie niet voldoende zijn om 
met het hart ook de hand te winnen van eene aristocratische 
jonkvrouw en dat rang en stand ook daarbij, zooals bij zooveel 
in de wereld, het grootste gewicht in de schaal leggen. Wanneer 
deze tegenover iedereen vriendelijke en welwillende man, die in 
zijne jongelingsjaren dweepte met de pastorale versmading van 
goud en aanzien, en door zijne spreuk „omnibus idem" te kennen 
gaf, dat hij tusschen aanzienlijk en gering geen onderscheid maakte, 
toch op lateren leeftijd prijs stelt op het bezit van een adelbrief 
meer nog voor zijne kinderen dan voor zich zelf en zich in zijne 
drostelijke waardigheid gaarne schoon zonder trotschheid 
als een groot heer voordoet, dan kan ons dat nu niet meer 
bevreemden. Misschien zelfs had hij vroeger reeds, toen hij naar 
Leiden vertrok, gehoopt, dat zijne rechtsstudie daar en het er 
aan verbonden vooruitzicht op een staatsambt het middel zou 
kunnen worden om tot een huwelijk met Anna Spieghel te geraken. 
In dat geval is hij ook daarin teleurgesteld; maar wèl 
maakte de rechtskennis, te Leiden opgedaan, hem geschikt om 
het aanzienlijk drostambt van Muiden en baljuwschap van 
Gooiland te bekleeden, waarvoor tot dusverre alleen edellieden 
in aanmerking gekomen waren, maar waartoe hij in het midden 
van 1609 op voordracht der Staten van Holland door Prins Maurits 
werd verheven. 
Maar hij ging het hooge huis te Muiden bewonen als een eenzaam 
slotvoogd zonder drostinne, en dat mocht z66 toch niet 
blijven. Op het eind van hetzelfde jaar gevoelde hij zijn „hart 
gevangen" door de bekoorlijkheden van de blonde Christina 
van Erp, en nieuwe minneliedjes wijdde hij toen aan haar, zijne 
Mithra Granida, de „voogdesse van sijn siel", die hem, als leerlinge 
van Jan Pietersz. Sweelinck, met haar . „sangrich snaerenspel 
en soetsten sang" zoo krachtig had weten te boeien. Vooral 
een zevental sonnetten, voor haar gedicht, getuigen van zijne
213 
liefde en zijne kunst. Het klinkdicht op den „onachterhaelbren 
Tijdt", den „geswinden grijsart, die op wackre wiecken staegh 
de dunne lucht doorsnijt", maar die bij de afwezigheid zijner 
geliefde voor hem een „schoorvoetighe Tijdt" scheen te wezen, 
zoodat hij „de lange daeghen met arbeidt avondwaerts" moest 
tobben, heeft steeds als een juweeltje de aandacht getrokken. 
Bij deze liefde wachtte HOOFT geen teleurstelling: 23 Mei 1610 
werd zijn huwelijk gesloten, en al verstomde aanvankelijk ook 
zijn minnelied, zijn liefdesgeluk was daarom niet minder groot. 
Misschien dagteekent uit zijn eerste huwelijkstijd zijn uitvoerige 
„Brief van Menelaus aan Helena", eene zelfstandige navolging 
van Ovidius' Heroides. Later ontwaakte de lust om minneliedjes 
te dichten opnieuw. Het waren toen zoowel persoonlijke uitingen 
van de liefde, die hij voor zijne vrouw koesterde, als kunststukjes, 
gemaakt om geliefde liederen, door zijne Christina gezongen, in 
eigen taal na te volgen of om woorden te leenen aan bekende wijzen. 
Het oudste : „Hoogher Doris niet, mijn gloetje" is te allen tijde 
geprezen als een meesterstukje van rijm en rhythmiek, evenals, 
om de vernuftige vinding en uitbeelding, de idylle van Cloris, 'die 
„in het Idalisch dal" alle bekoorlijkheden samenleest om Venus 
naar de kroon te steken. Het zijn niet zijne minste liedjes, die 
HOOFT toen zong, doch slechts met enkele woorden kan ik er aan 
herinneren, zooals aan het sierlijk vernuftige „Amaril, had ick 
hair uut uw tuitjen", aan het lieflijk bevallige „Klaere, wat heeft 
er uw hartje verlept, dat het verdriet in vroolijckheidt schept, 
en, altijd eeven beneepen, verdort gelijck een bloempje, dat 
dauwetje schort?" aan „De schoone toveres", d. i. Tasso's Armida, 
en aan den welluidenden en aanschouwelijk schilderenden 
zang : „Heilighe Venus, die 't roer houdt aller harten, hoe komt 
het hartjen van mijn Nymphe goelijck soo ongevoelijck?" in 
eigenaardig-nieuwen strophenvorm, met het wulpsch Ovidiaansch 
en tegelijk geestig Horatiaansch slot. 
Een meer persoonlijk karakter dragen het „Oorlogh, oorlogh 
blaesen", op het vuur, dat van Christina's blauwe oogen uitstraalde, 
het bekende „Rosemont, hoordij speelen noch singen?" 
eene opwekking om, nu het lenteleven alles doortintelt, met 
de geheele natuur mee toe te geven aan de lusten der liefde, en 
het laatste (in 1623) tot zijne vrouw gericht : „De Min met pricken 
van zijn strael weckt op den fieren nachtegael". Het zijn liedjes
214 
van den hartstocht maar in z66 kieschen vorm, dat zij maar zelden 
hunne wederga zullen vinden. Een enkel lied, „Dartelavondt" 
getiteld, is van z66 intiem zinnelijken ,aard, dat er maar ééne 
was, aan wie HOOFT het kon laten lezen, zoodat het dan ook eerst 
in de negentiende eeuw is gedrukt om ons te bewijzen, dat ook 
de hoogste wellust der min onder het bereik van 's dichters kunstvermogen 
viel. 
In de liederen gedurende zijn huwelijk met Christina van Erp heeft 
HOOFT over het algemeen op lyrisch gebied zijn meesterwerk geleverd, 
bruisend van levenskracht, schitterend van taalglans, meesleepend 
van woordmuziek. Over de liedjes, die hij daarna nog dichtte, 
spreken wij later, want wij mogen de geschiedenis niet te ver vooruitloopen, 
en gaan nu liever weer een jaar of tien terug. 
xv. 
DE E GLENTIER IN BLOEI EN IN STRIJD. 
Terwijl HOOFT, COSTER en BREDERO in hunne volle kracht 
aan het hoofd stonden van de kamer „In Lief d' bloeyende" en 
daar hunne beste dramatische werken deden vertoonen, bereikte 
die kamer haar toppunt van bloei, namelijk van 1613 tot 1617. 
Toch kostte het aan de hoofden ook in die jaren vrij wat moeite 
om de kamer te handhaven op het hooge standpunt, dat zij had 
ingenomen, en hadden zij met allerlei bezwaren, onvriendelijken 
tegenstand en wedijver van anderen te worstelen. In 1615 moesten 
zij hunne uiterste krachten inspannen om te verhoeden, dat het 
publiek de zaal boven de kleine vleeschhal in de Nes, waar zij hunne 
vertooningen gaven, ledig liet, om zich te gaan vermeien in het spel 
der Engelsche comedianten, die toen in Amsterdam optraden 1). 
Reeds dikwijls hadden Engelsche tooneelspelers ons land be- 
:zocht, sinds de Graaf van Leicester in 1585 hier met de zijnen 
was ingehaald en met hem „Will, the Lord of Leicester's yesting 
1 ) Over de Engelsche tooneelspelers in ons land zie men Albert Cohn, ,,Shakespeare 
in Germany in the 16 and 17 century. An account of English actors 
in Germany and the Netherlands", London 1865; L. Ph. C. van den Bergh, 
's-Grovenhaagsche Bijzonderheden,'s-Grav. 1857 I bl. 21 vlgg. 35 vlgg. en passim; 
H. E. Moltzer, Shakespeare's invloed op het Ned. tooneel der 17e eeuw, Gron. 1874; 
J. A. Worp, Engelsche tooneelspelers op het vaste land in de 16e en Y7e eeuw in 
Ned. Museum, Gent 1886 en J. A. Worp, De invloed der Eng. litt. op ons tooneel 
in de 17e eeuw in De Tijdspiegel 1887.
215 
player", van wien Sir Philip Sydney spreekt. Het was hun hier 
toen zoo goed bevallen, dat zij ook na het eind van Leicester's 
landvoogdij telkens hierheen terugkeerden, meestal op hun doortocht 
naar Duitschland, waar zij in den eersten tijd Engelsche 
stukken speelden en later ook Duitsche vertalingen daarvan. 
In Oct. 1590 speelde de troep van Robert Browne in Leiden, 
in het begin van het volgende jaar kwamen hij en de zijnen terug, 
voorzien van eene aanbeveling van Lord Howard aan de Staten- 
Generaal en met het plan om Zeeland, Holland en Friesland 
rond te reizen en „d'exercer leurs qualitez en faicts de musique, 
agilitez et joeuz de commédies, tragédies et histoires". In 1592 
treffen wij Engelsche tooneelisten te Arnhem aan, in 1597 te 
Groningen, Franeker en Utrecht, waar zij „schoene spoelen van 
comediën ende andere geageert, oeck seer delectable ende soete 
musicque stucken up diversche snaerinstrumenten gespoelet 
hebben." In 1604 trad John Woods, in 1605 John Spencer „opten 
groten hoff onder de bibliotecque" te Leiden op, en in 1608 bezocht 
William Pedel die academiestad. Vooral ook te 's-Gravenhage 
speelden zij, bepaaldelijk tusschen 1605 en 1612 telkens 
gedurende de kermis voor een toegangsprijs van drie stuivers, 
met consent van den stadhouder, maar tegen den zin van het Hof 
van Holland, dat ten slotte echter genoegen nam met hunne 
voorstellingen, indien zij maar eene zekere som aan de armen 
uitkeerden. In 1613 (en ook nog in 1619 en 1620) speelde de troep 
van John Green te Utrecht. Later traden zij niet meer zoo dikwijls 
in ons land op. Na 1648, wanneer wij ze nog hier en daar 
aantreffen, worden zij nog maar eens (in 1656 te Dordrecht) 
vermeld ; maar sedert 1636 ongeveer speelden zij, met Nederlandsche 
acteurs verbonden, misschien geheel of gedeeltelijk in 
het Nederlandsch. 
De invloed, dien zij op onze litteratuur kunnen gehad hebben, 
is wel eens overschat, doch onmogelijk is het niet, dat deze of 
gene tooneelschrijver hun den eenen of anderen trek heeft afgezien. 
Dat het publiek ze gaarne zag, ook al verstond men hier 
destijds maar weinig Engelsch, blijkt uit den aanval, dien zij in 
1615 van BREDERO te verduren hadden. In eene toespraak 1) 
1 ) Bredero's toespraak over de Engelsche tooneelisten komt voor in diens Nederduytsche 
Rijmen, door mij uitg. in „De Werken van G. A. Bredero, III (Amst. 
1890), blz. 153 vlg.
216 
in proza, bij eene der voorstellingen van de Eglentier van het 
tooneel af tot de toeschouwers gericht, geeft hij er zijne verwondering 
over te kennen, „dat eenighe Dochtertjes" het spel 
der kamer „niet en hebben komen besichtigen, maar 't geschuwt 
hebben, als oft een oneerlijck dinghen ware, daar sy nochtans 
wel sonder schaamte dagh-elijx met een nechtighe ernst naloopen 
de licht-voetige vreemdelingen, die alle schelmerijen schijnen 
gheoorlooft te sijn". Hoe heeft de „eersame Ghemeente" zich 
zoo lang kunnen laten begoochelen „door de slimme trecken van 
dat hant-gauw en diefachtich volck !" roept hij uit : „Wat leerelijcke 
redenenen heeft men oyt van die vreemde lant-loopers Behoort 
!" Men zal eerlijk moeten bekennen, dat men van hen alleen 
maar heeft „gesien en ghehoort belachelijke sotticheden en veel 
dozijn-werck van ongevoechelijcke brabbelwoorden en veel ondienstighe 
dartele lichtvaardicheden." „patter twee of drie tamelijck 
wel spelen, wil hij niet tegenspreecken, maar", zegt hij, „wat is de 
reste ? een deel ghepuf f els, buffels, wraackgoet, uytschot en houte 
heylichjes". De toon, waarop BREDERO spreekt, bewijst genoeg, 
hoe de Engelsche tooneelisten in trek waren. Dat blijkt ook uit de 
woorden, die hij in zijn „Moortje" in den mond legt aan Reynier, 
die daar in zijne vergelijking van de Rederijkers en de Engelsche 
comedianten blijkbaar de tolk is van het groote publiek: 
„Ick mach so langh oock by gheen Redenrijckers zyn, 
Want dit volekje wil steets met alle Menschen gecken, 
En sy kunnen als d'Aap haar afterst niet bedecken; 
Sy segghen op haar les so stemmich en soo stijf, 
Al waar gevoert, gevult met klaphout al haar lijf. 
Warent de Engelsche of andere uytlandtsche, 
Die men hoort singhen en so lustich siet dansen, 
Dat sy suysebollen en drayen als een tol: 
Sy spreeckent uyt haar geest, deel leerent uyt een rol." 
Maar BREDERO laat daarop door Eelhart antwoorden, dat 
„d'uytheemschen wuft" zijn, terwijl de Rederijkers „raden tot 
het goedt en straffen alle quaat bedecktelijck en soet". De Engelschen 
waren dus alleen vermakelijk en de Rederijkers stelden 
er ook prijs op, nut te stichten met hunne vertooningen en alzoo 
het nuttige met het aangename te verbinden. 
Erger dan de concurrentie der Engelsche tooneelisten was 
voor de Eglentier de oneenigheid in eigen boezem 1), naar aan- 
1 ) Officiëele gegevens over de twisten in de Eglentier in 1616 leverde J. A. 
Worp, Varia uit de Amsterdamsche tooneelwereld in de 17e eeuw in Oud Holland 
XXII bl. 40-43. Uitvoerig is over die twisten het eerst gehandeld door A.
217 
leiding waarvan „schalcke Jan" in het „Moortje" in hetzelfde 
tooneel zegt, dat de Rederijkers „haer gekibbel" maar moesten 
laten, en Reynier vraagt : „Wat schaadt dat of sy somwijls wat 
twisten? Dat doen wel fijnder tien, al zyn 't gheen Kameristen". 
Minder verschoonend spreekt BREDERO over die twisten in een 
gedicht van hetzelfde jaar 1615, dat hij onder de „Broeders In 
Liefde bloeyende" anoniem liet verspreiden en waarin hij hen 
ernstig vermaant, toch door die tweedracht de kamer niet in 
den grond te boren. Hoe groot is het verschil tusschen de leden 
van voor twintig jaar en van dezen tijd ! zegt hij : „daer eerst 
niet dan Gout in blonck", zal, omdat de goede leden allengs hun 
ontslag gaan nemen, nu alleen het „schuym" overblijven, „een 
deel neus-wyse sotten", ijverend om het bestuur in handen te 
geven aan iemand, „die na haar sinlijckheyt de rollen gheven can". 
Wie alleen als „stomme" (figurant) kan optreden, wenscht eene 
hoofdrol. Wie alleen boersche rollen kan vervullen, wenscht voor 
koning of prins te spelen. Vooral op VAN CAMPEN, die toen met 
LAMBERT LAMBERTSZ., HOOFT en COSTER het bestuur in handen 
had, schijnen zij gebeten geweest te zijn. Hun raddraaier, „een 
verwaande Geck, een Prinche van de Dooren", zou toen gezegd 
hebben : „Ha, Campen ! dus lang heeft op u duym den werrevel 
gedreyt : nu somt het na ons wensch en na al ons begheeren : wy 
sullen nu een reys een ander lietgen leeren". Een „Thersites" 
schijnt deze oproermakers gesteund te hebben, iemand met een 
„grove botte tongh", die door BREDERO nader wordt aangeduid 
als „de Dragers Heerschap van den Coorn-marct". Wil de Eglentier 
blijven bloeien, zegt de dichter, dan moet men dien „onbesnoeyden 
hoop" zoo spoedig mogelijk „een neus-dwangh opstellen 
en breydelen haar mont met eenen muyl-bant-strengh." 
Onze geleerden hebben zich reeds veel moeite gegeven om 
C. Loffelt in De Gids 1874 I1I bl. 84-144, die daar op de beteekenis van Theodoor 
Rodenburg bij die twisten wees. Hem volgde met een nog uitvoeriger 
onderzoek W. J. A. Jonckbloet, Geschiedenis der Ned. Lett. 3 dr. III bl. 110- 
132, 137-142. Zij begingen echter de fout, zonder eenig bewijs aan te nemen, dat 
Rodenburg reeds v66r 1617 spelen voor de Eglentier zou hebben geschreven. 
Een onbevooroordeeld onderzoek der feiten, die ik voldoende in den tekst heb 
aangewezen, moet tot de overtuiging brengen, dat Rodenburg met de twisten in 
de Eglentier zelf niets te maken had, daar hij v66r 1617 zijne tooneelstukken 
alleen aan de Brabantsche kamer leverde,in wedijver met de Eglentier, ter wille 
waarvan Bredero hem toen aanviel. Eerst in 1617 begon hij in de Eglentier de 
plaats in te nemen van hen, die haar verlieten en de Duytsche Academie stichtten, 
en werd hij door Coster en andere leden der Academie bestreden.
218 
uit te maken, wie met dien „verwaanden geck" en met dien 
„Thersites, dien dragers heerschap van de Coorn-marct" door 
BREDERO bedoeld zouden zijn, maar zijn m. i. daarin nog niet 
geslaagd. Een ander gedichtje van BREDERO is een plompe 
aanval op „Jan de Voor-looper" (d. i. ijveraar), een dokter, die 
bespot wordt om zijne „rondeelen, refereynen en spullen", welke 
naar de bestekamer verwezen worden; en daar van die „spullen" 
er één met name genoemd wordt : „het spel van 't verloren Schaep", 
en wij weten, dat zulk een door platheid van taal berucht gelijkenisspel 
gemaakt is door Dr JOHAN FONTEYN, ligt het voor de hand, 
hem te houden voor één van de twee, die onder bedekten vorm 
door BREDERO als raddraaiers worden aangewezen, en inderdaad 
had hij drie jaar later als facteur in de kamer ook het hecht in 
handen l). Mijne gissing schijnt nog bevestigd te worden door 
het feit, dat er ook nog een Jonghe Jan in leugens groeyend" 
als twiststoker in de kamer In Liefd'Bloeyende beschimpt wordt 
in een merkwaardig pamflet, dat, onder den titel„Asinus ad Lyram,” 
een „nieuw liedtje, van 40 zesregelige strophen bevat 2) en, schoon 
aan een turfschipper, die plat Amsterdamsch praat, in den mond 
gelegd, zich toch niet onduidelijk als werk van den, met Bredero 
bevrienden, REINIER TELLE verraadt. Met lof wordt daarin van de 
Kamer gesproken en ook Coster komt er, althans bij woordspeling, 
in voor, evenals „Ons Ouw-Kees", onder wien men wel Cornelis 
van Campen mag verstaan. Overigens was JOHAN FONTEYN een 
als geneesheer algemeen geacht man, en de wijze, waarop VONDEL 
hem in 1620 prijst, door van hem te zeggen, dat hij „de dichtkunst 
met een lieflyck gemoed omhelst, oock zomtyds uyt lust oef f ent", 
geeft ons niet den indruk, dat hij in de dichtkunst een voorvechter 
heeft willen wezen. 
Gewoonlijk wordt tegenwoordig in den „verwaanden geck" 
zoowel als in „den dragers heerschap van de Coorn-marct" 
THEODOOR RODENBURG gezien. Deze was ongetwijfeld een zeer 
ijdel man, die daarom een „verwaande geck" kon heeten; maar 
ook zeer goed zou hij een heer der koorndragers kunnen genoemd 
1) Dat bij de twisten de aanvoerder der oppositie Jan Fonteyn zal geweest 
zijn, maakte ik waarschijnlijk in mijne uitgave van Bredero's Ned. Rijmen 
bl. 143 bij het gedichtje van Bredero : „Jan de Voor-loper". In elk geval was deze 
reeds lid van de Kamer in 1615 en 1616, zie Oud Holland XXII bl. 41. In 1618 
was hij er zelfs factor van. 
2) Het is herdrukt door C. G. N. de Vooys in „Volkskunde", 1923.
219 
zijn, omdat de koorndragers naar hun gekruist draagzeel ook 
wel voor de grap „kruisheeren" genoemd werden en RODENBURG 
in 1614 uit Spanje was teruggekeerd met den titel van Ridder 
der Orde van den Huize van Bourgondië, en dus als zoodanig het 
Bourgondische kruis aan eene gouden keten dragen kon. 
Wij weten echter niet eens met zekerheid, of RODENBURG Zich 
na zijne terugkomst wel gevestigd heeft in Amsterdam, waar zijn 
vader en andere bloedverwanten woonden, en waar hij dus ook, 
al had hij zijne eigenlijke woonplaats in Den Haag, dikwijls kon 
worden aangetroffen, o. a. in 1615 bij het huwelijk van zijne zuster 
Anna met Pieter Ludens en van zijn jongsten broeder Pieter 
met Anna Kief, het eerste met een „tafelspel", het tweede met 
een „Eghts rym" door hem opgeluisterd. Onmiddellijk na zijn 
terugkeer uit Spanje ging RODENBURG gebukt onder eene grievende 
teleurstelling. Maria de Vos, met wie hij vijf jaar, zelfs bij notariëel 
contract, verloofd was geweest, had zich tijdens zijne uitlandigheid 
met een ander in het huwelijk verbonden, juist toen hij uit liefde 
voor haar met veel moeite verlof had kunnen krijgen om naar 
zijn land terug te keeren. Over haar verlies moest hij zich toen 
zoeken te troosten met een gedenkpenning aan gouden keten, 
hem door de Staten-Generaal als blijk hunner tevredenheid vereerd. 
In 1615 deed hij zijn uiterste best om weder met eene diplomatieke 
zending in Spanje belast te worden, en eerst toen hem 
dat in December van dat jaar mislukt was, zocht hij troost en 
ontspanning in de dichtkunst. Vóór 1616 kon er dus van eenige 
bemoeiing zijnerzijds, om in de Eglentier invloed te oefenen, wel 
geen sprake zijn, en zelfs voor de tweede helft van 1617 hebben 
wij geene enkele aanduiding, dat hij lid van de kamer was of er zich 
mee bemoeide. 
V66r dien tijd zijn zijne dichtvrienden uitsluitend leden van 
de Brabantsche kamer. Hij zelf schijnt zich toen ook, ofschoon 
van Oud-Amsterdamsche familie, bij voorkeur als Brabander 
te hebben voorgedaan, wat aan ABRAHAM DE KONING aanleiding 
gaf in een lofdicht op zijn tooneelspel „Hertoginne Celia" 
(1617) te zeggen, dat „'t scheep-rijcke Scheld" er zich op kon 
beroemen „eerst sijn traentjens" gezien te hebben. In een lofdicht 
op de „Melibea" van hetzelfde jaar trad dezelfde DE KONING, 
die in 1616 ook als boekverkooper zijn „Keizer Otto" had uitgegeven, 
zelfs als zijn verdediger op. Verder was RODENBURG
220 
zeer bevriend met een ander lid der Brabantsche Kamer, KAREL` 
QUINA, die reeds in 1610 zijne, uit het Fransch van Jacques Amyot 
vertaalde, „Moorenlantsche geschiedenissen, inhoudende de eerbare, 
cuysche ende ghetrouwe liefde van Theagenes en Chariclea" 
(oorspronkelijk in het Grieksch door Heliodorus geschreven) aanhem 
had opgedragen l). Zoo droeg ook in 1615 een derde lid der 
Brabantsche kamer, JAN SIEWERTSZ. KOLM, aan hem zijn tooneelstuk 
„Battaefsche Vriendenspieghel" op, terwijl VONDEL 
in 1617 een lofdicht op zijn „Casandra" schreef, door hem in de op 
dracht v66r zijn „Hertoginne Celia" beantwoord met eene lofspraak 
op den „Abraham de Aartsvader : zeer kunstelik en onberispelik 
wel gerijmt", zooals hij zegt, „door die waerden God vreesende 
en stichtelikkunst-lievende Joost van de Vondel, wiens wercken 
by alle gezonde oordelaers lofwaerdich gheacht moeten werden, 
vermids hy zijn rymerijen besteed in godzalighe stoffen en de Rijmkunst 
niet onteert noch verquist in wispeltuur'ghe veerskens". 
Waar wij zooveel blijken vinden van onderlinge waardeering 
bij RODENBURG en de voornaamste leden der Brabantsche kamer, 
ligt het voor de hand te denken, dat de tooneelstukken, die hij, 
voor het midden van 1617 uitgaf en waarvan uit niets blijkt, 
dat zij in de Eglentier gespeeld zijn, door de Brabanders zullen 
zijn opgevoerd, te meer nog omdat in 1619, toen hij al zijne krachten 
aan de Eglentier wijdde, in een lofdicht op hem gezegd wordt, dat 
„In Lief d' bloeyende" nu alle reden tot juichen heeft, maar de 
„Lavenderiers den rou moeten oorberen, mits jonst en liefd' door , 
hem werckt vriendtschap t'allen daghen." 
Op eene vriendschappelijke verhouding der beide concurreerende 
kamers, Eglentier en Wit Lavendel, viel in dien tijd zeker niet 
te roemen. Wagenaar spreekt zelfs van twisten tusschen de beide 
kamers, en van wederzijdsche lofdichten is dan ook geene sprake, 
behalve dat BREDERO, die als leerling van den Brabander Badens 
ongetwijfeld in zijne jongere jaren met verscheidene leden der 
Brabantsche kamer in vriendschapsbetrekking stond, lofdichten 
maakte op werken van KAREL QUINA in 1610, van VONDEL in 
1612 en van DE KONING en KOLM in 1615, terwijl voor zijne 
„Lucelle" (1616) een lofdicht van DE KONING prijkt en voor vier 
zijner stukken een van QUINA, met wien hij blijkbaar zeer bevriend 
1) Voor Karel Quina's vertaling van de „Theagenes en Chariclea" zie men 
J. A. Worp, Tijdschrift IX bl. 135-137.
221 
was, zooals ook te zien is uit een prozabrief, dien hij hem schreef 
en die ons in zijne „Nederduytsche Poëmata" bewaard is. 
Wel sprak DE KONING met welwillendheid van de zusterkamer 
ter gelegenheid van de loterij voor het Oude-mannenhuis in 1615 
en prees hij woordspelend CORNELIS VAN KAMPEN, terwijl hij in 
1615 in de voorrede voor zijn treurspel „Jephthah" onder de 
voornaamste dichters ook SPIEGHEL had genoemd en van HOOFT 
had gezegd, dat „de Musen hem hebben gheoordeelt te wesen 
't hooft der poëten", maar in dezelfde voorrede had hij toch ook 
reeds zijne afkeuring te kennen gegeven over SPIEGHEL'S toen 
juist verschenen „Hertspieghel", zonder dien nochtans bij name 
te noemen, door te zeggen: „Gunstighe Leser, wy gheven UL. 
gheen Rijmwerck 't welck duysterder te verstaen is als de Raedtselen 
van de Sibillen zijn gheweest, oft al te verweent opgepronct 
van keur-lekkere-bloemwoorden, veel min een verwerde Dedalische 
Dooi-hof-reden, met een vreemde maniere van spreken voorgestelt". 
BREDERO had daarop vuur gevat en eene toespraak in proza 
tot de Eglentier gehouden, waarin hij SPIEGHEL, FALLET en VIs- 
SCHER prees en opwekte om „een ongehevalschte, suyvere taal" 
te spreken, „de trogghel-sack met al de beedel-broeken na Vranckeryck 
te senden" en er zich voor te hoeden „Nederlantsche papegayen" 
te worden, zooals „seecker Brabantsch wijn-verlater", 
die telkens Fransche woorden in den mond had zonder recht te 
weten, wat zij beteekenden. Bij hem stonden de Brabanders dus 
nog altijd te boek als taalvervalschers, zooals hij ook al getoond 
had in zijne „Klucht van de Koe", waar hij de Vlaamsche en 
Brabantsche rederijkersdichten had bespot, ofschoon de leden 
der Brabantsche kamer te Amsterdam zich aan bastaardwoorden 
niet bijzonder te biriten gingen. Omgekeerd heeft niemand in dien 
tijd Spieghel meer nagevolgd in het gebruiken van gewrongen 
woordkoppelingen dan juist RODENBURG, die meermalen zijne 
bewondering voor zijn oom SPIEGHEL heeft uitgesproken en desniettemin 
door DE KONING hoog geprezen werd. 
In het midden van 1616 trad RODENBURG als tooneeldichter 
op : het eerst met de uitgave van zijn , reeds door ons besproken, 
Batavierse Vryagie-spel, evenals zijne latere stukken met de van 
's ridders ijdelheid getuigende spreuk „Nobilitas sola est atque 
unica virtus" bij een vignet op den titel, met eene opdracht van 
zijn uitgever aan eene Haagsche juffer en zonder zijn naam. Het
222 
tweede tooneelstuk, dat nog in hetzelfde jaar verscheen en waarvan 
de opdracht aan eene andere Haagsche dame geteekend 
was met zijne spreuk „Chi sar, sar" (wie het zijn moet, zal het 
zijn) was het eerste deel eener trilogie, getiteld Keyser Otto den 
derden en Galdrada. Het is de zeer vrije dramatiseering van eene 
der novellen uit Bandello's veel gelezen en bij ons door het Fransch 
van Belleforest heen als „Tragische Historiën" vertaalden bundel 
en schijnt wel onmiddellijk door hem gemaakt te zijn na het 
verlies van zijne bruid, want onder den persoon van Tyter teekende 
hij daarin zich zelf als diplomaat en als het slachtoffer van eene 
vrouw, Laura, die hij „door handt-trow, eed en notariael verbondt" 
bijna als zijne „echte en getroude bruydt" mocht beschouwen, 
maar die Aaer na heur trouw brack", en die hij bij zijne terugkomst 
Jaes! most vinden verzamet in de echt". De uitgave van 
dit spel bevat twee houtsneden : de eene den hemelbol en de andere 
eene „afbeeldinghe van d'elf Hemelen" voorstellende en dienende 
ter verduidelijking van uitvoerige astronomische redeneeringen 
en bespiegelingen van den „geomancien" Theophelos. 
Ongetwijfeld slaan daarop de volgende woorden uit de voorrede 
van BREDERO'S in 1616 uitgegeven Griane : „ Is hier niet 
kunstelyck ghereden-kavelt, noch van onsienlijcke of twijfelachtige 
dinghen sinnelijck gevernufteliseert, dat sult ghylieden, 
die neffens u over-natuurlijck verstandt de boeken en gheleertheydt 
der uytlandtsche volcken te voordeel hebt, om myn eenvoudicheyt 
en alleen Amstelredamsche taal verschoonen. Ghy, 
goedighe Gooden van Mannen ! die in u groote rijmen de vrouwen, 
dienst-meysjens, ja stal-knechts doet philosopheren van overtreffelijcke 
verholentheden, hetsy van de beweginghe der sterren 
ofte van de drift des Hemels, oft van de grootheydt der sonne 
oft andere schier onuytdenckelijcke saken, dat ick doch meer 
voor een bewijs van uwe wetenschap acht, als voor een eygenschap 
in die slach van menschen". BREDERO, die met deze woorden 
klaarblijkelijk HODENBURG voor den gek houdt, breekt hier tevens 
eene lans voor het realisme en voor de door Horatius uitgesproken 
classieke tooneelwet, dat ieder op het tooneel moet spreken naar 
zijn stand en karakter. Toch zou BREDERO vermoedelijk BODENBURG 
met rust hebben gelaten, indien zijn stuk door de Eglentier 
was vertoond of alleen in druk was verschenen. Dezen uitval 
acht ik alleen verklaarbaar, als het stuk gespeeld was door de
223 
Brabantsche kamer en daar bewondering en toejuiching had 
gevonden, hetzij dan om de hoogdravende taal en de populaire 
geleerdheid, hetzij om de liedjes, die er in te hooren en de vertooningen 
die er in te zien vielen. 
In 1617 volgden in ongelooflijk korten tijd RODENBURG'S, 
tooneelstukken elkaar op : behalve de beide volgende deelen 
van de „Keyser Otto" nog vier andere stukken. Drie daarvan. 
vertaalde RODENBURG uit het Spaansch : het eerste, Hertoginne' 
Celia en Grave Prospero, is de vertaling van „E1 ' Molino" van 
Lope de Vega ; het tweede, Casandra, dat onder andere namen 
denzelf den inhoud heeft, als de middeleeuwsche sproke van de 
„Borchgravinne van Vergy", is eene bewerking van Lope de 
Vega's „El Perseguido" ; en in het derde, dat eerst te onrechte 
Jalourse Studentin heette en later beter Jaloursche Studenten. 
genoemd werd, bracht RODENBURG „La Escolástica Zelosa" 
van Lope de Vega over. In 1618 vertaalde hij ook nog uit het. 
Spaansch de „Venganza honrosa" van Gaspar Aguilar onder den 
titel 't Quaedt syn Meester loonrit. 
Zoo deed dan met RODENBURG bij ons het Spaansch tooneelspel 
zijne intrede 1) : de „Comedias heroycas" en de „Comedias 
de capa y espada" of de mantel- en degenstukken d.i. stukken, 
waarvan de personen tot de hoogere kringen behooren. Deze 
Spaansche spelen onderscheidden zich door veel beweging, ingewikkelde 
intrige, vermommingen, bravades en tweegevechten, 
tegenstellingen van liefde en eer, vrouwenlist en mannenmoed. 
Van de classieke stukken verschilden zij o.a. door het verwaarloozen 
der eenheden. Tusschen de drie bedrijven, waarin zij 
meestal verdeeld zijn en die Jornadas" genoemd werden, omdat 
de behandeling er één dag, maar ook niet langer, mocht duren, 
kon een onbepaalde tijd verloopen, terwijl in ieder bedrijf de handeling 
ook op eene andere plaats kon spelen. Ook eenheid van 
kleur werd niet in acht genomen : scherts en ernst, platte volkstaal 
(in den mond der gracioso's), dikwijls als parodie van de hoogdravende 
poëzie en rhetorica, waarvan de helden in het stuk 
1) De bronnen van Rodenburg's uit het Spaansch vertaalde stukken werden 
aangewezen door H. E. Moltzer, Feestbundel voor M. de Vries, Utrecht 1889 
bl. 61-78 voor de „Casandra", door R. A. Kollewijn in De Gids 1891 III bl. 
324-361 voor de „Hertoginne Celia en Grave Prospero" en voor „Jaloursche 
Studenten", en door J. A. Worp, Oud Holland XIII bl. 160 vlg. voor „'t Quaedt 
syn Meester loondt".
224 
zich bedienen, zijn er om beurte aan 't woord, zoodat deze stukken 
in staat waren het groote publiek te boeien door voortdurende afwisseling, 
door allerlei verrassingen, veel schittering en veel emotie. 
Alles was er in die stukken op aangelegd om aan den smaak 
van het publiek te voldoen, zooals Lope de Vega zelf zegt in zijn 
kunst-leerdicht, „Arte nuevo de hacer comedias en este tiempo" 
van 1609 l), dat RODENBURG kende en in 1619 aanhaalde. Het 
is een pendant van Horatius' „Ars poetica", waaruit ook het 
een en ander is overgenomen, en werd door Lope de Vega geschreven 
op verzoek zijner vrienden, die een wetboek der dramaturgie 
van hem verlangen ; maar de dichter geeft daarin blijkbaar 
met tegenzin zijne regels, daar hij zegt, dat het publiek ze niet 
verlangt en hij zelf een zoo groot ketter is, dat de 483 tooneelstukken, 
die hij geschreven heeft, alle, slechts een zestal uitgezonderd, 
vol vergrijpen tegen de kunstregels zijn. Naar die regels 
gemaakt, zeide hij, zouden zijne stukken misschien beter wezen, 
maar hij zou er niet dien bijval mee hebben ingeoogst, die hem 
ten deel was gevallen, omdat zeer dikwijls wat tegen de kunstregels 
indruischt juist om die reden aan het publiek behaagt. Bij 
zulk eene door de practijk gevormde kunstopvatting konden 
zijne voorschriften dan ook moeielijk anders zijn dan raadgevingen, 
hoe men schrijven moest om bijval te vinden. Tegenover 
den theoreticus, die zich op zijne studeerkamer uit de boeken 
van ouderen en nieuweren, maar van de ouderen vooral, een 
systeem der dramatische dichtkunst trachtte te vormen, sprak 
hier de practicus, die zich niet aanmatigde op dramatisch gebied 
de leermeester en opvoeder van het publiek te wezen, maar voor 
wien, ook in de kunst, de „vox populi vox dei" was. 
Wanneer men in dezen zijne partij zou willen kiezen, omdat 
theoretische kunstregels tot schoolsche kunst leiden en in hunne 
dogmatische gestrengheid bekrompenheid in de hand werken, 
dan moet men toch niet over het hoofd zien, dat alleen wie met 
ijver en goed gevolg eene school heeft doorloopen, het recht heeft 
over schoolsche regels den staf te breken, en dat alleen hij, die 
aan de kunstregels ontgroeid is, zich er van kan ontslaan. Ware 
Lope de Vega niet zulk een buitengewoon hoogstaand kunstenaar 
geweest, zooals het menschdom er slechts nu en dan een enkelen 
1 ) Voor het kunst-leerdicht van Lope de Vega zie J. te Winkel. Tijdschrift 
I ( 1880), bl. 68-73.
225 
oplevert, dan zou hij, in zijne stukken alleen den smaak van het 
publiek vleiend, mee gedaald zijn met dat publiek tot ver beneden 
het peil der schoonheid, in plaats van, zooals hij deed, den smaak 
van het publiek zij het ook in eene bepaalde richting te 
veredelen. 
Door zich van de classieke wereld los te maken en zijne kunst 
zelfstandig te scheppen uit het volle menschenleven van zijn 
tijd en zijn volk heeft hij aan de Spanjaarden eene eigene dramatische 
litteratuur geschonken, die er almede het hare toe heeft 
bijgedragen om het tijdvak van Philips II, Philips III en Philips 
IV te stempelen tot het schitterendste in de geschiedenis der 
Spaansche letterkunde. Het tijdvak van Elisabeth, dat er in 
Engeland gedeeltelijk mee samenviel, kon er, vooral op dramatisch 
gebied door een reus als Shakespeare, mee wedijveren. Ook 
in Engeland ontstond toen een nationaal tooneel, in karakter als 
zoodanig natuurlijk veelszins verschillende van het Spaansche, 
maar daarmee overeenstemmend door onafhankelijkheid van 
de classieke kunstregels. Zoo kon er dan ook reeds in dien tijd 
zelf sprake zijn van een Spaansch-Engelsch tegenover een, onder 
classieken invloed staand, Italiaansch-Fransch tooneel: eene 
tegenstelling, waarop evenwel eerst de kunstgeschiedenis en 
aesthetica van het einde der achttiende eeuw het volle licht heeft 
doen vallen en die toen aanleiding heeft gegeven tot de onderscheiding 
van romantische en classieke richting. Bij ons staan 
in het begin der zeventiende eeuw, zooals wij reeds vroeger hebben 
opgemerkt, die richtingen nog niet scherp tegenover elkaar : wie 
de classieke regels goedkeurde, volgde ze nog niet altijd, en wie 
er minder waarde aan hechtte, ontleende toch nog wel het een 
en ander aan de classieke schrijvers, zooals trouwens ook Lope 
de Vega en Shakespeare hadden gedaan. Wil men dus RODENBURG 
een tegenstander noemen van de meer classiekgezinden, van 
Hooft, Coster en Bredero, dan kan men dat alleen op grond van 
zijne vertalingen uit het Spaansch, waarbij men ook nog eene 
vertaling uit het Engelsch kan voegen, namelijk zijn in 1618 gedrukt 
Wraeck-gierigers Treurspel, door hem vertaald naar Cyril 
Tourneur's Jhe Revengers Tragedy" van 1607 1). 
1) De bron van Rodenburg's „Wraeck-gierigers Treurspel" werd aangewezen 
door A. C. Loffelt in De Gids 1874 III bl. 134. 
TE WINKEL III. 15
226 
In één opzicht alleen onderscheidt zich RODENBURG'S werkzaamheid 
zeer sterk van die van Lope de Vega en Shakespeare: 
hij mist, .juist door die navolging van het Spaansche en Engelsche 
drama, het eigenaardig nationale, dat het Spaansche en 
Engelsche drama kenmerkt en er de grootste verdienste van 
uitmaakt, terwijl daarentegen de aanhangers van de classieken 
zich bij ons minder ver van het nationale verwijderden, zooals 
bv. HOOFT met zijn „Geeraert van Velsen" en ' „Warenar", 
BREDERO en COSTER met hunne blij- en kluchtspelen. Ook was 
er misschien geen ander volk, dat zich zoozeer met het Romeinsch 
classicisme vereenzelvigd had, als het Nederlandsche : voor de 
jonge republiek was de Romeinsche republiek in alle opzichten 
tot model geworden, ook omdat het karakter der Nederlanders 
zoo goed met dat der Romeinen strookte. GROTIUS' Jarallelon 
Rerumpublicarum," dat ons een overzicht geeft zoowel van de 
verschilpunten als van de groote overeenkomst, kan ons leer-en, 
hoezeer de Hollanders zich destijds, en niet zonder reden, de 
geestverwanten der Romeinen konden noemen, zoodat de klove 
tusschen classiek en nationaal niet zoo groot was als men soms 
wel beweert. 
Met de Romeinen echter hadden de Nederlanders ook de 
bewondering voor het uitheemsche gemeen. Bijna zou men kunnen 
zeggen : het is een volkskaraktertrek, en bij overdrijving eene 
volksondeugd, der Nederlanders het vreemde altijd beter te 
vinden dan het eigene : misschien bij de meeste Nederlanders 
het gevolg van eene verregaande jaloerschheid, die in zijne 
naaste omgeving niet gaarne iets voortreffelijk noemt, en van 
eene eigenaardige pedanterie, die gaarne pronkt met het vermogen 
om ook het vreemdste en zonderlingste te begrijpen en te 
waardeeren. Dat zulke geheel on-Nederlandsche stukken als 
die van Lope de Vega bij de Amsterdammers der zeventiende 
eeuw bijzonder in den smaak vielen, behoeft ons dus wel niet 
te verwonderen. Bovendien deed RODENBURG zijn best, de voorstelling 
zijner stukken aantrekkelijk te maken door invoeging 
van muziek, zang en dans en van de van ouds zoo geliefde stomme 
vertooningen met levende beelden, die te zien kwamen, wanneer 
op den achtergrond van het tooneel de schuifgordijnen open 
getrokken werden. Ook in de tooneelstukken van RODENBURG's 
tijdgenooten treft men ze aan, en zij zouden nog lang
227 
bijna onmisbare hulpmiddelen blijven om publiek te trekken. 
Publiek trekken: dat hadden aanvankelijk COSTER en BREDERO 
in de Eglentier gedaan. In de „Voorrede tot de Spelen van 
Gerbrand Adriaensz. Bredero" (van 1617), door COSTER opgedragen 
aan burgemeesters en raden van Amsterdam, schreef 
deze, „dat van den tweeden Julij 1615 af tot April 1616 toe, twelck 
minder is als thien achtereen volghende maenden, het Oudemannen 
Goodshuys door den vlijt ende neersticheyt van ons 
tween (Coster en Bredero) over de twee duysent guldens, boven 
alle onkosten, ghenoten heeft, behalven dat de Camer noch soo 
aen kleergin als ander behoefticheden daerby grootelicx is verrijckt. 
Ende dat in de drye jaren tydts oft daer ontrent, die Breroo bij 
de Camer geweest is, het voorsz. Gods-huys meer inkomst gehad 
heeft, als in alle de voorgaende jaren dat voor 't selve by de Camer 
gespeelt is geweest." Daaruit blijkt duidelijk, dat de toeloop 
bijzonder groot moet geweest zijn, indien men bedenkt, dat de 
toegangsprijs niet meer dan drie stuivers bedroeg. Ongelukkig 
echter had COSTER in die voorrede ook te klagen over grooten 
achteruitgang. Door het „tegenwoordige misverstandt", zegt 
hij, treden niet meer zoovele „kunst-lievende ende verstandtrijcke 
gheesten" als vroeger tot de kamer toe. „Met laster en 
achterklap" werd BREDERO beloond; zijne werken werden „door 
afgunstighe onwetentheyt in kleen-achtinge" gebracht ; maar 
COSTER vertrouwt, dat de Regeering der stad „de Poësie sal hanthaven 
ende niet van een hoope Moolicken, die haer t' onrecht 
Rederijckers noemen, laten onderdrucken." 
Waren die „moolicken", zooals COSTER ze noemt, de leden 
der Brabantsche kamer, en is onze onderstelling juist, dat deze 
door het vertoonen van RODENBURG'S stukken aan de Eglentier 
hare toeschouwers onttrokken hebben, dan kunnen wij ook best 
begrijpen, dat BREDERO op die Brabanders in 't algemeen en 
op RODENBURG in 't bijzonder gebeten was nog afgezien hiervan 
dat een bruine Brabander juist bezig was hem zijne geliefde te 
ontvrijen; en dat hij, om zich en zijne kamer te wreken, in denzelfden 
tijd, waaruit deze voorrede dagteekent, zijn Spaanschen 
Brabander schreef. Over het algemeen waren in dien tijd vele 
oude Amsterdammers over de Brabanders in hunne stad slecht 
te spreken. Zij achtten zich (zooals bv. Visscher) door hen geminacht 
om grofheid in kleeding en manieren ; en benijdden hen
228 
om hunne gemakkelijkheid in den omgang, waardoor zij den 
„botten en plompen Hollander" meermalen de loef konden 
afsteken. Aardig geeft JACOB STRUYS dat te kennen in een hekelend 
gesprek, dat hij in zijn tooneelspel Amsterdamsche juffertjes 
laat houden. Daarin worden door Sirenus, een soort van Don Juan, 
de Brabantsche meisjes hemelhoog verheven boven de „lompe, 
plompe en onaerdighe" Amsterdamsche, die geen gesprek weten 
te voeren dan met Jae en neen", omdat ze er „te dom" voor zijn, 
en die, dikwijls verstoord om eene kleinigheid, „luur sien en weten 
niet waerom", schoon zij, zooals hij wel erkennen wil, in den laatsten 
tijd „beginnen een weynich oock te leeren, vermits sy daeghlycks 
veel met Brabanders verkeeren". Met de Utrechtsche, 
Delftsche en Haagsche meisjes heeft Sirenus meer op, maar „Antwerpen 
spant de kroon," zegt hij ; en dat er in het oordeel van 
zulk een Don Juan toch ook eene kern van waarheid school, gevoelden 
de Amsterdammers met eene zekere ergernis, terwijl 
zij het bovendien maar nauwelijks verkroppen konden, dat zoovele 
van die bedrijvige Brabanders , die als vreemdelingen toch eigenlijk 
hunne gasten waren, aan de Amsterdamsche beurs zulke 
goede zaken deden en een belangrijk deel van den handel in handen 
hadden. En zooals de schooier den jongeheer voor „kale jakhals" 
pleegt uit te schelden, zoo luchtten de soliede Amsterdamsche 
kooplui hunne ergernis door de Brabanders voor te stellen als 
iwindhandelaars en bankroetiers, tegen wie men op zijne hoede 
moest zijn. Zoo treedt dan ook de Brabander in BREDERO's blijspel 
op als het type van fiere berooidheid, van bedrieglijke plichtpleging, 
van schijnbeschaving en bewondering voor hoogdravende, 
bombastische kunst in eene met bastaardwoorden opgepronkte 
-taal. Onwaarschijnlijk is het niet, dat BREDERO in zijne schildering 
van den op gewaanden adeldom bluf f enden, als een prins 
,daarheen tredenden, allerlei talen sprekenden Brabander eenige 
-trekjes heeft aangebracht om de toeschouwers te doen denken 
.aan den ijdelen ridder RODENBURG 1), die door de gemakkelijkheid, 
waarmee hij zich in vreemde talen wist uit te drukken, den 
1) Dat men Jerolimo bij de vertooning gegrimeerd zou hebben als Roden- 
?burg, is vermoed, omdat in eene der uitgaven van „Den Spaanschen Brabander" 
het portret op den titel eenige gelijkenis heeft met dat van Rodenburg, maar 
die uitgave is eerst van 1662 en dus allerminst een bewijs voor hetgeen in 1618 
:zou gebeurd zijn. De gelijkenis is dus zeker toevallig.
229 
eenvoudigen Amsterdamschen jongen, zooals BREDERO er zelf 
een was, trachtte te overbluffen. Maar met den geestigen Am+ 
sterdammer was niet gemakkelijk een loopje te nemen: hij verstond 
de kunst, van zich af te spreken, als dat noodig was, en dat schijnt 
hij dan ook met zijn laatste blijspel te hebben gedaan, al beweerde 
hij ook, dat hij „'t op niemant in 't besonder ghemeent, maer 
de kluppel in 't hondert blindelingh geworpen" had. 
Door de Eglentier is dit stuk evenwel niet vertoond : daar 
schijnen HOOFT, COSTER en BREDERO allengs hun invloed verloren 
te hebben, en omdat zij zwanger gingen van grootschar 
plannen, door COSTER reeds in de boven aangehaalde voorrede 
vermeld, trokken ook zij zich uit de kamer „In lief d' bloeyende" 
terug, haar overlatende aan anderen, die het dan maar moesten 
beproeven op hunne wijze de kamer tot nieuwen bloei te brengen. 
Zij zelve stichtten de „eerste Duytsche Academie". 
XVI. 
DE DUYTSCHE ACADEMIE ONDER COSTER'S LEIDING. 
Den eersten Augustus 1617 legde men op een erf aan de 
Keizersgracht te Amsterdam, tusschen Beren- en Runstraat, 
toebehoorende aan LAMBERT LAMBERTSZ. (lid der Eglentier), 
„in kalck den eersten steen" eener fundeering, waarop binnen 
twee maanden een houten gebouw werd opgetrokken, dat den 
naam droeg van „Duytsche Academie" naar de Academiën, die 
in verschillende Italiaansche steden bestonden en zich de beoef 
ening van allerlei kunsten en wetenschappen ten doel stelden. 
Het was eene poging van COSTER en de zijnen (waaronder HOOFT 
en BREDERO op den voorgrond traden) om het ideaal van SPIEGHEL 
te verwezenlijken : het volk in de landstaal van de wetenschap 
te doen genieten, of m. a. w. de wetenschap te populariseeren. 
Van de verschillende vakken, die men er in geregelde voordrachten 
wilde onderwijzen, worden met name vermeld : de wis- en sterrenkunde, 
de geschiedenis, het Hebreeuwsch en de wijsbegeerte, 
vooral die van Socrates, Aristoteles, Pythagoras en Crates. Bovendien 
zouden er treur- en blijspelen vertoond worden, zooals op de 
rederijkerskamers. Gedurende de eerste zes jaar zou het Burgerweeshuis 
bij contract een derde deel en daarna de helft van de
230 
winst genieten; het andere gedeelte van de winst kwam aan COSTER 
als eigenaar van het gebouw 1). 
Tot blazoen koos de Academie een van bloemen en bladeren 
omgeven bijenkorf, met den versregel van Virgilius (Aeneis I 
436) : Jervet opus, redolentque thymo fragrantia mella", en het 
devies „yver". Aanvankelijk rustte de bijenkorf op den rug van 
eene schilpad, die COSTER voor zich tot blazoen gekozen had met 
de spreuk „Overal thuys". 
Den 23sten Sept. 1617 werd de Academie ingewijd met een 
allegorisch spel van SUFFRIDUS SIXTINUS (later raad van den 
Hessischen landgraaf Maurits den Wijze) : „Appollo over de inwydinghe 
van de Neerlandsche Academie de Byekorf", waarin naast 
Apollo de negen Muzen optraden met de belofte, dat zij elk in 
haar vak de Amsterdamsche burgerij „in wetenschap en konsten 
onderwijsen" zouden. Euterpe zou reken- en meetkunde, Urania 
sterrenkunde, Clio geschiedenis leeren, enz. Na deze allegorie vertoonde 
men het kort te voren in Den Haag gespeelde „Truerspel 
van de Moordt begaen aen Wilhem van Oraengiën", vervaardigd 
door GIJSBERT VAN HOGENDORP, dus door een Hagenaar, 
waaruit de, ook door „Apollo" uitgesproken, bedoeling blijkt 
om de Academie niet slechts te maken tot eene instelling voor 
Amsterdam alleen, maar voor het geheele land. Het treurspel, 
ofschoon verdeeld in vijf bedrijven, waarvan vier door een chorus 
besloten worden, houdt het midden tusschen een classiek treurspel 
en een ouderwetsch sinnespel, door het optreden van zinnebeeldige 
personen als Inquisitie, Geveynsde Religie, Superstitie en 
de drie Furiën. Prinses Louise speelt in het stuk eene groote rol: 
aan haar hofmeester vertelt zij een droom, met hare voedster heeft 
zij een lang gesprek, en als de Prins in het vierde bedrijf is vermoord, 
verneemt men van haar in het vijfde eene lange klacht, 
afgewisseld met de klachten der Staten en besloten met het 
optreden van den Tijd, „die de wraeck verklaert over des Prinsen 
doot ghedaen door de manheyt zyner kinderen en de Helden 
van zyn bloedt." Voor den volgenden dag werd de vertooning 
van HooFT's Warenar aangekondigd, waarop zeker toen of iets 
later zijn Baeto gevolgd is. Ook de vertooning van COSTER'S Polyxena 
1) Voor de Duytsche Academie, waarvoor ook reeds Jan Wagenaer, Amsterdam 
II bl. 396-398 vrij wat bijeenbracht, zie men vooral C. N. Wybrands, 
Het Amsterdamsche tooneel van 1617-1772, Utrecht 1873 en J. A. Worp, Geschiedenis 
van den Amsterdamschen schouwburg 1496-1772, Amst. 1920.
231 
werd beloofd, en ongetwijfeld is spoedig ook BREDERO'S Spaansche 
Brabander gespeeld. 
Met de wetenschappelijke voordrachten echter liep het tegen. 
Jan Thonis onderwees korten tijd Hebreeuwsch, en een ander 
Mennoniet, Sibrant Hanszen Cardinael van Harlingen, gaf lessen 
in de rekenkunde, waardoor wel tweeduizend toehoorders in 
de „oeff en-plaets" samenstroomden; maar het mocht niet van 
langen duur zijn. In November reeds begon de kerkeraad te 
klagen over die „twee professoren" en over het spelen van „eenighe 
spelen van commediën, die niet en connen profytelijck of stichtelijck 
sijn", en er op aan te dringen, dat dit alles van Regeeringswege 
„sonde mogen afgeschaft ende geweert worden". In het 
begin van 1618 antwoordde de Regeering, dat „soodaenighe ontuchticheden" 
ook haar mishaagden, en „dat sy daerop letten 
souden dat het soude geweert worden". COSTER moest daarvoor 
bukken. Hij had, zooals wat later gezegd werd, „de wetenschap 
haar vlyt doen aanwenden, om uut liefd' de burgery te stichten 
in de rijcke duytsche taal", maar „die luy die alleen geleerden 
willen schynen verdroegen 't noode dat oock andren haar bequaam 
en wetende genoech hier souden openbaren op deze zeetel 
om den volcke te leeraren". Niet alleen dus de Kerk, maar ook de 
officiëele Wetenschap kwam tegen de voordrachten der Academie 
op, zoodat COSTER het voorzichtiger achtte in deze, door de twisten 
van Remonstranten en Contraremonstranten roezige en gevaarlijke, 
tijden, geene rechterlijke uitspraak af te wachten, 
maar de cursussen, die reeds begonnen waren, te staken en 
geene andere te beginnen, tot de Heeren zouden „ghebien te 
spreken". Van het hervatten der voordrachten in later tijd 
vernemen wij niets, zoodat de Academie zich in het vervolg 
vermoedelijk bepaald heeft tot het spelen van tooneelstukken, 
wat de Regeering haar niet heeft belet, al bleef de kerkeraad 
daarop ook aandringen 1). 
Door hare vertooningen was de Academie nu de concurrent 
geworden van de Eglentier, die natuurlijk door het uittreden 
van zoo werkzame leden als COSTER, HOOFT en BREDERO zeer 
had geleden, maar nu haar uiterste best deed om te toonen, dat 
zij het ook zonder hen wel stellen kon. CORNELIS VAN CAMPEN 
1) Voor de tegenwerking, die de Academie ondervond, zie J. H. Gallóe, 
Academie en Kerkeraad, Utrecht 1878.
232 
had zich aan het hoofd der kamer weten te handhaven : althans 
in 1618 vinden wij hem als president naast DR. JOHAN FONTEYN 
als factor en Mr JOHAN SYBRANTSZ. DE BONT als prins der kamer. 
De laatste was een neef van THEODORE RODENBVRG, en nu diens 
persoonlijke vijanden de kamer verlaten hadden, zal hij zijne 
medeleden gemakkelijk hebben kunnen overhalen om de hulp 
in te roepen van den dichtlievenden ridder, wiens ongelooflijke 
vaardigheid met de pen de Eglentier in staat kon stellen in korten 
tijd allerlei nieuwe stukken te vertoonen. Voor het eerst blijkt ons 
van eenige betrekking van RODENBURG tot de kamer uit eene 
„Bruylof ts-Gaef' van hem voor Nicolaas Colyn en Judith Quekel, 
die 19 Nov. 1617 in den echt werden verbonden. 
Vermoedelijk was het eerste stuk van RODENBTRG, dat de 
Eglentier in de tweede helft van 1617 vertoonde, zijn reeds veel 
vroeger vervaardigd en door ons ook reeds besproken treur- blyeynde-
spel Trouwen Batavier, dat toen werd uitgegeven en met 
de spreuk der kamer eindigt. Uit dezen tijd dagteekent, naar 
het mij voorkomt, ook COSTER'S bekend schimpdichtje op eene 
rol uit een van RODENBURG's stukken, die door den gevierden 
tooneelspeler Thomas Gerritsen de Keiser zou gespeeld worden. 
Het luidt aldus „Leert eerst uw' A. B. ter degen; zoo gij dan nog 
blijft genegen om iet bij geschrift te stellen, leer dan eerst vooral 
wel spellen; jouw syntax moet gij ook weten, daar gij niet van 
hebt vergeten. Wilt gij dan noch meer bedrijven en wat groots 
in verssen schrijven, leert van haar de maat en gronden, die 't haar 
bet als gij verstonden; wilt laatdunken zoo lang teug'len, of gij 
vliegt al zonder vleug'len." 1) . 
Wil men spreken van eenig verschil in richting tusschen 
RODENBURG en de stichters der Academie, dan bewijst dit versje 
duidelijk genoeg, waarin COSTER dat verschil hoofdzakelijk gelegen 
achtte. COSTER is de man der theorie, die van den kunstenaar 
ernstige studie eischt en dus ook aansluiting aan de uitkomsten 
van de wetenschappelijke beoefening der aesthetica. Daar nu 
voor den dichter het materiaal zijner kunst de taal is, moet hij 
deze bestudeeren en volgens aangeleerde of zelfgevonden taalregels 
schrijven, zooals reeds SPIEGHEL dat had gewenscht. Dat 
1) Voor den strijd van Coster en de Duytsche Academie met Rodenburg 
en de Eglentier zie men A. C. Loffelt in De Gids 1874 III bl. 86-144 en W. J. A. 
Jonckbloet, Geschiedenis der Ned. Lett. 3 dr. III bi. 143-186 en verder de boven 
bl. 125 voor Coster en bl. 153 voor Rodenburg opgegeven litteratuur.
233 
BREDERO het in dezen met COSTER volkomen eens was, hebbes, 
wij reeds gezien. HOOFT stond geheel op hetzelfde standpunt, 
zooals ons later zal blijken. RODENBURG echter gunde zich den 
tijd niet voor ernstige taalstudie en had over het algemeen van 
de Spanjaarden geleerd voor kunstwetten en regelen weinig te 
gevoelen. Hij achtte den kunstenaar verheven boven zulke watten, 
die alleen den kleinen dichtertjes van dienst konden zijn.. 
Hij zelf meende natuurlijk begaafdheid genoeg te bezitten om. 
zonder peuterige studie eene taal te kunnen schrijven, waarmee 
zijn oom SPIEGHEL tevreden zou geweest zijn, en liet CosTER's. 
verwijt dan ook niet onbeantwoord, maar noemde zijn volgende 
spel, de Jaloursche studenten" van 1617, in een voorafgaand 
sonnet ironisch „'t ongehavend wercxken" van iemand, „die in 
Poësy is een A. B. C. klercxken." 
Met zijne volgende trilogie, waarvan de voorrede gedateerd 
is „van den lesten December 1617", zou hij, die er zich op kon 
beroemen vijf koningen ieder in hunne eigene taal te hebben 
toegesproken, het bewijs leveren, dat hij meer taalkennis bezat dan 
eenig lid van de Academie. 't Was het „treur-bly-eyndespel 
Melibea", in Spaanschen trant, waarvan de heldin gevrijd wordt 
door „zeven lievers", die ieder in eene verschillende taal hunne 
liefde verklaren : in het Fransch, Spaansch, Engelsch, Italiaansch, 
Portugeesch, Latijn en Nederlandsch. In de lofdichten voor dit 
werk, ook in verschillende talen gedicht, toonen zijne vrienden 
de hoogste bewondering voor den man, die in staat was in zeven 
talen verzen te maken. „Ken hy geen A. B. C., hy ken wel moy 
boeckstaven", zeide er een, en in de Joe-eygeningh" kwam ook 
RODENBURG zelf op CosTER's schimpdichtje terug door te zeggen: 
„is 't niet zo kunstich gherymt ghelijck anderen (wiens hoofden 
wel gelauriert moghen wezen, en my, helaes, de rechte voet en 
maet van een wel-klinckendt vaers wel mochten leeren, dies ick 
zeer graegh'lyck buyghe, jae als een A. B. C. klercxken, onder hun 
wijse, vroede, gezifte en over-dubble wyze verstanden), 't is te 
minsten een gering proef ken van een yverige wil, waerover zeyt 
onzen treffelijcken kunst-lievert Cornelis van Campen zeer wel: 
elck doet zyn best. Dat best behoort dan gheweghen te zijn in de 
schaele van goede wil". 
De „glorieuse name van Poët" zegt hij zich niet te willen aanmatigen, 
maar voor hem is „de Poësie de vermakelijckste Lijdt-
234 
cortingh", waardoor hij, anderen leerende en stichtende, ook zich 
zelf leert en sticht. Vooral om de Eglentier te doen bloeien maakte 
hij zijne stukken, zooals hij zegt, en hij heeft dan ook inderdaad 
het doel bereikt, dat hij beoogde, namelijk haar in stand te houden, 
toen zij op het punt was onder te gaan. In een voorspel v66r zijne 
Melibea vertoonde hij dat zinnebeeldig door personen te doen 
optreden, ieder aangeduid met eene der letters van de spreuk 
„in liefde bloeyende", welke personen door zich te verplaatsen 
den letterkeer „ie blyfd in eele doen" te lezen gaven. In dat voorspel 
werd door hem ook het, schitterend verleden der kamer geprezen 
en verder de lof gezongen van Amsterdam als kunststad, met 
bouwmeesters als Hendrick de Keyser, penkunstenaars als Jan 
Persijn, toonkunstenaars als Sweelinck, schilders als Pinas, Lastman, 
Tengnagel, Badens, Van Nant (d. i. Francois Venant), Savry, 
Vinck-Boons en anderen. 
Hoe diep RODENBURG zich door COSTER'S schimpdichtje gegriefd 
gevoelde, kan ook hieruit blijken, dat hij er nog eens in 
1618 op terugkwam in het voorspel van zijn Wraeck-gierigers 
Treurspel, waarin hij zegt, dat zijne vijanden „ook wel durfden 
schrijven, dat hy in syne kunst was een A. B. C. klerck en voet 
noch maet en hadd' in al syn werck". Wel verre echter van zich 
daardoor te laten ontmoedigen, ging RODENBURG voort met aan 
de Eglentier nieuwe stukken te leveren. Toen zijn neef DE BONT 
hem opmerkzaam gemaakt had op het volksboek van „de Zeven 
Wysen van Rome", ontleende hij daaraan de stof voor zijn 
„Treur-bly-eynde spel van Alexander" l), dat hij in Maart 1618 
„in vier en veertich uuren gerymt" had, zooals er op den titel 
werd bijgevoegd, en dat, naar zijne eigene meening, „aerdich 
voetmatich gecarmeniseert" was. Zoo „zeylde hy," volgens een 
zijner lofredenaars, „door syn aanghebooren hoogh vernufte syn 
haters voorby, al sprak hy juist niet plat na d'Amstels volkrens 
wijze", zooals BREDERO en HOOFT deden; en zoo kon hij dan 
met recht ook een paar maanden later in de voorrede van zijn 
stuk 't Quaedt syn meester loondt zeggen, dat de Eglentier bloeide 
en de ijver der leden door de gunst van het publiek geprikkeld 
werd om aan de armen nog grooter baten te bezorgen. 
1) De dramatiseering van het verhaal uit het volksboek van „De Zeven 
Wysen van Rome" is behandeld door F. A. Stoett in Noord en Zuid III (1890), 
bl. 216.
235 
Intusschen had ook de Academie niet stil gezeten, ondanks 
den tegenstand, dien zij moest ondervinden. Ook zij wilde met 
nieuwe stukken voor den dag komen, maar tegen het snelrijmen 
van RODENBURG kon zij niet op. HooFT zou haar nieuwe spelen 
bezorgen. Uit het Italiaansch van Pietro Aretino vertaalde hij 
met groote vrijheid in proza de „Ipocrito," misschien op verzoek 
van BREDERO, die geen Italiaansch kende en reden had 
om zich te wreken op „sommighe hypocritische schijnheilighen", 
welke zijn „Spaanschen Brabander" hadden berispt zonder die 
te kennen, zooals hij in de voorrede van dat stuk zegt. Hoe het zij, 
BREDERO begon HoOFT's proza te berijmen, maar de dood belette 
hem dat werk te voltooien en eenige jaren bleef het onuitgegeven 
liggen. Toen gaf BREDERO's uitgever Van der Plasse het aan een 
ander om het verder te berijmen, maar of deze er wel veel aan 
gedaan heeft, valt te betwijfelen, want in 1624, toen op BREDERO's 
naam de Schtijnheiligh het licht zag, waren sommige gedeelten 
er van nog in proza gebleven. Het geheel was zoo zwak, dat het 
vaderschap van het stuk wel niemand tot eer heeft kunnen verstrekken 
en HOOFT er zijn eigen proza terecht boven verkoos, 
al vond hij het ook niet noodig dat uit te geven 1). Onvriendelijke 
gezindheid tegenover HOOFT heeft in onzen tijd beweegredenen 
doen vermoeden, waarom HOOFT zelf zijn proza niet berijmde. 
Zij zijn echter meer dan voldoende weerlegd, en wie niet zou 
willen gelooven, dat HOOFT op verzoek van BREDERO zelf hem 
zijne vertaling ter berijming gegeven heeft, kan toch zeer gemakkelijk 
begrijpen, dat HOOFT bij al de beslommeringen van 
zijn ambt geen tijd heeft kunnen vinden voor het schrijven van 
een geheel stuk in verzen, daar wij toch weten, dat hij, bij de 
meeste vlijt, behalve toen hij zijn „Warenar" schreef, zeer langzaam 
werkte, telkens verbeterend of wijzigend wat hij reeds geschreven 
had, terwijl er juist bij de voltooiing van deze berijming 
eenige haas t was. 
1) De prozavertaling door Hooft gemaakt van Aretino's Ypocrito onder den 
titel „Schijnheiligh, spel gevolght na het Italiaensch van P. Aretijn door P. 
C. Hooft", is voor het eerst naar zijn handschrift gedrukt door J. van Vloten 
in de Dietsche Warande II (1856) bl. 213-245 met eene inleiding, bl. 196-212, 
door J. A. Alberdingk Thijm, en daarna in P. C. Hoo f t's Brieven III (1857) 
bl. 389-476. G. Kalff vergeleek die vertaling met het origineel in zijn Literatuur 
en Tooneel te Amsterdam, Haarlem 1895 bl. 260 vig. 285 vlgg. Dat twijfel 
aan het berijmen er van door Bredero niet gerechtvaardigd was, is afdoend 
bewezen door H. J. Eymael, De Berijmer van den Schynheiligh, Tijdschrift 
XIV (1895) bl. 182-225.
236 
Om dezelfde reden heeft HOOFT in denzelfden tijd een ander, 
oorspronkelijk, tooneelstuk evenmin kunnen afmaken, ofschoon 
hij de stof er van uit het tweede gedeelte van Ariosto's „Orlando 
furioso" reeds bijeengebracht had in een voor dramatiseering 
geschikten vorm. Het stuk zou den naam Isabella dragen, maar 
HOOFT schreef daarvan, behalve eene voorrede in korte versregels, 
door de Min uit te spreken, alleen het grootste gedeelte 
van het eerste bedrijf. Toen ontbrak hem de tijd en nam COSTER 
het werk van hem over. Op diens naam kwam het -stuk in 1619 
dan ook uit, maar in een woord tot den lezer gaf COSTER te kennen, 
dat de voorrede niet van hem was, maar van „den Poëet", die haar 
„den aldwinghenden Cupido" in den mond had gelegd. Ook bij 
de voltooiing van dit stuk was haast, want HOOFT wilde het op 
het Muiderslot laten vertoonen bij gelegenheid, dat Prins Maurits 
daar een kort bezoek bracht, waarschijnlijk den 23sten Mei 1618, 
toen hij van Kampen per schip naar Amsterdam voer en te Muiden 
wilde aanleggen om daar het tweede ontbijt te gebruiken. 
In Amsterdam zelf werd Maurits dien dag feestelijk onthaald 
op vertooningen van de Eglentier en de Brabantsche kamer. 
De vertooningen van de laatste werden beschreven in „'t Nassousche 
Mey-kransken, voor Mauritius Prince van Oraigniën : teghen 
de Arm onder-Mijnders van Godes Kercke", besloten met twee 
refereinen van J. COUVERSHOF. Ook de Academie wilde niet 
achterblijven, ofschoon zij er eigenlijk niet op gerekend had 
toen vertooningen te geven. In allerijl versierde zij tien steigerschuiten 
1). De eerste bevatte trompetters en trommelslagers, 
de laatste het bestuur der Academie en een zangkoor. Op de tweede 
werd, onder de gedaante van Mars, Maurits zelf voorgesteld als 
beschermer van godsdienst en recht, en van de andere schuiten 
vertegenwoordigde elk eene der zeven Vereenigde Nederlanden. 
Den volgenden dag woonde de Prins met de Amsterdamsche 
Regeering eene voorstelling in de Academie zelf bij, waar veertien 
vertooningen, door COSTER ontworpen en van toepasselijke versregels 
voorzien, tafereelen uit den oorlog tegen Spanje en alzoo 
ook verschillende krijgsbedrijven van Maurits te aanschouwen 
gaven, en waar vervolgens HoOFT'S „Geeraert van Velsen" werd 
1) De beschrijving der „Vertoninghen tot Amsterdam ghedaan door de Ned. 
Academie op de Inkomste van zyn Excellentie Maurits, Prince van Orangie" 
is gedrukt te Amst. 1618 en herdrukt door R. A. Kollewijn, Samuel Coster's 
Werken, Haarlem 1883, bl. 577-594.
237 
gespeeld. Den derden dag deed de Academie den Prins uitgeleide 
met twintig schuiten, meerendeels met allegorische voorstellingen. 
Toen kon men nog hopen, dat Maurits de Remonstranten met 
vrede zou laten : een paar maanden later zou hij door het wicht 
van zijn krijgszwaard de schaal doen overslaan naar de zijde 
van Calvijn en zich de meeste leden der Academie tot onverzoenlijke 
vijanden maken. Ook HOOFT was, evenals zijn vader, de oude 
burgemeester, de partij der Remonstranten toegedaan zonder 
tot hunne gemeente te 'behooren; maar hij was door Prins Maurits 
tot drost van Muiden benoemd en mocht dus niet openlijk tegen 
hem optreden. Vandaar misschien dat wij hem later aan de werkzaamheden 
der Academie niet meer openlijk deel zien nemen. 
Nog v66r CO5TER's Isabella vertoond was, ontleende RODENBURG 
op aansporen van REYNIER EWOUTSZ, destijds bewindhebber 
der Eglentier, ook van zijn kant aan Ariosto's „Orlando 
furioso" de stof voor een treurspel, getiteld Rodomont en Isabella, 
en het had er allen schijn van, of hij dat opzettelijk had 
gedaan om COSTER Voor te zijn en tevens het bewijs te leveren, 
dat voor hem maar kinderspel was, wat aan de langzaam werkende 
Academie zooveel hoofdbreken scheen te kosten. Wij mogen 
dat opmaken uit eene „insinuatie" 1), door hem den Eden April 
1618 notariëel opgesteld, voor den tinnegieter Jacob Melisz, waarin 
hij dezen beschuldigde, op het tooneel der Academie „onder 't 
habyt van een boertige parsonagie tot diverse malen zeer schempich 
van hem te hebben gesproocken", o. a. te hebben gezegd, „dat 
hy nu wel een spel sou speelen, maer twe maenden uytschort, 
omdat (d. i. opdat) de Ridder Rodenburgh dat na mach maken", 
en waarin hij hem sommeerde te verklaren, „off hy 't selve gesegt 
heeft uyt sick selven, dan off syn meester Coster dat heeft belast 
te seggen", opdat hij dan zou weten, tegen wiep hij eene actie 
had in te stellen. Jacob Melisz antwoordde eenvoudig : „Ick hebbe 
tot spot of oneeren van Rodenburgh niet geseyt off my is van 
Coster niet bevolen yet tot zyne oneere te seggen", en daarbij 
schijnt het, gebleven te zijn; doch toen RODENBVRG nog in 1618 
zijn Rodomont en Isabella uitgaf, voegde hij er een naspel aan 
toe, waarin hij „Vrese Gods" liet optreden met „In Liefd' Bloeyende" 
1 ) De oorkonde van Rodenburg's „Insinuatie" is gevonden door N. de 
Roever en het eerst meegedeeld door J. A. Worp, Oud-Holland XIII (1895) 
bl. 163.
238 
en „Uyt Levender Jonst", om beide kamers te vermanen, dat 
zij „schemp en spot" geduldig zouden verdragen, „'t ghespuys 
laten kaeckelen" en zelf „bedaerdelijcke zwyghen", daar „een 
vermeet'le zot gheen antwoord waerdich is" en „haet en nijd 
haer toch in 't minst niet deeren" konden. Indien de kamers maar 
bleven voortgaan te stichten en „gheen kuf noch bordeel van haer 
Theatrum te maken", dan zouden de listen en lagen harer 
vijanden niets tegen haar vermogen. 
CosTER's Isabella zag eerst in het volgend jaar het licht en 
was toen voorzien van eene voorrede, grootendeels aan het adres 
van RODENBURG. Het stuk is, zegt COSTER, geschreven, ook door 
het handhaven der eenheden van plaats en tijd, naar de voorschriften 
van Aristoteles, Horatius, Scaliger en Daniël Heinsius, 
omdat „hare vaste regelen, alhoewel het de onwetende uut onwetenheyt 
ende de overdwaalsche laat-dunckende uut kleenachtinge 
versuymen, sulcken glans an de gedichten in de ogen der 
wetenden aanschouweren geven, datse walgende het hoofd ommekeeren 
van onse hedendaachse vodden, veel waarder achten een 
goet vaars daar een geheele maant over gebloct is, als sommige 
duysenden van beuselinghen in weynich uren by den anderen 
gekrabbelt, die zo vol letterfalen, boeck-staaf f alen en koppelfalen 
zijn, dat al was het geheele Oceanus Juris wit papier, zo soudet 
noch niet ghenoech zijn, om alle de misslagen met hare ontwarringen 
te begapen". „Door het ghesnater van een hoop klootjes volck" 
zal COSTER niet „nalaten der ouden goede voorgang na te treden" 
en de „dosynwerckers" zich laten kittelen met den lof van menschen, 
die meer behagen scheppen in het bekijken van misgeboorten, 
dan in het bewonderen van frissche gezonde menschen. In zijne 
Isabella wordt dan ook niet „gerevekalt van byzinnigen, die tegens 
hare schaduwe schynen te spreken; nocht an de andere zyde 
snorcken de ontsinde dollen gene an den andere hangende redenen: 
elck spreect gangbare tale, sonder dat de Hollantsche met het 
lenen van uutheemsche woorden onteert wort" 1) . 
Toch, ofschoon het groote publiek de stukken van RODENBURG 
boven die van de Academie verkoos en COSTER'S instelling van 
1 ) De geschiedenis der beide Isabella's is op grond van allerlei kleine mededeelingen 
door verschillende geleerden dikwijls uiteenloopend behandeld, maar 
hier verhaald naar den indruk, dien de bekende feiten er mij van gaven; doch 
aan een uitvoerig betoog van de juistheid mijner voorstelling kan hier niet moorden 
gedacht.
239 
kerkelijke zijde grooten tegenstand ondervond, zoodat de cursussen 
zelfs niet gehouden konden worden, vierde de Academie den 
eersten Augustus 1618 haar eersten verjaardag met eene allegorische 
vertooning : „Ghezelschap der goden vergaert op de ghewenste 
Bruyloft van Apollo met de eenighe en eerste Nederduytsche 
Academie". Eene prent, voor die gelegenheid door Claes Jansz 
Visscher gegraveerd 1), geeft ons eene tamelijk duidelijke voorstelling 
van het toenmalige, in zijn geheel nog onveranderbare, 
tooneel, met de beelden van treur- en blijspel, en versierd met 
schilden, waarop men de „regels van spelen, hier te voren ghespeelt" 
kon lezen. 
Aangaande de tooneelrequisieten, waarover de Academie kon 
beschikken, zijn wij eenigermate ingelicht, omdat ons de Inventaris 
van den geheelen theatralen toestel, dien de Academie in 1622 bezat, 
is bewaard gebleven 2). Hij luidt aldus : „Alle de geschilderde 
omdraeyende doecken op het toneel sijnde ; 22 waepenen van de 
voornaamste Princen op ovaelen geschildert; 9 viercante waepenen 
van de Unye en ses printen waepenen op doeck; 2 groote schilden 
daer de lampen aenhangen, aen d'ander syde geschildert, met 
haar blocx ende coorden ; het daelende hemelwerck met syn kaapstangen, 
koorden ende blocks ; 3 taef f els, die het plein omreycken, 
met haer schragen ende bancken ; noch een minder taeffel met 
2 schragen; 3 stucken daer het toneel mede vergroot wert; een 
gevangen deur, tralysgewys gemaect ; 2 groote houten traliën, 
in 't spel van herzilia gemaeckt ; de blaf f etuiren, gemaeckt tot 
hemelwerck; 2 groote swarte linnen gordynen daer 't toneel mede 
wert geslooten ; alle de losse deelen op de hoochste solderinge; 
't graf van Achilles ; de triumphwagen ; 't viercante outaertgen; 
vormen van tienewerck opten solder leggende". Onder het spel van 
Harcilia werd een soort van, als treurspel betiteld, herdersspel, 
bedoeld, waarvan de stof aan Boccaccio's Decamerone (IV 1) 
was ontleend door den dichter ABRAHAM VAN MILDERT, van wien 
in 1618 ook Virginias Treurspel op de Academie werd vertoond. 
Zeker zorgde COSTER er ook voor, dat zijne spelers behoorlijk 
uitgedost waren: althans hij nam voor f 900, behalve „speeltuych" 
1) Zie voor deze prent F. Muller, Beredeneerde beschrijving van Ned. Historieplaten, 
Amst. 1863-1882, N°. 1324. 
2) Die Inventaris is het eerst afgedrukt door Jan Wagenaar, Amsterdam 
II bl. 396 en vervolgens ook door C. N. Wybrands, Het Amsterdamsche tooneel 
van 1617-1772, Utrecht 1873, bl. 44.
240 
in 1620 nog een gedeelte der kleederen over van STARTER, toen 
,deze gedwongen was, zijne Leeuwardsehe kamer, waarvoor zij 
.aangeschaft waren, te sluiten 1). 
Behalve voor het tooneel, beoefenden de leden der Duytsche 
_Academie de dichtkunst ook nog op andere wijzen, o. a. door van 
1618 tot 1622 jaarlijks, evenals ook de Eglentier had gedaan, 
9eenige „Nièuw-Jaarlieden" te vervaardigen, die ook werden uitgegeven 
en, ofschoon zij van weinig letterkundige beteekenis zijn, 
toch dit belang voor ons hebben, dat zij, met eenige ons bewaard 
,gebleven toegangspenningen op naam, voor ons de voornaamste, 
bron zijn, waaruit wij de namen van ruim twintig dichters kennen, 
, die naast Coster en Bredero lid van de Academie geweest zijn. 
Onder een „Nieuw-Jaarlied" van 1618 vindt men de spreuk 
(„God es mijn heil") en den naam van WILLEN GERRITSZ. BARTJENS 
2), het vermaardste lid der Academie en misschien ook het 
'oudste, want hij werd reeds in 1569 geboren 3). In 1591 begon hij te 
.Amsterdam in de Pijisteeg school te houden en kreeg hij als jransch 
school-meester" en vooral als rekenmeester al spoedig een goeden 
naam, inzonderheid door zijn rekenboekje „De Cijfferinge, inhoudende 
meest alle de Grond-regulen der Cypher-konst", waarvan het 
eerste deeltje reeds in 1604 werd uitgegeven en, gevolgd door eene 
„Nieuwe Cijfferinge", twee eeuwen lang ontelbare malen is herdrukt 
,en zijn naam nog altijd als type van den cijferaar heeft doen voortleven. 
Dichterlijken lof gaven hem zijne vrienden CORNELIS ]KETEL, 
.ZACHARIAS HEYNS, ADAM en KAREL VAN MANDER en JOOST VAN 
VONDEL, van welke de beide laatsten eene uitvoerige beschrijving 
:in verzen opstelden van de titelprent, die zijn rekenboekje versierde. 
Dat de dichters om strijd BARTJENS huldigden, was niet 
vreemd, want hij was ook meester in hun gild en deed, volgens 
VONDEL, „Door syn konstigh dicht beyd' ons vloeden (IJ en Amstel) 
,onbesweken t'Hemelwaarts hun hoornen steken boven Nylus en 
1) Voor den door Coster van Starter gekochten tooneeltoestel en kleederen 
:zie men J. A. Worp, Oud Holland XXII bl. 42 vlg. 
2) De eerste betrouwbare bio- en bibliographie van Bartjens gaf ons C. P. 
_Burger Jr. in „Het Boek" I 1912. 
3) Dat hij op den titel van „De Cijfferinge", waar men ook zijn portret vindt, 
1,Amstelredammer" heet en ook wel te Amsterdam geboren schijnt, behoeft 
nog niet voor zijne Hollandsche afkomst te pleiten. Zijn vader noemt zich Gcrrit 
van Santen en zal wel naar Xanten zijn uitgeweken uit de Zuidelijke Nederlanden, 
daar Bartjens te Amsterdam blijkbaar tot den kring der Brabanders 
behoorde.
241 
den Taan of den blonden Lidiaan". Ook in „De Cijfferinge" kon 
hij niet nalaten hier en daar eenige, soms geestige, versjes, die hem 
invielen, op te nemen en schoon hij er nooit een bundel van uitgaf, 
kent men er bovendien verscheidene, niet onverdienstelijke , van 
hem uit de werken van VAN MANDER, ZACHARIAS HEYNS en VONDEL, 
aan wie hij den hem door hen toegezongen lof met gelijke munt 
terugbetaalde. 
Toen de Duytsche Academie haar eerste verjaarfeest vierde, 
behoorde BARTJENS echter waarschijnlijk al niet meer tot hare 
leden, want 7 Maart 1618 werd hij aangesteld door de stedelijke 
Regeering van Zwolle, om daar als „francoijsche schoolmeester 
de kinderen te leren die francoijsche spraecke, voorts lesen, schryven, 
reeckenen en boeckholden" en „syn Huijsfrouwe" (Maritge 
Jansdr., met wie hij in 1592 huwde) om „den jonge dochteren te 
leren allerleij handtwercken van neijen, speltwercken en andere 
daertoe behoerende". Dat zijn vriend HEYNS al sinds jaren te 
Zwolle woonde, zal hem almee hebben bewogen voor de IJselstad 
Amsterdam te verlaten. 
Van de ándere dichters, die wij door hunne „Nieuw-Jaarlieden" 
of op andere wijze als leden der Duytsche Academie hebben leeren 
kennen en ten deele reeds vroeger ontmoetten, zij het voldoende 
nu alleen de namen te noemen. Het zin JAN ANDRIESZ, de drukker 
der Academie NICOLAES BIESTKENS, PIETER JACOBSZ CODDE, 
J. COESVELDT, JACOB JANSZ. COLEVELT, OTTO CORNELISZ., ANDRIES 
PIETERSZ. CRAEN, JOOST KRIJNEN VAN DORSTEN, C. 
FELBIER, JAN FRANSZ., THOMAS HERTOCH, JAN SIEWERTSZ. KOLM, 
ABRAHAM VAN MILDERT, CHRISTIAEN MUYSCHAERT, JOHANNES 
DE NEEFF, J. M. PAPENBROECK, SALOMON DAVIDSZ. QUESTIERS, 
de latere tresorier van Amsterdam en stichter van een bekend 
hofje PIETER ADRIAENSZ. RAEP, ANTONI VAN SALINGHEN, J. J. 
SCHEEPMAKER, A. SCHEPENS en J. J. VERWAN. 
Het ontbrak COSTER dus niet aan medewerkers en daarom 
heeft de tegenstand, dien hij ondervond, hem dan ook blijkbaar 
niet ontmoedigd. Integendeel, in Nov. 1618, dus een jaar na de 
stichting der Academie, waagde hij het, den tot nog toe gehuurden 
grond, waarop zij was opgetimmerd, aan te koopen van LAMBERT 
LAMBERTSZ., die juist in dat jaar prins van de Eglentier was, zooals 
blijkt uit eene „Bruylofts-eergaef", door RODENBURG uit naam 
van de kamer gedicht bij het huwelijk van LAMBERTSZ.' dochter 
TE WINKEL 1II. 16
242 
met Cornelis Kanter. Dat LAMBERTSZ. toen hypotheek nam op 
gebouw en grond, pleit in elk geval voor eene vriendschappelijke 
betrekking van COSTER met sommige leden van de Eglentier. 
Door den dood van BREDERO had de Academie intusschen 
een onherstelbaar verlies geleden, dat niet kon vergoed worden 
door het optreden van den drukker der Academie, NICOLAES 
BIESTKENS, als kluchtspeldichter, al maakte deze eenigen opgang 
met de drie, in 1619 uitgegeven, kluchten van Claes Cloet 1), een 
ijdelen hoefsmid van Prins Maurits, die als bedrieger en bedrogene 
stokslagen uitdeelt en krijgt in zijne betrekking tot een trouwlustig 
oud vrouwtje, Sybrech Bolbackes, en die, in de laatste 
klucht, beetgenomen wordt door zijne jonge, uit de Antwerpsche 
Lepelstraat afkomstige, echtgenoote op dezelfde manier als een 
ander hoorndrager in het volksboek der „Zeven Wysen van Rome", 
waaraan BIESTKENS, om voor RODENBURG niet onder te doen, de 
stof van zijne klucht ontleende, ofschoon hij die elders ook, b.v. 
bij Boccaccio, had kunnen vinden, aan wien misschien later Molière 
haar voor zijn „George Dandin" te danken had. Hoe grof en 
plomp deze klucht ook moge zijn, wij weten, dat er in de zeventiende 
eeuw mannen van kennis en letterkundige beschaving 
waren, die er zich kostelijk mee vermaakten. 
Daarentegen is het waarschijnlijk juist deze klucht geweest, 
die in Maart 1619 aan den kerkeraad aanleiding gaf om weder 
over de Academie te klagen als eene plaats, waar „in de spelen 
groote ongebondentheyt gepleecht wort in woorden, gebaerden 
ende anderssins tot groote ontstichtinge ende quetsinge der eerbaren." 
Bij het tweede jaarfeest in 1619, waarvoor COSTER eene 
allegorie maakte, uitgegeven onder den titel Duytsche Academi, 
liet hij dan ook aan Thalia de les lezen, dat zij zich wat ingetogener 
gedragen en vooral niet weder „met ongebonden woorden spotten 
en personen op haar seer raacken" moest, zooals zij had gedaan, 
zelfs door bepaalde personen „met kleedt of gang of woorden te 
beschryven". Blijkbaar kon COSTER zelf zijne spelers niet voldoende 
in toom houden en werd er door den komiek, die gewoon schijnt geweest 
te zijn onder den naam van Jan Hen op te treden, wel eens 
het een en ander van het tooneel af gezegd, wat niet in zijne rol 
1) Over de driedeelige Claes Cloet schreef R. A. Kollewijn in „De Bibliotheek", 
I, bij blad van Noord en Zuid, maar de daar opgegeven bron van het derde deel 
zal wel niet de ware zijn. Ik zie die veeleer in het zesde verhaal van het volksboek 
„Van de zeven wijle mannen van binnen Rome".
243 
stond. Ook in deze allegorie trad Jan Hen op met eene prozatoespraak, 
ditmaal wèl van COSTER's hand, waarin geschimpt werd 
op eerzuchtige en ijdele poëten die veel geleerder wilden schijnen 
dan zij waren en die zich voornamen, „boecken pampiers te beschryven 
van forten, bolwercken en borstweeren, gelijck als wyd.er 
haast een uut den pars verwachten, daar de Poëten achter bewaart 
zullen wezen niet anders als of ze met een borstlap van een boeckedekoeck 
gheharnast waren." 
Met deze woorden werd gedoeld op een reeds lang te voren 
aangekondigd en destijds reeds voltooid uitvoerig werk van 
RODENBURG, in 1619 met zijn portret uitgegeven onder den titel 
Eglentiers Poëtens Borst-weringh. Het diende ter verdediging 
van de poëzie in 't algemeen en van die der Eglentier in 't bijzonder, 
want ook RODENBURG schijnt van kerkelijke zijde niet 
ongemoeid gelaten te zijn, ofschoon hij er steeds op uit was geweest 
het stichtelijke en eerbare op den voorgrond te stellen. Hij 
beklaagt- er zich ten minste over, dat „onlangs" het vertoonen 
van twee zijner tafelspelen aan de leden van de Eglentier „in het 
mids hups bedryven" belet was. Om er ieder van te overtuigen, 
dat zij geenszins in strijd waren met de goede zeden, liet hij ze 
in zijn boek afdrukken met nog een derde en elf. bruiloftsdichten 
benevens 80 Liefds-zinnebeelden en 200 stichtelijke klinkdichten, 
geschikt om te dienen als bijschriften bij de plaatjes, door Crispin 
van de Passe en zijne kinderen gegraveerd voor den „Nucleus 
emblematum" van Gabriël Rollenhagen. 
Dit alles is gevoegd bij de eigenlijke „Borst-weringh", eene 
uitgebreide verhandeling in proza, die, na eene korte inleiding 
van RODENBURG zelf, op de derde bladzijde eene goede, meestal 
letterlijke vertaling begint te worden van Sir Phillip Sidney's 
„An Apologie- for Poetry" (geschreven : 1581, uitgegeven 1595), 
ofschoon RODENBURG de verhandeling voor oorspronkelijk schijnt 
te hebben willen doen doorgaan, daar hij zorgvuldig alles - wegliet 
wat bij Sidney op Engelsche dichters betrekking heeft. Ook de 
laatste tien bladzijden, die over de dramatische dichtkunst en 
over de Engelsche taal in verband tot stijl en verskunst handelen, 
heeft RODENBURG onvertaald gelaten. Hij voor zich toch sloot 
zich voor het drama niet zooals Sidney bij de classieken aan, 
maar vond de grootere vrijheid van Lope de Vega beter. Dat alles 
neemt echter maar een vierde gedeelte der verhandeling in : uit-
244 
voerige lessen over rhetorica volgen, toegelicht door eene redevoering 
over David's strijd tegen Golias, een „vermaenbrief ", ten 
deele uit de „Christiani matrimonii institutio" van Erasmus 
vertaald, een brief aan zijne ontrouwe geliefde, haar eertijds uit 
Madrid toegezonden, eene „Vertroostings Redeneringh", ook weer 
gedeeltelijk aan een werkje van Erasmus, „In genere consolatorio 
declamatio de morte", ontleend, en een rhetorisch betoog ter beantwoording 
van de vraag: „Wat is Atheism?" Blijkbaar trachtte 
RODENBURG daarmee de gunst van de Calvinisten terug te winnen, 
die hem niet welgezind waren, en zich aangenaam te maken bij 
Prins Maurits, wiens hulp hij noodig had om eene diplomatieke 
betrekking te erlangen en aan wien hij dan ook deze „Borstweringh" 
opdroeg. Met recht werd hij, misschien, ook daarom, door 
de Remonstranten gewantrouwd, al schijnt men hem algemeen 
voor Arminiaan aangezien te hebben; maar dat was hij zeker 
al evenmin als hij Contraremonstrant was. Het komt mij voor, 
dat hij, evenals HOOFT, tot de libertijnen behoorde, die zich 
bij geene enkele partij hadden aangesloten, maar volstrekte vrijheid 
van geloof voorstonden. Eindelijk bevatte zijne „Borst-weringh" 
nog eene uitvoerige lofspraak op het geheugen en eene beschouwing 
over den oorsprong van het alphabet, waarmee hij ongetwijfeld heeft 
willen doen zien, dat zelfs de letters van het A. B. C. het voorwerp 
eener geleerde studie bij hem waren geweest, en besloot hij zijne 
verhandeling met wenken voor de Rederijkers en eene lofspraak 
op de Eglentier, waarnaast, naar zijne meening, ook de Brabanders 
uitmuntten, en „desghelijckx de lofwaerde Academie, na 
ick onderricht ben", zeide hij, „want ik kan niet spreken van 
ghezien, maer gehoort te hebben." Deze uiting eener wezenlijke 
of voorgewende grootmoedigheid heeft niet kunnen verhinderen, 
dat zijne tegenstanders zijne „Borst-weringh" hebben gehouden 
voor hetgeen zij ook in ons oog is : eene onoprechte tentoonspreiding 
van oogverblindende schijngeleerdheid. 
Omstreeks denzelfden tijd voltooide RODENBURG een groot 
tooneelwerk, dat in vier stukken de geschiedenis behandelde 
van de Hertoginne van Savoyen en Don Juan Mendossa, waarvan 
hij den inhoud vermoedelijk aan eene der „Tragische Historiën" 
van Band,ello-Belleforest ontleende. Aan Steven Jacobsz. Vennekool 
en diens vrouw werd het opgedragen, maar of de Eglentier 
het vertoond heeft weten wij niet : het bestaat tegenwoordig alleen
245 
in zijn eigen handschrift (op de Utrechtsche Universiteitsbibliotheek). 
Dat het nooit gedrukt is, zal wel het gevolg geweest zijn 
van RODENBURG'S veranderde omstandigheden. 
Op het eind van 1619 toch verliet hij Amsterdam en stelde hij zich 
ter beschikking van Koning Christjern IV van Denemarken ter 
bevordering van de Deensche nijverheid, die ook wel het een en 
ander aan hem te danken heeft 1) . Dat verplichtte hem ook tot 
verschillende reizen, zoodat wij hem, behalve in Denemarken, 
ook in Londen aantreffen. Zijn huwelijk met Anna Nottelmans 
in Maart 1621 schijnt hem naar Delft te hebben gevoerd, maar 
wat later is hij in Den Haag gevestigd en is hij in dienst van Hertog 
Friedrich III van Holstein, die hem in 1628 aanstelde als zijn 
Raad en Gewoon gezant bij het hof te Brussel. In de Zuidelijke 
Nederlanden bracht hij nu eerst vele jaren op het slot van Nassau 
buiten Brussel door en later in het huis der Oostersche Hansa, 
waarvan hij ook agent was, eerst te Brugge en vervolgens te Antwerpen, 
waar hij in October 1644 overleed. 
Na zijn vertrek uit Amsterdam vergat RODENBURG zijne geliefde 
Eglentier niet. In 1623 bood hij uit haar naam aan Prins Maurits, 
na de ontdekking van den aanslag op diens leven, een uitvoerig 
gedicht aan met den titel „Amstels' Eglentiers Trouwe landsatens 
klacht en hertsgrondighe offer"; en bij de negentien tooneelstukken, 
die hij reeds geschreven had, voegde hij er later nog zeven, namelijk 
de alleen in handschrift op de Haarlemsche stadsbibliotheek bewaarde 
Aurelia van 1632, Mays treur-bly-eynde spel van 1633, 
uitgegeven 1634, de beide bly-eynde-spelen van Sigismund en 
Manvella van 1632, uitgegeven 1635 36, en drie vaderlandsche 
historiespelen, waarvoor hij de stof putte uit de verbeterende 
omwerking, die WOUTER VAN GOOTHOEVEN (geb. 1577 t 1628) 
in 1620 van de oude „Divisiekroniek" had gegeven onder den titel 
Oude chronycke ende histoiriën van Holland, Zeeland ende Utrecht. 
Van deze drie stukken vormen er twee één geheel onder den 
titel Hoecx en Cabelzaus o f t Hartoch Karel den Stouten en Bataviana. 
Zij dagteekenen van 1628 en hebben den volgenden- inhoud. Aan 
Heer Vrederijck is door Karel den Stoute tijdens diens afwezigheid 
in Gelderland het stadhouderschap over Zeeland in Middel- 
1 ) Zie de Memoriën van Th. Rodenburg over verplaatsing van industrieën 
naar Denemarken in de „Bijdragen en Mededeelingen van het Hist. Genootschap 
te Utrecht", XXIII (1901).
246 
burg, waar het stuk speelt, opgedragen en deze, die in onbedwingbaren 
hartstocht voor Bataviana, de echtgenoote van Balthazar, 
,ontbrand is, maakt daarvan gebruik om haar te verkrachten 
wat hem gelukt, omdat hij Balthazar, .onder voorwendsel, dat deze 
de Hoeksche partij heeft gesteund, in hechtenis heeft genomen 
en beloofd heeft weer te zullen vrijlaten, indien Bataviana hem 
ter wille zal zijn. Hij houdt echter zijne belofte niet, maar laat 
Balthazar onthoofden, waarop Bataviana wanhopig is, maar zich 
door hare neven, Godefroy en Eduwardt, laat overhalen, de terugkomst 
van Karel den Stoute af te wachten, waarvan wij dan in het 
tweede deel van het treurspel getuigen zijn. De hertog wordt 
door haar van de misdaad onderricht, laat Vrederijck gevangen 
nemen en veroordeelt hem, Bataviana te huwen en bij testament 
tot zijne eenige erfgename te verklaren. Bataviana is daarmee 
tevreden gesteld, maar aan de gerechtigheid is daarmee, naar 's hertogs 
meening, nog niet voldaan, en hij beveelt nu, evenals Balthazar 
ook Vrederijck te onthoofden, waarna zijne weduwe en de kinderen, 
die Balthazar bij haar verwekte, al zijne rijke goederen 
erven ; immers : „recht doen de Prins betaemt, want recht moet 
hebben recht." 
Ofschoon RODENBURG zijne stof aan VAN GOUTHOEVEN'S 
kroniek ontleende en voor historisch hield, is de inhoud van het 
verhaal allerminst onder Karel den Stoute voorgevallen, want 
onder andere namen komt het reeds vroeger voor in de „Hecatom- 
:miti" van Geraldi Cinthio (VIII 5) . Die novelle is al in 1578 gedramatiseerd 
door George Whetstone als „The right exellent and 
:famous history of Promos and Cassandra" en in 1582 ook door 
.hem in een novelle behandeld, en dat drama is het meest bekend 
.geworden door de zeer vrije omwerking, die Shakespeare er in 1604 
'van gaf onder den titel „Measure for measure", met een blij-eindend 
,slot. Later heeft bij ons Pieter Verhoek dezelfde stof nog eens 
-,behandeld in een treurspel, maar door hem aan Pontus de Heuiter 
ontleend. 
RODENBURG'S laatste tooneelstuk, dat in 1638 gedrukt werd, 
-was getiteld Vrou Jacoba 1) . Dit „Historiael-Treur-Bly-blyvende 
„spel", zooals hij het noemt, vertoont in vier bedrijven, hoe Frank 
-van Borselen Jacoba van Beieren uit hare geldverlegenheid redt, 
1 ) Zie over dit stuk Willemine C. E. Peletier, Jacoba van Beieren in het Netderlandsche 
treurspel, Nijmegen 1912, bl. 1-21.
247 
wat tot een bezoek van haar aan hem en vervolgens tot een geheim 
huwelijk met hem aanleiding geeft, maar ten gevolge heeft, dat 
Philips van Bourgondië Van Borselen gevangen neemt en ter dood 
zou hebben laten brengen, wanneer de „Casteleyn" der gevangenis 
het reeds daartoe door den hertog gegeven bevel niet zoolang 
onuitgevoerd had gelaten tot de graaf van Meurs den hertog had 
doen inzien, hoeveel verstandiger het zou geweest zijn, het huwelijk 
goed te keuren, op voorwaarde dat Jacoba al hare rechten op de 
graafschap Holland aan hem afstond. Daar Van Borselen nog 
leeft, kan dat nog gebeuren, en daar Jacoba in de voorwaarde 
toestemt, heeft het treurspel een blij einde. RODENBURG heeft 
Van Gouthoeven's kroniek wat cie feiten aangaat nauwkeurig 
gevolgd en er slechts weinig bij verdicht. Zijne sympathie is voor 
Jacoba. 
Na dit tooneelstuk heeft RODENBURG nog maar één dichtwerk 
in 't licht gezonden en wel in 1639, namelijk een met drie goede 
etsen versierden bundel van stichtelijken aard, die drie gedichten 
bevat : „Gheboorte Christi, Ecce Homo en Aendachticheydt op 
's doods ghedachtens zoetheydts redeneringhe", reeds door den 
titel bewijzende, dat hij aan zijn gekunstelden zinbouw tot het eind 
van zijn leven getrouw is gebleven. 
XVII. 
DE BRABANTSCHE KAMER TE AMSTERDAM. 
Tot dusverre hebben wij niet dan terloops kennis gemaakt 
met de Brabantsche kamer te Amsterdam, die op haar blazoen 
de Liefde vertoonde als moeder met twee kinderen, bekranst 
door Geloof en Hoop en omgeven door de bloemen, waaraan 
zij den naam „'t Wit Lavendel" ontleende met de woordspelende 
spreuk „Wt levender jonst". Over haar zullen wij nu wat uitvoeriger 
moeten spreken, omdat zij tegenover de Eglentier eene 
eigen richting in de dichtkunst vertegenwoordigt en omdat zij 
de leerschool was, waaruit VONDEL is voortgekomen. 
Niet lang na 1585 moet zij opgericht zijn, daar de Brabanders 
in dat jaar in groot aantal de Zuidelijke Nederlanden verlieten 
; doch in de zestiende eeuw bemerken wij nog weinig 
van haar bestaan. Tot hare oudste leden behoorde ZACHARIAS
248 
HEYNS 1), de zoon van dien PEETER HEYNS, die in de vorige periode 
tot onze bekendste rederijkers behoorde en zijne laatste levensjaren 
in Haarlem doorbracht 2) . ZACHARIAS werd in 1566 te Antwerpen 
geboren en legde zich, als letterlievend, op de boekdrukkunst 
toe. Nog in 1589 was hij te Antwerpen op de drukkerij van Planfijn 
werkzaam; maar in 1592 vinden wij hem als boekverkooper 
te Keulen gevestigd. Hij trad daar in 't huwelijk en ging tevens 
tot het protestantisme over, wat zeker voor hem aanleiding was 
om Keulen weer metterwoon te verlaten en naar Amsterdam 
te verhuizen, waar wij hem in 1594 in de Warmoesstraat gevestigd 
vinden als boekverkooper „in de drie Hooft-deuchden" : een uithangteeken, 
dat blijkbaar met het blazoen der Brabantsche kamer 
in verband staat. 
Het eerste werk, waarvan hij de uitgever was, was in 1592 1 eene 
vertaling van Erasmus' „Uxor mempsigamos. Tweespraeck van 
een goede huysvrouwe en een quaet huyswijf". Met eene volgende 
uitgave Den Nederlandtschen Landtspiegel (in 1599) trad hij in de 
voetstappen zijns vaders, want het bevat beschrijvingen in verzen 
van de Nederlandsche gewesten bij 36 kaarten, die bijna alle ook 
reeds in zijns vaders „Spieghel der Werelt" voorkomen. Zijn 
daarop volgend werk, Vriendts-Spieghel, werd voor de Brabantsche 
kamer gemaakt, want op den titel leest men: „ghespeelt by de 
Camer uyt Levender Jonsten, den 25 Februarij Anno 1602". Het 
is eene dramatische verheerlijking der vriendschap, waarvan de 
stof aan Boccaccio's Decamerone (X 8) ontleend is, terwijl Thalia 
met Erato ' de plaats van het koor inneemt. Nog in hetzelfde jaar 
volgde zijn Pest-Spieghel, een ouderwetsch sinnespel, bestemd 
om te bewijzen, „dat de Peste niet by gheval, maer door Godes 
ghehengenisse den menschen tot een straffe overcomt." Voor 
de Brabantsche kamer is, vermoedelijk in denzelfden tijd (schoon 
eerst in 1625 gedrukt), ook zijn Sinnenspel van de dry hoof-deuchden 
gemaakt, eene stichtelijke allegorie in vijf handelingen, waarin 
„'t Woord Godes" zelfs in proza een groot aantal bijbelteksten 
voordraagt. Een dialoog over de stichtelijke bedoeling . der rederijkersvertooningen 
opent en besluit dit spel. Bij het Haarlemsche 
landjuweel van 1606 maakte hij voor de Brabantsche kamer een 
1) Zie over hem Bibliotlieca Belgica en C. P. Burger Jr. in „Het Boek", 
1914 bl. 417-423. 
2) Zie Ontwikkelingsgang II bl. 467 vlg. en boven, bl. 90 vlg.
249 
sinnespel ter beantwoording van de vraag, „wat den mensche 
mach wereken om den armen te troesten ende zijnen naesten bij 
te staen". Een vijfde, zeer uitgebreid sinnespel, „Deuchden-schole 
ofte Spieghel der jonghe-dochteren," navolging van COORNHERT'S 
„Maechdekens-schole", werd in den druk van 1625 toegewijd 
„Aen de Over-ysselsche Maegden" en zal wel door HEYNS gemaakt 
zijn nadat hij reeds (vermoedelijk in 1606) van Amsterdam 
verhuisd was naar Zwolle, waar hij tot zijn dood in 1640 schijnt 
te zijn blijven wonen. Daar maakte hij dan nog een zesde sinnespel 
voor de Schiedamsche kamer „De roo rosen" om in 1616 
te vertoonen op het landjuweel te Vlaardingen. 
Een zeer merkwaardig werk van ZACHARIAS HEYNS is zijn 
Voorbeelsels der Oude Wyse, in 1623 vertaald uit het Latijn van 
Johannes van Capua, waarmee HEYNS dus opnieuw algemeene 
bekendheid bezorgd heeft aan de overoude Indische verhalen 
der jakhalzen Karataka en Damanaka, die, door Pehlevi, Arabisch 
en Hebreeuwsch heen in het Latijn overgebracht door 
Johannes van Capua, gedurende de middeleeuwen reeds zoo 
bekend en geliefd waren geweest. Ook met deze prozavertaling, 
zooals met al zijne dichtwerken, heeft HEYNS de bedoeling, op 
aangename wijze de deugd te bevorderen. Daartoe dienden ook 
zijne drie emblematische bundels : eene vertaling van den „Nucleus 
emblematum" ( van Gabriël Rollenhagen 1) onder 
den titel Emblemata. Volsinnighe Uytbeelsels (1615—'17), en een 
prozawerk Weg-wyser ter Salicheyt (1629), eigenlijk in zijn geheel 
een zinnebeeld van den tocht des menschen langs den breeden 
weg te midden van de verleidingen des duivels naar de hel of 
door de enge poort onder de leiding der deugden naar den hemel: 
toegelicht door eene, naar het schijnt, uit het Duitsch overgenomen 
allegorische landkaart, waarop allerlei deugden en ondeugden 
als dorpen en kasteelen, de hemel als een koninkrijk 
met burchten en steden, de hel als een monster met opgesperden 
muil zijn afgebeeld. In het werk zelf vindt men van al de steden 
en dorpen, die genoemd worden, symbolische wapenschilden, 
die door de Latijnsche spreuk en de er onder geplaatste verklaring 
in verzen het boek tot een emblematabundel maken, doch in zooverre 
afwijkende van de gewone bundels, dat de zinnebeelden 
1) Voor Gabriël Rollenhagen zie men K. Th. Gaedertz, Gabriel Rollenhagen. 
Sein Leben und seine Werke, Halle a. S. 1881.
250 
voorkomen te midden van het doorloopend prozaverhaal, dat 
,00k zelf met kortere en langere gedichten doorzaaid is. 
De derde bundel: Emblemata. Emblemes Chrestiennes et Morales. 
Sinne-beelden van 1625 bestaat uit twee deelen en geeft 
bij de prenten niet alleen een achtregelig versje in het Nederlandsch, 
maar ook de vrij getrouwe vertaling daarvan in acht 
Fransche verzen. Dat HEYNS zich met evenveel gemak bewoog 
op het gebied der Fransche litteratuur als op dat der Nederlandsche, 
blijkt ook uit zijne „Uutlegginghen" achter de zinnebeelden, die 
aanhalingen (met vertaling) bevatten uit de bundels van allerlei 
Fransche dichters, met name van Ronsard, Du Bellay, Du Bartas, 
G. Paquelin, Pantaleon Bartelon, Francois Perrin, Antoine de 
Cotel, Guy du Faure de Pybrac, Louis des Masures en Georgette 
de Montenay. Ofschoon daarnaast ook aanhalingen uit Latijn 
en Italiaansch (b.v. van Ariosto) voorkomen, blijkt toch de Fransche 
litteratuur bij HEYNS het meest geliefd te zijn geweest ; maar 
,onder alle Fr .nsche dichters stelde hij niemand hooger dan 
Guillaume Saluste du -Bartas, „die", zooals hij zegt, „gelijck 
eenen Arent van der Aerden af opgestegen is tot in de Sonne, 
ivelckers glantz gene andere hebben derven aensien". 
Z66 schrijvende was hij slechts de tolk der openbare meening 
-in geheel Europa, waar van alle dichters uit de school van Ronsard 
geen enkele zoo grooten roem heeft verworven als Du Bartas, 
zooals ook hieruit blijkt, dat zijne omvangrijke werken - in het 
_Latijn, Spaansch, Italiaansch en Engelsch zijn vertaald. Voor 
,den Nederlander hadden zij bovendien nog de aantrekkelijkheid 
van het bijbelsche, geheel opgevat in protestantschen geest, 
-daar Du Bartas tot de Hugenooten behoorde ; en tot hunne be- 
_kendheid hier te lande heeft zeker ook niet weinig bijgedragen, 
,dat Simon Goulart, die van 1601 tot 1615 Waalsch predikant 
te Amsterdam was, er in 1611 een uitvoerigen commentaar op 
schreef. Dat deze niet overbodig was, verklaart ons, hoe het 
komt, dat deze eenmaal zoo bewonderde poëzie, die inderdaad 
-van stoute verbeelding en groote heerschappij over de taal getuigt, 
tegenwoordig door bijna niemand meer wordt gelezen. De poëzie 
van Du Bartas heeft zich zelf begraven onder de overmaat van 
geleerdheid in taal en inhoud en moest alzoo wel in vergetelheid 
geraken, toen alle dichters uit de school van Ronsard, waartoe 
,00k hij behoorde, begonnen te ondervinden, dat geleerde gekun-
251 
steldheid wel een oogenblikkelijken roem kan verschaffen, maar 
niet bestand is tegen den eisch van natuurlijkheid en eenvoud, 
die de kunst telkens weer bij hernieuwing doet hooren. 
Intusschen, in het begin der zeventiende eeuw stond Du Bartas' 
gloriezon nog hoog aan den hemel 1) Van zijn hoofdwerk : „La 
Sepmaine ou Création du Monde" (van 1579), waarin het scheppingsverhaal 
als stramien dient voor een dichterlijk borduurwerk, 
eene hoog poëtische beschrijving van al het geschapene, was 
reeds de eerste Dag in paar aan paar rijmende alexandrijnen 
vertaald door JAN MORETUS (geb. 1543 f 1610), schoonzoon van 
Christoffel Plantijn en zijn opvolger als bestuurder van diens beroemde 
Antwerpsche drukkerij ; maar het werk bleef onvoltooid en onuitgegeven 
2) . Toch bleef eene volledige Nederlandsche vertaling 
niet uit, want in 1609 verscheen er zoo eene van de hand van 
THEODORE VAN LIEFVELT, heer van Opdorp, en in 1622 zou er 
nog eene te 's-Gravenhage verschijnen van RUTGER WESSEL VAN 
DEN BOETSELAER, heer van Asperen, die zich ook als Fransch 
dichter deed kennen en door „den Phoenix der Poëten in plat 
en suyver duyts" te vertalen aan de „Onduytsche Pleyters" met 
hunne bastaardtaal het goede voorbeeld gaf. Dat nu „in der Staten 
Raed soo grooten Dichter sat", dat „een Vryheer, een Baron", 
het niet beneden zich achtte door die vertaling „de vervallen 
spraek van 't Gemeenebest te bouwen", daarover sprak VONDEL in 
een lofprijzend klinkdicht als tolk van velen zijne vreugde uit 
en dat was ook inderdaad een heuglijk verschijnsel; maar zeker 
zou ook geen minder dichter dan Du Bartas dezen edelman daartoe 
den lust hebben gegeven. 
Tusschen deze en de vorige vertaling in verscheen in 1616 die 
van ZACHARIAS HEYNS : „De Weke van W. van Saluste, Heere 
van Bartas, inhoudende De Scheppinghe des Werelts". Op zijne 
eerste week liet Du Bartas in 1584 en 1591 de eerste gedeelten 
van eene „Seconde Sepmaine" volgen, en ook deze gaf HEYNS 
1) Voor Du Bartas zie men G. Pellissier, La vie et les oeuvres de Du Bartas, 
Paris 1883 en A. Beekman, Influence de Du Bartas sur la Littérature Néerlandaise, 
Poitiers 1912. Daarin worden de vertalingen van Theodore van Liefvelt 
en die van R. W. van Boetselaer besproken p. 73-102, die van Zacharias 
Heyns p. 102-116 en die van Vondel p. 116-133. Over den verderen invloed 
van Du Bartas op Vondel zie aldaar p. 134-195. 
2) Die vertaling is naar Moretus' eigen HS. in het Museum Plantijn nu met 
belangrijke inleiding gedrukt door Maurits Sabbe in Verslagen en Mededeel. 
der Kon. Vlaamsche Academie van 1922 bl. 691-740, waar ook nog andere 
gedichten van Moretus worden meegedeeld.
252 
in 1621 in vertaling uit onder den titel : W. S. Heere van Bartas 
Wercken, waarin ook de vertaling van de eerste week herdrukt 
werd met de aan Goulart ontleende uitleggingen, maar zonder 
paraphrase in proza, die er in den eersten druk was tusschen 
gevoegd. De eerste dag dezer tweede week bevatte de geschiedenis 
van Adam en Eva voor en na den val, den oorspong der 
„handwercken", den moord van Abel en de uitvinding van smederij 
en muziek tot op den zondvloed. In den tweeden dag leest men 
van Noach's ark, den torenbouw van Babel, de verspreiding 
der volkeren over de aarde en de zuilen der wetenschap, door Seth's' 
leerlingen volgens Flavius Josephus opgericht. Met den derden 
dag treedt Abraham op als de door God geroepene en (in de 
afdeeling getiteld : „de Vaderen", in VONDEL'S vertaling van 
1616 hier opgenomen) als aartsvader van vele geslachten, en 
vervolgens Mozes met de wet, en de richteren of „hooftmannen", 
terwijl de vierde dag ons den zegevierenden David en „De Heerlijckheyd 
van Salomon" (in VONDEL'S reeds in 1620 verschenen 
vertaling) voor oogen stelt, gevolgd door het verhaal van de scheuring 
en den val van het Israëlietische rijk. 
Verder heeft Du Bartas zijn reuzenepos niet kunnen brengen, 
maar HEYNS heeft gepoogd het te voltooien door er de drie laatste 
dagen der tweede week aan toe te voegen in zijn Vervolgh van 
de wercken van Bartas (1628). Als vijfden dag gaf hij een oorspronkelijk 
poëtisch overzicht der geschiedenis van „de Assyrische, 
Persische, Griecsche en Roomsche Monarchie" tot op de verwoesting 
van Jerusalem ; als zesden dag nam hij den „Lof-sangh 
van Jesus Christus" van zijn neef DANIËL HEINSIUS op; en als 
zevenden dag vertaalde hij een door Du Bartas afzonderlijk uitgegeven 
gedicht „Triomphe de la Foy". Daarop liet hij de vertaling 
der andere werken van Du Bartas volgen : van den „Jonas". van 
het uitvoerig heldendicht „Judith" van 1574, van de „Uranie", 
de „Cantique sur la victoire d'Ivey" van 1590 en de „Hymne de 
la Paix' van 1570. In plaats van Du Bartas' „Lepanthe", dat 
zelf uit het Engelsch van Koning Jacobus I was overgebracht, 
te vertalen nam hij de vertaling, die van het oorspronkelijke reeds 
vroeger door ABRAHAM VAN DER MIJLE was uitgegeven, in zijn 
werk op, en zoo had hij dan zijne landgenooten in staat gesteld, 
kennis te maken met de in aller oog goddelijke poëzie van Du 
Bartas, die onder zijne handen natuurlijk wel veel had moeten
253 
verliezen, maar toch, alles samengenomen, niet onverdienstelijk 
was overgebracht en waarbij wij meenden wat langer te moeten 
stilstaan dan men gewoonlijk doet, omdat dit veel omvattende 
werk van ZACHARIAS HEYNS meer dan vele andere gedichten 
kenmerkend is voor den geest der litteratuur in den tijd, waarin 
het verscheen. 
De meeste werken van HEYNS zijn voorzien van lofdichten 
zijner drie meest vertrouwde vrienden : VONDEL, WILLEM BARTJENS 
en ANTHONI SMIJTERS van Antwerpen, een schoolmeester, 
die taal- en rekenkundige werkjes uitgaf en vermoedelijk ook 
behoorde tot de oudere leden der Brabantsche kamer. Ook hij 
-stond geheel onder den invloed der Fransche litteratuur, blijkens 
zijne vertaling van het „Esbatement moral des Animaux" 
(1578) van den Antwerpschen plaatsnijder Philippe Galle, onder 
den titel Jsopus fabelen 1), waerby ghevoegt syn sommige stichtelyke 
veerskens van den Heer Guy du Faur, Heere van Pybrac" 
(1612), en ook, blijkens zijne eigene stichtelijke verzen in het 
Fransch en Nederlandsch, namelijk Le Tresor de Salomon. Salomons 
Schat, „ghetrokken uut syne Spreucken ende Prediker" (1594). 
ZACHARIAS HEYNS kan beschouwd worden als het type der 
dichters van de Brabantsche kamer, zooals hij ook het voorbeeld 
was voor de jongeren onder hen. Van Spieghel, van Hooft en de 
zijnen, die van Ronsard en diens school vooral geleerd hadden, de 
Italiaansche dichters en de classieken zelf te bewonderen en na 
te volgen, onderscheidden deze Brabanders zich door zich meer 
uitsluitend de moderne Franschen tot voorbeeld te nemen, omdat 
zij met deze het meest vertrouwd waren, maar niet omdat zij 
met deze de beginselen der Renaissance voorstonden. Daarom 
konden zij dan ook evengoed gehecht blijven aan de oude rederijkerij, 
die meer dan in hun nieuwe vaderland had gebloeid in het 
land hunner geboorte en ook beter bij den Zuidnederlandschen 
landaard paste dan bij de Noordnederlanders, die haar alleen 
hadden nagemaakt. 
Geen wonder dan ook, dat het Wit Lavendel aan meer rederijkersfeesten 
heeft deelgenomen dan de Eglentier. Na in 1606 
met 24 personen te zijn opgetrokken naar het Haarlemsch 
landjuweel, waarvoor HEYNS, zooals wij zagen, een sinnespel 
1 ) Over Esopus fabelen van Smijters als vertaling van Philippe Galle's werk 
zie men L. Scharpé, Leuvensche Bijdragen ÍV bl. 50-52.
254 
dichtte, begaven zij zich in 1613 weder naar Haarlem voor den 
wedstrijd van de Wyngaertrancken, onder aanvoering van hunne 
hoofdlieden ABRAHAM DE KONING en THOMAS JACOBSZ. SER 
GEANT, terwijl zij in hetzelfde jaar ook met een sinnespel, een 
referein en een liedeken van den schilder JAN SIEWERTSZ. KOLM 
aan het Leidsche landjuweel deelnamen. Van denzelfden vertoonden 
zij in 1615 te Ketel een sinnespel; te Vlaardingen toonde 
hij in 1616 zijn voor ons niet recht waardeerbaren kunstijver door 
een referein, een liedeken en een kniedicht, terwijl ABRAHAM DE 
KONING voor dat landjuweel het sinnespel schreef. 
Een ander sinnespel had DE KONING in 1615, wedijverend 
met SAMUEL COSTER, bij gelegenheid van de loterij voor het 
Oude-mannen-en-vrouwengasthuis te Amsterdam gemaakt op 
de spreuk : „Laet meest elck een door Lief d' tot d'armen hem 
beweghen, so erft hy Godes rijck en hier zijn milde zeghen". In 
1618 gaven de leden van het Wit Lavendel, zooals wij reeds zagen, 
vertooningen bij het bezoek van Prins Maurits aan Amsterdam, 
waarbij zij hunne godsdienstig-staatkundige richting duidelijk 
deden uitkomen. Zelfs nog in 1629, dus in den laatsten tijd van 
haar bestaan, nam de Brabantsche kamer deel aan het dichtfeest, 
uitgeschreven door J. RAMAERT, den factor der Brabantsche kamer 
„De Witte Angieren" te Haarlem. 
Niet alleen echter waren de Amsterdamsche Brabanders welkome 
gasten op de feesten van anderen, maar tweemaal waren 
zij ook zelf gastheeren: het eerst in 1613, toen hunne hoofden 
KOLM, SERGEANT, DE KONING en J. BLOEM te Amsterdam veertien 
kamers, waaronder ook „De Violieren" en „de Olijftack" van 
Antwerpen, bijeenbrachten om een antwoord te geven op de vraag: 
„Wat 's oorsaeck meest, waerom 't verkeerde Werelts Rond sich 
waenwijs so bedrieght en bloeyd in alle sond' ?" en in 1624, toen 
vijftien kamers opkwamen voor „Levenders Reden-Feest oft Amsteldams 
Helicon, opghestelt by de Brab. Reden-Rijcke vergaderingh 
uyt Levender Jonst," waarby KOLM weder de hoofdrol 
speelde, ofschoon hij zich reeds vroeger tevens bij de Duytsche 
Academie had aangesloten. Dat deze geboren Antwerpenaar met 
de oude allegorische manier van voorstellen ingenomen bleef in 
den tijd, waarin het classicisme alleen menschen op het tooneel 
verlangde, blijkt hieruit, dat hij ook voor een groot deel allegorische 
personen liet optreden in een stuk, dat niet gemaakt was om
255 
op een rederijkersf eest eene vraag te beantwoorden, namelijk 
in zijn historiespel Nederlants Treurspel van 1616, door hem getrokken 
„uyt de prose van Emanuel van Meteren" en „den oorspronck 
der Nederlantsche Beroerten, 't scheyden der Ed'len, 
't sterven der Graven van Egmont, Hoorn ende der Batenborgers 
inhoudende." Aan leven en beweging, zelfs aan gevechten ontbrak 
het overigens niet in dit stuk, waarin bovendien verscheidene 
vertooningen voorkwamen. Een meer modern romantisch tooneelstuk 
in eene uiterst gemaniëreerde taal 1), waarin hij RODENBURG 
schijnt nagevolgd en nog overtroffen te hebben, had hij een jaar 
te voren reeds gegeven in zijn Battae f sche Vrienden-Spieghel. 
Eindelijk maakte KOLM nog eene klucht, Malle Jan Tots boerdige 
vryery (gedrukt in 1633) . 
Dat het in de Brabantsche kamer ook aan kluchten niet mocht 
ontbreken, spreekt van zelf, daar de vertooning er van zelfs reeds 
van ouds op de landjuweelen gewoonte was, en de kamer bezat 
dan ook een ijverig kluchtspeldichter in GERRIT HENDRICX. VAN 
BREUGHEL, vermoedelijk een harer oudste leden, want hij werd 
omstreeks 1573 te Antwerpen geboren en overleed te Amsterdam 
5 Januari 1635 2), waar hij als boekbinder in het gildeboek ingeschreven 
staat en, omstreeks 36 jaar oud met eene Haarlemsche 
jonge dochter in het huwelijk trad. Als vertaler van een deel van 
Boccaccio's Decamerone (in 1605) hebben wij hem reeds leeren 
kennen 3), en bovendien gaf hij bij J. E. Cloppenburgh te Amsterdam 
in 1613 ook een bundel zinn ebee] den en liederen in 't 
'licht, getiteld „Cupido's Lusthof ende der Amoureuse Boogaert, 
beplant ende versiert met 22 schoone copere figuiren ende vele 
nieuwe Amoureuse Liedekens, Baladen ende Sonnetten, gecomponeert 
door een Wt levender Jonst." 
Van hem nu werden in 1610 en 1612 twee deelen ;,Boertighe 
Cluchten" doch niet voor de eerste maal gedrukt. De meeste 
worden door den dichter tafelspelen genoemd en sommige er van 
zijn alleenspraken, namelijk van „een quacksalver", van „een 
droncken boer, die door droomen nuchteren wordt", van „een 
droncken boer, die nut vryen gaet" en van „een cramer, hebbende 
te coop veelderley drollighe liedekens". In andere treden twee of 
1) Over de brabbeltaal van J. S. Kolm zie men W. Zuidema, Tijdschrift 
XXIV (1905), bl. 263 vlg. 
2) Zie Tijdschrift XXXVI bl. 56 vlg. 
3) Zie boven, bl. 35.
256 
meer personen op, zooals in het spelletje van „een droneken sleper 
met zyn nuchteren peert", van „een waech-dragher Kees ende 
Marry zijn wijf", van „twee gehoude jonghe luyden" en van „twee 
soldaten, een oude boer met een jonge boerin, zijn wijf ende een 
aerdige weerdin", enz. Dronkenmanstooneeltjes zijn er schering 
en inslag. Van een ons onbekend lid der Brabantsche kamer, zich 
verbergende onder de spreuk „Wiet te hoech", hebben wij nog, 
als navolging van het schooldrama „Vitulus" van Schonaeus, 
eene niet geheel onvermakelijke „Clucht van een boer, die in een 
calfsvel benaeyt was" en die dan, als hij gevaar loopt geslacht te 
worden, begint te praten, zoodat iedereen het kalf voor betooverd 
houdt en op de vlucht gaat. 
De vroolijkheid dezer kluchten behoefde natuurlijk niets te 
kort te doen aan het stichtelijk karakter, dat de Brabantsche 
kamer tegenover de Eglentier vertoont, en dat wij . ook kunnen 
verwachten van hare leden, die zelf of wier ouders waren uitgeweken 
en die dus wel niets hooger moesten stellen dan het betrachten 
en verkondigen van hun geloof. Behalve de reeds genoemde 
leden der kamer vermeldt VAN BREUGHEL in 1613 nog 
als zoodanig VERBIEST, TACK, VAN DEN BROEC, VERREYCK, AUBREBIES, 
QUINA en AMBROSIUS KEMP, die prins der kamer was 
toen in April 1618 een „Lauwerier-kransken over zijn Christelijk 
overlijden" gevlochten werd door een der ijverigste leden van 
de kamer, ABRAHAM DE KONING, van wien wij reeds een paar 
sinnespelen hebben genoemd. Omstreeks 1587 werd deze vermoedelijk 
te Belle in Vlaanderen geboren, en in Amsterdam woonde 
hij als kunst- en boekverkooper „aen de Beurs in de Coninghs 
Hoet". Betrekkelijk jong, na in 1618 nog een „Nieuw-j aer-liedeken" 
en een paar „houwelijks-Refereynen" geschreven te hebben, overleed 
hij in Januari 1619l). Eene „Elegie ofte Nacht-dage in zyn 
laetste siecte begost, doch niet voltrocken door den grooten aenwas 
derselver" is, ongedateerd, in handschrift bewaard. Toch heeft 
hij niet minder dan negen tooneelstukken geschreven, waarvan 
1 ) Zijn sterfjaar werd meegedeeld door G. Kalff, Tijdschrift XXXVI (1917) 
bl. 55 vlg. Op het eind van 1612 trad hij in het huwelijk met eene, toen in 
Amsterdam wonende, Waalsche, Katelijne Clinquant. Over hem handelde 
uitvoerig W. Zuidema, Oud Holland XII bl. 155-176, maar zonder te weten, 
dat een groot aantal tooneelstukken en verzen van De Koning voorkomen 
in het zoogenaamde „Handschrift van Anna Visscher", waaruit ik hier voor 
het eerst het een en ander meedeelde. Daarin vindt men ook het weinige, dat 
ik meedeelde over Ambrosius Kemp.
257 
er echter vier nooit gedrukt schijnen te zijn, zoodat ik ze alleen 
uit een handschrift ken. 
Als DE KONING'S oudste stuk mogen wij waarschijnlijk beschouwen 
de ongedrukte „Tragedi-comedi over De doodt van 
Henricus de Vierde, geschiedt den 14 May 1610". Het bestaat 
uit drie handelingen, zonder reizangen, maar met eene dialogische 
voorrede door Memorie, in de gedaante van een oud man, en 
Historie, in de gedaante van eene vrouw gesproken. Ofschoon 
in het stuk koningin Maria, de aan Hendrik IV opgevolgde koning 
Louis, de „chancelier mijnheer Servijn", Raden en Edellieden en 
ook de moordenaar Ravaillac optreden, is dit spel nog grootendeels 
allegorie met personen als „Liefde des Vaderlandts, Eendracht, 
Goddeloos Voorneme, Valsch ingeve (de beide laatste als sinnekens), 
Nieuwsgierich Begeeren (als een boer), Slechte meeninge (als 
zijn wijf), Gemeine droefheydt en Gewillige gehoorsaemheydt. 
Een volslagen sinnespel van DE KONING is het, eveneens ongedrukte, 
Tweede Dochters speeltjes op den Regel: „De wereldt 
wil, verblindt, te waenwijs haer bedriegen; Zij hoort, voor wyse 
leer, bedroch veel liever liegen"; en als ouderwetsch rederijkersspel 
hebben wij van hem ook nog in handschrift een „Maagdenspel 
over de gelijkenisse Christi van 't Koningrijke der Hemelen 
bij de vijf wijse ende vijf dwase maegden." Behalve dit gelijkenisspel 
maakte DE KONING nog vier andere bijbelsche tooneelstukken, 
die hem niet alleen kenmerken als een rederijker van den ouden 
stempel wat de keus zijner onderwerpen betreft, maar hem, door 
den wat moderner vorm, waarin zij geschreven zijn, tevens stempelen 
als iemand, die met zijn tijd mee wist te gaan in zoover als 
die tijd ook een groot aantal schooldrama's van hetzelfde karakter 
als zijne Oudtestamentische tooneelstukken opleverde. Zelfs de 
toongevers van het classicisme schreven er nog in dien tijd, zooals 
bij ons Daniël Heinsius en Hugo de Groot en buitenslands b.v. 
de Schot Buchanan, die bijbelverhalen dramatiseerde in zijn 
„Baptista" en „Jephta". Evenzoo bewerkten ook de Fransche 
tooneeldichters van dien tijd dikwijls bijbelstof tot tragedies, 
zooals Louis des Masures, Jean de la Taille, Robert Garnier, Pierre 
Matthieu, Antoine de Montchrestien, Nicolas de Montreux en Claude 
Billard. 
Met deze dichters, wier werken hij blijkbaar min of meer heeft 
gekend, trok ABRAHAM DE KONING dus schoon bij wat zwak- 
TE WINKEL 111. 17
258 
kere krachten ééne lijn, toen hij in 1610 zijn eerst acht jaar 
later uitgegeven en aan den toenmaligen deken der kamer, SERVAES 
DEGENS, opgedragen treurspel Achab schreef, in vier handelingen 
met liederen op bekende wijzen, aangeheven door jame 
ofte Gherucht", een der allegorische personen, die er in optreden 
naast de historische figuren, naast eene echo, die enkele malen 
het slotwoord van den spreker herhaalt, en naast de comische personen, 
zoowel sinnekens als soldaten, zooals Jan Rap en Tamborijn, 
die eenige afwisseling brengen in de gruwelijke voorstelling 
der „sprekende beelden", zooals DE KONING de spelers noemt tegenover 
de stomme beelden, die o.a. in de eerste handeling „de 
ghesichten , des Propheets Micha" vertoonden. 
In 1615 gaf DE KONING Jephthahs ende zijn eenighe Dochters 
Treurspel uit als „een levendige schilderije van d'ongestadicheyt 
deser bedriegelijker werelt" en als een spiegel voor de maagden 
om haar te leeren „wat zij schuldigh zijn te doen in 't geen dat Gods 
woort en het Vaderlijck recht vereyst". Van de „chooren" der 
Joden aan het eind der beide laatste bedrijven van de drie, waarin 
het stuk verdeeld is, wijst het slotchoor op de politiek-allegorische 
beteekenis van het spel. De oudsten van het Israëlietische volk 
toch zijn de Staten-Generaal, die Jephthah of Oranje hebben gekozen 
tot hun hoofd in den strijd tegen Ammon-Spanje en onder 
hem door Gods hulp hebben gezegevierd, maar nu ook moeten 
oppassen, God niet te verlaten en niet voor vreemde afgodsbeelden 
te gaan knielen, daar zij anders zullen vallen in hetzelfde 
„graf der zonden, daer d' Hebreeuwen in versmoorden voor veel 
eeuwen". Behalve in de lyrische gedeelten, op bekende wijzen te 
zingen, is dit en het vorige stuk geschreven in alexandrijnen, die 
meestal paar aan paar, soms om en om rijmen en eene enkele 
maal nog het rederijkerskunstrijm van het kettingdicht vertoonen. 
Hier en daar treft men er ook een klinkdicht in aan. 
Een derde oud-testamentisch tooneelstuk, uit het begin van 
1616, bestaat alleen in handschrift, namelijk het spel van Hagars 
vluchte ende weder-Domste, in drie handelingen of bedrijven, waarvan 
de beide eerste met een Chorus of Gesang besloten worden. 
Behalve een Engel, treden er als allegorische figuren nog Grootsheidt, 
Eersucht en Gehoorsaemheit in op, maar overigens is het 
toch grootendeels een spel van handelende personen, onder welke 
natuurlijk Hagar, Abram en Sarai op den voorgrond treden. De
259 
Aienstmeyssens klappige Jannetjen, Marri Labbekak en Lijsjen 
Klonterpels" en de „kraemverwachster (baker) Duyfjen Albedils" 
vertegenwoordigen er het comische element in door, met de 
hoofdhandeling vrij goed verbonden, tusschenspelen. De lyrische 
beurtzangen en samenspraken van den herder Ahia en de herderinnen 
Ada en Drusilla doen het stuk in sommige „uytkomsten" 
zweemen naar een herdersspel. 
Lyrische samenspraken komen ook voor in DE KONING'S 
vierde treurspel, Simson (van 1618), waarin de geheele geschiedenis 
der belaging van dezen richter door de Philistijnen en zijne 
vrouw Delila, en niet alleen, zooals later bij Vondel, het slot er van, 
ten tooneele gevoerd wordt. Blijkens den reizang der Joodtsche 
jofferen, zooals er ook andere aan het slot der drie bedrijven, 
waarin het stuk verdeeld is, voorkomen, moet Simson's geschiedenis 
ook als allegorie van Christus' dood worden opgevat, en 
overigens is het ook, blijkens den regel: „wie zijn leet met leet 
wil wreken, Simsons kracht sal hem gebreken", gericht tegen 
de wraakgierigen, waarvan de vredelievende dichter voor staat 
en maatschappij de grootste ellende vreest. Verschillende vertooningen, 
o.a. eene, „waer men Simson ghebonden zijnde de oogen 
uytsteekt", zijn ingevoegd om bij het hooren der stichtelijke 
verzen den toeschouwers ook wat te zien te geven, terwijl ook 
hier ter afwisseling in Barneus, den chirurgijn, die Simson het 
hoofdhaar moet afscheren, en in Heyntje de Boer comische personen, 
optreden, maar ditmaal geene sinnekens meer. 
Aan den bijbel ontleende ook G. SMIT een stuk, namelijk Absaloms 
Treurspel, „op 't spreeckwoordt : Hoechmoet komt voor 
den val", dat in Januari 1620 door de Brabantsche kamer werd 
vertoond. Van een classiek treurspel heeft het niet veel; ook 
mist het den chorus, dien wij bij De Koning reeds aantroffen. 
Daarentegen heeft het nog de comische „duvelry" van het middeleeuwsch 
tooneel behouden, en ook de allegorie, onder welke gedaante 
bv. Het Gheweten Achitophel vervolgt. Van het classieke 
treurspel onderscheidt het zich verder nog door slechts vier in plaats 
van vijf bedrijven te hebben. Een ander bijbelsch onderwerp, 
Het Pascha „ofte de verlossinghe der kind'ren Israëls uut Egypten", 
werd „tragicomedischer wijse een yeder tot leeringh opt 
tonneel gestelt" en in 1612 (te Schiedam) uitgegeven door een 
ander lid der Brabantsche kamer : JOOST VAN VONDEL.
260 
XVIII. 
VONDEL'S LEERJAREN. 
JOOST VAN VONDEL 1) was de oudste zoon van gegoede Antwerpsche 
ouders, die te Keulen tegen de geloofsvervolgingen 
eene toevlucht hadden gezocht en daar gehuwd waren. In de 
1) De grondslag voor onze kennis van Vondel's leven is Het leven van Joost 
van den Vondel, dat Geeraerdt Brandt voegde achter het tweede deel zijner 
te Franeker in 1682 verschenen uitgaaf van J. v. Vondels Poëzy o f verscheide 
gedichten. Met inleiding en aant. is G. Brandt's Leven van Vondel. Leeuw. 1866 
herdrukt door Eelco Verwijs en opnieuw te Amsterdam 1905 door J. IToeksma. 
Eene zeer uitvoerige levensbeschrijving, waarin tegelijk alle dichtwerken 
van Vondel werden opgenomen en besproken, bewerkte Jacob van Lennep 
onder den titel „De Werken van J. van Vondel in verband gebracht met zijn 
leven en voorzien van verklaring en aanteekeningen", Amst. 1855--69 XII 
^dln. J. H. W. Unger maakte van dit werk bij eene tweede uitgaaf, door de aesthetisch-
critische beschouwingen weg te laten en het geschiedverhaal met 
groote bekorting, maar met toevoeging van nieuw gevonden bijzonderheden 
te verwerken tot historische aanteekeningen, eene volledige uitgaaf van „De 
Werken van J. van den Vondel", Leiden z.j. (1888-93) in XXX ongenummerde 
kleine deeltjes. 
Overbodig is het naast deze en de niet te verwaarloozen oorspronkelijke 
kdrukken nog andere volledige uitgaven te raadplegen, zooals van Marten 
Westerman, Amst. 1820 XXI dln. en van J. van Vloten, Schiedam 1866- 
<68 II dln. (ook met inleiding van H. J. Allard, 's-Hert. 1870-72 II dln.). 
Alle afzonderlijke en volledige uitgaven en handschriften van Vondel vindt 
enen nauwkeurig beschreven bij J. H. W. Unger, Bibliographie van Vondel's 
Werken, Amst. 1888. Vooraf had Unger (ten deele met A. D. de Vries Az.) 
uitvoerig gehandeld over de ons van Vondel bewaard gebleven handschriften 
in Oud Holland I bl. 136-149, II bl, 13-33, 111-124, 225-232, 293-308. 
Over de uitgebreide Vondelverzameling, de „Vondeliana van G. Penon" schreef 
J. te Winkel in „Historische Avonden", Gron. 1896 bl. 277-286. De biblio- 
^graphie der planodrukken is nog eens afzonderlijk gegeven door H. C. Diféree 
in het Tweede Verslag der Vereen. Het Vondel-Museum, Amst. 1906. 
Na Van Lennep werd Vondel's leven nog beschreven door: Alexander Baum- 
^gartner, Joost van den Vondel. Sein Leben und seine Werke, Freiburg 1882 (ook 
in het Ned. vertaald door A. Th. Hoos); Camille Looten, Etude littéraire sur 
^le poète néerlandais Vondel, Brux. 1889; G. Kalff, Vondel's leven in „De Gids" 
van 1896 en in „Studiën over Ned. dichters der zeventiende eeuw", Haarlem 
1901; P. Leendertz Jr., Het leven van Vondel, Amst. 1910 ; Hend. C. Diféree, 
Vondel's Leven en Kunstontwikkeling, Amst. 1912, dat echter niet verder gaat 
clan 1637. 
Hoogst belangrijk voor de kennis van Vondel's leven zijn ook J. F. M. Sterck, 
Oorkonden over Vondel en zijn kring, Bussum 1918 en Hoofdstukken over Vondel 
en zijn kring, Amst. 1923, waarin Sterck vele zijner vroeger elders gedrukte 
verhandel. en mededeel. over Vondel, soms met nieuw materiaal aangevuld, 
;opnieuw afdrukte met vele oorkonden en een geslachtsregister als bijlagen. 
Daardoor is nu o.a. overbodig geworden, wat er vroeger over Vondel's voor- 
,geslacht, verwanten en gezin is geschreven, zelfs P. Gérard's Aant. over de 
voorouders van Vondel in de Versl. der Kon. Vlaamsche Academie, I (1887), 
bl. 132-156. Over Vondel's geboortehuis te Keulen zie men Lina Schneider 
(of Wilhelm Berg) in Dietsche Warande X (1874) bl. 413 vlgg., die bewerkte, 
,dat dit geboortehuis nu door een gedenksteen kenbaar is.
261 
Witschgasse te Keulen, in het huis waar de viool uithing den 
17den Nov. 1587 geboren, zeide hij later (in zijn „Geboortklock 
van Willem van Nassau"), dat hij „'t licht eerst sagh in een viool", 
en elders, dat hij „eerst om honigh uitgevlogen ontrent den blonden 
Rhijn" daar „als een bie violendau gesogen" had. Die woorden 
lezen wij in zijn „Olyf tack aen Gustaaf Adolf", het bekende 
lied, waarmee hij den Zweedschen overwinnaar, toen deze in 
1632 op het punt was zich van Keulen meester te maken, trachtte 
te bezweren zijne „geboortstad Keulen" te sparen, waar „een 
heimelicke treck" zijn geest telkens weer heenleidde zooals „'t 
wild vogelkijn", dat, schoon het vrij kan vliegen waarheen het 
wil, toch blijft verlangen naar „'t lieve nestje daar het uitgekipt is". 
Die liefde voor zijne geboortestad heeft VONDEL levenslang 
behouden en ook meermalen uitgesproken, o.a. in zijne heerlijke 
ode „De Rynstroom" (van omstreeks 1630), gedicht tot 
lof van zijn „treckenden geboortestroom", die, ontsprongen in 
de Zwitsersche Alpen „als hoof daer der begaefde Euroop", geheel 
Germanje doorslingert, Erasmus grafstee kussend, 's keizers 
vierschaar te Spiers schavend, brullend in het Bingerloch, huppelend 
op de Keulsche Kaai en, gezwollen van de waterkruiken, 
door de Main, „een pijnberghssoon", de Moezel „met haer appelvlechten", 
de Maas met haar myterkroon, de Roer met een krans 
van riet en duizend andere stroomgoden in zijne blonde golven 
uitgestort, door hooge dijken in toom gehouden voortstroomt 
tot hij de Noordzee grijpt met zijne armen, waartusschen Bato's 
„heldeneiland" gelegen is, „dat soo schuw van dienstbaerheid 
d'uitheemsche beckeneelen plette en dêe gevoelen, dat de Rijn 
geschapen was om vry te zijn". 
Die vrijheid echter werd aan VONDEL'S ouders ook te Keulen 
ontzegd: in 1594 of in het volgende jaar moesten zij die stad verlaten, 
en zoo zwierven zij naar Frankfort, naar Bremen en naar 
Utrecht, totdat zij eindelijk in 1597 of kort daarvóor in Amsterdam 
eene blijvende woonplaats vonden. In • de Warmoesstraat 
zette Vondel's vader zich neer als „coopman van syde", die ook 
hoeden en kousen verkocht. Zijne moeder bleef, weldra samen 
met haar zoon JOOST, de zaak drijven, toen zijn vader in 1608 
was overleden. Evenals zijne ouders tot de Waterlandsche doopsgezinden 
behoorend, was VONDEL van der jeugd af aan bezield 
met eene innige en oprechte vroomheid, die hem levenslang eigen
bleef en die hem al vroeg (in 1616) door zijne medebroeders tot 
diaken zijner gemeente deed kiezen. Zijne eerste gedichten 1), 
een „schrif tuerlij ck bruylof tsref ereyn" (1605) en een „nieuwjaars-
liedt" (1607), zijn dan ook echte schriftuurlijke liedekens 
in den trant der ouderwetsche Brabantsche rederijkers, zooals 
ook zijn grootvader van moederszijde, PIETER CRAEN Of KRANEN, 
was geweest; en uitsluitend stichtelijk bleef zijne Muze nog jaren 
lang, zoodat zelfs de liefde (behalve later toen hij aan den verliefden 
Konstantijn Sohier voor vijf aardige Maydeuntjes zijne 
lier leende) hem maar eenmaal_ de stof schonk voor een lied („Oorlof-
liedt"), vermoedelijk bij een reisje over de Zuiderzee naar 
zijn vriend HEYNS te Zwolle gemaakt voor Maaiken de Wolff, 
met wie hij in 1610 in den echt werd verbonden en vijfentwintig 
jaar lang een gelukkig huwelijksleven leidde, en die, door grootendeels 
de zorg voor den winkel op zich te nemen, hem in de 
gelegenheid stelde zijne beste krachten aan kunst en studie te wijden. 
Het twaalfjarig bestand gaf hem een danksonnet en de „Uitvaert 
van Henricus de Groote" een uitvoerig treurdicht in de pen. Zijn 
„Lof -zangh toe-ghe-eyghent Mr. Willem Bartjens" en zijn „Hymnus 
ofte Lof-gesangh over de Wyd-beroemde Scheepsvaert der 
Vereenighde Nederlanden" (van 1613) zijn geschreven ter verklaring 
van platen zooals ook wel het geval zal zijn met zijn „Hymnus 
of Lofzangh van de Christelycke Ridder" (vermoedelijk van 
1614), en intusschen verscheen zijn eerste tooneelspel, Het Pascha, 
dat wij reeds noemden. 
Het vangt aan met eene alleenspraak van Mozes, die aan den 
voet van den berg Horeb de schapen zijns schoonvaders weidt 
en den herder van vee vergelijkt bij den herder des volks, den koning, 
die een beschermer van zijn volk moet zijn en niet als Pharao een 
tiran, onder wiens dwinglandij het arme volk der Joden zwaar 
gebukt gaat. Wanneer hij nu God smeekt om aan die ellende een 
einde te maken, ziet hij opeens een schitterend licht hem tegenstralen 
en uit het brandende braambosch klinkt Gods stem hem 
tegen, die hem opwekt zelf de bevrijder van zijn volk te worden. 
1 ) Van Vondel's kleine gedichten zijn er niet meer dan 23 als reeds van voor 
1620 dagteekenend aan te wijzen. Ik heb deze alle uitvoerig besproken, en minder 
uitvoerig ook de grootere dichtwerken van Vondel van voor 1620 in mijne 
studie De oudste gedichten van Vondel in „Verslagen der Kon. Akademie van 
Wet." 4 R. XI (1912) bl. 308-357. Vgl. ook J. F. M. Sterck, Hoofdstukken 
over Vondel en zijn kring, Amst. 1923. bl. 3-8.
263 
Aarzelend neemt Mozes die opdracht aan en verlaat zijne kudde. 
Nu treden Corach, Josua en de oude Caleb op. De eerste is ongeloovig 
en twijfelt aan de macht of ten minste aan den goeden wil 
van God om de Israëlieten te verlossen ; maar de beide anderen 
spreken hem moed in en trachten hem vertrouwen in Gods 
voorzienigheid in te boezemen. Te midden . van hun gesprek komt 
nu Mozes op met zijn broeder Aaron om aan het drietal de blijde 
tijding te brengen, dat God zich heeft geopenbaard en verlossing 
heeft toegezegd. Zelfs de wankelmoedige Corach heft nu 
een juichtoon aan. 
Bij het begin van het „tweede deel" is Pharao ten tooneele, 
juist ontwaakt uit een onheilspellenden droom, hem door God 
gezonden om zijn verstokt hart te vermurwen. Als hij over de 
beteekenis van dien droom nadenkt, verschijnen Mozes en Aaron, 
om hem de bevrijding der Israëlieten te vragen. Door wonderen 
te verrichten trachten zij zich als godsgezanten aan Pharao te 
doen kennen, doch deze is onvermurwbaar, en nu worden in koorzang 
de plagen geschilderd, die hem van Gods wege zullen straffen; 
maar als het „derde deel" begint, blijkt Pharao zelfs door 
het woeden dier plagen niet tot andere gedachten gebracht, al 
moet hij erkennen, dat er „een grooter Heer is, die zijn glants 
verduystert" ; en in zijn overmoed daagt hij zelfs God uit tot den 
strijd. Moet hij door God verslagen worden, dat zal hem „eers 
genoech" zijn; kan hij Gods „sweert en spere niet ontvlieden, dan 
wenscht hy op zyn graf gheen schoonder piramyde". Als hij er 
nochtans in toestemt, de Israëlieten te laten trekken, dan is het 
alleen op de voor hen onaannemelijke voorwaarde, dat zij hun 
vee zullen achterlaten. Toch maken de Israëlieten zich reisvaardig 
en slachten zij het Paaschlam, met welks bloed zij hunne deurposten 
bestrijken. 
De laatste plaag woedt : zoo vernemen wij in het vierde deel. 
Alle eerstgeboren zonen der Egyptenaars sterven en ook Pharao 
beschreit zijn troonopvolger. Dat beweegt hem eindelijk aan 
de Israëlieten verlof tot vertrekken te geven; maar nauwelijks 
hebben zij daarvan gebruik gemaakt, of hij heeft berouw en trekt 
hen met zijn leger na. Wat er dan gebeurt, ziet men in het stuk 
niet, maar in het laatste deel treedt de Faam op, om aan de toeschouwers 
te verkondigen, hoe de Israëlieten droogvoets door 
de Roode Zee zijn heengetrokken en Pharao te zwak in zijn
264 
strijd tegen God daarin mèt al de zijnen is omgekomen. In de 
Woestijn zingen de Israëlieten een dankbaar loflied en Mozes 
brengt een dankoffer aan God voor de verlossing. 
Hiermee is het stuk zelf uit, maar in een slotkoor wordt te kennen 
gegeven, dat het stuk nog eene hoogere, symbolische beteekenis 
heeft, en wordt „'t ware wesen van dees Hemelschilderij" uitgelegd. 
Egypte is het zinnebeeld van het rijk der duisternis, waarin het 
voorgeslacht woonde evenals het Israëlietische volk, toen het sla. 
vendiensten moest verrichten. De verlossing der Israëlieten uit 
tijdelijke ellende is het zinnebeeld van de verlossing der menschheid 
van de eeuwige hellestraf. Uit het land der verdrukking togen de 
Israëlieten naar een vergankelijk koninkrijk, maar de Heere heeft 
het menschdom uit de ellende tot zich geroepen in het nieuw Jerusalem. 
Het Paaschlam, door de Israëlieten geslacht, is het symbool 
van het Lam Gods, geslacht voor de zonden der wereld. In Mozes, 
niet in staat zich zonder hulp van Airon krachtig en duidelijk uit 
te drukken, heeft men een zinnebeeld van de onvolkomenheid der 
Wet tegenover de macht van het Evangelie, en zoo is er meer in 
het stuk, wat eene symbolische verklaring toelaat. 
Ook nog op andere wijze kon deze vertooning als zinnebeeld 
worden opgevat, namelijk van de „Vrijwordinghe der Vereenigde 
Nederlandsche provincien", en als zoodanig heeft VONDEL haar dan 
ook in een bijgevoegd gedicht verklaard. Deze geschiedenis uit het 
ver verleden was in zijn tijd „weer volspeelt opt Nederlandts Tooneel". 
Pharao, de beheerscher van den Nijl, was herleefd in Philips, 
den beheerscher van den Taag; Pharao vereerde Osiris, Philips den 
god van den Tiber; de eerste gaf bevel onschuldige zuigelingen te 
vermoorden, de ander ontrukte de kinderen aan de moederborst 
om ze te dooden; de eerste verdrukte Jacobs huis, de ander Nederland. 
Beider slachtoffers smeekten God om verlossing, en zooals 
God aan de Israëlieten de beide zoons van Amram tot beschermers 
schonk, zoo gaf Hij aan de Nederlanden de helden „van 't Huys 
Nassau". Evenals Mozes opgevoed was aan het hof van Memphis, 
diende Oranje eertijds het Bourgondische hof, voor zij beiden tegen 
hunne vorsten opstonden. Dezelfde gunstige uitslag bekroonde beider 
wapenen en de trotsche vorsten, die hun volk als tirannen bestuurden, 
zijn even ellendig omgekomen: Pharao verdronk in de 
Roode Zee, Philips stierf oud en grijs een ellendigen dood. Zoo 
straft God vroeg of laat de boosheid. Evenals het koninkrijk Israël,
265 
zoo werd ook de Republiek der Vereenigde Nederlanden gegrondvest, 
en sinds Maurits, de groote krijgsheld, de voetstappen zijns 
vaders drukte, is zij in macht en bloei toegenomen. Over Prins 
Willem's verraderlijken moord zal de wraak ook niet uitblijven, 
wanneer het Nederlandsche volk zich maar dankbaar betoont aan 
God en bedenkt, dat dezelfde Heer, die het verloste, ook „den Bos, 
geknoopte Pijlen" kan ontbinden, evenals Hij, die eenmaal de Israëlieten 
uit het diensthuis uitleidde, hen later „als slaven ghebóeyt liet 
voeren naer Babylon". 
Reeds in de voorrede voor dit stuk toonde VONDEL zich, wat hij 
ook later meer en meer zou blijken te zijn, een theoreticus, die zich 
rekenschap gaf van wezen en doel zijner kunst. Volgens hem moesten 
de tooneelspelen dienen om eene oude geschiedenis „door zekere 
aerdighe toeghemaecte Beelden ende Personagien levendich uut te 
drucken ende na te bootsen, in voeghen als oft die eerst rteghenwoordich 
geschiedde", en wel zoo, dat daaruit zelfs voor den plompste te 
zien was, hoe ten slotte alle goed beloond en alle kwaad gestraft, 
wordt. De wereldgeschiedenis leverde, volgens hem, de ware stof, 
want immers de geheele wereld is één groot tooneel, waar ieder 
mensch zijne rol vervult ; maar terwijl ieder dat doet, gaat de tijd 
snel voorbij, de dood rukt de menschen weg en, rijk en arm, wijze en 
dwaas, sterke en zwakke, allen sterven zij met de woorden des Predikers 
op de lippen : „alles is ydelheid". De ijdelheid van alle wereldsche 
dingen, dat is het, wat ieder treurspel moet doen aanschouwen, 
maar daartegenover tegelijk de onveranderlijkheid van het groot 
geheel, Gods schepping. Het moet de eenheid doen zien van de 
groote wereldgeschiedenis als werk van God tegenover de voorbijgaande 
afzonderlijke gebeurtenissen als het werk der menschen. 
Het eenig wezenlijke en belangrijke nu van die wereldgeschiedenis 
is de verlossing der in Adam gevallen menschheid. Alles wat daaraan 
vooraf gaat is niet anders dan „een voorspel van tghene men in den 
toekomenden Messias te verwachten hadde". Alles is afschaduwing, 
parabel van Jezus' groote levensdaad ; maar „in Christo houden alle 
beelden, schaduwen ende figuren op". Men ziet, voor VONDEL is 
het treurspel nog hetzelfde wat in de middeleeuwen het mysteriespel 
was met de daarmee samenhangende bijbelsche spelen; en 
evenals deze, waren ook VONDEL'S stukken geschreven om te 
„ghedijen tot prijs van den heyligen en ghebenedijden Name Gódts" 
en om bij de toeschouwers gedachten op te wekken, waardoor ook
266 
voor hen „het droevich treurspel van hun ellendich leven een vrolijc 
eynde ende ghewenschten uutgangh" zal kunnen nemen. 
Als type van al zijne latere bijbelsche spelen is VONDEL's eersteling 
van de grootste beteekenis 1). Dezelfde geest, waardoor 
Het Pascha bezield is, spreekt ook uit alle andere : een geest dus, 
die met Renaissance niets gemeen heeft en die VONDEL dus in 
zekeren zin stempelt tot een ouderwetsch dichter tegenover HOOFT. 
VONDEL was dan ook in alle opzichten eene conservatieve persoonlijkheid, 
met onwankelbare trouw gehecht aan de indrukken zijner 
jeugd. Vreemd is het daarom ook niet, dat hij in veel later tijd nog 
met welgevallen de herinnering verlevendigde aan twee schooldrama's 
: van Mozes in het biezenkistje, en van Davids overwinning 
op Goliath, die hij als kind te Keulen en te Utrecht had zien vertoonen. 
Maar al heeft VONDEL in zijn lang leven ook weinig ouds geheel 
verworpen, hij heeft toch veel nieuws aangenomen en met het oude 
weten te verbinden. Zijn blik op de wereld bleef wel dezelfde, maar 
werd steeds meer verruimd. 
Vergelijkt men zijn „Pascha" met zijne latere stukken, dan 
merken wij evenwel een groot verschil op ; maar veel meer in den 
vorm dan in het wezen. In den vorm heeft VONDEL allengs het 
ouderwetsche laten varen, dat aan zijn „Pascha" nog min of meer 
het karakter van een rederijkersspel geeft, al is het ook in vijf bedrijven 
verdeeld, elk met een koor, „de leerlycheyt ofte moralisatie 
van 't Spel", besloten, en al treden er, behalve de Fama, ook geene 
allegorische personen in op. In zooverre stond hij reeds onder den 
invloed der Renaissance, die hij toen echter nog maar alleen kende 
door bemiddeling vair de Fransche dichters : vermoedelijk ook wel 
van de Fransche treurspeldichters, maar zeer zeker van Du Bartas, 
uit wiens „Seconde Sepmaine" en uit wiens „Judith" hij het een en 
ander in zijn „Pascha" heeft nagevolgd. Van dezen dichter heeft hij 
dan ook blijkbaar die dichterlijke taal geleerd, waardoor zijn ,,Pascha" 
zich reeds gunstig onderscheidt van de meeste rederijkersspelen, 
al is die taal ook nog te veel Brabantsch, om niet in het oog vallend 
te verschillen van de heerlijke taal zijner latere poëzie. Ook door 
den wat gewrongen zinbouw en de wat stroeve rhythmiek zijner 
alexandrijnen staat het „Pascha" een eind beneden zijne meester- 
1 ) Uitvoeriger stelde ik voor 't eerst die beteekenis in het licht in mijn Vondel 
als treur8peldichter in . mijne ,,Bladzijden uit de Geschiedenis der Ned. Letterkunde", 
Haarlem 1882, bl. 270-285.
267 
werken van lateren leeftijd, naar niet zoover, of eenig meesterschap 
is er reeds in te erkennen en werd er ook blijkbaar reeds door zijne 
tijdgenooten in gezien. 
Dat VONDEL bij zijn optreden en nog verscheidene jaren later 
als lid der Brabantsche kamer hoofdzakelijk stond onder den 
invloed der Fransche litteratuur, blijkt ook uit het Fransche gedicht, 
waarmee hij zijn „Pascha" opdroeg aan zijn ouderen Brabantschen 
vriend Vaerlaer, uit een paar andere Fransche gedichtjes, 
en uit zijne reeds vermelde dichtwerken De Vaderen (1616), 
en Heerlyckheit van Salomo (1620), vertaald uit de „Seconde Sepmaine" 
van Du Bartas, dien hij den „onsterflijcken Gascon, Vranckrijcx 
roem" noemt 1). Van Franschen oorsprong is ook de tweede 
der beide emblematabundels, die wij van VONDEL uit zijne leerjaren 
over hebben, namelijk zijn Gulden Winckel der konstlievende Nederlanders 
van 1613 en zijne Vorsteliicke Warande der dieren van 1617. 
De eerste dezer bundels had met 74 prenten (vermoedelijk van Gerard 
de Jode) in 1579 voor 't eerst met Latijnschen tekst het licht 
gezien onder den titel Parvus Mundus. Bij dezelfde plaatjes was 
daarvan eene Nederlandsche vertaling, „rhetoryckelyck uitgestelt 
door Mr. JAN MOERMAN", in 1584 (en nog eens in 1608) uitgegeven 
onder den titel De Cleyn Werelt. Voor den laatsten druk waren de 
platen opgesneden door Claes Jansz. Visscher en zoo ook voor eene 
Fransche vertaling er van gebruikt. Lang nu heeft men die Fransche 
vertaling voor het origineel van VONDEL'S Gulden Winckel 
(in den derden en latere drukken Toonneel des Menschelikken levens 
getiteld) aangezien, maar door vergelijking met MOERMAN'S werk is 
mij gebleken, dat VONDEL niet veel anders heeft gedaan, dan diens 
verzen in regelmatiger versvorm (alexandrijnen) over te brengen 
en, wanneer zij van taal en zinbouw wat ouderwetsch geworden waren, 
te verb eteren 2). 
1) Voor Vondel's vertalingen uit Du Bartas zie men A. Hendriks, Joost 
van den Vondel en G. de Saluste Sr. Du Bartas, Leiden 1892, welk werk nog werd 
aangevuld door G. Kalff, Oud Holland XII (1894) bl. 28-31; en verder A. Beekman, 
In f luence de Du Bartas sur la Littérature Néerlandaise, Poitiers 1912, bi. 
116-133, en over den verderen invloed van Du Bartas op Vondel, aldaar bl. 
134-195. Reeds vroeger wees op den invloed der Fransche litteratuur op Vondel 
ook Camille Looten, Etude litteraire sur le poète néerlandais Vondel. Brux. 
1889., p. 37-53. Nog zij even opgemerkt, dat Vondel van Du Bartas ook nog 
het slot van La Loy (Seconde Sepmaine III) of La Cantique de Moyse (uit Deuteronomium 
XXXII) in strophenvorm vertaalde als Moyses gezang, het eerst 
in 1654 gedrukt als toevoegsel tot den Lucifer. 
2) Dat toonde ik aan in mijne studie De oudste gedichten van Vondel in Verslagen 
en Mededeel. der Kon. Akad. van Wet. Afd. Lett. 4 R. XI (1912) bl. 354-356.
268 
VONDEL'S tweede emblematabundel, de Vorsteliicke Warande 
der dieren, is inderdaad uit het Fransch vertaald, namelijk naar de 
„Esbatement moral des animaux", te Antwerpen in 1578 uitgegeven 
door Philippe Galle, die er waarschijnlijk zelf de Fransche 
versjes voor gemaakt heeft bij de reeds in 1567 met Nederlandschen, 
vroeger reeds door ons vermelden 1), tekst van Edewaert de Dene 
uitgekomen aardige- plaatjes van Marcus Gheraerts 2). VONDEL nu 
voorzag die plaatjes, in aansluiting aan den Franschen tekst, van 
Nederlandsche bijschriften „na de wijze van de Fransche dichtmaet 
", en deed er „eene oorspronkelijke V ermaeckelij cke Inleydinghe 
aan voorafgaan, die blijkbaar eene beschrijving is van een 
der toen in Amsterdam bestaande doolhoven : tuinen van publieke 
vermakelijkheid, waarin ook allerlei vreemde dieren te zien waren 3). 
Deze beide bundels bracht VONDEL in gereedheid in opdracht van 
den bezitter der aardige gravures, den boekhandelaar, uitgever en 
drukker DIRCK PIETERSZ. PERS van Emden (geboren in 1581 en 
overleden 12 April 1662), die zijn naam ontleende aan „de Witte 
Pers", het uithangteeken zijner drukkerij op het Water bij de Oude 
brug, waar hij, zooals VONDEL zeide, „met 't drucken van sijn rijm 
veel geldt te zamen hoopte." 
Voor hem heeft VONDEL geregeld gewerkt tot 1622, toen de betrekking 
tusschen beiden schijnt afgebroken, misschien door oneenigheid, 
maar zeker ook wel door de verandering, die er toen in VONDEL'S 
omgang en politieke richting gekomen was. PERS toch, die, in 
1641 in zijn verdienstelijk prozawerk d'Ontstelde Leeuw de geschiedenis 
van den Opstand tot de afzwering beschreef, toonde daarbij 
vooral oog te hebben voor de godsdienstige zijde der beweging en 
behoorde vermoedelijk tot de Gereformeerden. Het anagram op zijn 
drukkersmerk („ic strii op sno eerde") kenmerkt hem in elk geval 
als een vroom man. Ook zijne verschillende dichtwerken kenmerken 
hem als iemand, voor wien stichting en leering in de poëzie het 
hoogste was, zooals reeds in 1614 bleek uit zijn emblematabundel 
Bellerophon ot Lust tot Wysheyt, bij een tweeden geheel omgewerkten 
druk vermeerderd met „stichtige en vermakelijcke liedekens 
en dichten", waarvan ook de bruilofts- en minneliederen niet 
1) Zie Ontwikkelingsgang II bl. 433. 
2) Zie over Vondel's origineel G. Kalff, Oud Holland XII (1894), bl. 31-36 
en L. Scharpé, Leuvensche Bijdragen IV (1900), bl. 52-59. 
3) Dat toonde ik aan in het „Vijfde Verslag der Vereeniging Het Vondel- 
Museum", Amst. 1912 bl. 14-21.
269 
slechts in eerbaren, maar zelfs in stichtelijken toon gehouden zijn 
en met „geoorlofde vrolijckheyd" moeten dienen „tot op-weckinghe 
der goede zeden" 1). In 1641 voegde hij er, onder den titel Urania, 
nog een tweede deel bij met schriftuurlijke liedekens, bijna alle aan 
het Oude en Nieuwe Testament ontleend, en later nog een derde 
deel, getiteld Ghesangh der Zeden. Ofschoon de poëzie daarin geen 
hooge vlucht neemt en ook niets eigenaardigs of oorspronkelijks 
heeft, valt de vloeiende versbouw en de gemakkelijkheid van taalgebruik 
er in te prijzen. 
Als schriftuurlijke leerdichten schreef PERS nog Jonas de Straf- 
Prediker (in 1623) en „Tranen Jezu Christi gestort over den ondergang 
van Hierusalem" (in 1625). Zijn Bacchus Wonder-wercken 
(van 1628) is een uitvoerig en daardoor wat langdradig, schoon 
over het algemeen niet onaardig hekeldicht tegen het drankmisbruik, 
met goede plaatjes opgesierd en doorvlochten van vermakelijke 
anecdoten en geschiedenissen. Als aanhangsel op dit gedicht 
gaf PERs nog eene satirieke beschrijving van Suyp-stad of Dronckaerts 
Leven, die m. i. nog niet genoegzame waardeering heeft gevonden 
en waarin o. a. ook een schimpscheut op BREDERO'S „Haerlemsche 
drooge harten" voorkomt. 
Hier toonde PERS zich tevens bekend met de classieken en maakte 
hij gebruik van mythologie, terwijl hij ook verder het gebied van de 
Oudheid betrad met zijn gedicht Lucretia ofte het Beeldt der Eerbaerheydt 
(van 1624), waarbij hij zich nauwkeuriger hield aan het 
verhaal van Dionysius Halicarnassensis, dan aan dat van Livius, 
en waaraan hij als tegenhanger nog een beknopt verhaal heeft toegevoegd 
van Scipio's edelmoedigheid tegenover eene Spaansche jonkvrouw, 
die hij aan haar bruidegom teruggaf. Ook met dit dichtwerk 
stelde hij zich ten doel, de goede zeden te bevorderen, „want", zeide 
hij zelf, „dit behoort aldermeest by den Dichters waergenomen te 
werden, datse hare vlijt en konst tot stichtinge mogen aenleggen, 
opdat also de jeugd door de aengenaemheyt der stoffe al soetj 
ens magh worden geleyd, om onder het geneughlijcke oock het 
stichtlyke en profytelyke te soecken en also de jonckheyd vermakelycken 
te stichten en stichtelycken te vermaken". Daarmee 
handelde hij in den geest van JACOB CATS, die hem na het uitgeven 
1) Voor de betrekking van den componist Cornelis de Leeuw tot Pers' Bellerophon 
zie J. W. Enschedé, Cornelis de Leeuw in „Tijdschrift der Vereen. voor 
N.-Ned. Muziekgeschiedenis" VII (1903) bl. 187-=191.
270 
van zijn „Jonas" had aangemoedigd, in dezelfde richting voort te 
gaan, en die z. i. zoowel in zijn eigen tijd als bij de nakomelingschap 
geprezen verdiende te worden als een onzer „tref f elykste Poeten". 
Later droeg hij aan CATS ook een nieuwen druk van zijn „Bellerophon" 
op. 
Nadat VONDEL voor de Brabantsche kamer zijn „Pascha" gemaakt 
had, moest het acht jaar duren voor hij een nieuw tooneelstuk 
schreef. Misschien heeft hij in die jaren weinig deel genomen 
aan de bijeenkomsten der kamer : immers wij weten, dat de Waterlandsche 
Doopsgezinden, waarbij hij diaken was, het in 1614 aan 
zekeren CORNELrs JANSEN „in de vier cranen" kwalijk namen, „dat 
hij by de Rederyckers op de camer veel verkeerde, jae een Prins 
by haer" was, en dat deze zijn leedwezen te kennen gaf, ,,dat hy 
ymant bedroeft" had, en beloofde zich er „mette eerste gelegentheyt 
af te maken" 1). In verband daarmee is het zeker opmerkelijk, dat 
VONDEL in Oct. 1620, door het lot aangewezen om als diaken aan 
te blijven, verzocht door een ander vervangen te worden „syner 
melancoleusheytshalve", al was de reden, die hij opgaf, ook niet 
voorgewend, want inderdaad leed VONDEL in dien tijd, wellicht ten 
gevolge van overspanning, aan diepe zwaarmoedigheid, die hem 
dikwijls naar den dood deed verlangen en waaruit hij in het begin 
van 1620 wel tijdelijk hersteld was, zooals blijkt uit de dankbare 
woorden, waarmee hij zijn Helden Godes toen opdroeg aan zijn geneesheer 
Dr. JOHAN FONTEYN, maar die hem spoedig opnieuw 
overviel, zooals blijkt uit zijn „Gebedt uytgestort tot Godt over 
mijn geduerige quynende sieckte, anno 1621 ". 
In zijn Helden Godes gaf VONDEL, bij prenten door Johan Sadeler 
naar Crispijn van den Broeck gegraveerd, van 38 personen uit 
het Oude Testament en de Apocryphe boeken eene korte karakteristiek 
(ieder in ruim dertig alexandrijnen), dikwijls met zinspeling 
op Christus, volgens de bekende typologie. Over het algemeen is dit 
werk van VONDEL oorspronkelijk te noemen, ofschoon invloed van 
Du Bartas hierop evenmin te ontveinzen valt, als op een ander oorspronkelijk 
werk, -dat hij even te voren had uitgegeven : zijn tweede 
treurspel, Hiërusalem verwoest, waarvan de dichterlijke taal, vooral 
heerlijk in de reizangen uitkomend, van grooten vooruitgang bij 
1) Voor Vondel als diaken en voor het optreden der Doopsgezinde broeders 
tegen de kamerspelers zie men het „Memoriael van de handelingen der dienaren" 
enz. in het Archief der Vereenigde Doopsgezinde gemeenten te Amsterdam, 
waarvan reeds Van Lennep gebruik heeft gemaakt.
271 
den dichter getuigt. Inzonderheid de rei der Jodinnen op het eind 
van het tweede bedrijf is zeer geprezen om de kiesche behandeling 
van het gruwelverhaal der door honger krankzinnig geworden 
moeder, die zich voedde met het vleesch van haar eigen kind ; doch 
het feit zelf, dat VONDEL deze verschrikkelijke episode uitwerkte, 
kenmerkt opnieuw den geest van het treurspel zijner dagen. In den 
bouw stemt het stuk overeen met de onder Seneca's invloed staande 
Fransche treurspelen uit het eind der zestiende eeuw. Met eene lange 
alleenspraak van Josephus vangt het stuk aan, en verder is er meer 
dialoog dan handeling; het vijfde bedrijf wordt bijna geheel ingenomen 
door Gabriël's verklaring der noodzakelijkheid van Jerusalems 
verwoesting als straf voor de kruisiging van Christus. 
XIX. 
ARMINIANEN EN GOMARISTEN. 
Nu en dan hebben wij reeds terloops gewag moeten maken 
van de twisten der Arminianen en Gomaristen of der Remonstranten 
en Contra-remonstranten, zonder daar toen dieper op te hebben 
kunnen ingaan. Toch mogen wij hier eene opzettelijke bespreking 
van die twisten niet achterwege laten, omdat onze litteratuurgeschiedenis 
van dien tijd daarmee in zoovele opzichten nauw verband 
houdt l). Om die twisten goed te begrijpen, zullen wij dan evenwel 
terug moeten gaan tot het begin van den vrijheidskrijg. 
Toen onze voorvaderen zich gewapend begonnen te verzetten 
tegen de overheersching van den Spaanschen landvoogd, waren er 
reeds onder de velen, die aan de katholieke kerk den rug hadden toegekeerd 
en zich niet aan de Doopsgezinde of Luthersche gemeenten 
1) Voor de geschiedenis dezer twisten raadplege men vooreerst de, natuurlijk 
niet onpartijdige, werken van tijdgenooten, en dan voornamelijk van den 
Gomaristischen predikant van Zutfen, Willem Baudart, Memorien ofte cort 
verhael der gedenckwaerdigste so kerekelicke als wereltlicke geschiedenissen van 
den jaere 1603 tot 1624, Arnhem 1624 II dln., waartegenover in Arminiaanschen 
geest Johannes Uyttenbogaert, De Kerkelicke Historie tot in het jaar 1619, z. p. 
1646 (2. dr. Rott. 1647), ter weerlegging waarvan weer uitkwam: Jacobus 
Trigland, Kerkelijke Geschiedenissen, Leyden 1650. Later werd de geschiedenis 
het uitvoerigst in Remonstrantschen geest behandeld door Geeraerdt Brandt, 
Historie der Reformatie, Amst. 1671-1704 IV dln. en veel later door John L. 
Motley, The Li f e and Death of John of Barneveldt, vertaald als Het Leven en 
Sterven van Johan van Oldenbarnevelt, 's -Grav. 1881, II dln; J. G. Naber, Calvinist 
en Libertijn, Utrecht 1884 en G. J. Vos Az., Amstels kerkelijk leven, van 
de eerste zestig jaren der vrijheid, Amst. 1903.
272 
aangesloten en dus van de anderen afgescheiden hadden, duidelijk 
twee partijen zichtbaar, al stonden ook allen zij aan zij in den strijd 
tegen den gemeenschappelijken vijand. Wat allen op godsdienstig 
gebied als Protestanten verbond, was hunne afvalligheid van de 
Roomsche kerk, die eene gesloten en daardoor krachtige eenheid 
vormde, waartegen ook zij gaarne zich door eendracht machtig 
wilden toonen. Waarin echter zou die eendracht bestaan? 
De eene partij zocht die vooral in het gemeenschappelijk handhaven 
van eene door allen aangenomen kerkleer, die zij het best 
geformuleerd vond in de geschriften van Calvijn en die zij als ge- 
.zaghebbend wilde vaststellen op hare synoden, zooals eenmaal de 
katholieken dat op hunne conciliën hadden gedaan met hunne kerkleer. 
In den vorm eereer Confessie of Geloofsbelijdenis vond zij die 
het nauwkeurigst uitgedrukt in de, aanvankelijk in het Fransch opgestelde, 
Confessie van Guido de Bres (of De Bray), die er in 1567 
zijn leven voor geofferd had. Op de eerste synode te Emden in 
1571, waaraan ook de Hollandsche Calvinisten deelnamen, werd 
die Confessie ook voor Holland vastgesteld, hetgeen nog bevestigd 
werd door het besluit der tweede synode, in 1578 te Dordrecht gehouden, 
waar ook als gezaghebbend kerkelijk leerboek de Heidelbergsche 
Catechismus werd aangenomen, die sinds 1563 in de Palts 
.als tweede bijbel van het Calvinisme gold. 
En ter bevordering der eenigheid ontwierpen zij tegenover de Katholieke 
kerkinrichting ook een Protestantsch of Gereformeerd 
kerkverband. Consistoriën of kerkeraden werden ingesteld als 
bestuur der gemeenten, met ouderlingen, aan wie, naast de predikanten, 
de handhaving der orthodoxe leer werd opgedragen en die 
de kerk ook mede zouden vertegenwoordigen in ringvergaderingen, 
in classicale vergaderingen en op provinciale of nationale synoden. 
Dat alles hadden de Calvinisten met groote energie en gevoel voor 
,organisatie tot stand weten te brengen; maar aanvankelijk ontbrak 
er nog veel aan, dat Calvinisme en Protestantisme als woorden 
van ééne beteekenis konden gelden. 
Naast deze Calvinistische eenheidspartij bestond er nog eene 
andere, niet minder talrijke, die wij in onzen tijd het best met den 
_naam van Individualistische zouden kunnen aanduiden, doch 
die gewoonlijk de partij der Libertijnen werd genoemd. Voor deze 
-was juist het kenmerkende van het Protestantisme gelegen in het 
verzet tegen kerk- en priestergezag. Het eenig gezag, dat zij op
273 
godsdienstig gebied wilden erkennen, was het gezag van de H. 
Schrift, dat ook de Calvinisten als het hoogste gezag aannamen; 
maar wanneer die H. Schrift uitleg behoefde of de stof moest leveren 
om er eene godsdienstleer uit op te bouwen, had, naar hare meening, 
ieder Protestant recht op eene eigene overtuiging en was de verplichting 
om het gezag van predikanten of synoden aan te nemen 
evengóed gewetensdwang, als de eens zoo fel bestreden Roomsche 
inquisitie. Ook de aanhangers van deze partij wenschten eenheid 
onder de Protestanten, maar het hoofdkenmerk van die allen verbindende 
eenheid moest het bewustzijn van persoonlijke vrijheid 
wezen. Deze eenheid kon natuurlijk ook de leer van Calvijn als 
onderdeel omvatten, maar die leer mocht toch niet meer worden, 
dan eene persoonlijke overtuiging, zij het dan ook eene overtuiging 
van velen. Wie haar niet of slechts gedeeltelijk kon aannemen, 
mocht er van afwijken, zonder daarmee op te houden goed Protestant 
te zijn. 
Aanvankelijk had dan ook in de meeste steden de Overheid 
deze Libertijnen als goede Protestanten erkend en bij het ingebruik 
geven van de katholieke kerken meestal niet op de Calvinistische 
orthodoxie der gemeenteleden of zelfs der predikanten gelet. Van 
politiek standpunt zou het ook hoogst onverstandig geweest zijn, 
zoovele kloeke bestrijders der Spaansche dwingelandij, als er ook 
onder die Libertijnen gevonden werden, van de kerkelijke gemeenschap 
uit te sluiten. Vele invloedrijke overheidspersonen 
waren zelf ook Libertijnen, ja zelfs Willem van Oranje was dat in 
zijn hart, schoon hij formeel tot het Calvinisme overging, omdat 
hij begreep bij de Calvinisten dan krachtigsten steun in zijn politieken 
strijd te zullen vinden. 
Als type van deze Libertijnen hebben wij COORNHERT reeds 
aangetroffen, maar wij vinden er ook onder de predikanten in het 
laatste kwart der zestiende eeuw. Van deze is het meest, en met 
eere, bekend de Erasmiaanschgezinde gewezen pastoor van Rotterdam 
. HUBERT DUIFHUIS 1) (geb. 27 Oct. 1531), aan wien de 
Regeering van Utrecht in 1578 de St.-Jacobskerk had afgestaan 
om daar te prediken ; en wel maakten de Calvinisten (aangevuurd 
door Datheen en Moded) het hem daar zoo lastig, dat hij zelfs 
genoodzaakt was, Utrecht voor een tijd te verlaten, maar de Re- 
1) Zie over hem J. Wiarda, Huibert Duifhhuuiiss,, de prediker van St. Jacob, 
Amst. 1858. 
TE WINKEL III. 18
274 
geering (ook door Prins Willem gesteund) riep hem terug, en 
onder grootgin toeloop van menschen, die door zijne zachtmoedige, 
vrijzinnige en ook zeer welsprekende preeken werden geboeid, 
heeft hij tot zijn dood in 1581 daar het predikambt mogen waarnemen, 
ofschoon hij allesbehalve instemde met de leer van Calvijn. 
Ja zelfs na zijn dood kon zijne St.-Jacobsgemeente nog eenige 
jaren door zijne aanhangers in stand gehouden worden. Ook aan 
Herman Herbertsz., die, eerst toen hij te Dordrecht en later toen 
hij te Gouda predikant was, van onrechtzinnigheid werd beticht, 
hielden de Overheden, in 1586 zelfs de Staten van Holland, de 
hand boven het hoofd, zoodat de Calvinisten hem in zijn ambt 
moesten laten. 
Toch deden de heftigste Calvinisten hun uiterste best, om in de 
Gereformeerde kerk eenheid van leer te doen heerschen. Wat in 
verschillende steden door de wethouderschap werd verhinderd, 
trachtten zij door te drijven met behulp van den Graaf van Leicester, 
wiens autocratische neigingen in overeenstemming waren 
met hun gezagsgeloof, maar die juist daaraan, reeds na een paar 
jaar, zijn val had te wijten. Na Leicester's - vertrek gaven zij het 
evenwel niet op, en het ontbreekt dan ook niet aan voorbeelden 
van predikanten, die door de Calvinisten uit hun ambt werden 
ontzet. Zoo moest in 1596 Cornelis Wiggerts wegens onrechtzinnigheid 
als predikant te Hoorn aftreden en trof hem een paar jaar 
later de excommunicatie, omdat hij niet ophield te zijnen huize 
te prediken, wat de kerkelijken te vergeefs poogden van overheidswege 
te doen verbieden. 
Reeds vele jaren vroeger was ook CASPAR JANSZ. COOLHAES 1) 
(geb. in 1536 te Keulen t te Amsterdam in 1615), die van 1574 
tot 1581 te Leiden het predikambt bekleedde, maar tamelijk ver 
van het Calvinisme afweek, uit zijn ambt ontzet, waarna hij zijn 
onderhoud vond in het distilleeren van „seeckere seer costelijcke 
wateren" ; doch daar hij bleef voortgaan met in geschriften voor 
zijn geloof en tegen het Calvinisme te pleiten, werd hij sinds 1588 
telkens weer door de synoden gecensureerd. Zijne theologische 
strijdschriften verdienen in eene geschiedenis der letterkunde 
geene bijzondere vermelding; maar toch mag hij hier ook eene 
bescheiden plaats innemen, omdat hij zich heeft doen kennen 
1) Zie over hem H. C. Rogge, C. Jz. Coolhaas. De voorlooper van Arminius 
en der Remonstranten, Amst. 1856-58 II dln.
275 
door een zeer eigenaardig soort van gedichten 1), namelijk vrij uitvoerige 
bijschriften in versvorm bij zeven allegorische prenten 
(hoogstwaarschijnlijk door Wilhelm Jansz. van Campen in hout 
gesneden en gedrukt), waarvan er ons slechts twee bewaard gebleven 
zijn, maar die wij overigens kennen uit eene beschrijving, 
er door een Calvinistisch bestrijder van COOLHAES, Arnoldus 
Cornelii, in pamfletten van gegeven. Zij zijn dan ook zelf hekelingen, 
en wel van de eenzijdigheid der secten, waartoe hij ook het Calvinisme 
rekent, en verder aanprijzingen van eerlijkheid, verdraagzaamheid 
en geloof des harten. De eerste dezer emblematische 
prenten, in 1591 uitgegeven, heeft tot opschrift : „De Mensch, die 
eenvoudich is ende van ganser harten Godt suckt", de tweede, 
van hetzelfde jaar : „Die Waerachtige ende Valsche aenbidder. 
Godts". Van alle prenten verklaart hij, ze niet te hebben „gestelt 
om eenigh gelt of vunst of gunst", maar „geheel omsunst uut 
liefdenbrunst". Zeer opmerkelijk is het, dat zij (althans één ervan, 
die van de twee aanbidder) nog op het eind van de achttiende 
eeuw als kinderprenten zijn herdrukt. 
Niet alle geestverwanten van COOLHAES werden van den predikstoel 
verbannen. Wanneer zij maar niet heftig op den kansel 
of in geschriften voor hunne overtuiging ijverden, werden zij, zooals 
de Noordhollandsche synode met Libertijnsche predikanten van 
Hoorn en Medemblik deed, in hun ambt gelaten. Maar toch kon 
de geloofseenheid - bevorderd worden door aan ieder, die voortaan 
lidmaat eener Gereformeerde gemeente wilde worden, den eisch te 
stellen, dat hij voor het consistorie belijdenis zou doen van zijn 
Calvinistisch geloof, en hem eerst dan te veroorloven aan het avondmaal 
deel te nemen. Wie meende, zulk eene belijdenis niet in gemoede 
te kunnen afleggen, bleef, zooals bv. HOOFT, evenals zijn vader, 
den burgemeester, en aanvankelijk ook JACOB CATS, buiten de 
kerkelijke gemeenschap of, liever, sloot zich zelf daarbuiten. 
Dat waren de Libertijnen van beginsel, maar wie Libertijnen van 
nature waren, konden ook, na hunne geloofsbelijdenis, op rijper 
leeftijd en bij dieper nadenken, toch weer in sommige opzichten 
van het strenge Calvinisme gaan afwijken en toch meenen lid van 
de Gereformeerde gemeente te blijven, ja er zelfs het predikambt 
in te blijven vervullen. Vandaar dat er bij het begin van de zeven- 
1 ) Zie daarover C. P. Burger Jr., Zestiende eeuwsche Volksprenten in Tijdschrift 
voor Boek- en Bibliotheekwezen, VIII (1910) bl. 239-254.
276 
tiende eeuw, ondanks voortdurende waakzaamheid der rechtzinnigen, 
nog genoeg Libertijnen in de kerk waren overgebleven, 
en, met voorzichtige vermijding van de betwiste leerstukken in 
hunne preeken, voortgingen hunne gemeente te onderwijzen en 
te stichten. 
Zulk een Libertijn was o. a. Arminius (eigenlijk Jacob Harmensz.), 
te Oudewater in 1560 geboren, een geleerd en welsprekend man, 
die door de Amsterdamsche gemeente in 1588 tot predikant was 
beroepen en daar als zoodanig jaren lang met vrucht werkzaam 
was, ofschoon hij niet ontveinsde te behooren tot wat men toen,. 
tegenover de meer „precysen", de „rekkelijken" in geloofszaken 
noemde. Toen nu in 1602 de beide verdraagzame Leidsche professoren 
in de theologie, Lucas Trelcatius en Franciscus Junius, 
tegelijk aan de pest overleden waren, werd Arminius in 1603, op 
aanbeveling . van Maurits' veld- en hofprediker Johannes Uyttenbogaert, 
en met medewerking van Prins Maurits zelf, tot hun 
opvolger benoemd. Op den katheder nu meende Arminius wat uitvoeriger, 
dan vroeger van den kansel, zijne van Calvijn's leer 
afwijkende overtuiging te mogen en te moeten uiteenzetten, waarmee 
hij onder de studenten veel aanhang won, ten spijt van zijn ouderen 
(reeds in 1594 benoemden) collega Franciscus Gomarus, in 1563 
te Brugge geboren en met zijn heftigen Vlaamschen geest een streng 
rechtzinnig voorstander van het Calvinisme. 
Het voornaamste punt, waarop Arminius van Calvijn afweek, 
en waarop Gomarus vooral grooten nadruk legde, was de voorbeschikking 
(praedestinatie) met de consequentie ervan : de uitverkiezing 
van den een tot eeuwige verdoemenis, van den ander tot 
eeuwige gelukzaligheid. Door de wijsgeeren ( later zelfs door Spinoza) 
voorgedragen als determinatieleer of leer van het noodzakelijk verband 
tusschen oorzaak en gevolg bij alle gebeuren in de wereld en 
dus ook bij alle menschelijke handelingen, kon zij moeilijk betwijfeld 
worden. Men moest dan ook aannemen, dat, wat gewoonlijk 
onder wilsvrijheid wordt verstaan, geen vermogen van den mensch 
is, om, ongedetermineerd door voorafgaande oorzaken, te kunnen 
willen, maar alleen kan beschouwd worden als de afwezigheid 
bij den mensch van het besef of begrip zijner gedetermineerdheid 
ten gevolge van gemis aan voldoende kennis der determineerende 
oorzaken. 's Menschen beperktheid brengt hem alzoo in den waan, 
dat hij van twee of meer handelingen geheel onafhankelijk kiest,
277 
welke van die handelingen hij verrichten wil, en dat hij dan steeds 
zal kiezen, welke in zijn oog de beste is, tenzij zinnelijke neiging 
hem verblindt en hem het oordeel des onderscheids beneemt. 
Inderdaad echter is hij in zijne verstandelijke onderscheiding van 
goed en kwaad niet minder gedetermineerd (door natuur en opvoeding), 
dan in zijne zinnelijke neigingen, en is ook het schuldgevoel 
na eene verkeerde keus bij den een het even noodzakelijk 
gevolg van zijn geheelen gemoedstoestand, als de gewetenloosheid 
bij den ander. 
Schijnt nu dat alles, uit een wijsgeerig oogpunt bezien, onwederlegbaar, 
de moeielijkheid ontstaat eerst, als men het op godsdienstig 
gebied tracht over te brengen door zich God voor te stellen als de 
almachtige, alles voorbeschikkende eerste oorzaak, en daarbij 
tevens aan te nemen, dat God altijd alleen het goede wil. Maar 
dan vervalt immers het onderscheid tusschen goed en kwaad, 
als beide evenzeer door God gewild. En kiest God daarbij uit vrijen, 
volmachtigen wil tevens den eenen mensch uit om eeuwig verdoemd 
en den anderen om eeuwig gezaligd te worden na den dood, zoodat 
Christus . dus alleen voor de uitverkorenen zou gestorven zijn, 
hoe kon men dan nog van Gods rechtvaardigheid spreken en in 
hem blijven gelooven als den liefderijken vader aller menschen? 
Zoo vroegen Arminius en zijne geestverwanten, en liever dan het 
geloof aan Gods, uit Christus zoenoffer zoo duidelijk gebleken, 
liefde en rechtvaardigheid prijs te geven, of het geloof te verzaken, 
dat de goeden na den dood met hemelsche gelukzaligheid beloond, 
de boozen met helsche folteringen gestraft zouden worden, namen 
zij, althans tot op zekere hoogte en niet zonder erkenning der 
medewerkende genade Gods, de wilsvrijheid van den mensch 
aan met belooning en straf na den dood als het rechtvaardig gevolg 
van zijn eigen wilsbesluit. Zij hechtten dus vooral aan het zedelijke 
karakter van den godsdienst, maar konden van de Calvinisten het 
verwijt niet ontgaan, dat zij alzoo Gods almacht en voorzienigheid 
loochenden en daarmee Gods majesteit naar de kroon staken. 
Uitvoeriger mag ik hier op dit onoplosbaar theologisch geschilpunt 
niet ingaan, maar het bovengezegde zij voldoende om te doen 
inzien, van welk ethisch belang deze strijd was, zoodat hij ook den 
eenvoudigen leek warm kon maken, en hoe diep de kloof was, 
die de theologen van beide zijden scheidden, indien zij althans 
consequent wenschten te blijven, zoodat wel geen Arminiaan
278 
ernstig kan gemeend hebben, zoo groote rekkelijkheid zelfs bij 
bezadigde Gomaristen te zullen vinden, dat zij zulk eene belangrijke 
afwijking van de Calvinistische leer in hetzelfde kerkverband zouden 
kunnen gedoogen. 
Voor het Twaalfjarig Bestand gesloten was, bleef het nog hoofdzakelijk 
bij een academischen strijd tusschen twee theologen en 
hunne aanhangers ; maar, wat men reeds van te voren had gevreesd, 
met het staken der krijgsbedrijven nam de algemeene belangstelling 
in dezen kerkelijken strijd toe, en dat niettegenstaande Arminius 
19 Oct. 1609 overleden was en Gomarus in 1611 als hoogleeraar 
ontslag had genomen (schoon hij in 1618 opnieuw een professoraat 
te Groningen aanvaardde), omdat in plaats van Arminius te Leiden 
de strijdlustige Conradus Vorstius was benoemd, die nog in menig 
ander opzicht van het orthodoxe Calvinisme afweek en dan ook 
zoo ernstig verzet vond, dat hij nog maar nauwelijks zijn ambt had 
aanvaard, of hij werd van hooger hand gedwongen, Leiden weer 
te verlaten en zich spoedig geheel terug te trekken. Als opvolger 
van Arminius werd daarop in 1612 de Arminiaan Simon Episcopius 
en van Gomarus de gematigde Gomarist Johannes Polyander 
benoemd door de Staten van Holland, die daarmee toonden de 
Arminianen te willen steunen. 
Van deze was sinds den dood van Arminius JOHANNES UYTTENBOGAERT 
1) (geb. 1557 t 1644), een scherpzinnig godgeleerde en 
welsprekend kanselredenaar, de erkende leider. Hij wist te bewerken 
.dat in Juni 1610 de Arminianen bij de Staten van Holland eene 
„Remonstrantie" indienden, om te protesteeren tegen het in 
Confessie en Catechismus vastgelegde Calvinisme, waartegen zij 
hunne ernstige bezwaren in vijf punten samenvatten. Zij waren 
er van overtuigd, daarbij geheel op bijbelsch standpunt te staan 
{en ook niet in strijd te zijn met den algemeenen geest van Confessie 
ren Catechismus, indien deze maar op sommige punten werden herzien, 
en om daartoe te geraken, riepen zij de autoriteit der Staten, 
die zij als Aopperste opsicht ende 't hoochste gebiet over kerkelycke 
ende wereltlycke saecken" erkenden, in ter bijeenroeping 
van eene Nationale synode, belast met de revisie der door hen onjuist 
:geachte leerstellingen. Dat volgens de Unie van Utrecht de religie: 
1) Zie over hem H. C. Rogge, Johannes Wtenbogaert en zijn tijd, Amst. 1874-- 
76, III dln. en Brieven en onuitgegeven stukken van Johannes Wtenbogaert 1584--- 
1644, uitg. door H. C. Rogge, Utrecht 1868-74, III dln.
279 
geene nationale, maar eene provinciale zaak was, schenen zij over 
het hoofd te zien, waarom zij er dan ook later van terugkwamen. In 
Maart 1611 deden de Gomaristen hun best, dit stuk met eene 
(waarschijnlijk door Festus Hommius opgestelde) „Contra-remonstantie" 
te weerleggen, waarbij zij het slechts in één punt met de 
Remonstranten eens waren, namelijk in den wensch naar het beleggen 
van eene Nationale Synode, waarin zij wel begrepen, de 
meerderheid te zullen vormen, zoodat daardoor nog gestrenger 
belijdenisdwang zou kunnen worden opgelegd. 
Nu was de strijd eerst recht ontbrand, want hij kwam nu meer 
en meer buiten de academische gehoorzalen en werd op den kansel 
voortgezet door de ijverigste predikanten, waaronder de Gomaristen 
niet de minst heftige waren, omdat zij het Remonstrantisme 
gevaarlijk vonden voor de onafhankelijkheid van den staat. Immers, 
zij zagen daarin overhelling tot het pausdom met zijne leer der 
goede werken, wat juist in dien tijd zoo gevaarlijk was, omdat de 
aartshertogen Albertus en Isabella toen allerlei pogingen in het werk 
stelden, om de Noordelijke gewesten tot gehoorzaamheid aan hun 
gezag terug te brengen, en in het geheim de Jezuieten der Roomsche 
missie overal ijverig werkzaam waren om bekeerlingen te maken. 
Deze verdachtmaking der Arminianen bracht het eenvoudige, 
aan alle papisme vijandige volk in beroering. Tal van pamfletten 
wakkerden het vuur der tweedracht nog aan ; en al spoedig kwam 
het van woorden tot daden. Volksoploopen hadden er in vele 
Hollandsche gemeenten plaats, vooral nadat hier aan Arminiaansche, 
elders aan Gomaristische predikanten, die zich te heftig uitten, het 
prediken werd ontzegd, wat hun dan aanleiding gaf om de oude 
hagepreeken onder den naam van conventikelen weer in te voeren. 
Door dat alles was de Regeering wel genoodzaakt, zich meer 
en meer met de gemeentezaken te bemoeien, en zoo werd de kerkelijke 
strijd ook op staatkundig gebied overgebracht. In Holland 
en Utrecht waren de overheden grootendeels op de hand der Arminianen, 
die verklaarden, zich gaarne aan het staatsgezag te 
willen onderwerpen, terwijl de Gomaristen geneigd waren er zich 
op te beroepen, dat men Gode (d. i. den predikanten) meer moest 
gehoorzamen dan den menschen (d.i. den overheden). In de meeste 
en voornaamste Hollandsche steden hadden de Libertijnen in de 
Regeering de overhand, want men was toen nog niet verplicht tot 
de Gereformeerde gemeente te behooren om een overheidsambt
280 
te bekleeden ; en die Libertijnen zagen in de Remonstranten hunne 
geestverwanten, ook al mochten zij voor hun persoon Calvinist zijn, 
zooals bv. de landsadvocaat van Holland, de grijze Johan van 
Oldenbarnevelt dat was en desniettegenstaande de Staten van 
Holland in Libertijnsche richting bleef leiden, zooals hij reeds veel 
vroeger tegenover Leicester had gedaan. Hij wist er ook de Staten 
van Utrecht toe over te halen, en op hem, evenals op de. Staten 
van het machtigste gewest, hadden de vrijzinnige Hugo de Groot, 
pensionaris van Rotterdam, en Rombout Hogerbeets, pensionaris 
van Leiden, grooten invloed. Toen zij vreesden, voor het dempen 
der onlusten niet meer op het leger te kunnen rekenen, bewerkten 
zij, dat 4 Aug. 1617 door de Hollandsche Staten (en de Utrechtsche 
in hun gevolg) de zoogenaamde „scherpe resolutie" genomen 
werd, die het houden van eene Nationale Synode, als in strijd met 
de autonomie der afzonderlijke gewesten, verbood en aan de steden 
het recht gaf, waardgelders in dienst te nemen om bij den eersten 
oproep in de wapenen te komen, wanneer er onlusten gedempt 
moesten worden. 
Die laatste maatregel was te gevaarlijker, omdat hij wantrouwen 
verried in Prins Maurits, den kapitein-generaal van het statenleger, 
en dus hem, die altijd met Uyttenbogaert op goeden voet 
had gestaan, maar nooit veel belangstelling in theologische haarklooverijen 
had betoond, tegen Oldenbarnevelt's heerschzucht in 
verzet bracht, te meer daar de landsadvocaat hem toch reeds meer 
dan eens, en vooral door het sluiten van het Bestand, had gedwarsboomd, 
en zijn neef, de Friesche stadhouder Willem Lodewijk, 
die veel op hem vermocht, hem naar de zijde der Contra-remonstranten 
zocht te drijven en hem reeds had weten over te halen, 
23 Juli met eenig vertoon in Den Haag de godsdienstoefening bij 
te wonen in de Kloosterkerk, waarvan de Contra-remonstranten 
zich niet zonder geweld hadden meester gemaakt. Desnoods echter 
kon men dat nog als een bewijs van zijne onpartijdigheid beschouwen, 
omdat hij nog met zijn hofprediker Uyttenbogaert niet had 
gebroken. 
Wanneer de Staten van Holland en Utrecht het aandurfden, 
de gevoeligheid op te wekken van den vermaarden veldheer en 
machtigen stadhouder, dan was het zeker, omdat zij zich sterk 
waanden in den steun, dien zij konden verwachten van alwat, 
ook buiten de Remonstranten, van den Libertijnschen geest
281 
bezield was, en zelfs van de instemming der vele, van alle kerkgezag 
afkeerige, Doopsgezinden. Het waren dan ook niet alleen Remonstranten, 
die in vlug- en schotschriften de praedestinatieleer aanvielen 
en even fel de heerschzucht der predikanten, als vroeger der 
katholieke priesters, bestreden, waarin zij herleving van den gewetensdwang 
zagen. Voor zoover die strijd- en schimpschriften 
in proza geschreven waren en op niet de minste letterkundige 
waarde aanspraak maakten, kunnen wij ze naar de kerkgeschiedenis 
verwijzen, alleen eene uitzondering makend voor de met kunst 
geschreven Comoedia Vetus - of Bootsmans-praetgen (met een later 
vervolg : De Malle-waegen), in 1612 in het licht gegeven door WILLEM 
MEERMAN van Delft, die in de goed volgehouden vaktaal van den 
zeeman met veel vernuft beide twistende partijen en hare uitspattingen 
hekelde, maar toch blijkbaar het meest voor de Remonstranten 
gevoelde. Wanneer echter voor de pamfletten de versvorm gekozen 
is, en dat is niet zelden het geval, dan mogen wij er, indien 
die verzen althans niet al te erbarmelijk zijn, zooals meestal, niet 
geheel van zwijgen. 
Te Amsterdam trad nog in zijne laatste levensjaren ook CooLHAES 
als verdediger der Arminianen op, en eveneens de bekwame 
zeevaartkundige ROBBERT ROBBERTSZ. LE CANU 1), 27 Nov. 1563 
te Amersfoort geboren en sedert 1586 te Amsterdam gevestigd als 
„schoolmeester der groote-zeevaart" en leermeester van bijna al 
onze groote zeevaarders van het eind der zestiende eeuw. De 
Nieuwe Friesche Doopsgezinden, waartoe hij aanvankelijk behoorde, 
banden hem in 1591 uit, wat hem zeker aanleiding gaf 
om levenslang, 't zij alleen, 't zij in samenwerking met zijn vriend 
en geestverwant TYMEN CLAESSOON HONICH, tegen alle kettervervolging 
te ijveren. In een pamflet van 1596, getiteld „De gedeeltheyt 
der Tongen in 't leeren van 't Ampt der Overheyt", 
sprak hij zich nagenoeg aldus uit : „Wiet ketters, maer kettery 
wilt dooden door 't sweert des geests : dat is elck geboden, want 
so is Cristus voorgetreden ...... Het ketterdwanck doet huychlaars 
baren, maackt vrienden tot vyandlijcke scharen, baart haat, 
daar vriendschap was te voren," enz. Geen wonder dus, dat hij in 
de twisten der Arminianen hunne partij koos. 
Tot zijne meest bekende liedekens behoort De Noortsche Rom- 
1) Zie over hem C. P. Burger Jr., Amsterdamsche rekenmeester8 en zeevaartkundigen 
in de zestiende eeuw, Amst. 1908 bl. 54-186.
282 
welpot (van 1608), gericht tegen „die Romany drineken en die de 
Luyt slaan" en evenzeer tegen Kalfssvvlleeyyss-e-etetresrs ende Doopers. 
Toen Arminius in 1609 overleden was, betreurde hij hem in een 
„Nieuwe-Jaars Claach-Liedt" en prees hij hem als een voorbeeld, 
„hoe dat een Christen hier behoort te leven", omdat hij „ons 
riedt diepe questiën te vlien en eenvoudich in liefd' Christum t'aancleven". 
Immers „het en is ons Menschen niet gegeven, al Godts 
roereken ende wijsheyt te verstaen". 
Scherp moet hij zich wel in het daaglijksch leven hebben uitgelaten, 
want zijne vroegere Doopsgezinde broeders hielden niet 
,op, hem het leven zoo zuur te maken, ook in zijn beroep, dat hij 
zich in 1611 genoodzaakt zag, Amsterdam te verlaten, om zijn 
onderwijs in de zeevaartkunde te Hoorn voort te zetten; maar 
,00k van daar uit zond hij zijne vlugschriften in rijm de wereld in. 
.Zoo schreef hij in 1617 en 1618 onder meer een hartstochtelijk 
.,,Nieuwejaarsliedeken" en „tHooche Liedt Syons ende des Hollandtsche 
Maachts" (achter een pamflet „Neutrale Christen"), 
waarin hij o.a. zegt : „Wt Amersfoort heer Barnevelt is gheboren, 
een Godlijck heldt, die met dat sweert sijne monts zeer krachtich 
ghemaackt heeft myn vyanden klachtich". Meer dan één zijner 
pamfletten is gericht tegen de valsche beschuldigingen, in schotschriften 
tegen Oldenbarnevelt verspreid; doch daar hij zich niet 
-onvoorwaardelijk bij de Remonstranten aansloot en zich gaarne 
„neutralist" noemde, werd hij door hen ook niet voldoende ge- 
-waardeerd en gehouden voor een spotter met alles en allen, wat 
hij, ondanks zijne prikkelbaarheid, inderdaad toch niet was. 
Tot de Libertijnen dier dagen behoorde ook de Alkmaarsche 
predikant ADOLPHUS TECTANDER VENATOR of DE JAGER 1). In 
1577 te Duisburg geboren, werd hij reeds in 1597 tot predikant 
te Alkmaar beroepen als collega van Pieter Cornelisz en tevens van 
Cornelis Hillenius, die hem al spoedig van ketterij betichtte en 
jaren lang heftig bestreed. Streng Calvinist was VENATOR in elk 
geval allerminst, maar de Remonstranten rekenden hem toch 
evenmin tot de hunnen. Zelf ontkende hij Sociniaan te zijn : toch 
komen zijne denkbeelden het meest met die van Faustus Socinus 
overeen. Het veiligst is het, hem eenvoudig Libertijn te noemen, 
1) Veel is er. over hem te vinden in G. Brandt's Historie der Reformatie, en 
verder schreef over hem J. de Vries Az., Adolphus Tectander Venator in Oud 
Holland XL (1922) bl. 124-160.
283 
die geneigd was, zich weinig aan eenig kerkelijk of maatschappelijk 
gezag te storen. 
Als dichter kennen wij hem o.a. door een in 1604 uitgegeven 
,,Nieuw-Jaers-Dicht" ; maar buitendien toonde hij zich vooral 
een liefhebber van tooneeipoëzie. Door eenige leerlingen, die hij 
in het Grieksch en Latijn onderwees, liet hij zelfs binnenshuis eene 
comedie van Terentius vertoonen, wat reeds aan velen aanstoot 
gaf ; maar erger maakte hij het nog in het oog van de strengrechtzinnigen, 
die beweerden, dat dit „met de deftigheit van sijn 
ampt niet genoeg overeenquam", toen hij ook zelf in den trant van 
het Latijnsche schooldrama in 1603 een tooneelstuk uitgaf, getiteld 
,,Reden-Vreucht der Wijsen in haer wellust en Belachen der 
dwasen quel-lust in 't lachen Democriti" l). Daarin laat hij Democritus 
optreden als bespotter van de dwaasheden zijner medeburgers 
en daarom voor krankzinnig gehouden door de Abderieten, 
die den medicijnmeester Hippocrates uitnoodigen, hem gade 
te slaan en zijne krankzinnigheid vast te stellen, maar die tot hunne 
verbazing moeten ondervinden, hoe deze wijze geneesheer over 
den nog wijzeren spotter in verrukking geraakt, zoodat hij luide 
verklaart : „0 wat een dapperen man heb ik bevonden ! Wat tongh 
can ghenoech zijn wijsheit vermonden ! Wat heerlijcke leeringh 
heb ick ontf anghen ! 0, mannen, ick weet het u grooten danck, 
dat ghy my hebt gheroepen. Ick heb veel van hem gheleerd". 
De stof voor zijn spel had VENATOR aan verschillende Grieksche 
schrijvers ontleend, zooals hij zegt in de opdracht aan zijn vriend 
Jan Nachtegael, den oud-secretaris van Sonoy. In die opdracht 
geeft hij ook eenige rekenschap van taal en versbouw, waarvan 
hij zich bediende. Rijm heeft hij alleen gebruikt om zijn spel „te 
soeter in 't lesen ende lieflijcker in 't hooren te doen vallen", maar 
.,,aen de mate" heeft hij zich „niet nau ghebonden, opdat door 
de vrijheyt ende minder op malcander vallen des dichts het te 
meerder met de ongebonden reden soude moghen overeencomen". 
Ook daardoor heeft het stuk een wat ouderwetsch karakter, maar 
uitdrukkelijk geeft hij te kennen, dat hij met „den welsprekenden 
Spieghel", met wien hij te Alkmaar ongetwijfeld in aanraking 
is gekomen, naar zuiverheid van taal heeft gestreefd, ook „om 
niet alleen van den proncksprekers ende haers ghelijcken, maer 
1 ) Over de bronnen van dit stuk schreef J. A. Worp, Tijdschrift XX (1901), 
bl. 32-37.
284 
oock van den Boeren ende haer tael alleen wetenden verstaen te 
worden". 
De ergernis, die zijn tooneelstuk aan sommige orthodoxen gaf, 
maakte het aan Hillenius gemakkelijk tegen VENATOR'S onrecht.. 
zinnigheid op te treden, vooral sedert 1607. De strijd, toen gevoerd, 
waarbij de classis van Alkmaar de partij van Hillenius hield en 
VENATOR als predikant schorste, maar de Stedelijke Regeering 
en de Staten van Holland en West Friesland hem handhaafden, 
gaf hem in 1611 aanleiding anoniem nog een tweede veel uitvoeriger 
tooneelstuk in het licht te geven, dat een zeer persoonlijk 
karakter draagt, namelijk „Een claer en doorluchtich vertooch 
van d'Alckmaersche kerckelicke gheschillen", waarin verschillende 
Alkmaarders onder zeer doorzichtige schuilnamen optreden 
en hij zelf onder zijn eigen naam eene hoofdrol vervult. Het 
is voornamelijk gericht tegen zijn collega Hillenius en diens vrienden, 
die hem beschuldigd hadden van aanslagen op de eerbaarheid 
van twee zijner gemeenteleden, en die hij zoekt te weerleggen 
door dramatisch voor te stellen, hoe de zaken in werkelijkheid 
waren geschied en hoe de lastér te werk was gegaan, om 
hem in een valsch daglicht te kunnen plaatsen. Dat hij inderdaad 
geheel onschuldig was aan hetgeen, waarvan men hem betichtte, 
behoeft natuurlijk niet te volgen uit de vrijmoedigheid, waarmee 
hij hier de zaak voorstelt, maar mag gerust geloofd worden op 
grond van het vrijsprekend vonnis, door den Hoogen Raad te 
's-Gravenhage geveld. Het stuk kan beschouwd worden als een 
merkwaardig voorbeeld van de eigenaardige diensten, die de dichtkunst 
destijds bewees, en is, omdat VENATOR'S zaak in den lande 
zooveel gerucht maakte en zoo nauw samenhing met de kerkelijke 
twisten, ook historisch wel van eenige beteekenis. 
Toen VENATOR echter in 1617 weer een onrechtzinnig geschrift, 
getiteld „Theologia vera et mera oft een suiver, klaer, algemein 
Fundamentboeck" had uitgegeven, was er aan hem geen redden 
meer. Hij werd afgezet als predikant, vertrok, na een kort oponthoud 
te Leiden, naar Frankrijk en is daar reeds in het volgende 
jaar overleden. Te Alkmaar is hij 28 Nov. 1618 begraven. 
Als hekeldichter aan de zijde der Remonstranten trad ook op den 
voorgrond de geleerde oud-rector van Zierikzee REINIER TELLE 1), 
1 ) Op hem en nog eenige andere, dan de hier van hem genoemde werken, vestigde 
ik de aandacht in Tijdschrift III (1883), bl. 169-173.
285 
die in 1610 vandaar naar Amsterdam , verhuisde en deelnam 
aan den strijd met zijne beide „Vredesangen" of nieuwejaarsliederen 
van 1615 en 1617, met zijn „Liedeken van den Hollantschen 
Tuyn", zijne „Beschryvinghe van de Groote Visch van 
Hollant" (Oldenbarnevelt), zijne „Weeklacht der Hollantsche Maegt 
over dese verroerde Tyden", en vooral met zijn uitvoerig hekeldicht 
in achtregelige strophen : Der Contra-remonstranten Kerf- 
stock 1) (in 1618), die alle vinnige tegendichten hebben uitgelokt 
en hem het recht geven in onze litteratuurgeschiedenis als hekeldichter 
Vondel's voorlooper genoemd te worden, wiens geeselslagen 
flink raak zijn geweest. 
Natuurlijk traden ook van Gomaristischen kant hekeldichters 
op. Een ons onbekende, die vrij goede alexandrijnen schreef, gaf in 
het begin van 1618 een merkwaardig gedicht „Den Arminiaenschen 
Dreck-waghen, gheheel naer het leven afghebeelt", uit, dat er ons 
o.a. over inlicht, welke mannen door de Gomaristen toen voor de 
gevaarlijkste scheurmakers en ondermijners der Gereformeerde 
kerk werden gehouden en waarom. De dichter ziet als in een droom, 
en de lezer ook op het titelblad afgebeeld, een wagen met ongelijk 
trekkende, woest hollende paarden den - weg naar Rome opgaan, 
dwars over het lichaam van een „onnosele" heen ! Als voerman 
zit Uyttenbogaert voor op den wagen, eene zweep zwaaiende, 
die als allegorie van den Leidschen predikant Bernardus Dwinglo 
schijnt te moeten worden opgevat, en bewerende, dat -aan de overheid 
en niet aan de leeraren het bestier der Kerk toekomt. Achter 
hem zitten in den wagen Arminius, leerling van Coolhaes en Coornhert, 
Petrus Bertius, Vorstius, de Ariaan, die „de ware leer des 
Heeren Christi Godtheyt versaeckt" ter wille van „'t Neusgier'ghe 
Liber-Volck" (d. i. Bacchusvolk of de Libertijnen), Taurinus, 
Adolf Venator, „die groote vrede-j agher (soo hy hem selven noemt) ", 
en bovendien, als schimmen uit het. verleden, „de Duyvel van ons 
Delft, d'aerts-ketter van Bataef, David een Jorissoone" en Coornhert, 
„een goede dichter, maer voor Gods Kerck, helaes, een al 
te quade stichter", van wien wel gezegd mag worden, dat hij 
„voor Armini leer de weghen heeft ghebaend", zoodat, evenals 
alle poëten Homeristen kunnen heeten, men ook „d'Arminiaens 
met recht mach noemen Coornhertisten". Jesuyten geven den 
1 ) Dit gedicht is ook herdrukt in Nederduitse en Latynse keurdigten Rott. 
1710, blz. 383-395.
286 
voerman raad, „'t Barnende licht" wijst hem den weg en Ghereformeerden, 
die weigeren mee in den wagen plaats te nemen, 
worden „ter poorten uytgheleyt". 
Toen dit gedicht werd uitgegeven, had zich, zooals er uit blijkt, 
reeds het zeer merkwaardig verschijnsel voorgedaan, dat Koning 
Jacobus van Engeland aan deze twisten een werkzaam aandeel 
had genomen, en wel ter bevordering van het Calvinisme, in tegenstelling 
tot den Franschen gezant Du Maurier, die, evenals Maurits' 
stiefmoeder Louise de Coligny, den Remonstranten was toegedaan. 
Dat Jacobus prijs stelde op den naam van geleerd theoloog, 
verklaart zijne belangstelling, maar op zijn partijkiezen zal zeker 
wel van invloed geweest zijn, dat de twisten allengs ook op staatkundig 
gebied waren overgebracht en de Remonstranten een beschermer 
vonden in Oldenbarnevelt, wien hij het niet kon vergeven, 
dat hij hem als staatsman te slim af was geweest. Persoonlijk 
richtte Jacobus zich met een schrijven tot de Staten-Generaal, 
en ter bevestiging daarvan liet hij in Oct. 1617 bovendien door 
zijn gezant Sir Dudley Carleton in de Statenvergadering eene 
redevoering uitspreken, die ook in druk verscheen en toen veel 
bestrijding vond. Het heftigste strijdschrift er tegen was het werk 
(zooals later bleek) van den Utrechtschen predikant Jacobus 
Taurinus, „Weeghschael om in alle billickheydt recht te overweghen 
de Oratie van Dudley Carleton", waarvan H. C. du Jon 
of Junius in het begin van 1618 eene „Wederleggings" uitgaf. 
Deze bemoeizucht van Koning Jacobus was olie in het vuur. 
De beginselen der beide partijen werden nu nog eens, met vijandige 
bedoeling van beide zijden, tegen elkander in de weegschaal 
gelegd, die nu eens naar de eene, dan weder naar de andere zijde 
overhelde, maar door den invloed van Oldenbarnevelt 'en de zijnen 
toch, althans in Holland en Utrecht, telkens weer neigde aan de 
Remonstranten het overwicht te geven. Prins Maurits evenwel 
had nog altijd niet openlijk partij gekozen, maar lang zou zijne 
aarzeling nu niet meer duren. De pamflettenstrijd en de woelingen 
werden al heviger en heviger, de bekwame diplomaat Francois 
van Aerssen, persoonlijk sinds eenigen tijd een verbitterd 
vijand van Oldenbarnevelt en zelf ook als schrijver in den pamflettenstrijd 
betrokken, wist meer en meer invloed op den Prins 
te verkrijgen, en de „scherpe resolutie", waarin deze de kiem 
zag van een dreigenden burgeroorlog, werd hem meer en meer
287 
een doorn in het oog. Eindelijk wierp hij zijn krijgszwaard in de 
schaal. In opdracht van de Staten-Generaal met een gewapend 
gevolg naar Utrecht vertrokken, boezemde hij alleen reeds door 
zijne tegenwoordigheid aldaar ontzag genoeg in, om in den morgen 
van 31 Juli 1618 op de Neude de in dienst genomen waardgelders 
te kunnen afdanken waarmee hij dus openlijk tegen de 
Staten van Utrecht en Holland en daarmee tegen de Remonstranten 
optrad. 
Daarmee was de overwinning van het Calvinisme verzekerd. 
Eene, vermaard geworden, prent bracht die overwinning in beeld. 
In een waaggebouw hangt eene weegschaal, waarvan de eene schaal, 
beladen met de vrijheidsbrieven der steden, de kussens der vroedschappen 
en den rok van 's lands advocaat, omhoog gaat, omdat 
het gewicht van de andere, met de standaardwerken van Calvijn 
en Beza, nu op eens wordt vermeerderd door den er bijgeworpen 
stalen kling van Prins Maurits. Op den achtergrond ziet men 
door een venster de afdanking der waardgelders op de Neude. 
Dat de uitgave van deze prent onmiddellijk op de afdanking 
gevolgd zal zijn, is wel niet te betwijfelen, en daar men er alleen 
exemplaren van kent met een verklarend gedichtje, zal ook dat 
wel van het jaar 1618 zijn. In sommige drukken heeft het tot titel 
Hollantsche Transformatie, in andere (vermoedelijk latere) Op de 
Waegschael. Algemeen heeft men, reeds van oudsher, dit gedichtje 
toegeschreven aan JoosT VAN VONDEL, al is het natuurlijk ongeteekend, 
en het zou overdreven scepticisme zijn, het aan hem te 
ontzeggen. Te onrechte evenwel heeft men er de gevolgtrekking 
uit gemaakt, dat VONDEL reeds in 1618 zou begonnen zijn, genoeg 
belang te stellen in de theologische twisten der gereformeerden, 
waartoe hij niet behoorde, om tegen de Calvinisten en Prins Maurits, 
dien hij altijd had vereerd, alleen om de afdanking der waardgelders 
als hekeldichter op te treden 1). Toen hij zeven jaar later voor 
het eerst daarmee begon, was zijn toon dan ook een geheel andere. 
Hier hebben wij niets anders, dan het eenigszins spottend verhaal 
van hetgeen er feitelijk gebeurd was, bij eene prent, waarvoor de 
uitgever hem een verklarend gedichtje zal hebben gevraagd, dat 
eenvoudig vertelt, hoe „Gommer en Armijn te Hoof dongen om 
1) P. Leendertz Jr., Tijdschrift XXXIV (1916) bl. 311-318, acht daarom het 
gedicht veel jonger dan de prent, die hij ook wel van 1618 schijnt te dagteekenen; 
doch m. i. kan G. Brandt die het op 1618 plaatst, zeer goed gelijk hebben, 
omdat het in 't geheel geen hekelend karakter vertoont.
288 
het recht Geloof", hoe hunne meeningen tegen elkaar werden 
afgewogen en de arme Gommer er aanvankelijk slecht afkwam, 
omdat Armijn zoo slim was, „den rock van d'Advocaet en de kussens 
van den Raet" met „'t Heylich Recht van elcke stadt" in 
zijne schaal te leggen; maar Gommer wist raad : bij Calvijn en Beza 
legde hij 's Prinsen stalen kling, die het overwicht gaf ; en het 
slot der geschiedenis was, zooals de dichter eenvoudig meedeelt, 
alsof de zaak hem niet aanging, „doen aenbad elck Gommers 
Pop (d.i. het beeld van den H. Calvijn) en Armijn die kreeg de 
schop" 1). 
Natuurlijk kon het hierbij niet blijven. De „wet" moest, zooals 
men toen zeide, in de weerspannige Hollandsche steden, evenals 
in. Utrecht, worden „verzet". De poging van bestevaar Cornelis 
Pietersz. Hooft, 's dichters vader en eerwaardigste der oud-burgemeesters 
van . Amsterdam, om Maurits door eene toespraak te 
bewegen af te zien van zijn besluit om zeven leden der Amsterdamsche 
vroedschap te ontslaan, mocht niet baten, al liet de Prins hem 
zelf ook op het kussen. Door die wetsverzettingen nu werd het 
mogelijk, de Staten van Holland en Utrecht mede te doen instemmen 
met het besluit der Staten-Generaal tot het bijeenroepen 
eener Nationale Synode, waar de handhaving der Confessie en 
hare onderteekening voor alle predikanten verplicht zou worden 
gesteld, omdat niet alleen de Calvinisten er uit den aard der 
zaak de groote meerderheid zouden vormen, maar aan de Remonstranten 
zelfs alle medezeggingsschap zou worden ontnomen, 
daar zij er alleen toe werden opgeroepen als beschuldigden met 
beperkt recht tot verdediging. 
Onder praesidium van den Leeuwardschen predikant Johannes 
Bogerman, vertaler van Beza's geschrift over het ketterstraffen, 
en in tegenwoordigheid van afgevaardigden der . Staten-Generaal, 
op welker gezag zij vergaderden, kwam de Synode 13 Nov. 1618 
te Dordrecht bijeen. Zij werd ook door tal van buitenlandscha godgeleerden 
bijgewoond en na 154 zittingen in Mei 1619 gesloten. 
Natuurlijk was de veroordeeling der Remonstranten er de hoofdzaak. 
Hunne predikanten en hoogleeraren werden vervolgens 
2 ) Hoe kleurloos het gedichtje was, blijkt duidelijk hieruit, dat het in sommige 
exemplaren tot een Gomaristisch hekeldicht kon gemaakt worden door het aan 
het slot eenvoudig met twee versregels te vermeerderen: na „Armijn die kreeg 
de schop" met: „Oock Pelaegs leer Bellarmijns en de kettery Socyns." In dien 
vorm is het geteekend: E. Israëls.
289 
uit hun ambt ontzet en, indien zij eene verklaring nergens meer 
in de Republiek te zullen prediken (de acte van stilstand) weigerden 
te teekenen, uit hun vaderland verbannen. Van de tweehonderd 
afgezette predikanten koos verreweg de meerderheid boven het 
afleggen dier verklaring vrijwillige ballingschap. Meerendeels 
weken zij naar Antwerpen uit. Verscheidene evenwel keerden 
spoedig naar hun land terug om daar in het geheim te prediken, 
doch werden dan bitter vervolgd, soms met gevangenschap gestraft. 
Van de besluiten, door de Synode verder nog genomen, was het 
belangrijkste, dat er eene nieuwe, op gezag der Staten-Generaal 
in te voeren, Bijbelvertaling zou bewerkt worden, waarop wij later 
terugkomen. 
Weinige dagen nadat in de Staten tot het bijeenroepen der Synode 
besloten was, namelijk 29 Aug. 1618, toen op kerkelijk gebied 
de zaak der Remonstranten reeds verloren was, verzekerde Prins 
Maurits zich ook op staatkundig gebied van de overwinning door, 
op gezag van de Staten-Generaal, de hoofden der provinciale partij 
in hechtenis te laten nemen : den grijzen staatsdienaar der Hollandsche 
Staten, Oldenbarnevelt, zijne invloedrijkste medestanders, 
Hugo de Groot en Hogerbeets, en den leider der Utrechtsche oppositie, 
den staatssecretaris Ledenberg. 
Toen juichte een dichter, die zich voor ons verschuilt achter 
de spreuk „'k Sal, wilt God" : ,,Den grooten Barnevelt, d'oorspronckelijken 
dryver, Die al dees raserny met sulcken bosen yver Soo 
listigh heeft ghevoet : Groti en Hogerbeets ('t Landts-rust-verstoorders 
tot veel pijn en hertenleets) Met Ledenbergh die sijn 
in 't Hollants Hoff ghevangen". Zoo sprak hij in de alexandrijnen 
van zijn lang gedicht Toneel der Arminianen, waarin hij de geschiedenis 
der twisten op zijne wijze voorstelt en er bijzonder den 
nadruk op legt, dat de Wagen, het zinnebeeld van de Republiek, 
door de Vrijheidsmaagd bestuurd en door de nu ten val gebrachte 
Eendracht getrokken, dreigde omver te storten door den voor de 
Raden geworpen „gouden stock" der aartshertogen, waarmee 
dan gedoeld zal zijn op de gewaande omkooping van Oldenbarnevelt 
door Spaansch goud, „uytgestroyt om scarp te wetten 
"s vollicks haet", zooals Vondel later terecht zou zeggen 1). „De 
1) Deze gouden stok komt in meer pamfletten voor en is ook afgebeeld op 
Bene prent, getiteld Den Nieuwen Barne Valschen Handel. Elders is er sprake 
van een „gouden blaesbalck", waarmee een Jezuiet goudstukken blaast, welke 
Oldenbarnevelt en anderen in de plooien van hunne kleederen opvangen. 
TE WINKEL III. 19
290 
rekkelijken", heet het verder, waren het geweest, die de Eendracht 
hadden verstoord, als volgelingen van „Coornhart en Robbertsche 
Neutralisten, libertijnen, papisten en wilde Mennisten". Nu echter 
was het gevaar gelukkig afgewend en kon de dichter aan zijn 
werkje de strophen toevoegden van een „Bede-liedt" met het 
refrein : „Geef doch vreed, o Heer, in onse daghen". 
De Calvinisten maakten het nochtans den Heer moeielijk genoeg, 
vrede te geven, want hard werd tegen de gevangen en bij velen zoo 
beminde staatslieden opgetreden. Eene bijzondere rechtbank 
van vier en twintig leden werd, voornamelijk uit persoonlijke 
vijanden van den Advocaat, samengesteld, en deze sprak over 
Oldenbarnevelt, aan wien het vaderland na Willem van Oranje 
en naast Maurits zeker het meest te danken had gehad, en die 
ook- in dit proces geene schuld, zelfs geen ongelijk wilde erkennen, 
zonder eerbied voor zijne verdiensten en zijn hoogen leeftijd, het 
doodvonnis uit voornamelijk op grond, dat hij met de scherpe 
resolutie het land in gevaar van burgeroorlog zou hebben gebracht. 
Dit wreede vonnis werd 13 Mei 1619 te 's-Gravenhage voltrokken. 
Ledenberg had te vergeefs getracht een vonnis te ontgaan door 
zich zelf om het leven te brengen en De Groot en Hogerbeets werden 
tot levenslange gevangenschap op het slot Loevestein veroordeeld. 
Natuurlijk veroorzaakte de terdoodveroordeeling van Oldenbarnevelt 
bij zijne vele aanhangers hevige ontzetting en verontwaardiging; 
maar ergernis en deernis wekte, vooral ook bij zijne 
vrienden, de veroordeeling van HUGO DE GROOT, een man, op 
wien toen reeds het vaderland trotsch mocht zijn, en over wien het 
hier de plaats is, wat uitvoeriger te spreken, te meer daar hij ook 
als Nederlandsch dichter in dit werk op eene behandeling aanspraak 
heeft. 
Uit een patricisch geslacht werd Huao DE GROOT 1) 10 April 
1) Hugo de Groot's zeer uitvoerige biographie van Caspar Brandt, vervolgd 
door Adriaan van Cattenburgh, verscheen als Historie van het leven des Heeren 
Huig de Groot te Dord.—Amst. 1727 II dln. (herdrukt 1732) Ter aanvulling 
gaf J. Vollenhoven „Broeders gevangenisre. Dagboek van Willem de Groot 
betreffende het verblyf van zijnen broeder Hugo op Loevestein", 's-Grav. 1842. 
Verder schreven over hem o. a. H. Luden, Hugo Grotiu8 nach seinen Schick8alen 
und Schriften darge8tellt, Berlin, 1806; Vreeland, Hugo Grotiu8, 1817; R. Fruin, 
Hugo de Groot en Maria van Reiger8bergh in De Tachtigjarige oorlog, Historische 
Opstellen, VI ('s- Grav., 1909), bl. 125-257. 
Eene volledige bibliographie gaf H. C. Rogge, Bibliotheca Grotiana, Hagae- 
Com. 1883, waarin ook verschillende uitgaven zijner brieven vermeld worden,
291 
1583 te Delft geboren. Op twaalf jaarriiggeenn leef tijd reeds kon hij te 
Leiden gaan studeeren, waar hij in het gezin van den hoogleeraar 
Franciscus Junius, den schrijver van den „Vreedzamen Christen", 
werd opgenomen. Hij promoveerde in 1598 niet daar, maar 
in Orleans, bij gelegenheid, dat hij in Oldenbarnevelt's gevolg mee 
was gegaan naar Parijs, waar hij het hof in verbazing bracht 
door de Latijnsche redevoering, die hij voor den Koning hield, 
maar misschien nog meer door den adellijken titel, dien de Koning 
hem aanbood, af te wijzen. Te jong om na zijne promotie op zich 
zelf te leven, woonde hij eenigen tijd bij Uyttenbogaert in. Eerst 
in 1607 bezat hij den leeftijd om een ambt te kunnen bekleeden. 
Hij werd toen fiskaal aan den Hove van Holland en in 1613 pensionaris 
van Rotterdam. Voor dien tijd had hij allerlei vakken 
van wetenschap beoefend, vooral de classieke talen, en daarvan 
in geschriften ook vele schitterende bewijzen gegeven, terwijl hij 
tevens tot geschiedschrijver van Holland was benoemd. 
Geen onzer voorvaderen meen ik onrecht te doen door hem 
den grootsten man te noemen, dien Nederland ooit heeft voortgebracht. 
Als een wonder van vroegtijdige ontwikkeling, scherp 
verstand, verrassende vinding en veelzijdige kennis op het gebied 
van alle geestelijke wetenschappen, staarden zijne bewonderende 
tijdgenooten hem aan en staat hij nog bij het nageslacht 
bekend. 
Met zijn „Mare li'berum" (1609) en zijn „De jure belli ac pacis" 
(1625) legde hij de grondslagen van een geheel nieuw vak van 
wetenschap, het volkenrecht ; met zijne „Inleiding tot de • Hollandsche 
Rechtsgeleertheyd" (1631) gaf hij niet alleen den voortreff 
elijksten leiddraad bij de studie van het recht, dat tot op het eind 
van de achttiende eeuw in onze Republiek gold, maar bevorderde 
hij tevens krachtig het streven der taalzuiveraars, omdat zijne 
bedoeling met het schrijven van dat werk in de eerste plaats was 
geweest, de bastaardtaal der rechtswetenschap in zuiver Neder 
noodzakelijk voor de kennis van zijn persoon en zijn leven. Aan deze kunnen 
nog worden toegevoegd: „Brieven van Nicolaes van Reigersberch aan Hugo 
de Groot", uitg. door H. C. Rogge, Amst. 1902 en „Brieven van en aan Maria 
van Reigersberch", uitg. door H. C. Rogge, Amst. 1902. 
Een beknopt overzicht van zijn leven gaf H. C. Rogge in „Eigen Haard" 
1883 bl. 184-187, gevolgd door eene beschouwing van „Hugo de Groot als 
Dichter" door J. van Leeuwen Jr., naar aanleiding van de oprichting van De 
Groot's standbeeld te Delft bij gelegenheid van zijn driehonderdsten verjaardag.
292 
landsch over te brengen 1). Als geschiedschrijver van Holland 
gaf hij o. a. in zijne „Annales et historiae de rebus Belgicis" een 
meesterlijk verhaal der gebeurtenissen gedurende de eerste helft 
van den tachtigjarigen oorlog, terwijl hij ook door grondige studiën 
de kennis der Oudgermaansche geschiedenis bevorderde. Als 
theoloog-exegeet schonk hij belangrijke aanteekeningen op het 
Oude en Nieuwe Testament, getuigende van zijne diepe en veelzij 
dige taalkennis, waardoor hij ook als philoloog door de uitgave 
en verklaring van Grieksche en Latijnsche schrijvers reeds 
van zijn zestiende jaar af de bewondering der geleerden wekte, 
niet minder dan door zijne Latijnsche lierdichten en drama's 2). 
Zelfs logica, natuur-, zeevaart- en wiskunde bleven niet buiten 
zijn gezichtskring. 
Gedurende de twisten van het Bestand was hij, zooals wij zagen, 
=op politiek gebied de ziel der vrijzinnige staatspartij, zooals Uyttenbogaert 
dat was van de vrijzinnige partij op kerkelijk gebied, en 
toen hij den strijd had verloren en in 1619 op zesendertigjarigen 
leeftijd tot levenslange gevangenisstraf te Loevestein was veroordeeld, 
was daarmee dat krachtige leven allerminst gebroken. 
Schoon in het sterke slot zoo vast verzekerd, dat er voor hem geene 
kans scheen „van in der eeuwigheit t' ontvlughten," had hij den 
moed het. vernuftig bedenksel van „zijn schrandre gemalin en druckgenoot 
en kruisheldin" (zooals VONDEL in 1632 Maria van Reigersbergh 
in zijn bekend lierdicht op „Huigh de Groot's verlossing" 
noemde) uit te voeren, „in boecken te veranderen" en zich „door 
,den schiltwacht voor boecken te laten uitdragen", daarmee zijn 
leven wagend voor zijne vrijheid. 
De beide jaren zijner gevangenschap waren intusschen allerminst 
onvruchtbaar geweest voor de wetenschap. Hij had, evenals 
,eertijds Coornhert, den lof der gevangenschap kunnen zingen, omdat 
hij daardoor, na de onrustige dagen der staatkundige beroerin- 
1) Over de Groot's verdiensten voor de rechtstaal handelde S. Vissering in 
Verslagen der Kon. Akad. van Wet. Afd. Lett. 2. R. XII (1883) bl. 403-441. 
.Zijne „Inleiding" werd het laatst uitg. door S. J. Fockema Andreae, Arnhem 1895, 
II dln. 
2) Van De Groot's drie Latijnsche treurspelen is de Adamus Exul (1601) in 
menig opzicht gevolgd door Vondel in zijn Lucifer en Adam in Ballingschap en 
waarschijnlijk ook door John Milton in zijn Paradise Lost. Zijn Christus Patiens 
(1608) is door Daniel Wilhelm Triller in 1723 in het Hoogd. vertaald als ,,Leidender 
Christus Trauerspiel" en door G. Sandys in 1640 in het Engelsch. Ook van 
zijn Sophompaneas (1635), door Vondel in 1635 als Joseph aan 't Hof vertaald, 
verscheen te Londen in 1652 van Francis Goldsmith eene Engelsche vertaling.
293 
gen, weer in de gelegenheid kwam, zich ongestoord aan de studie 
te wijden. Opmerkelijk is het, dat hij daar, na steeds Latijn te hebben 
geschreven, blijkbaar uit vaderlandsliefde ook de Nederlandsche 
taal voor eenige geschriften begon te gebruiken, zooals voor 
zijne reeds genoemde „Inleiding", die daar werd opgesteld, evenals 
zijne „Verantwoordingh van de wettelycke Regieringh van Hollandt 
ende West-Vrieslandt", in 1622 te gelijk in het Latijn en het 
Nederlandsch uitgegeven. 
Daar heeft hij ook, naar 't schijnt, voor het eerst Nederlandsche. 
verzen gemaakt, die hem echter slechts op een zeer bescheiden 
plaatsje in de geschiedenis onzer letterkunde aanspraak zouden 
geven, omdat DE GROOT in alles groot was, behalve juist daarin, 
wanneer niet een man als hij, „wien 't vaderlant te klein viel", 
zooals VONDEL zeide, overal eene eereplaats verdiende. 
In 1618 werd voor 't eerst van DE GROOT gedrukt „Vraghe er, 
Antwoordt over den Doop, ghestelt in zijn ghevanckenisse voor 
zijn Dochter Cornelia" : eene beknopte geloofsleer zonder eenige 
dichterlijke beteekenis, maar merkwaardig om de duidelijkheid en 
kernachtigheid, waarmee daarin over ieder geloofspunt van beteekenis 
in een enkelen alexandrijn een vraagpunt gesteld en in een 
vloeienden rijmregel er het antwoord op gegeven wordt. In het 
volgend jaar verscheen eerst eene „Uutlegginghe van het Gebedt 
ons Heeren", geschikt om op eene psalmwijs gezongen te worden, 
en daarna eene korte „Christelijcke Betrachtinghe des lydens Christi" 
en eene, door sommigen aan DE GROOT's broeder WILLEM 
toegeschreven, „Samenspraeck over de deught van weynigh spreken". 
In 1621 • zag een geheele bundel „Christelicke Gesanghen, 
getrockenuythet Oude ende Nieuwe Testament", het licht, in zuiver 
en vloeiend Nederlandsch berijmd, en op het laatst van zijn leven 
(in 1-644) gaf DE GROOT nog in rijm eene „Uutlegginghe des Alghemeynen 
Sentbriefs van den Apostel Joannes" uit, waaraan,, toen 
die vier jaar later, na DE GROOT's dood, herdrukt werd, nog de 
niet bijzonder gelukte vertaling van twaalf katholieke kerkgezangen 
was toegevoegd en een merkwaardig „Gesangh" of klacht 
over de jammerlijke verdeeldheid der Christenen, die door den 
geest der liefde en der waarheid nauw verbonden moesten zijn en als 
„schapen die één herder kennen", zich ook moesten laten „wennen 
tot één zelven stal" ; maar helaas ! zoo klaagt DE GROOT : „Als 
uien 't wel versint, siende zijn wy blint, hoorend zijn wy doof;
294 
en men mach wel vragen in dees laetste dagen : waer is nu 't geloof?" 
„Geen ydle waen toch is het die ons saligh maeckt", maar 
eene kracht van. binnen, een licht der waarheid, dat in het gemoed 
ontbrandt door de werking der liefde tot God, zich openbarend 
in liefde tot den naaste. Vooral in het laatst van zijn leven was 
DE GROOT's ideaal de stichting van eene algemeene Christelijke 
kerk boven geloofsverdeeldheid, die alle waarlijk Christelijk voelende 
menschen ondanks hunne verschillende meeningen over ondergeschikte 
punten der godsdienstleer broederlijk zou kunnen 
vereenigen. Vandaar ook in dit gezang zijn gebed, het laatste tevens 
dat hem van de lippen kwam : „Godt, die 't al vermeught, doet ons 
dese deught, doet dit wonder-werck : wilt genadigh heelen de verbroken 
deelen van de Christen-Kerck!" 
Behalve deze kleine gedichten waarbij nog enkele te voegen 
zijn uit den verzamelbundel Serscheyde Nederduytsche Gedichten" 
van 1651, gaf DE GROOT in 1622 een uitvoerig dichtwerk 
in zes boeken uit : Bewys van den waren Godsdienst 1) . Hij 
schreef dit leerdicht vooreerst om zich zelf in den tijd zijner gevangenschap 
te sterken in het geloof, maar vervolgens ook vooral 
om „zijnen lantsluiden, inzonderheit die de zee bouwden, met dit 
werk te dienen, opdat ze hunnen tydt in de leedigheit der lange 
zeereizen nuttelyck moghten besteeden en zich van kennis voorzien 
om hunnen Godtsdienst te konnen verdeedigen, den ongeloovigen, 
den Heidenen, Jooden en Mahometanen van de zaalighmaakende 
waerheit te overtuygen en 't Christenrijck verder uit te breiden". 
Hij wenschte, dat dit gedicht voor de zeelieden het middel zou worden 
om „diep in 't versenghde landt tot aen het winterhuys end' 
aen de zuyder asch 't Jerusalemsche kruys" te brengen. 
Hij tracht in dat gedicht in heldere, vloeiende, maar prozaïsche 
alexandrijnen door verstandelijke redeneering eerst het bestaan 
van God en het goed recht van den godsdienst te bewijzen, vervolgens 
de voortreffelijkheid van het Christendom en de geloofwaardigheid 
van de Heilige Schrift te betoogen en eindelijk aan 
te toongin, dat het Christendom in waarheid en deugdelijkheid verre 
1 ) Over de acht uitgaven van De Groot's Bewys van den waren godsdienst 
handelde A. de Jager in zijne „Nieuwe Taal- en Letteroefeningen", Gron. 
1876 bl. 36-45. Dit werk werd opnieuw uiig. door Jeronimo de Vries, Amst. 
1844. Eene Hoogd. vertaling er van door Martin Opitz kwam 1631 te Breslau 
uit. Opitz vertaalde (1629) ook nog in Duitsche verzen „Hugonis Grotii De Capta 
Rupella. Carmen Heroicum". Zijne kleine gedichten werden ten deele in het 
Hooggil. vertaald door Samuel Gerlach en te Euthin in 1640 uitgegeven.
295 
den godsdienst der Heidenen, Joden en Mohammetanen overtreft. 
Uit het geheele gedicht straalt ons een geest van gematigdheid en 
vrijzinnigheid tegen, die DE GROOT altijd heeft gekenmerkt en 
die hem meer oog deed hebben voor hoofd- dan voor bijzaken. Ook 
hier reeds komt het uit, hoezeer hem de eenheid der Christenen ter 
harte ging: „Wilt u niet scheurelick van vele Leeraers roemen", 
zeide hij, „maer laet u allegaer na éénen Leeraer noemen, gelijck 
ghy alle zijt in éénen naem gedoopt". Ook toonde hij zich, zelfs in 
dit zuiver theoretisch gedicht, grooter voorstander van het practisch 
dan van het dogmatisch Christendom. Hij wenschte, dat men de 
niet-Christenen voor het Christendom zou winnen „soo door 't 
gesonde woord als door een heyligh leven, betoonende door 't werck 
de waerheydt van de leer en door der knechten deught de goedtheyt 
van den Heer". Aan zijn „schoon Holland", de .,,bloem der Nederlanden", 
droeg hij zijn dichtwerk op, en, zijn er fouten met dit 
aandoenlijk verzoek besluit hij het gedicht „verschoont veel 
liever 't werck dan dat ghy 't bitter laeckt, en denckt, och Heer! 
het is te Louvesteyn gemaeckt." 
In 1627 heeft DE GROOT dit gedicht met uitbreiding en verbetering 
in Latijnsch proza vertaald, en onder den lateren titel „De 
Veritate religionis Christianae" is het wereldberoemd geworden. 
Zeker hebben weinige werken ooit zooveel opgang gemaakt als dit, 
want ofschoon het, in het Latijn telkens weder herdrukt, in alle 
landen kon gelezen worden, is het bovendien nog, en soms meermalen, 
vertaald in het Fransch, het Hoogduitsch, het Engelsch, 
het Deensch, het Zweedsch, het Magyaarsch, het Arabisch, en ook 
in het Nederlandsch, voor de tweede maal door JOACHIM OUDAEN. 
In verzen is het Nederlandsch gedicht in 1631 ' door Martin Opitz 
in het Hoogduitsch vertaald. 
Opmerkelijk is het zeker, dat deze groote humanist zich in het 
Nederlandsch bijna uitsluitend, en zelfs in het Latijn gewoonlijk, als 
stichtelijk dichter heeft doen kennen en geschreven heeft in een trant, 
die volstrekt geen invloed van de Renaissance op hem kan doen vermoeden, 
ofschoon hij die natuurlijk beter dan iemand anders kende. 
Keeren wij nu weder tot de Arminiaansche en Gomaristische 
twisten terug, die nog lang niet beslecht waren, al had de ontzetting, 
veroorzaakt door de forsche maatregelen van Prins Maurits 
en zijne Calvinistische aanhangers, ook aan de oproerige woelingen 
paal en perk gesteld.
296 
Wel maakte het hervatten van den oorlog met Spanje na het 
sluiten van het Twaalfjarig Bestand in 1621 eendrachtig samenwerken 
meer en meer gewenscht, en speelde de, gelukkig mislukte, 
aanslag der zoons van Oldenbarnevelt en enkele Remonstranten op 
het leven van den Prins in 1623 in de kaart der Contra-remonstranten, 
omdat geen weldenkende daarna voor tegenstander van den 
Prins te boek wilde staan, om niet van medeplichtigheid aan of 
zelfs van goedkeuring van dat misdrijf verdacht te worden, maar 
anonieme pamfletten werden er, ondanks het gestreng verbod der 
overheid, toch nog in grooten getale uitgegeven. 
Hoe streng men er tegen te werk ging, blijkt hieruit, dat Petrus 
Scriverius in 1609 twee honderd gulden boete moest betalen, 
omdat hij aan een uitgegeven portret van Rombout Hogerbeets 
als bijschrift een Latijnsch gedicht had toegevoegd 1). Toch kwamen 
nog vrij wat geschriften tegen Prins Maurits en de Calvinisten 
uit. Vele er van waren in dichtmaat, o. a. een „Calvijnsche Uutroeper" 
in 1621, maar talrijk vooral waren de klaagdichten over 
den moord, zooals het heette, van 's lands advocaat, zooals in 1620 
de „Truerdichten over het jammerli ck ombrengen van Johan van 
Oldenbarnevelt", „Jammerliedekens en riimen" en ook „Lachrymae 
lachrymarum, d. i. Traenen der traenen" over dezelfde wreedaardige 
terechtstelling. 
Een zeer bekend hekeldicht tegen Gomarus leer der eeuwige 
verdoemenis was ook „Een Vlomsch gebray peerken jent, gesonden 
honsen broedere tot een present", bestaande uit zestig monorimen 
op atie ! In een handschriftje is het gedateerdvan Parijs 8 Aug.1623 2) 
en zeker is het niet, zooals men wel gezegd heeft, gemaakt door 
Laurens Reael, maar zonder twijfel door den gewezen Arminiaanschen 
predikant van Zaltbommel, JOHANNES NARSIus, die na 
zijn ambt te hebben nedergelegd, in Frankrijk den doctorstitel in 
de medicijnen behaald had en, in 1621 hierheen teruggekeerd, 
„'t landt doorreisde, overal strooijende en verkoopende de boeken 
en schriften der Remonstranten". In 1622 te Rotterdam gevangen 
1) Op die boete maakte Vondel later een hekeldichtje. 
2) In deze, wat van de bekende afwijkende, redactie werd het Vlom8ch gebray 
peerken jent nog eens afgedrukt door H. C. Rogge in Taal- en Letterbode IV 
bl. 239 vlg., en aldaar, V bl. 160, terecht toegekend aan Johannes Narsius, over 
wien men zie G. Brandt, Historie der Reformatie, IV bl. 311, 546 vlg., 704, 714- 
716, en G. J. Beeldsnijder, „Het album van Joannes Narsius van Dordrecht, 
lijfarts en geschiedschrijver van Gustavus Adolphus", Utrecht 1837. Narsius 
was vooral ook Latijnsch dichter.
297 
genomen, wist hij echter te ontsnappen, waarna hij zich buitenslands 
begaf „daer hy etlyke jaeren bleef, meer werk maekende 
van de Poësy, dan van de Theologie, die hy t' eenemael liet vaeren." 
Te Amsterdam vooral smeulde het vuur der verontwaardiging 
zij het ook onder de asch, want daar hadden de Remonstranten, 
schoon niet bij de Regeering, eenmaal grooten aanhang gehad, en daar 
bestond een gevaarlijk brandpunt in de Duytsche Academie, waarvan 
de meeste leden, met COSTER aan het hoofd, Libertijnen waren. 
En die Academie was nu juist in hare kracht, want het vertrek 
van RODENBURG had haar de overwinning bezorgd in den strijd 
tegen de wedijverende Eglentier, die nu in desolaten toestand verkeerde, 
zoodat zij zelfs COSTER dankbaar moest wezen, dat hij als 
haar patroon wilde optreden, zooals hij deed in zijn allegorisch 
stuk ter viering van den derden verjaardag der Academie (1 Aug. 
1620), getiteld „Niemant ghenoemt, niemant gheblameert". Daarin 
toch treedt een lid van de Brabantsche kamer op om de Eglentier te 
berispen, dat deze door achterklap de Academie heeft trachten 
te benadeelen, terwijl het nu bij haar zelf zulk een janboel geworden 
is, dat de welgezinde leden hèt er niet meer kunnen uithouden ; doch 
dan doet de Academie hare vermanende stem hooren: laat de kamer 
niet aan haar lot over, want dat zal haar ondergang zijn ; beproeft 
liever het schuim er uit te bannen en, durft gij dat niet, verdraagt 
het dan aan uwe zijde ter wille van de armen, de oude mannen, 
die moeten leven van de inkomsten der kamer. 
Zoo was dus het blaadje gekeerd, maar toch was de triomf der 
Academie nog niet volkomen, zooals blijkt uit het stuk zelf, waarin 
vertoond werd, hoe Spyt, Loghen, Achterclap en Bedrogh haar 
op allerlei wijzen in het verderf trachtten te storten, maar op 't eind 
door Tyt en Waarheyt ontmaskerd en verdreven werden. De Contraremonstrantsche 
kerkeraad toch, met den ijveraar ADRIAEN 
SMOUT, die in 1620 tot predikant te Amsterdam was beroepen, aan 
het hoofd, liet haar geenszins met vrede, want moge de Academie 
in Juni 1621 op bevel der Regeering ook al van hare goede gezindheid 
jegens Prins Maurits hebben doen blijken door vertooningen 
van COSTER bij gelegenheid, dat de Winterkoning van Boheme 
Amsterdam bezocht, zij had in hare laatste allegorie toch ook 
een „al over lang gherijmt ghedicht", dat „noyt en quam in 't 
licht", laten voordragen, waarin gezegd wordt, dat een paard 
(de wereld) aan 't hollen moet raken, wanneer de zweep (het recht)
298 
en de toom (de godsdienst) in twee verschillende handen (staat 
en kerk) worden gelaten, terwijl alles goed gaat, indien maar ééne 
krachtige hand (de wereldlijke overheid) het ros met zweep en toom 
tegelijk in bedwang houdt. 
Dezelfde gedachte nu werd ook in plaat gebracht en die prent 
werd vermoedelijk verspreid bij gelegenheid, dat op Allerheiligendag 
of,1 November door de Academie een tooneelstuk van COSTER werd 
vertoond, in welks derde bedrijf het bovengenoemde gedicht als 
wijze raadgeving van Nestor voorkomt. Dat tooneelstuk was de 
Iphigenia, waarvan de opdracht in den eersten druk van 22 Sept. 
1617 gedateerd is. Was dat stuk toen ook uitgegeven en den eersten 
November daarop vertoond, hoe heeft CosTER dan in 1620 kunnen 
zeggen, dat een brok er uit, „noyt en quam in 't licht ?" Wij schijnen 
te moeten aannemen, dat de Eglentier in 1617 geweigerd heeft 
het stuk te spelen, dat COSTER het echter toch heeft laten drukken 
met het plan het in den handel te brengen, wanneer het op de Academie 
zou vertoond worden, maar dat ook de leden der Academie 
de vertooning niet hebben aangedurfd en dat het alzoo is blijven 
liggen tot Zondag den eersten November 1621, toen de Academie 
den overmoed had, het spel op de planken te brengen 1). 
Dat was inderdaad overmoedig, want het stuk, waarin de bekende 
geschiedenis van Iphigenia's offer te Aulis werd gedramatiseerd, 
was eene scherpe hekeling van de Calvinistische predikanten, 
die daar in den persoon van Eurypylus hatelijk werden voorgesteld 
tegenover Calchas, de verpersoonlijking der Remonstranten. 
Vol bittere toespelingen, die geen twijfel aan de bedoeling 
overlieten, legde het zonder veel bewimpeling wreede gestrengheid, 
huichelarij en oneerlijke praktijken om de heerschappij te verwerven 
te laste aan de, meestal als vreemdelingen (Zuidnederlanders) 
aangeduide, orthodoxe predikanten. 
Aan hekeling van de geestelijkheid had het onder de Rederijkers 
al sinds lang niet ontbroken; ook met de theologische twisten van 
het Twaalfjarig Bestand hadden zij, zich op hunne dichtwedstrijden 
van dien tijd wel ingelaten, terwijl de Renaissancemannen voor 
1) Jonckbloet's meening, dat de uitgave van Coster's Iphigenia van 1617 
geantidateerd zou zijn, kan ik niet overnemen, evenmin als R. A. Kollewijn, 
Coster's Werken bl. 217 -220, van wiens voorstelling de mijne echter weer 
afwijkt, omdat het nu gebleken is, dat de uitnoodigingskaart voor de uitvoering 
op 1 November niet van 1617, maar ongedateerd is en vermoedelijk 
van 1621 dagteekent.
299 
het hekelen van politieke toestanden op het tooneel zich bovendien 
beroepen konden op het voorbeeld der oude Attische comedie; 
maar voor eene politiek-theologische hekeling in treurspelvorm 
gaf - COSTER bij ons met zijne Iphigenia het voorbeeld, in verbond 
met den Waterlandschen Mennoniet DIERICK SCABAELJE, wiens 
weinig beteekenend Spel des gheschils tot Athenen, eene dramatiseering 
van het zeventiende hoofdstuk uit de Handelingen der Apostelen, 
in het zelfde jaar 1617 bij den drukker der Academie van de 
pers kwam en op hetzelfde doel scherpe pijlen afschoot, maar zonder, 
naar 't schijnt, ooit vertoond te worden. 
Dat de Amsterdamsche predikanten zeer ontsticht waren, toen 
zij vernamen, welk een stuk CosTER door de Academie had laten 
vertoonen, is licht te begrijpen. In den kerkeraad werd er over 
geklaagd, „dat docter Coster in syn spelen seer schandelijck was 
uytgevaren zoo tegen de politie als tegens de kercke ende de kerekendienaren, 
niet sonder groote ergernisse van velen", en men besloot 
SMOUT met een collega af te vaardigen naar Burgemeesteren, 
om te vragen, wat daartegen gedaan was of zou gedaan worden. 
Zij kregen van Burgemeesteren ten antwoord, dat COSTER reeds 
bij hen ontboden en door hen vermaand was, en dat hij beloofd had 
zich te willen „reguleeren naar hun believen en niet te spreken yetwat 
tegenswoordig den Heeren niet en sal gevallen" ; maar de predikanten 
waren daarmee niet tevreden : de Academie moest ,,afgeschaft" 
worden, naar zij meenden. Om het zoover te kunnen brengen 
lieten zij door de bewoners van de buurt, waarin de Academie gelegen 
was, Bene. „doleancie" bij de Regeering indienen, en deze besloot 
daarop 29 Jan. 1622 onderhandelingen met COSTER aan te 
knoopen om te zien, „ofse d'Academie tot redelijcke prijsen met de 
minste lesje van de stadt van hem ten behoeve deser stede souden 
kunnen overnemen, om daer nae gebruyct te worden soo als men 
tot gerijf van de Ingesetenen, 't sy tot de godsdienst of anders sal 
noodich vinden." Daar COSTER als geneesheer van het St.-Pietersgasthuis 
zich tegen den uitdrukkelijken wensch der Regeering 
moeielijk kon verzetten, is het dan ook inderdaad tot een verkoop 
van de Academie gekomen: den 9den Aug. 1622 werd deze beklonken 
voor ruim tien duizend gulden, en reeds 22 September had de 
overdracht plaats : evenwel niet aan de stad, maar aan de Regenten 
van het Weeshuis, die dus blijkbaar de bedoeling hadden, voort te 
gaan met het geven van tooneelvoorstellingen, als goede bron van
300 
inkomsten voor hun gesticht, daar onder COSTER's bestuur de 
netto winst gemiddeld duizend gulden per jaar was geweest. Daarom 
namen de Regenten dan ook tevens den geheelen theatralen 
toestel en de tooneelkleeren over. 
Sinds hij de Academie verkocht had, wijdde Dr. SAMUEL COSTER 
zich bijna uitsluitend aan zijn medisch beroep, en ofschoon hij nog 
tot het midden van 1665 leefde, maakte hij nog maar bij uitzondering 
(met name bij officiëele vertooningen in 1642 en 1648) eenige 
korte verzen. 
Van de Academie zelf vernemen wij aanvankelijk weinig, maar 
na een vierjarig tijdperk van rust zullen wij haar later in de geschiedenis 
der letteren en ook in den voortgezetten strijd van 
Remonstranten en Contra-remonstranten eene rol van beteekenis 
zien spelen. 
xx. 
DIDERICUS RAFELSZ. CAMPHUYSEN. 
Tot de als Remonstrant afgezette predikanten wordt gewoonlijk 
ook DIDERICUS RAFELSZ. CAMPHUYSEN 1) gerekend, ofschoon hij 
zelf beweerde, toen niet tot de eigenlijke aanhangers der Remonstrantsche 
partij te behooren. Hij was echter Libertijn en als zoodanig 
hun geestverwant. Vandaar dat wij hem hier na de Arminianen 
zijne plaats geven, doch, wegens zijne bijzondere beteekenis 
als voortreffelijk dichter, eene afzonderlijke plaats. 
In of althans omstreeks 1586 werd hij te Gorkum geboren als 
1) De eerste levensbeschrijving van Camphuysen gaf Petrus Rabus in druk 
en wel te Rotterdam 1683 en bij eene achtste uitgaaf der „Verscheyden theologische 
werken van D. R. Camphuysen", Amst. by de Wed. P. Arentz 1699. 
Deze biographie is nu overbodig geworden door L. A. Rademaker, Didericus 
Camphuysen Zijn leven en werken, Gouda 1898. Daarin is ook als bijlage geheel 
afgedrukt de alleen in handschrift verspreide, zeer betrouwbare levensbeschrijving, 
die Barend Joosten opstelde en ook Rabus reeds gebruikte, maar niet 
uitputte. Aan bijlage IV kan ik nog toevoegen, dat Camphuysen's dochter Maria, 
blijkens een begrafenispenning, 2 Mei 1618 te Vleuten geboren en 29 Maart 1700 
te Amsterdam overleden is. 
Joachim Oudaen, die den zestienden ons bekenden druk van Camphuysen's 
„Stichtelijke Rijmen" te Rotterdam in 1658 bezorgde, heeft in het vierde deel 
daarvan de door hem voor onecht gehouden gedichten bijeengebracht. Enkele 
daarvan zijn inderdaad gebleken het werk te zijn van Camphuysen's vrienden 
Jan Everts Geesteranus en P. E. Geesteranus. Het hekeldicht op Starter is 
reeds door J. van Vloten, Dietsche Warande VII bl. 276 aangewezen als werk 
van Kristoffel van Langerack.
301 
tweede zoon van een geacht chirurgijn. Na zijne ouders vroeg verloren 
te hebben werd hij door de zorg van zijn ouderen broeder 
voor schilder opgeleid, doch schilderijen van hem bestaan er niet. 
Van die, welke aan hem werden toegeschreven, zijn enkele van zijne 
zoons of zijne neven, die later ook schilders waren. Bekendheid 
met, maar geenszins liefde voor de schilderkunst blijkt uit zijne gedichten. 
Op achttienjarigen leeftijd (dus in 1604) begon hij zich, 
,op aansporing van den Gorkumschen rector, op de studie toe te 
leggen. Vier jaar later werd hij te Leiden als theologisch student 
in het Statencollege opgenomen, waar hij, vooral door den invloed 
van zijn vriend Johannes van Alendorp, de denkbeelden van 
Arminius ging aanhangen en voor Alendorp's zuster Anna eene 
standvastige liefde opvatte, die ondanks de tegenwerking harer 
moeder en andere beproevingen in 1613 tot een huwelijk leidde. 
Intusschen was hij een tijdlang goeverneur bij Gideon van Boetselaer, 
heer van Langerak en Nieuwpoort, geweest, wiens geheele 
familie levenslang met hem bevriend is gebleven. 
Na zijn huwelijk voorzag hij te Gorkum met lesgeven in zijn 
ionderhoud, tot hij in 1614 leeraar werd aan de Hiëronymusschool 
te Utrecht. Indien tijd schijnt er een omkeer in zijn denken en 
gevoelen te hebben plaats gegrepen en begon hij den rug toe te 
keeren aan al wat wereldsch was. Hij predikte toen ook zoo nu en 
dan, o. a. voor de Doopsgezinden, waartoe zijne moeder behoord 
had, en van wie hij eigenlijk meer geestverwant was, dan van de 
Gereformeerden. Ook trad hij soms onder grooten toeloop in den 
Dom op ; maar tegen het aanvaarden van het predikambt zag hij op 
,en groote moeite kostte het zijnen vrienden en beschermers om hem 
(in 1 61 7) te bewegen het proponentsexamen af te leggen, waarop hij 
-onmiddellijk tot predikant te Vleuten werd aangesteld. 
Slechts twee jaar heeft hij dat ambt mogen bekleeden als een 
hij zijne gemeenteleden zeer bemind en geëerd predikant. Wèl 
behoorde hij tot de allerlaatsten, die als Remonstrant werden 
,ontslagen, omdat hij ook eigenlijk nooit als partijganger der Arminianen 
was opgetreden, maar toen de van predikanten beroofde 
Utrechtsche Remonstranten bij hem te Vleuten ter kerk kwamen, 
werd hem in 1619 het preeken in de kerk te Vleuten verboden, 
,en van dat oogenblik af nam hij eenig aandeel aan de Arminiaansche 
beroeringen. Hij predikte nu te Vleuten in de open lucht 
en gaf zelfs eens in strijd met zijn afkeer van vertoon en schandaal
302 
te Rotterdam met eene predikatie aanleiding tot een klein oproertje. 
Uit dien tijd dagteekent ook zijn eerste gedicht, althans het 
eerste dat wij van hem bezitten, want in zijne jeugd had hij vele, 
later weer „ten viere gedoemde", verzen gemaakt. Het droeg 
den titel „Het schilt der verdructer ghemoederen" en werd buiten 
zijn medeweten uitgegeven door den bekenden Remonstrantschen 
pamfletschrijver en hekeldichter REINIER TELLE. In het volgend 
jaar gaf hij er zelf eene verbeterde uitgaaf van onder den titel 
„Ghewillighe patientie ofte lydens remedie." 
Verdrietig dat eene heilige en zoo zuiver persoonlijke zaak als 
de godsdienst een onderwerp van openbaren twist en aanleiding 
tot vervolging was geworden, vroeg hij nog in hetzelfde jaar ontslag 
als predikant. Toch riep men hem op om de acte van stilstand 
te teekenen, en toen hij aan dien oproep niet had voldaan, 
werd hij in het begin van 1620 uit de Vereenigde Gewesten gebannen. 
Hij verliet echter niet terstond het land en kwam daardoor 
ook voor korten tijd in de gevangenis ; maar daaruit weer ontslagen, 
begaf hij zich in 't geheim naar Amsterdam, waar hij met 
vertalen uit het Latijn in zijn onderhoud voorzag en, allengs zich 
losmakende van de Remonstranten, wier hoofdmannen dan ook 
later slecht over hem te spreken waren, meer en meer bewees, dat 
de geest der Doopsgezinden en der Socinianen hem bezielde. 
De Socinianen 1) zoo genoemd naar Faustus Socinus, in 1539 
te Siena geboren, in 1579 uitgeweken naar Polen, waar hij het middelpunt 
werd van eene eigene secce, en in 1604 overleden waren 
de consequente aanhangers van het oude, door de Kerk als kettersch 
veroordeelde, maar (vooral door het ontkennen van Christus' 
praeexistentie) door hen gewijzigde Arianisme. Zij waren dus Unitariërs 
of voorstanders der leer van Gods eenheid, tegenover de 
kerkelijke Trinitariërs of belijders van een drieëenigen God, en 
dus ook bestrijders van de leer der twee naturen in Christus en van 
de voldoeningsleer. Op redelijke gronden stelden zij in 1605 hun 
stelsel vast in den Rakowschen Catechismus, maar meer dan op 
de leer werd door hen nadruk gelegd op het zedelijk leven, waarbij de 
wilsvrijheid van den mensch de hoofdrol vervult en als beperking 
van Gods almacht en alwetendheid wordt aangenomen. Jezus is, 
1 ) Zie daarover W. J. Kühler, Het Socinianisme in Nederland, Leiden 1912 en 
daar over Camphuysen en Jan Evertsz. Geesteranus bl. 144-146.
303 
volgens hen, een voorbeeld voor ons, juist omdat hij alleen mensch 
was, maar hij was het type van den volmaakten mensch. 
Dat al wie later de leer der drieëenheid bestreed, met den naam 
van Sociniaan bestempeld werd, mag ons in Socinus niet den eersten 
Unitariër onder de afvalligen van de oude Kerk doen zien. Hij had 
verscheidene voorgangers, ook in de Nederlanden (b.v. Adam 
Pastor), vooral onder de Doopsgezinden, en toen Ostorodt en 
Woidowski in 1598 hierheen uit Polen overkwamen om propaganda 
voor het Socinianisme te maken, konden zij hier reeds vele 
geestverwanten aantreffen, al mochten deze ook op eenige ondergeschikte 
punten, naar den aard hunner vrijdenkersneigingen, van 
het als stelsel geformuleerde Socinianisme afwijken; en tot dezulken 
heeft ook CAMPHUYSEN behoord, zooals hij ook toonde door 
in 1623 Socinus' werkje „Van de Authoriteyt der H. Schriftuur" en 
andere geschriften uit de school van Rakow te vertalen. 
Dat bracht hem vanzelf in aanraking met de Rijnsburgsche collegianten, 
eene te Rijnsburg wat vroeger door de familie Codde gestichte 
vrome en tevens zeer vrijzinnige sekte, die langzamerhand 
ook reeds buiten Rijnsburg aanhangers begon te winnen en die, 
afkeerig van alle kerkelijke dogmatiek en priestergezag, maar ook 
van staatsdwang en politieke bemoeiïngen, hare hoogste zaligheid 
stelde in onderlinge stichting door bij beloef ening, een eenvoudig, 
vreedzaam en lijdzaam leven en broederlijke godsdienstplechtigheden, 
die van het ritueel der officiëele kerk afweken. In deze sekte 
had, door den dompeldoop te ondergaan, de wegens Socinianisme 
door de Dordsche synode afgezette predikant JAN EvERTSZ. GEESTERANUS 
(geb. 1587 t 1622) zich laten opnemen, en deze behoorde 
tot zijn dood toe tot de meest vertrouwde vrienden van CAMPHUYSEN, 
zooals o. a. ook blijkt uit het gedicht, dat hij schreef ter 
aanprijzing van GEESTERANUS' Idolelenchus, een uitvoerig Latijnsch 
dichtwerk „tegen 't geestig dom der schilder-konst", waarin 
zonder uitzondering alle voortbrengselen der schilderkunst worden 
afgekeurd als zinnelijken lust verwekkend, onstichtelijk of zelfs 
profaan. 
Levenslang heeft CAMPHUYSEN met de Rijnsburgers vriendschapsbetrekkingen 
onderhouden, en nog altijd herinnert daaraan 
een gedenksteen in den gevel van het later te Rijnsburg door Spinoza 
bewoonde huisje, waarop CAMPHUYSEN'S dichtregelen zijn 
uitgebeiteld : „Ach ! waren alle menschen wijs en wilden daarbij
304 
-wel, De aard' waar haar een paradijs : nu isse meest een hel". Deze 
-bekende verzen vormen het slotcouplet van CAMPHUYSEN'S beroemd 
lied „Maysche Morgenstond", door hem in 1621 met een 
.ander Meilied uitgegeven als „May-geschenk aan de remonstrantsche 
ghemeynten", en later aan den wand van menige huiskamer 
in lijst achter glas te vinden, met eene ets van Luyken versierd. 't Is 
eene lieflijk-eenvoudige schildering van de kalme, vreedzame natuur 
,op een lentemorgen, waarin de schepping van den „wijsen goeden 
.Meester" een waar paradijs voor alle levende schepselen wordt 
,genoemd, behalve voor „den dwasen mensch" die „zijn eigen rust 
-vermoordt" door zijn „zotten lust en zijn verkeerden wil". Ook 
:is onder de Rijnsburgers niemand ooit populairder geweest dan 
CAMPHUYSEN en zijn zijne liederen nergens meer gezongen dan daar. 
Lang nochtans was het den balling niet vergund onopgemerkt 
:in Amsterdam te blijven : reeds in 't midden van 1620 moest hij 
-vertrekken, en hij begaf zich toen naar Norden, waar hij met Pieter 
.Arendtsz. eene drukkerij oprichtte. Uit dien tijd dagteekenen 
,eenige door hem afzonderlijk uitgegeven langere gedichten of kleine 
,dichtbundels : 't eerst zijn „Victoria Victis" of een dichterlijk betoog 
'van Jydens nutticheyt", vervolgens een bundel van twaalf be- 
.rijmde psalmen, met korte toepassingen tot slot, onder den titel 
.,,Godt de wraeck ofte troost der schrift", eene uitbreiding van den 
119den psalm onder den titel „Den Yver tot Gods wet", en nog een 
-paar bundeltjes met vrije berijmingen van psalmen. 
In Norden doorleefde hij overigens zorgvolle dagen, ook door 
het woeden eener pestziekte, waarbij hij onverschrokken hulp 
-verleende evenals zijn vriend GEESTERANUS, wien dat echter 
.(in 1622) het leven kostte. Zeer spoedig daarop verliet CAMP- 
:HUYSEN Norden met zijn gezin, uit vrees voor het woeden van 
_Mansfelt's troepen. Hij begaf zich naar Harlingen en vandaar 
.naar Ameland, eene onafhankelijke heerlijkheid, waar hij dus 
buiten de macht der Staten was ; maar de zeelucht bleek voor 
:zijn gestel z66 nadeelig, dat hij er niet kon blijven, zoodat hij 
.zich bij het begin van 1624 te Dokkum vestigde, waar men hem 
-oogluikend liet wonen en waar hij met den vlashandel in zijn onderhoud 
trachtte te voorzien en ook met schrijven. 
Eigenlijk stuitte het hem tegen de borst, zeide hij, „ook deel 
te hebben aan de algemeens zotheyd van Boek-maaklust inzon- 
,derheyd in deze tijden, waarin dagelijks de wereld met boeken
305 
en vooral met rymeryen zoo gepropt word, dat het eenen vervoelen 
mochte, alleen maar de Tijtels en Opschriften, 'k swyge 
de Boeken zelfs, te lezen." Om den broode moest hij het echter 
doen, en duizenden hebben zich daarin verheugd, want wat hij in 
1624 te Hoorn in twee deelen liet drukken waren zijne „Stichtelycke 
Rymen om te lesen of te singen". Dit is de eenige door hemzelf 
bezorgde uitgaaf. In 1628, dus na zijn dood, verscheen in Amsterdam 
de tweede, nu in drie doelen, omdat in het derde deel alle vroeger 
door hem afzonderlijk uitgegeven gedichten aan den bundel toegevoogd 
waren; maar de uitgaven volgden elkaar spoedig op en waren 
soms vermeerderd met gedichten, die op zijn naam stonden, maar 
niet van hem afkomstig waren. Eerst in den twaalfden, door Jo- 
ACHIM OUDAEN bezorgden, druk van 1658 werd tusschen echt en 
onecht scheiding gemaakt en het laatste bijeengevoegd in een vierde 
deeltje. In vijf kwarteeuwen zijn CAMPHUYSEN's Rymen omstreeks 
vijftigmaal, meestal met bijgevoegde muzieknoten, gedrukt, wat 
in onze letterkunde van geen enkel ander dichtwerk kan gezegd 
worden. 
Om den druk zijner rijmen te bevorderen begaf CAMPHUYSEN 
zich in persoon naar Hoorn, en op de reis bezocht hij o. a. ook 
de vrienden te Rijnsburg. In 1626 bood Martinius Ruarus, de 
rector der Sociniaansche school te Rakow, hem aan die school 
het hoogleeraarsambt aan, maar hij kon niet besluiten het aanbod 
aan te nemen en bleef te Dokkum, werkende aan eene Uytbreiding 
over de Psalmen, om gezongen te kunnen worden „na de 
fransche dichtmate van Marot en Beza", zooals met zijne andere 
berijmingen van psalmen niet mogelijk was; maar ofschoon hij er 
zich nog in mocht verheugen het werk voor zijn dood voltooid to 
zien, zag het eerst in 1630 het licht, nadat hij in 1627 te Dokkum 
was overleden, door zijn zwak lichaamsgestel niet bestand tegen 
de vermoeienissen van zijn onrustig leven. 
Na zijn dood werd hij door zijne geestverwanten bijna als een 
heilige vereerd. Zijne in goed proza geschreven theologische werken 
(uitgegeven in 1638) konden daartoe minder aanleiding geven 
dan zijne gedichten, waaruit in de eerste plaats een reine geest 
en eene beminnelijke persoonlijkheid spreekt. De ziekelijkheid 
zijner natuur kon hem wel onverschillig maken voor veel in de 
wereld wat belangstelling verdient, omdat het tot het wezen van den 
gezonden mensch behoort, maar hij was een van die lijdzame, lieve, 
TE WINKEL IIJ. 20
306 
zelfs blijmoedige zieken, die te allen tijde het voorwerp der vereering 
hunner omgeving zijn geweest en den indruk hebben gemaakt, 
alsof zij niet zoozeer te zwak als wel te goed waren voor dit leven. 
De grondtoon van CAMPHUYSEN'S poëzie is minachting van 
de wereld, waarin hij zich zoo weinig te huis gevoelde, van die 
„wereld met haar schijn en vermomde dingen", waarin zelfs „Utopia, 
't verdichte Nergensland", ook al lag het ergens verscholen, nog 
„ver van volmaakt" zou wezen, en waarin voor den „onvernoegden 
mensch" trots al zijn zoeken en trachten „niets nieuws onder de 
zonne" te vinden is. „Dat in 't groot eerst is gespeurt, tselve beurt 
naderhand in 't kleyn' en lage : hier by stukken en ten deel, daar 
geheel : nu gestadig, dan by vlagen" : want „zoolang menschen 
menschen zijn, zalder pijn, ramp, gevaar en onlust wezen." Dwaasheid 
is het op aarde een paradijs te zoeken. Dat is alleen bij God 
in den hemel te vinden en, gelukkig, „kort is de pijn en 't zuchten 
(want 't leven zelfs is kort), maar lang en zoet de vruchte, die ons 
daardoor geword." Op aarde is alles onbetrouwbaar, maar„ wat winden 
dat er ruyschen, wat regen dat er plast, het hooge Huys van 
Sion staet onbeweegt en vast." 
Daarheen, naar het nieuw Jerusalem, „des hoogsten Konings 
stad", is zijn vurig verlangen : „Hoelang, ach Heer !" roept hij uit, 
„Hoelang noch mist mijn ziel den zoeten stand van 't waar verheugen 
! Helaas, wanneer, wanneer zal ik eens 't eeuwig vaderland 
betreden meugen !" Het leven op aarde is een voortdurende 
strijd voor iedereen, maar 't behoort alleen een „Christelyk Gevecht" 
te zijn met geestelijke wapens, want slechts daarin wordt 
de ware eerkroon behaald, en „van te stryden" zong hij daarom een 
aandachtig en welluidend lied, om te leeren „hoe de mensch, die 
wel wil stryden, heeft te stryden en hoe niet". „Al de weereld is 
vol strydens", zegt hij daarin : „stryden is menigerhand : stryden 
dyd zomtyds tot eere, stryden diend zomtyds tot schand. Menig 
stryd een dwaas'lyk stryden om 't gering, op 't ongewis : Menig 
stryd een wyss'lyk stryden om 't geen strydens waardig is. Zomtyds 
stryd de mensch een stryden, dat met Godes wille stryd: zomtyds 
stryd de mensch een stryden daar den Hemel in verblyd." 
Wie strijdt tegen het leed, dat hem op aarde van buiten wordt 
aangedaan, strijdt den waren strijd niet : strijden moet de mensch 
tegen het kwaad, dat zijn eigen zondig hart hem berokkent, want 
alleen dat kwaad maakt wezenlijk ongelukkig. „Iet lyden, dat uyt-
307 
wendig raakt, maakt geen goed mensch rampzalig : 't Is d'onwil 
die ellendig maakt, door lusten, zot en dwalig." Zoo is de ware 
vrijheid ook niet, dat men de gelegenheid heeft aan al zijne begeerten 
te voldoen : „Is 't u om vryigheyd gedaan, zoo vrydt u van de lusten 
!" Tegen dwingelandij, ook van de Regeering, mag men niet in 
opstand komen : „De overheden dieder zijn moet yder Christen 
eeren : gehoorzaam wezen, niet in schijn, maar na 't bevel des 
Heeren." Niet Brutus, maar Christus zij het voorbeeld voor „Gods 
kind'ren" : „kruyslyden brengt ons tot de kroon, kruysdoen zal 
z'ons verhind'ren". De ware weg tot de vrijheid is, zich te ontworstelen 
aan de slavernij der zonde ; en „die voor Gods Geest van 
zond' is vry heeft geen tyran te schromen." Vooral liederen als. 
dit waren zoowel in den geest der Doopsgezinden als der Rijnsburgsche 
collegianten. Ook klinken in de liederen van dezen vervolgde 
om het geloof de tonen voort der oude schriftuurlijke liedekens, 
voor langen tijd door de martelaars der Hervorming aangeheven; 
maar bij CAMPHUYSEN worden dezelfde denkbeelden 
als wij daar vernemen in veel keuriger, vloeiender en pittiger vorm 
uitgesproken, terwijl zij vermoedelijk door niemand voor hem ook 
zoo diep en zuiver gevoeld zijn. In zijne rijmen heeft deze dichtsoort 
inderdaad haar hoogtepunt bereikt. Niemand heeft hem . daarin 
later kunnen overtreffen, zelfs niet evenaren. 
Nederigheid en gelatenheid zijn de deugden, die hij telkens 
aanbeveelt ; maar ook voor hem is liefde de hoogste deugd : „Wat 
is of wezen zal, hoe hoog, by Liefd' is 't minder, ja zonder Liefd' 
is 't al, hoe nut, onnut en hinder. Elk sta dan wie hy zy, de leerling 
met den leerder, na alle gaven vry, maar na de Liefd' noch meerder". 
Een man, die van deze denkbeelden bezield was, kon bij al 
zijn leed en al zijne wereldverachting niet knorrig of zwaarmoedig 
zijn, en tot klagen wekken zijne liederen dan ook niet op, veeleer 
tot blijmoedige tevredenheid. „Vrolijk mach de mensch wel zingen, 
als 't in God geschied", zegt hij zelf, en een zijner troostrijmen 
eindigt met de samenvatting der geheele levensleer in deze woorden: 
„doe wel en zy verheugd". 
Toch is natuurlijk zijne vreugde hemelsbreed verschillend van 
die der wereldlingen. Veel is er waarin hij zich niet meer kon verheugen, 
zooals wij. Zelfs de kunst is voor dezen man, die toch eens 
voor schilder was opgeleid, geen genot meer. Zij is dikwijls verderfelijk, 
altijd gevaarlijk. Zelfs opent hij zijn rijmbundel met een
308 
gedicht tegen de kunsten, die in het hart des menschen het kwaad 
zaaien, dat reeds al te welig „van zelver wast", tegen de „verweende 
konst van malle malery, die qua lust en fieltsche zotterny voedt", 
tegen „geyl gedicht en minneklachten", die de maagdelijke reinheid 
wegnemen, tegen den tijdverkwistenden dichter van Jogenstories", 
die de hongerige maag paait met wind, tegen den geschiedschrijver, 
die krijgsdaden verheerlijkt en zoo haat en wraakzucht 
aanwakkert. Toch zegt hij in zijn aardig liedje „Spels-Mate", waarin 
hij handelt van de speelpopjes der menschen, die „elk hun bijzonder 
drijven, hun bysondere lust hebben", van zich zelf : „rijmpjes 
maken is het mijn". 
De dichtkunst is dus, wel verre van een vijand in hem te hebben, 
zijn troetelkind. Hij besteedde aan zijne rijmen dan ook vrij 
wat zorg en deed vooral zijn best om te maken, dat zij evengoed 
met regelmatige afwisseling van klemtoon, dus rhythmisch, konden 
gelezen worden, als bij de noten, bij de muziek pasten. Vandaar 
die welluidendheid en vloeiendheid, die ze altijd zoo aantrekkelijk 
gemaakt hebben. Een gedicht acht hij volgens zijn rijmbrief, getiteld 
„Wel-rymens wet", alleen goed, wanneer het „volmondig, kort 
en klaar, indringend, ongestopt" is, „met onverkrachten stijl bevalliglijken 
vloeyt en zelden hort of gaapt of 's lezers oor vermoeyt." 
Van overdreven purisme houdt hij niet, maar toch tracht hij te vermijden 
„ al wat onze taal en 't Neerlandsch oor niet lijd." „Eenvoud 
en natuur" ging ook in de poëzie bij hem boven alles, en zoo waren 
dan ook zijne liederen de zuivere spiegel van zijn denken en gevoelen, 
vrij van alle gekunsteldheid, woordenpraal en geleerdheidsvertoon. 
Vooral eischt hij van een gedicht, dat het „spraak- en spreukrijk 
is, zin en zenuw heeft." Uitdrukkelijk zegt hij, dat „volheyd 
en aardigheyd van zin voor al moet gaan" en dat het hem somtijds 
moeite kostte daaraan „bevalligheydt van woorden en syllaben" te 
paren ; hij wist wat er aan zijne rijmen ontbrak en begreep, dat ook 
anderen er vele fouten in zouden vinden, zelfs zouden afkeuren 
wat hij goed achtte. Ook in dezen liet hij gaarne aan „een yder 't vermaak 
van zyne opinie". Hij zelf was tevreden, als zijn rijmwerk 
„den Christelyken of tot Christelykheydt bereyden lezer stichtte 
en met eenen vermaakte, 't zij door de stof of konst, waartoe vooral 
van nooden was, klaar en verstandelijk te zijn." De rest achtte 
hij ijdelheid. Daar hij slechts één doel voor oogen had, op aangename
309 
wijze te stichten, begreep hij ook wel, dat menigeen zijn bundel 
eentonig zou vinden, maar, zeide hij „veel beter slecht en altyd eenderhand, 
dan oyt door qua' verscheydenheyd t'ontstichten" ; en 
terecht beweerde hij van zijne liederen : 't is and're saus, maar al de 
zelve spijze." Toch heeft hij, bij de eenzijdige strekking zijner 
gedichten en de gelijksoortigheid der onderwerpen, nog wel eene 
zekere verscheidenheid weten aan te brengen door afwisselenden 
strophenvorm met of zonder refrein en ook door soms den vorm 
der samenspraak (bv. tusschen Klager en Trooster) te kiezen. 
CAMPHUYSEN'S poëzie staat lijnrecht tegen die der Leidsche 
en Amsterdamsche Renaissancemannen over. Pralen „met Latijnsch' 
of Grieksche geleertheyd" keurt hij af; „namen van Goddinn' 
en Goden" mogen in zijne poëzie niet voorkomen ; vooral 
heeft hij een afkeer van die dichters, „die, terwijl ze d'ondeugd 
laken, maken 't hart tot ondeugd graag; wiens afwijzen is aanwijzen, 
tegen maken 's vleeschs vermaak; die door smakelijke 
woorden 't quaad doen plegen met een smaak". Dat hier dichters 
als Bredero en Starter bedoeld worden, kan men slechts gissen, 
persoonlijke aanvallen doet CAMPHUYSEN niet, en daarom is het 
zeer opmerkelijk, dat de eenige dichter, dien hij ook zonder hem te 
noemen duidelijk als een verderver van goede zeden aan de kaak 
stelt, het hoofd der Renaissancemannen, DANIËL HEINSIUS is, den 
dichter, volgens hem, „die uyt ééne zelve borne zoet en bitter water 
schonk en vandaag ter eer van Christus, morgen weer van Bacchus 
zong; die als strenge wysheydsliever deugd en heylge zeden dreef, 
en straks met dezelve penne zotte minne-ranken schreef". 
Moet er in onze poëzie van het begin der zeventiende eeuw 
sprake zijn van twee richtingen, dan is het niet de romantische 
richting, die tegenover de classieke staat, en evenmin de streng 
kerkelijke tegenover de politiek-vrijzinnige, maar de vroom-godsdienstige 
tegenover de heidensch-wereldsche, de eerste tevens als 
de ouderwetsche tegenover de tweede als de meer moderne. En 
welke van beide was nu de nationale kunstrichting, als men ten 
minste van nationaal-Nederlandsche litteratuur wil spreken, zonder 
te bedenken, dat er onder de Nederlanders altijd vogels van 
diverse pluimage zijn geweest, en dat het nationaal karakter van 
ons volk niet altijd hetzelfde geweest is ? Wij kunnen op die vraag 
alleen dit antwoorden : CAMPHUYSEN'S poëzie werd ongetwijfeld 
bewonderd en genoten door de meerderheid van ons volk, voor-
310 
zoover dat althans in poëzie belang stelde, en die van HEINSIuS 
en HOOFT vond hare vereerders slechts in een kleinen kring van 
letterkundige fijnproevers. In geen enkel ander land zou poëzie 
als die van CAMPHUYSEN zoozeer gesproken hebben tot het hart 
van het volk, als zij het hier te lande deed, en daarom kan zij voor 
haar tijd en ook nog wel voor veel later tijd met eenig recht de 
meest nationale poëzie der Nederlanders worden genoemd, en als 
zoodanig verdient zij in eene geschiedenis onzer letterkunde ook 
niet op den achtergrond te blijven. 
xx'. 
DE DICHTKUNST IN HOLLAND BUITEN AMSTERDAM. 
Daar Amsterdam door het groot aantal uitstekende dichters, 
die in het eerste kwart der zeventiende eeuw optraden, op letterkundig 
gebied wel als toongevend moest beschouwd worden 
en ook de geschiedschrijvers onzer letteren zich later in de eerste 
plaats met de Amsterdamsche dichters hebben bezig gehouden, 
zou men licht in den waan geraken, dat destijds in Amsterdam, 
zooals tegenwoordig en ook reeds veel vroeger in Parijs, de letterkundige 
beweging zich concentreerde. Dat echter was geenszins 
het geval. De Amsterdammers zelf beschouwden zich min of meer 
als de vertegenwoordigers der door HEINSius aangewezen Leidsche 
richting en bogen zich gaarne voor het gezag -van den grootgin 
Delftenaar HUGO DE GROOT, sinds 1613 pensionaris van Rotterdam. 
En ook elders in ons land wemelde het van dichters, waaronder 
verscheidene, die in hun eigen tijd in eere waren en ook 
bij het nageslacht een goeden naam hebben behouden, al moesten 
zij ook ver onderdoen voor de groote Amsterdammers. Dat in 
.geheel Holland de dichtkunst hare beoefenaars vond, werd bij de 
.inwijding der Duytsche Academie in 1617 ook uitdrukkelijk gezegd 
door SUFFRIDUS SIXTINUS in deze woorden: 
„Daer schuylt een Groot ghemoet en geest in dyne paelen, 
Vermaerde Rotterdam, die trots een yder biet 
In const en wetenschap. Noch eene by de vliet 
De Linge, sterck van stroom en loop; dan noch een graeghe 
Tot const en wetenschap hier by in 's-Gravenhaeghe. 
Ghy Leyde voet oock twee, twee die daer zijn bekent 
Door haere const tot aen des werelts uyteist ent: 
Een lettermoeder Heyns, een cloeck ervaren Schryver."
311 
Naast HEINSIUS en SCRIVERIUS, die hier genoemd, en DE GROOT, 
die hier zinspelend aangeduid worden, is hier ook sprake van een 
Hagenaar, waaronder (want HUYGENS was in 1617 nog niet als 
dichter opgetreden) ongetwijfeld GIJSBERT VAN HOGENDORP 
moet verstaan worden. De dichter uit de buurt van de Linge 
zal wel RUTGER WESSEL VAN DEN BOETSELAER zin, die heer van 
Asperen was, want een Gorkumsche dichter, hetzij HENDRICK 
VAN DER MUYR, hetzij ABRAHAM KEMP, kan hier wel niet in aanmerking 
komen, en CAMPHUYSEN was in 1617 als dichter nog onbekend. 
De beide genoemde Gorkumsche dichters waren ijverige 
leden der in hunne stad bestaande kamer 't Segelbloemken (met 
de spreuk: „Vernieut uut Liefden"). VAN DER MUYR (spr.: „'k 
Verbey den tyt") hebben wij reeds door eene feestvertooning 
ter viering van het Bestand leeren kennen 1) . Hij nam deel aan 
de dichtwedstrijden te Leiden in 1613, te Vlaardingen in 1616 
en ook nog te Rijswijk in 1643. Van 1644 is zijne Klucht van de 
Ketel-boeter, voor dezelfde kamer gemaakt op het spreekwoord: 
„Wie dat d'onkuyze min wellustich wil hanteren, Die moet somwylen 
in een verckenschot logeren". De inhoud er van is de bekende 
geschiedenis van Kleine Klaus (hier de ketelboeter Gerritge de 
Licht) 2), die eene jonge vrouw (Proper Elsje) betrapt op overspel 
en den bijna gehoornden echtgenoot (Frans Joppen) op den, voor 
den boel (Jaep Jongh-bloet) bestemden, eendvogel en wijn tracteert 
door voor te wenden, dat hij in staat was geweest door zijne tooverkunsten 
deze voor den dag te brengen. Den vrijer, die zich intusschen 
in het varkenskot had verscholen, weet hij vervolgens onder 
de gedaante van den „bulleman" of den duivel weer veilig buitenshuis 
te brengen; maar daar de bedrogen echtgenoot niet kan 
zwijgen en den ketelboeter van „duvelrye" beticht voor den officier, 
brengt deze alles uit en moet de officier worden omgekocht, 
om de schande der betrokken partijen niet publiek te maken. 
Het stukje is niet bijzonder geestig en ook niet karakteristiek, 
maar de situatie is niet onaardig. Liedjes van den ketelboeter 
vroolijken het op en drie vertooningen dragen er het hare toe bij 
om de toeschouwers te vermaken. 
1) Zie boven, bl. 120. 
2) Dezelfde aneedote is meermalen voor het tooneel bewerkt, ook buitenslands 
bv. door Hans Sachs, „Der farendt Schuler mit dem Teuffelbanner" (1551) en door 
Cervantes, „La cueva de Salamanca" (1615). Zie daarover J. Bolte und W. Seelmann, 
Niederdeutsche Schauspiele dlterer Zeit, Norden-Leipzig, 1895, Einl. p. 38--48.
312 
Met ABRAHAM KEMP (spr.: „Elck mensch moet Kempen") hebwij 
reeds kennis gemaakt 1), toen wij zijn Spel van de Moordt 
van . Sultan Osman (van 1623) vermeldden. Onder de lofdichten 
daarop van zijne medeleden der Gorkumsche kamer vinden wij er 
een van A. G. Vos (spr.: „Noot baert list"), dat niet minder dan 
veertien tooneelstukken (meerendeels van KEMP) noemt door die 
Kamer vertoond, en daaronder ook het Sinnespel, waarmee hij 
bij den dichtwedstrijd te Vlaardingen in 1616 den eersten prijs 
behaalde. Ook nog in 1643 maakte hij een sinnespel voor den 
wedstrijd te Rijswijk, doch zijn roem als dichter ging later geheel 
voorbij en alleen bij den geschiedvorscher bleefzijn naam nog eenigszins 
bekend door het geschiedwerk „Leven der doorl. Heeren 
van Arkel en Beschrijving der stad Gorinchem", dat hij uit oude 
oorkonden en geslachtsaanteekeningen samenstelde, maar dat 
eerst na zijn dood door zijn zoon Hendrik in 1656 werd uitgegeven. 
Van de meeste dichters der andere Hollandsche steden zal het 
wel voldoende zijn ze even te vermelden om te doen zien, dat 
inderdaad in geheel Holland letterkundig leven bestond. Bijna 
allen zijn het óf stichtelijke dichters óf rederijkers in den ouderwetschen 
trant. 
Zoo b.v. te Dordrecht, waar, vóór JACOB CATS er zich vestigde, 
de dichtkunst nog zoo goed als geheel in de handen der rederijkers 
was 2) . Dat waren de leden der oude kamer De Fonteyn (spreuk: 
„Reyn geneucht") die o.a. ijverig deelnamen aan de refereinfeesten 
van 1598 te Rotterdam, 1613 te Haarlem, 1615 te Ketel, en ook 
aan het Vlaardingsche landjuweel van 1616. Bij hunne publieke 
vertooningen hadden zij echter telkens weder den tegenstand van 
den kerkeraad te overwinnen, totdat zij er eindelijk zelfs (doch 
eerst in 1652) in moesten berusten, dat in Dordrecht „voortaen 
geen spelen meer souden worden gespeelt". Als Dordsch lierdichter 
hebben wij vroeger reeds ABRAHAM AERTSZ PLATER leeren kennen 
met zijn „Ziedt-boecxken, ghenaemt Dordrechts Lijstertje", van 
1624. 
Rederijkers gaven ook den toon aan te Gouda, waar de kamer 
„De Goudsbloem" (spreuk: „Uut jonste begrepen") verscheidene 
leden telde, die wij bij name en door sinnespelen of refereinen ken- 
1) Zie boven, bl. 143. 
2) Zie G. D. J. Schotel, Het klooster, het hof en de kerk der Augustijnen te 
Dordrecht Dordrecht 1861, bl. 88-95.
313 
non. RIJSSAERT VAN SPIERE hebben wij reeds aangetroffen, en 
naast hem trad vooral bij allerlei wedstrijden JACOB LUCASZ. SASCH 
op den voorgrond. Andere Goudsche rederijkers waren PIETER 
MELCHIORSZ. ALCHAS, GOOSSEN CORNELISZ. BOT, J. ADRIAENSZ. 
SCHOON, J. F. STAM, JACOB VERBRUGGHE en DIRCK, ANDRIES en 
PIETER GRIJNEN VERVEEN. Van den onderwijzer in het H.-Geestgasthuis 
te Gouda, JACOB JACOBSZ'. VENNIP, hebben wij een 
esbatementspeelken van vier personagien achter zijn „Kort berecht 
van 't Tuchthuis" (1611). Als lierdichter hebben wij MICHIEL 
VLACK reeds vroeger genoemd. In het naburige Haastrecht was 
A. TAELMAN leider der rederijkerskamer „De Balsembloem". 
Te Rotterdam was de kamer „De blaeu acoleyen" (spreuk: 
„Met minne versaemt") ijverig werkzaam. In 1598 schreef zij haar 
tweeden dichtwedstrijd, een ref ereinf eest, uit, waarvan de vruchten 
het volgende jaar werden gedrukt 1). De ziel van dat feest was 
daar WILLEM JANSZ. YSELVEER 2) (spreuk : „Concordia nutrit 
amorem), die er ook een „spelende prologhe" voor vervaardigde. 
In 1596 had hij met een referein en een liedeken tweede prijzen behaald 
op den Leidschen dichtwedstrijd 3) en ook aan den Schiedamschen 
dichtwedstrijd van 1603 nam hij deel. In hetzelfde 
jaar verscheen van hem ook ter bestrijding van een pamflet eene 
„Salade op ende Leghen den partialen domp-hoorn, onlangks by 
Benen onbeschaemden Jesuwyt in slecht straet-rijm ghestelt". 
Als dichter van een Dialoog over het Bestand in 1609 hebben wij 
hem reeds leeren kennen 4) . In iets later tijd treffen wij als dichtend 
lid der Rotterdamsche kamer J. J. VAN WASSENBURGH aan 
met een sinnespel, twee refereinen en een liedeken voor het landjuweel 
te Vlaardingen van 1616. 
Ook buiten de rederijkers om vinden wij in, dezen tijd te Rotterdam 
een dichtkring, waarvan LAUWERENS DE GROOT en zijn zoon,, 
de zilversmid HEYNDRICK LAUWERENSZ. DE GROOT, het middelpunt 
vormden. Hunne, reeds vroeger in verschillende liedboekjes verspreide, 
stichtelijke liederen kwamen, met nog vele nieuwe vermeerderd, 
in 1620 bijeenverzameld uit onder den titel De Grote 
1) Zie „Der Redenrijcke Constliefhebbers stichtelicke Recreatie", Leyden 
1599. 
2) Zie over hem C. P. Burger Jr. en Leon. Willems, in Tijdschrift voor Boeken 
bibliotheekwezen, 1907, bl. 268, en 1908, bl. 278. 
3) Gedrukt in „Den Lusthof der Rethorica", Leyden 1596. 
4) Zie boven, bl. 119.
314 
.:(orenbloem, met een Groen spruytjen als toegift in 1622. Zooals de 
,zoon in de voorrede van den eersten bundel zeide, gaf hij zijne 
liederen uit, omdat „des Heren Apostelen in huer Zeynd-Brieven 
<de ghemeynten Ghoods geraden hebben huer onder malkanderen 
te stichten met geestelijcke gezangen in der Ghenaden". Grooten 
.dank was hij, zooals hij daar tevens zeide, verschuldigd aan de 
hulp en voorlichting van ABRAHAM MATTHYSZ. VAN GHERWEN, die 
,,wel gheoef f ent was in de Maat van Dichten, als mede in de weten- 
:schap van het Neder-Duyts wel spellen, ende die oock alle vreemde 
woorden van ander talen vermeed." 
Met VAN GHERWEN samen maakte HEYNDRICK DE GROOT o. a. ook 
,een „konkordansi-lied" op de letters van 't A. B. C. in alexandrijnen, 
-waarin lettergrepen met en zonder klemtoon elkaar regelmatig 
afwisselden. VAN GHERWEN was bijzonder daarop gesteld, zoodat 
hij er zelfs een geheel pleidooi voor hield in een spel- taal- en dichthoekje, 
getiteld „Voorloperken, inhoudende : Een kort onderricht 
der Letterkunst", in 1624 door hem uitgegeven te zamen met zijn 
liedboekje De Ghulde Fonteynader. In dien bundel komen ook stichtelijke 
liederen voor van HEYNDRICK DE GROOT en verschillende 
,andere vrome zangers, die echter niet alle Rotterdammers waren. 
Voor dien tijd (in 1617) had hij reeds een veel grooter liedbundel 
uitgegeven : De Ghulde Zangfoonntteeyynnee,, bestémd om „veel Fonteyn- 
-tj ens (dat zyn ghelovighe harten) te winnen om te beleven tgheen 
dat hierin verhaald staat totter hooghster zaligheyd". Ook daarin 
vindt men naast talrijke klinkdichten en liederen van hem, waar- 
-onder een groot aantal naamdichten, verscheidene liederen van 
LAUWERENS en HEYNDRICK DE GROOT en van anderen, met name 
van JAN SENTEN, die ook zelf eigen stichtelijke liederen met die van 
-anderen uitgaf in een bundel, getiteld De nieuwe vrucht des wynstocks 
(1625). Al deze bundels zijn misschien meer van belang voor onze 
;kennis van het godsdienstig oefeningsleven in dien tijd, dan van 
beteekenis voor de kunst, al getuigen zij ook van eerre groote liefde 
voor den zang in ernstige kringen. 
Onder de Schiedamsche rederijkers trad in dien tijd JACOBUS 
DWINGELO op den voorgrond, die voor de kamer „De roo Rosen" 
(spreuk „Aensiet de jonckheyt") in 1603 een dichtwedstrijd organiseerde 
1) ; en naast hem treffen wij daar W. NIEUPOORT aan, die in 
1) De daar ingeleverde dichtwerken werden gedrukt in „Der Redenryckers 
Stichtighe tsamenkomste", Schiedam 1603.
315 
1598 met zijn zingen van een eigen liedeken te Rotterdam den prijs 
behaalde, en in 1613 JAN BARTHOUT, Bredero's vriend. Een ander 
vriend van Bredero, GERRIT MARTENS, was te Schiedam in 1616 lid 
van de (vermoedelijk Brabantsche) kamer „De Vygheboom" 
(spreuk: „'t Soet vergaren"). 
De rederijkers van het dorpje Ketel wisten voor hunne kamer „De 
Sonnebloem" (spreuk : „Noyt meerder vreucht") belangstelling te 
wekken door hun beroep van 1615 ter beantwoording van de vraag: 
„Waerdoor de werelt meest heyloos en blindich dwaelt" 1). De 
Bleiswijksche kamer „De dubbelt geele hof bloem" (spreuk : „Wyckt 
ontrouw") kon prat zijn op haar dichter P. TANENBURCH, en die 
van Maasland, „De Olyfboom" (spreuk : „'t Spruyt uyt liefden"), op 
GIDEON LOOCKEFIER, die van 1598 tot 1616 aan wedstrijden deelnam 
en in 1631 de overwinning op het Slaak bezong met eene, te 
Delft uitgegeven „Fama oft Basuyne der Victoriën des Prince van 
Orangien", enz. Vooral echter onderscheidde zich te Vlaardingen 
JOB. A. VAN DE WAEL, dien wij reeds meer dan eens hebben genoemd, 
omdat hij in 1616 voor de Vlaardingsche kamer „De Aackerenboom" 
(spreuk : „Aensiet liefde") het landjuweel bestuurde, 
.dat zooveel deelneming vond 2). Zijne vrienden waren verrukt over 
hem. „Ick weet niet, Job mijn vrient, waer u de wysheyt meer vandaen 
gekomen is, als my en mijns gelijcke !" riep zijn vriend J. P. 
BROOCK uit, en een ander, J. C. BRANTHUYSEN, besloot zijn lofdicht 
met de verklaring, waarmee al zijne stadgenooten zullen hebben ingestemd 
: „Job is d'eer van Vlaerdingen". 
Onbetuigd liet zich bij die gelegenheid ook niet de kamer „De 
Rapenbloem" (spreuk : „Wij rapen geneucht"), waarvoor GiJs- 
BERT VAN HOGENDORP toen zijn „Spel van Xerxes" dichtte 3), te 
Delft, dat aan de Maas haar grooten Rotterdammer Erasmus 
niet „behoefde te benijden, omdat „DE GROOT ruim zoo groot" was, 
maar dat zich, behalve op hem ook nog op een ander verdienstelijk 
dichter kon beroemen : JOHANNES STALPAERT VAN DER WIELEN 4), 
1) Gedrukt als „Der Reden-ryckers Stichtighe Aenwysinge van des werelts 
dwaelpaden", enz., Delft 1616. 
2) Spelen, refereinen, enz. werden met de blazoenen der kamers uitg. in „Vlaer.- 
dings Redenryck-bergh, met middelen beplant, Die noodigh zijn 't Gemeen en 
voorderlyck het Landt", Amst. 1617. 
3) Zie boven, bl. 124 vlg. 
4) Voor Stalpaert van der Wielen zie men J. A. Alberdingk Thijm in den 
„Volks-Almanak voor Ned. Katholieken" van 1854-55, waarin de voorstelling 
echter romantisch is, en vooral G. J. Hoogewerff, De dichter Joanne8 Stalpaert 
van der Wielen in Oud Holland XXIX (1911) bl. 88-111. Met eene slordige le-
316 
schoon eigenlijk in Den Haag (22 Nov. 1579) uit een aanzienlijk 
geslacht geboren. Sedert 1595 studeerde hij te Leiden in de rechten, 
waarin hij in 1598 te Orleans den graad van licentiaat verwierf; 
maar daarna gevoelde hij zich meer tot de theologie aangetrokken, 
waarin hij nu te Leuven ging studeeren. Na in 1606 tot priester gewijd 
te zijn, ondernam hij eene lange reis in Frankrijk en Italië, 
waarop hij te Rome tot doctor in de theologie promoveerde. In 1611 
kwam hij in het vaderland terug en werd daar in 1612 tot pastoor te 
Delft benoemd, welk ambt hij het volgende jaar aanvaardde. In 
1615 werd hij tevens rector van het begijnhof en van het St.-Aagtenklooster 
te Delft en in 1617 aartspriester van Delfland. Daar heeft 
hij, schoon natuurlijk niet in het openbaar, zijn priesterambt vol 
ijver vervuld tot hij 29 Dec. 1630 overleed. In het Vrouwenkoor 
der oude St.-Hippolytuskerk wordt nog heden zijn graf aangeduid 
door een (slechts gedeeltelijk bewaard) zesregelig grafdichtje 
van ANNA VISSCHER. 
Onder de Noordnederlanders staat hij, althans in het eerste kwart 
der zeventiende eeuw, als katholiek vertegenwoordiger der poëzie 
zoogoed als alleen. Zijne gedichten zijn van tweeërlei aard. Deels zijn 
het lofzangen ter eere van heiligen of dichterlijke levensbeschrijvingen 
van heiligen, deels zijn het strijddichten tegen de ketters 
en voor de moederkerk. Tot de laatste behooren negen gedichten, 
gevoegd achter de negen handelingen of samenspraken tusschen 
Pieter den Reyzer als verdediger en Abacuk als bestrijder der 
katholieke leerstellingen, in 1624 uitgegeven onder den titel Room 
sche reys. Behalve het zesde gedicht (of bescheid op de zesde handeling), 
dat in alexandrijnen geschreven en in zes sectiën verdeeld 
is, zijn zij alle geschreven in korte versregels van acht lettergrepen, 
in gemeenzamen, keuvelenden toon en minder hatelijk dan de liederen, 
die (te Leuven in 1631) na zijn dood uitkwamen onder den 
titel Extractum Catholicum tegen alle gebreken van verwarde hersenen. 
Ofschoon de 170 doses uit dezen „likkepot", zooals hij zijn bundel 
kenmerkt, alle geschreven zijn in liedvorm met de wijsaangifte 
er boven, is de toon er over het algemeen redeneerend en enkele 
malen ook spottend en schimpend. Dikwijls begint zulk een lied 
vensbeschrijving gaf J. van Vloten van hem „Uitgelezen dichten", Schiedam 1865 
uit. Eene andere bloemlezing, gaf G. J. Hoogewerff, Joannes Stalpaert van der 
Wielen. Zijn leven en keur uit zijne lyrische gedichten, Bussum 1920. Een portret 
van hem werd door Willem Delff gegraveerd naar eene schilderij door Joh. van 
Nes, die zich nu in de pastorie der aartsbisschoppelijke klerizy te Delft bevindt.
317 
met eene min of meer uitgewerkte bewering tegen de Kerk in een 
vorm, waarin men die inderdaad soms van de tegenpartij kon vernemen, 
en daarop volgt dan gewoonlijk eene vrij hatelijke weerlegging. 
Aan het eind van den bundel gaf STALPAERT nog „een peperhuysken" 
met vijf en twintig liedjes of „bygevougde confijten, bequaem 
om de voorgaende recepten oorbaerlijk te versuykeren", en 
inderdaad getuigend van veel gevoel, ook voor het zangerige, en 
ook wel van schertsende vroolijkheid. 
Hooger waarde echter dan zijn hekeldicht bezitten zijne heiligenliederen, 
waarvan bij zijn leven drie bundels uitkwamen. De eerste, 
't Hemelrijck, is eene verheerlijking van den martelaar Adrianus, 
rechter van Nicodemië, in 26 korte gedichten. De tweede, De Evangelische 
Schat, geeft in 16 gedichten, wat meer in verhaaltrant, de 
geschiedenis van St. Laurens en St. Hippolytus, waartoe de dichter 
zich nog te meer opgewekt gevoelde, omdat St. Hippolytus de patroon 
was van Delft, „de martelaer des Heeren", dien „de bultige 
Lorrain tot Capitain van zijn geboude stad" koos. Beide bundels 
kwamen in 1621 uit en zijn geschreven in alexandrijnen, die bij de 
tijdgenooten den naam hadden bijzonder vloeiend te zijn, omdat 
aan den gewonen Nederlandschen zinbouw nooit geweld wordt aangedaan 
en de caesuur steeds valt na de zesde lettergreep. Door die 
nauwkeurige regelmaat herinneren ons de verzen van STALPAERT 
telkens aan de groote dichtwerken van Cats, ofschoon het niet 
zeer waarschijnlijk is, dat hij daarvan den invloed onderging. In 
denzelfden trant gaf hij in 1622 uit : Vrouwelick Cieraet van Sint 
Agnes versmaedt 1) : eene verheerlijking dezer martelares in achttien 
gedichten, eindigend met eene herinnering aan het overbrengen 
van haar gebeente (in 966) naar ,,'t Bataviersche riick" en het bisdom 
Utrecht. In eene voorrede en eene toeëigening in verzen wordt 
door den priester gepleit voor eenvoud in de kleeding der vrouwen. 
Ofschoon deze drie bundels zich aangenaam laten lezen door 
wie met eenige breedsprakigheid vrede kan hebben, moeten zij toch 
onderdoen voor de uitgebreide verzameling geestelijke liederen, 
die STALPAERT allengs voor zijne gemeente bijeenbracht, zoodat 
1 ) Het eerste der zeven lofdichten, die aan dit dichtwerk voorafgaan, is geteekend 
met de initialen J. V. V. en wordt daarom door velen aan Joost van 
Vondel toegeschreven. Ik meen de juistheid dier toeschrijving te moeten betwij - 
felen, daar zij geen anderen grond heeft dan de toevallige overeenkomst der 
initialen en te onwaarschijnlijker is, omdat Vondel zelf in later tijd, toen hij 
katholiek geworden was, het vers niet in zijne „Poezy" opnam, zelfs niet onder 
zijne oude rijmen.
318 
zij ten slotte een volledigen bundel vormden, de hooge feesten en de 
heiligen van iederen dag des jaars verheerlijkend en dus als het ware 
eene dichterlijke Legenda Aurea uitmakend. Eerst in 1634, na 
's dichters dood, kwam deze bundel van de pers onder den titel Den 
Schat der geestelycke Lo f sangen 1). Daarin is inderdaad een schat 
van welluidende liederen vergaderd, waarin men vaak met welgevallen 
den naklank der middeleeuwsche volksliedjes hoort. Het 
is dan ook geen wonder dat zij in katholieke kringen zeer populair 
werden en herhaaldelijk moesten worden herdrukt". Vooral het 
lied voor 21 Januari, „Sint Agnes' Bruyloft", met het refrein „Stroyt 
roo roos' en lelyblaen: Agnes sal te Bruyloft gaen" heeft terecht 
eene groote bekendheid verworven; doch als verdienstelijk 
katholiek loflied staat het in dezen bundel allerminst alleen. Ook 
St. Dorothea, St. Bonifaes, St. Lutgardis, St. Maria Magdalena, St. 
Ignatius Loyola, St. Jan (de dooper), de zalige Joannes Ruysbroeck, 
St. Bibiana, St. Columba en anderen worden er verheerlijkt in liederen, 
hunner waardig. „Principium a Jesu", zoo wijzigde STALPAERT 
het classieke „a Jove principium", en daarom begon hij zijn 
bundel ook met eene opdracht aan Christus : „Ryst, myn Sinnen! 
ryst myn Sangh ! Ryst myn Sinnen ! Ryst myn Psouter ! om te 
loven 't heilig Outer van myn God u leven langh" : met deze aanvangswoorden 
van de opdracht wekte hij zich zelf op, om God te 
verheerlijken, zooals eenmaal David dat had gedaan; en dat deze 
opwekking niet tevergeefs is geweest, getuigt STALPAERT's geheele 
liedbundel. 
Haagsch dichter was IsAAcus VAN DAMME, van wiep wij reeds 
eene vertaling van Plautus' Amphitruo (van 1617) leerden kennen 2) 
maar wij hebben nog niet opgemerkt, dat te 's-Gravenhage ook 
reeds lang eene rederijkerskamer bestond 3), De Corenbloem (spreuk: 
„Met geneuchten"), waarmee in 1562 eene andere kamer, die de 
spreuk „Laet varen droefheyt" voerde, was samengesmolten op 
last van „bailluw, schout, burgemeesteren ende schepenen van den 
Hage" en die toen tevens door deze bij octrooi als vrije kamer werd 
erkend. Aan verschillende dichtwedstrijden nam zij deel: in 1586 
te Rotterdam, in 1596 te Leiden, in 1602 te Noordwijk, in 1603 
1) Aan dezen bundel was reeds in 1628 een liedbundel 't Gulden jaer ons Heeren 
Jesu Christi voorafgegaan. 
2) Zie boven, bl. 180 vlg. 
3) Zie daarover L. Ph. C. van den Bergh, 's-Gravenhaagsche bijzonderheden 
I ('s-Grav. 1857), bl. 7-50 en Tijdschrift VI (1886) bl. 73-79.
319 
te Schiedam, in 1606 te Haarlem, in 1615 te Ketel en in 1618 te 
Bleiswijk. In 's-Gravenhage zelf trad zij meermalen op om de heuglijke 
krijgsgebeurtenissen met vertooningen, refereinen of liedekenss9 
te vieren, zooals in 1590 de inneming van Breda, in 1591 die van 
Nijmegen, in 1592 van Coevorden en Geertruidenberg en in 1597 
van Amiens en Berck. In 1600 vierde zij de overwinning bij 
Nieuwpoort door „tpronunchieren van een lof dicht". In 1601 vertoonde 
zij voor 't raadhuis „hoe Rijnberk, in 1602 hoe Grave was 
vercregen". In 1622 hebben zij „gespeelt ende gesongen van 't ont-, 
set van Bergen-op-Zoom", en in 1627 „van de victorie van Grol" r 
enz. Eene tweede kamer, die daarnaast in Den Haag nog bestond, 
De Batavier, hebben wij reeds door RODENBURG leeren kennen. In 
1591 wordt ook melding gemaakt van „de camer van Rethorica, 
tot Scheveningen", die in later tijd onder den naam De Madelieven. 
wordt aangetroffen. 
Begeven wij ons nu van Den Haag naar Leiden, dan is het hoofdzakelijk 
om de namen van eenige reeds besproken Leidsche dichters. 
in de herinnering terug te roepen 1) . Naast DANIËL HEINSIUS en. 
PETRUS SCRIVERIUS, de alom bekende hoofddichters van het Bataaf 
sch Athene, vonden wij daar ook reeds den hoogleeraar JAN 
BODECHER BENNINGH. Als leden van de kamer „De Witte Acoleien" 
deden zich, naast SALOMON DAVIDSZ. VAN DELMANHORST in 1597 en 
H. VAN DEN BERGH in 1613 als factor, ook MATTHIJS HARMANSZ. 
VAN CRENENBORCH in 1597 als keizer en JACOB GOMMERSZ. VAN 
NOORDE in 't zelfde jaar als prins der kamer kennen, en verder nog 
CORNELIS BOUWENSZ. VAN SIMPOL, CLAES JANSZ. VAN DE VEULEN, 
JORIS VAN DEN BURCH, D. V. CODDE, P. VERHAGEN en vooral 
de kamerzot PIETER CORNELISZ. VAN DER MORSCH, terwijl leden van 
de Brabantsche kamer „De Orangie Lely" waren : JACOB DUYM,. 
JACOBUS CELOSSE, NICOLAES DE CLERCK en MAERTEN BEHEYT. 
Naast deze beide werd in 1616 ook nog als derde kamer De Samaritaan 
bij den Palmboom erkend, met de spreuk : „In lief d' werckende". 
Tot de Leidsche dichters behoorde in dezen tijd ook nog de 
reeds terloops door ons genoemde neef van Jan van Hout, JAN 
JANSZ. ORLERS 2), ofschoon hij zich meer als prozaschrijver dan 
1) Uitvoeriger werd over de meeste gehandeld boven, bl. 70-85. Voor de 
rederij kers is nog op te merken, dat een handschrift met rederijkersspelen en 
kluchten nog onuitgegeven op het Leidsch gemeentearchief berust. 
2) Voor hem zie men J. Prinsen J.Lz. in Tijdschrift XXV, bl. 161-182 en Oud 
Holland XXIII bl. 167-174.
320 
als dichter bekend maakte, vooral door zijne in 1614 uitgegeven 
en later meermalen herdrukte „Beschryvinge der stad Leyden", 
waarvoor de bouwstoffen al door zijn oom Van Hout bijeengebracht 
waren. Vóór dien tijd (in 1610) had hij in „Der Nassauschen Laurencrans" 
reeds eene „beschryvinge en afbeeldinge" gegeven van alle 
overwinningen, door Prins Maurits zelf of gedurende zijn stadhouderschap 
door anderen behaald. Van zijne liefde voor het Oranjestamhuis 
getuigde ook nog in 1616 zijn „Geslachtboom der Graven 
van Nassau". Te Leiden 6 Januari 1570 geboren, had hij zich in 
Amsterdam op den boekhandel toegelegd, tot hij in .1596, tegelijk 
met zijn huwelijk, zich te Leiden als boekverkooper neerzette. 
Prins Maurits bracht hem daar in 1618 in de regeering en hij klom 
er vervolgens tot schepen en tot burgemeester op. Den 1Oden Augustus 
1646 is hij er overleden. In zijne spreuk „OoRdeeLt sondER 
twiSt" is niet alleen zijn levensbeginsel, maar ook zijn naam vervat. 
Het nabijgelegen Leiderdorp had eene rederijkerskamer, De 
Patientiebloem (spreuk : „Lief d' blijft sonder end"), die in 1616 een 
dichtwedstrijd beriep 1). 
Als dorpsrederijkers onderscheidden zich in de buurt van Leiden 
nog te Noordwik PIETER VAN BURGERSDIJCK, te Zoetermeer H. 
VAN ADRICHEM en te Warmond P. VAN LEEUWEN en J. BLANSAERT. 
Te Zegwaard bestond de in 1615 als vrij erkende kamer De Seghbloem 
(d. i. de carex) met de spreuk „recht waerheyt." 
Noord-Holland deed in dichtoefeningen voor Zuid-Holland 
niet onder, en Haarlem toonde zich ook in dit opzicht eene kunststad, 
al was de oude hoofdplaats van Kennemerland ook hierin, 
zooals in zoovele andere dingen, gedwongen haars ondanks allengs 
de meerderheid van Amsterdam te erkennen. Als factor van de 
„Pellicaen" kennen wij PIETER AELBERTSZ., van wien op Pinkstermaandag 
1590 op de Groote Markt een, nog alleen in handschrift 
bewaard, spel der Machabeën werd gespeeld en van wien 
wij verder nog een sinnespel bezitten, waarin vertoond werd 
„hoe sommich mens al sijn goed beroeft is ende daerom bijna in 
desperaetie is". Later, bij het schitterende landjuweel van 1606 2), 
waren H. SOETENDAL factor en JACOB JANSZ. VAN DER BEETS 
prins van deze kamer. Tot de oudere leden van de kamer „De 
1) Zie de vruchten van dien wedstrijd in „Der Redenrijcke Rhijnsche Helicon" 
Leiden 1617. 
2) Zie daarvoor boven, bl. 117 en voor de „Pellicaen" H. F. Waller, Ge8chiedenis 
vxn de Rhetorykkamer „Trou moet blijcken", Haarlem 1904.
321 
Wyngaertrancken" 1) behoorde JAN PRINS, dichter van een spel 
„Van die daet der tirannen" en van een ander „Van d'eenvoudige 
mensch die soect daer hy Chrysto best mee behaghen can" (1597), 
en tot de jongere ADAM VAN DER HAGEN, JONAS VAN GHERWEN 2) 
en, als een der ijverigste, de reeds meer dan eens door ons vermelde 
GOVERT VAN DER EEMD 3). Vooral waren er vele schilders van deze 
kamer lid, met name Frans en Dirck Hals, Salomon de Coninck, 
Simon de Bray, Jan Claesz. Loo, Esaias van de Velde, Jan Wijnants, 
Gerrit Dircksz. Brouwer, ADRIAEN BROUWER 4), van wien wij 
enkele versjes over hebben, onder zijne eigene etsen geplaatst, en 
STEVEN TEUNISZ. VAN DER LUST, die in veel later tijd (in 1652) 
„Haerlems langhe en strenghe Beleegeringhe ende het overgaen 
derselver stalt door het scherpe sweerd der ellende" ten tooneele 
zou brengen onder den titel: „De herstelde Hongersdwang", en 
van wien in hetzelfde jaar een treurspel „Ongheblanckette Maria 
Stuart, coninginne van Schotlandt en Ghewaende coninghin 
van Enghelandt, gedoemt ende gestraft", zou gedrukt worden 
als strijdschrift tegen VONDEL'S „Maria Stuart", nadat reeds te 
voren (in 1644) van hem op Allerkinderendag speelswijs de „Kinder-
moort van Herodes, begaen aen de Bethlehemsche Suyghelingen" 
door de kamer vertoond was. Leden van de Brabantsche 
kamer „De Witte Angieren" waren o.a. JACOB VAN DER SCHUERE 
en PIETER VERGEELSEUNE 5). 
De Haarlemsche boekdrukkers PASCHIER VAN WESTBUSCH en 
VINCENT (of 2000, zooals hij zich soms schreef) CASTELEYN maakten 
zelf gedichten, evenals zij er anderen toe opwekten. Ook DAVID 
VAN HORENBEECK, de schrijfmeester der Latijnsche school, besnaarde 
zoo nu en dan de lier, o. a. in 1618 ter eere van Prins 
Maurits met zijn „Nassous Lof-gesangh", en ook ter eere van zijn 
„goeden vriend", den Haarlemschen predikant SAMUEL AMPZING 6) 
(geb. 24 Juni 1590 t 29 Juli 1632), die onder al zijne rijmende 
1) Zie voor deze kamer H. Gerlings Cz., De aloude Rhetorykkamer „De Wyngaertrancken" 
te Haarlem, Deventer 1874. 
2) Zie voor deze beiden boven, bl. 121. 
3) Zie voor hem boven, bl. 143 vlg. en 157. 
4) Voor hem, die in 1626 -27 lid der kamer was, en over andere leden der kamer 
en over zijn lidmaatschap van de Violieren te Antwerpen van 1.634 tot zijn 
dood in Jan. 1638 zie men J. H. W. Unger, Oud Holland II, bl. 161-169. 
5) Zie voor deze beiden boven, bl. 67 vlg. 
6) Zie over hem H. C. Rogge, Gedichten van Samuel Ampsing en muziek van 
Cornelis Helmbreecker in Tijdschrift der Vereen. voor N. Nederl. Muziekgeschiedenis, 
I V (1892). 
TE WINKEL III. 21
322 
stadgenooten verreweg de vruchtbaarste was, maar zich het meest 
verdienstelijk maakte met de prozatoevoegsels tot zijne berijmde 
„Beschryvinge ende lof der stad Haerlem" (1628), waarin ook 
SCRIVERIUS' „Laure-kranz voor Laurens Koster van Haerlem, 
eersten vinder van de Boeck-druckerye" is opgenomen, en waarvan 
de voorrede ook „eenig onderwijs van onse Nederduytsche Sprake 
ende Spellinge" geeft. De overige dichtwerken van AMPZiNG zijn 
bijna alle van stichtelijken aard. In 1624 gaf hij een „Rym-Catechismus" 
uit en in 1631 in zijn „Bibels Tresoor" eene beknopte 
inhoudsopgave van alle bijbelboeken in rijm. Zelfs in de liederen 
van „De Christen-Hoogtiiden" kon hij niet anders geven dan 
berijmd proza, ofschoon hij zich toch boven de prozaschrijvers 
verheven achtte door „de Rymkonste eene gave van den Here" 
te noemen en te zeggen, dat „de rijm wat meer op de ribben ende 
wat meer werks aen sick heeft als de Prosa, ende dat veele buyten 
rijm wel wat konnen doen, dat ze in den rijm moeten nalaten." 
Wij willen hem gaarne de eer geven van behoorlijk te kunnen 
rijmen, en bevelen overigens deze en andere werken van hem 
aan bij allen, die stichting boven kunstgenot stellen. 
Te Alkmaar, waar de reeds oude rederijkerskamer 't Groen 
Lauwerier (spreuk : „In jeught groeyende"), die sedert 1588 boven 
de Waag vergaderde, de dichtkunst bleef beoefenen en vertooningen 
gaf, telde men ook predikanten onder de dichters. Over ADOLPHUS 
TECTANDER VENATOR hebben wij reeds uitvoerig gesproken 1 ), 
maar ook zijn veel oudere collega, PIETER CORNELISZ 2), die te 
Alkmaar van 1572 tot 1610 het predikambt bekleedde, besnaarde 
zoo nu en dan de lier. Zoo maakte hij „Een Refereyn ende Liedt op 
den blijden Incomste van zijner Excellentie binnen Alkmaer" 
en eene „Corte verclaringhe van de Vertooninghe" der rederijkers 
bij gelegenheid, dat Prins Maurits, na de inneming van Groningen, 
in 1594 ook aan Alkmaar een bezoek bracht 3). Een Alkmaarsch 
leeraar der Doopsgezinden, die zich later te Amsterdam als boekverkooper 
neerzette, JAN PHILIPSZ. SCABAELJE, schreef geestelijke 
liederen, die een groot gedeelte uitmaken van „Het Ryper Liedtboecxken" 
van 1624, dat eenigen tijd later steeds samen in één 
1) Zie boven, bl. 282-284. 
2) Zie over hem J. Hartog in „Geloof en Vrijheid" XVIII (1884) bl. 325-345. 
3 ) Beide in plano gedrukte gedichten werden door mij weer afgedrukt, De inneming 
van Groningen rhetorijkelijk verheerlijkt in „Gedenkboek der Reductie van 
Groningen in 1594", Gron. 1894, bl. 244-248.
323 
band werd uitgegeven met „'t Gheestelijck Kruydt-Hofken" 
en nog een „Achter-Hofken". 
Ook het eigenlijke West-Friesland had zijne dichters, zelfs 
in den Noordoostelijken uithoek, waar te Barsingerhorn reeds 
op 't eind der zestiende eeuw de schoolmeester DIRCK ADRIAENSZ. 
VALCOOGH 1), later notaris te Schagen, zich door twee rijmwerken 
bekend maakte : Den Reghel der Duytsche Schoolmeesters (van 1591) 
en de Chronycke van Leeuwenhorn (van 1599). Het eerste dezer beide 
werkjes, waarin de vereischten voor de schoolmeesters, die tevens 
„prochie-kercken bedienen", uiteengezet en allerlei paedagogische 
lessen gegeven worden, en waarin, naast recepten (in proza) 
voor het maken van verschillende inktsoorten, ook eene korte 
muziekleer in rijm, berijmde gebeden en spreuken, dienstig als 
schrijfvoorbeelden, zijn opgenomen, is voor de kennis van het 
schoolwezen in de 16de eeuw van veel belang, maar verdient in 
Bene geschiedenis van onze letteren alleen hierom vermelding, 
dat het ons leert, hoe lang de middeleeuwsche traditie, om nuttige 
kennis liever in rijmvorm dan in proza mee te deelen, zich heeft 
kunnen handhaven. VALCOOGH zegt zelf, dat hij zijn boeksken 
„in slecht rijm en Duytsch ghecomponeert" heeft, „om den 
jonghen Scholieren wille, die het rijm soeter ende gheneuchlyker 
in de ooren clincket ende in 't herte connen drucken, dan sware 
redenen ende duystere materien". Opmerkelijk is, dat men een 
der meest bekende gedichtjes uit de „Stichtelyke Rymen" van 
CAMPHUYSEN hier reeds aantreft in korter vorm, namelijk: „Hier 
moet gheleden zijn ; Hier moet gestreden zijn ; Hier moet ghebeden 
azijn, Soo wy namaeels willen in vreden zijn". 
Te Enkhuizen kwam in 1623 van de pers eene nieuwe dramatiseering 
in drie bedrijven van het Ovidiaansche verhaal van 
Pyramus en Thisbe, zonder veel handeling, maar met veel liefdesbespiegeling, 
die niet anders dan hoogst middelmatig kan genoemd 
worden. Het was CORNELIS PIETERSZ. BIËNS, die daarmee 
beproefde, zooals hij zelf zeide, zijne „cleyne wiecxkens, die 
noch teer en swack waren, op sijn maniere uyt te breyden". Later 
schijnt deze Westfriesche dichter zich van het tooneel te hebben 
afgekeerd en bij voorkeur stichtelijke gedichten, ook in emblema- 
1 ) Voor hem zie men J. A. Alberdingk Thijm, Dietsche Warande II (1856), bi. 
17-79. Zijn Reghel der Duytsche Schoolmeesters is in 1875 opnieuw uitg. door G. 
D. J. Schotel.
324 
tischen trant, te hebben gemaakt. Zoo gaf hij in 1627 een ,,Handt- 
Boecxken der Christelycke Gedichten, Sinne-beelden ende Liedekens 
tot troost ende vermaeck der Ghelooviger Zielen" uit, maar 
eerst in den tweeden druk (van 1635) vindt men bij de zinnebeeldige 
gedichtjes ook prenten. In 1640 verscheen van hem nog een „Stichtelyck 
Cabinet" en twee jaar later een „Profytelyck Cabinet voor 
den Christelycken Jongelingh", dat behalve zinnebeelden ook 
dialogische gedichten bevat. 
Een tijdgenoot Van VALCOOGH was te Hoorn CORNELIS TAEMSZ., 
die, na een deel van Europa doorreisd en een uit het Fransch 
vertaalden spreukenbundel, Schat des Deuchts (in 1594) te hebben 
uitgegeven, toen hij even te voren tot rentmeester van Hoorn 
was benoemd, in Nov. 1600 op drieëndertigjarigen leeftijd een 
ontijdigen dood vond door 's nachts van de Amsterdamsche veerschuit 
over boord te vallen en te verdrinken. Bij velen had hij 
ook als dichter groote verwachtingen gewekt, o. a. bij Van Mander 
ren Zacharias Heyns, met wie hij bevriend was, en zeer werd hij geprezen, 
„hoewel in de Latijnsche tale niet sonderlingh ervaeren", 
om „zyn fraye en aerdighe Duytsche Poësijen, die hy een van de 
eerste wat neerstigher bewrocht en op haer cesuren en behoorlijcke 
maet ghebracht heeft, hebbende daerin 't behulp van de Italiaensche, 
Fransche, Spaensche, Portugysche en Hoogduytsche Talen, die 
hy neerstigh gheleert en oock de Poëten, die in yder tael gheschreven 
hebben, met groote sorchvuldicheyt ghelesen hadde". 
Eene ode van hem „tot lof van den Banne van Hoorn", waaruit 
wij Benig denkbeeld van zijne dichtgaven kunnen kriijgen, is 
opgenomen in het werk, waaraan de aangehaalde woorden ontleend 
zijn, namelijk de Chronijck van de stadt van Hoorn, een prozawerk, 
in 1604 en in 1617 opnieuw en veel vermeerderd in 't licht 
gezonden door DIRCK VOLKERTSZ. VELIUS Of SEYLMAKER 1) (geb. 
10 Jan. 1572 t 23 April 1630), die, na eerst te Leiden gestudeerd 
te hebben, in 1594 te Padua tot doctor in de medicijnen promoveerde 
en zich vervolgens in zijne geboortestad Hoorn als geneeseer 
neerzette, waar hij ook van 1600 tot 1618, toen Prins Maurits 
er de wet kwam verzetten, lid van de vroedschap was. Behalve 
klinkdichten en andere Nederlandsche verzen heeft hij ook La- 
1) Eene levensbeschrijving van hem vindt men in de latere uitgaven van zijne 
Chronijck van Hoorn".
325 
tijnsche gedichten geschreven, van welke een der uitvoerigste, 
„Westfrisia", in 1648 door den Hoornschen rechtsgeleerde J. DE 
GROOT in Nederlandsche alexandrijnen is overgebracht. Zijn 
meesten naam echter maakte hij door zijne „Chronijck", in 1648 
opnieuw gedrukt en toen versierd met zijn portret, waarvoor 
VONDEL een bijschrift dichtte. 
Andere lofdichten op dit werk doen ons in 1617 als Hoornsche 
dichters kennen : den Medicinae doctor en Doopsgezinden 
leeraar ANTONi Roscius, die in 1624 zoo ongelukkig aan zijn 
einde kwam, toen hij, met zijne jonge vrouw van Hoorn naar 
Amsterdam rijdende, door het ijs zakte en, terwijl het water op 
zijne lippen bevroor, gloeiend van liefde stierf, zooals VONDEL 
in een klinkdicht op dit ongeval zeide; JAN BouLisz en ISRAEL 
VAN DER MEERSCH, van wien liederen en leerdichten, o. a. een 
lof dicht op Hoorn van 1605, in handschrift bewaard zijn 1) . Ook 
diens vader JACOB VAN DER MEERSCH maakte zich reeds op het 
eind van de 16de eeuw als dichter bekend, o.a. door „Tgroote 
Raedtsel-Boeck: inhoudende dry hondert nieuwe raedtsels met 
d'uytlegginghe van dien, in rijme vervaet," waarvan in 1614 een 
tweede druk verscheen. 
In denzelfden tijd leefde daar nog een ander chronyckschrijver, 
die den ondergang der tyrannen van het begin onzer jaartelling 
af in twee deelen beschreef (in 1620 uitgegeven), PIETER 
JANSZ. TWISK, te Hoorn in 1566 geboren en daar tot zijn dood 
in 1636 Doopsgezind leeraar. Wij kennen hem ook als dichter 
van klaag- en vermaanliedekens en van rijmbespiegelingen over 
en vertaling van psalmen. 
Hoorn was vooral trotsch op de familie Hogerbeets, die haar 
zoovele geleerden schonk, o. a. den Latijnschen dichter PIETER 
HOGERBEETS (geb. 2 Maart 1542 j 12 Sept. 1599), die ook enkele 
Nederlandsche gedichten gemaakt heeft, o.a. ter eere van Van 
Mander, en een sonnet op de toen nog j eugdige „Anneken Roemers "2) 
gedrukt onder de achttien dichtstukjes, die onder den titel „Duytsche 
Gedichten, die behouden zijn van D. Peter Hogerbeets, D. in de 
1) Voor dit handschrift in het Britsch museum zie men Robert Priebsch, Deutsche 
Handschriften in England II, (Erlangen 1901) p. 207 vlg. Daarin vindt men 
ook eene levensbeschrijving van hem door zijn kleinzoon Pieter van der Meersch. 
2) Zie N. Beets, Nieuwe Verscheidenheden meest op letterkundig gebied, IV 
(ITaarlem 1902) bl. 93-95.
326 
Medecijnen van Hoorn," tot Hoorn 1606 zijn uitgegeven 
tegelijk met Petri Hogerbetii Poematum reliquiae. Een familielid 
van hem, Mr. JOHAN BEETS, Rombout Hogerbeets' neef en trouwe 
metgezel te Loevestein, gaf in 1626 aan het eind van zijn studententijd 
een „bly-eind-spel Melissa" uit en later nog een ander 
spel, Daphne of Boschvryagie, maar schijnt zelf niets meer in 't licht 
te hebben gezonden, zoodat eerst in 1669, een jaar na zijn dood, 
zijne „Dichtkunst van verscheide stoffen" werd uitgegeven door 
zijn schoonzoon Dr. Francois Adriaensz. Piëns. 
Dat ook in Noord-Holland overal het gezang in eere was, weet 
iedereen. In allerlei gezellige bijeenkomsten werd daar gezongen, 
bij feesten en bruiloften vooral. Dan brachten de gasten, indien 
althans de gastheer zelf er geene uitdeeling van hield, van die miniatuurboekjes 
mee, in segrijnlederen of fluweelen, en ook zoogenaamde 
krette (of schildpadden)- bandjes, dikwijls met kleine 
zilveren of gouden slootjes of krabbetjes : boekjes, die ook nu nog 
onder den naam van mopsjes in de herinnering zijn blijven voortleven. 
Dien naam hebben zij allervermoedelijkst te danken aan 
de veld- of herderszangen, die er in voorkomen en waarin meermalen 
de herder Mopsus (uit Virgilius' Bucolica) optreedt, o. a. reeds in 
een der eerste liederen met het bijschrift „Coridon hoorende 
Mopsus klagen spreekt hem aan" en de aanvangsregels : „Lieve 
Mopsje, wil je sterven, maakt doch eerst u testament". 
Aanvankelijk hadden de meeste Noordhollandsche steden 
ieder haar eigen mopsje van geringen omvang. De oudste van 
deze dagteekenen waarschijnlijk reeds uit het eerste kwart der 
zeventiende eeuw, maar daar deze uiterst zeldzaam zijn en een 
jaartal op den titel, ook later, bijna altijd ontbreekt, is de Mopsjeslitteratuur 
moeielijk te dateeren. Al spoedig schijnen twee 
of meer van die liedboekjes vereenigd te zijn uitgegeven, wat den 
naam „dubbel Mopsje" in de wereld bracht. Van dien aard kennen 
wij uit later tijd „'t Groot Hoorns, Enkhuyser, Alkmaarder en 
Purmerender Liede-boek" met een vervolg, dat in zijn geheel 
wel eerst uit het laatst van de zeventiende eeuw zal dagteekenen, 
en waarin ook het Edammer Liedboek is opgenomen. Aan lofliederen 
op die steden ontbreekt het er niet. „Alkmaar wel schoone 
stee", klinkt het in een van die liederen; „o schoone stad van 
Purmerend", in een ander. Ook treffen wij er een „Enkhuyser 
vryers-lied" in aan. In het eerste deel hebben de bruiloftsliederen
327 
verre de overhand, waarbij het opmerkelijk is, dat de meeste een 
stichtelijk, soms schriftuurlijk karakter vertoonen en daardoor 
grillig afsteken tegen de eenigszins precieuse herderszangen, die 
er naast staan, of de samenspraken op muziek, zooals b. v. de 
„Boere-Vryagie" met den aanhef: „Goeden avond, blanke Leysje", 
en vooral tegen de drinkliederen, zooals het bekende lied op den 
Rijnwijn van het „Oud manneken van tachentig jaren" (door 
J. ENGELS) met het refrein : „0 Rinsche wijn, Gij maakt geen 
flerecijn ! Ik moet, sey dat oud manneken, nog drinken eens een 
kanneken; ik moet, sey dat oud manneken nog eensjes vrolijk 
sijn!" Zelfs aan ondeugende liedjes ontbreekt het in den bundel 
niet : wij vinden er o. a. ook STARTER'S lied van Bommelalire, als 
een bewijs bovendien, dat niet alle liedjes het werk zijn van dichters 
uit de plaatsen, die deze liedboekjes haar eigen noemden. Nog 
enkele andere liedjes zijn uit vroegere bundels overgenomen, maar 
slechts onder zeer wenige vindt men naam of kenspreuk des dichters: 
de meeste zijn anoniem en zullen dat wel altijd blijven. 
XXII. 
DE EERSTE DICHTWERKEN VAN JACOB CATS. 
Zeeland wilde voor Holland niet onderdoen. Ook daar kwamen 
in het eerste kwart der zeventiende eeuw de dichters van overal 
voor den dag met de bewijzen van hunne liefde voor de poëzie. 
Minder dan in Holland ging daar de letterkundige beweging van 
de rederijkerskamers uit, want deze waren er op het eind van de 
zestiende eeuw met geweld door de Regeering onderdrukt en 
leidden er een kwijnend bestaan. De Vlissingsche kamer „De 
blauwe Acoleye" gaf in 1597 nog eenig teeken van leven door 
een bundel refereinen in het licht te zenden, maar zou verder 
zwijgen om eerst in 1641 weder onder haar factor VINCENT MATTHIJSSEN 
met verlof der Regeering een dichtwedstrijd uit te schrijven, 
waarop zeventien kamers (van Zeeland die van Middelburg, 
Veere en Goes) verschenen, en waarvan de vruchten het volgende 
jaar werden uitgegeven onder den titel „Vlissings Redens-lusthof". 
In Zeeland waren het meest heeren van eenig aanzien, regeeringspersonen, 
die buiten de kamers om zich aan de dichtkunst 
wijdden en gezamenlijk optraden onder aanvoering van den man,
328 
die als van zelf was aangewezen om hun aller hoofd te zijn : JACOB 
CATS 1). 
Deze was 10 Nov. 1577 geboren te Brouwershaven, waar zijn 
vader Adriaen Cornelisz. Cats tot de gezeten burgerij behoorde 
en lid van de vroedschap was. Met zijn broeder Cornelis en zijne 
beide zusters, alle ouder dan hij, werd hij bij zijn oom te Zierikzee 
opgevoed, omdat zijne moeder een paar jaar na zijne geboorte was 
gestorven en zijn vader later getrouwd was met eene Fransche 
vrouw, aan wie zijne tante de opvoeding harer zusterskinderen 
niet wenschte toe te vertrouwen, om ze niet te doen verfranschen. 
1 ) Voor Cats is in de eerste plaats te raadplegen het Museum Catsianum (2 dr. 
's-Grav. 1887), waarin W. C. M. de Jonge van Ellemeet zijne bijzonder rijke, met 
groote piëteit bijeengebrachte verzameling van werken en vooral ook van handschriften, 
enz. enz. van Cats beschreef, die hij bij zijn dood in 1888 aan de Bibl. 
van de Maatsch. der Nederl. Letterkunde heeft nagelaten. Naar aanleiding van 
die nu voor ieder toegankelijke verzameling schreef J. G. Frederiks Jacob Cats 
en zijne omgeving in Oud Holland VII (1889), bl. 169-188 en 241-265. Dit „Museum 
Catsianum" geeft eenige, doch uit den aard der zaak onvoldoende en 
ook niet als zoodanig bedoelde bibliographie der werken van Cats, die wij hoog 
noodig hebben, maar die een zeer bekwaam bibliograaf vereischt. 
Bij het leven van den dichter verscheen eene verzameling van „Alle de 
wercken, so ouden als nieuwen, van den Heer Jacob Cats" het eerst te Amsterdam 
bij Jan Jacobsz. Schipper 1655, vermeerderd herdrukt in 1658 en 1665; 
maar de eerste zoogoed als volledige uitgaaf van „Alle de Wercken" is die 
van Amst.—Utrecht 1700 II dln. Ee.ne aanvulling daarvan vindt men in „Gedichten 
van de Heer Jacob Cats, die in zijn Werken niet gevonden worden", 
Te Leyden By Hendrik van den Deyster 1767. Latere uitgaven kunnen hier 
onvermeld blijven, vooral die van de negentiende eeuw, die alle wegens het ontbreken 
van de, althans voor goed verstand der emblematische gedichten, onmisbare 
printen, waardeloos zijn, met uitzondering van de door J. van Vloten 
bezorgde uitgaaf, Zwolle 1855-62 II dln. met opnieuw door J. W. Kaiser in 
staalgravures gereproduceerde oude kopergravures. 
Daar alle complete uitgaven met de „Silenus Alcibiadis sive Proteus", Middelb. 
1618 geopend worden, is die bundel steeds voor Cats' eerste dichtwerk gehouden, 
doch in hetzelfde jaar verscheen te Middelburg bij denzelfden uitgever 
ook zijn „Maechdenplicht", waaraan ik meende, zooals uit mijn geschiedverhaal 
blijkt, op goede gronden de prioriteit te moeten toekennen. 
De hoofdbron voor het leven van Cats is, naast zijn, alleen voor zijn ouderdom 
belangrijk, „Tachtig-jarig Leven en Huyshoudinge op Sorgvliet", wel 
vooral zijn „Twee- en- tachtig-jaerig leven", voor het eerst in de uitgaaf van 
1700 gedrukt. 
Terwijl ons eene uitvoerige, wetenschappelijk bewerkte levensbeschrijving 
van Cats nog ontbreekt, zijn er toch wel enkele geschriften verschenen, die 
daarvoor goede bouwstoffen leveren, zooals van J. H. de Stoppelaar, Jacob 
Cats te Middelburg 1603-1623, Middelb. 1860; A. H. Kan, Het vertrek van Jacob 
Cats van Middelburg naar Dordrecht in Tijdschrift XXXI bl. 7-20; J. Postmus, 
Jacob Cats in zijne „Calvinistische Vertoogen, Studiën en Schetsen", Zwolle 
1906, bl. 162-274, met twee brieven van Cats als bijlage bl. 483-485; F. Buitenrust 
Hettema, Een en ander over Jacob Cats in Taal en Letteren XIV bl. 438 
vlgg. ; en van vreemdelingen : Albert Réville, Un moraliste néerlandais in de Revue 
des Deux-Mondes, Janvier 1869 en Gustave Derudder, Cats. Sa vie et ses 
oeuvres. Calais 1898.
329 
Na zijne schooljaren te Zierikzee doorgebracht te hebben, bezocht 
hij de hoogeschool te Leiden om er letteren en vooral rechten te 
studeeren, en daarna was hij geruimere tijd voor verdere rechtsstudie 
te Orleans, waar hij promoveerde en vanwaar het scheiden 
hem moeielijk viel, omdat hij er zoovele lieve vriendinnen had gevonden, 
want zijn „aert was van der jeugt genegen om te mallen 
en 't vrouwelijck geslacht dat heeft hem wel bevallen", zooals. 
hij zelf zegt in zijn uitvoerig gedicht „Twee-en-tachtigjaerig leven".. 
De naïeve openhartigheid, waarmee hij daarin vertelt wat hem in. 
zijn lang leven weervoer, wat hij deed en misdeed, maakt dit 
gedicht tot eene betrouwbare bron voor de kennis ook van zijn 
gemoedsleven. De liefde tot het vrouwelijk geslacht was echter,, 
zelfs in zijne jeugd, niet van wulpschen aard : „in eerbaer onderhout 
te praten, daer heeft hij 't altijd bij gelaten," en ofschoon hij te 
Orleans wel eene vrouw had kunnen vinden, een zoogenaamd 
Leuvensch of studentenhuwelijk keurde hij af en eene vreemde 
vrouw mee te voeren naar zijn land scheen hem niet bevorderlijk 
aan beider geluk. Met een bloedend hart nam hij dan afscheid, toen 
hij vertrekken moest. In Parijs, waar hij vervolgens eenigen tijd 
verbleef, beviel het hem minder goed ; naar Toscane te gaan, 
waar hij verder had willen studeeren, werd hem niet toegestaan, 
en zoo kwam hij dan in ons land terug. 
In Den Haag zette hij zich neer, om er de rechtspractijk te 
leeren, en spoedig was hij geoefend genoeg om als advocaat te 
kunnen optreden. Als zoodanig maakte hij zich reeds als jong 
man grooten naam door het vrijpleiten van eene Goereesche vrouw, 
die van tooverij beschuldigd was. Het geloof aan hekserij heerschte 
nog altijd onder het groote publiek, en zoo heeft dan ook CATS 
er het zijne toe kunnen bijdragen om aan de ellende, door dat 
wangeloof veroorzaakt, een einde te maken. In Den Haag bleef 
hij voor het vrouwelijk geslacht natuurlijk evenmin ongevoelig 
als elders : het kwam er zelfs tot eene verloving, die tot een hu-, 
welijk zou geleid hebben, als eene langdurige ziekte er hem niet 
toe gebracht had, ook nu ontrouw te worden aan zijne liefde. 
Na zeven maanden aan koorts geleden te hebben, gaf hij gehoor 
aan den raad om in andere lucht herstel te gaan zoeken. Hij begaf 
zich naar Engeland en bezocht er, behalve Londen, ook de hooge-. 
scholen van Oxford en Cambridge, waar hij o. a. de lessen van den 
piëtistischen hoogleeraar William Perkens volgde, maar de koorts
330 
raakte hij er niet kwijt. Toch, ofschoon ziek en lusteloos, had 
hij na zijn terugkeer in zijn vaderland de voldoening, de volledige 
vrijspraak te verwerven voor een jong man, die om het leven van 
zijn vader te redden een moord gepleegd had. Eindelijk, alle vertrouwen 
op de gepromoveerde geneesheeren verloren hebbend, 
beproefde hij het met huismiddeltjes, die evenmin baatten, en toen, 
daar het leven zooals het nu voor hem was hem tegenstond, besloot 
hij eene laatste gevaarlijke kans te wagen en wierp zich, op raad 
van zijn broeder, in de armen van een alchimist, een duivelskunstenaar 
in het oog van menigeen ; maar hij deed het onder biddend 
opzien tot God, en zoo kon hij het dan ook later evenzeer aan Gods 
gunst als aan het roode poeder (waarschijnlijk quinine) van den 
alchimist toeschrijven, dat hij zich op eens een ander mensch 
gevoelde en plotseling voorgoed genezen was. 
De invloedrijke pensionaris van Middelburg, APOLLONIUS SCHOTTE, 
die bijzonder belang in hem stelde, ried hem nu af, naar Den 
Haag terug te keeren, en bewoog hem, zich in Middelburg te vestigen, 
waar uit de kaapvaart telkens processen ontstonden. Hij deed 
het in 1603 en was er weldra een gevierd advocaat, die ook als 
stadsadvocaat meer te doen had, dan hij af kon. Nu werd het 
ook tijd voor hem om eene vrouw te zoeken. In de Waalsche kerk 
werd zijne aandacht getrokken door een lief gezichtje, dat hem geheel 
betooverde, zoodat hij haar om een praatje over de onderdeur 
verzocht. Spoedig waren zij het beiden eens ; maar CATS was zoo onvoorzichtig 
geweest, niet vooraf te onderzoeken, wie het was die 
zijn hart had veroverd. Wat te laat vernam hij, dat haar vader 
„ter beurs veracht was en banckqueroet gespeelt" had en dat een 
jong advocaat, als hij, gevaar liep in Middelburg de mooie positie, 
die hij begon in te nemen, weer te verliezen, als hij haar trouwde. 
Het 'bericht trof hem als een donderslag. Hij was geen man met 
krachtigen wil, zooals Coornhert, die voor eene geliefde vrouw zijne 
geheele toekomst op het spel durfde zetten, hij bracht in strijd en 
droefenis zijne dagen en nachten door, zinnend op een middel om 
zijne liefde te blusschen en geleidelijk den geknoopten band weer 
te ontknoopen. Het toeval was hem gunstig : met haar vader 
„trock de jonge maegt naer Amsterdam" en bij het afscheidnemen 
gaf hij haar wel genoegzaam te verstaan, dat hij haar niet zou volgen. 
CATS is over dit geval hard beoordeeld. Ook terecht ? Welk vader 
zal CATS in dezen aan zijn zoon tot voorbeeld durven stellen? Maar
331 
ook, wie zal een veroordeelend vonnis durven vellen over de velen, 
die evenzoo hebben gehandeld als hij, en dikwijls met minder strijd 
en hartzeer ? # 
In Elisabeth van Valckenburg vond CATS in 1605 de vrouw, 
die hem paste. Zij was eene Amsterdamsche, maar te Antwerpen 
geboren, van goeden huize en niet onbemiddeld, verstandig en 
huishoudelijk, afkeerig van 't lezen van „romansche grillen", maar 
op degelijke lectuur (b.v. van de levens van Plutarchus) gesteld, en 
bovenal godsdienstig. Dat huwelijk bracht eene geheele omkeering 
bij hem te weeg. Hij was in zijne „groene jeugt tot ydelheyt" geneigd, 
wereldsch zonder losbandig te wezen, en had er nooit behoefte 
aan gevoeld, lidmaat van een kerkgenootschap te worden. „Dat hy 
tot Gods Kerck ten lesten (in 1607) wert gebrogt", dat was het werk 
zijner vrouw, want CATS was meegaande van natuur. Zelf zonder 
veel initiatief, was hij gaarne bereid te doen wat hem met eenigen 
aandrang werd aanbevolen.Vrienden en bloedverwanten vermochten 
veel op hem, zijne vrouw zeker niet minder, en personen met verdiende 
of aangematigde autoriteit het meest. Ook in zooverre is hij, 
ondanks zijne uitgebreide kennis, veelzijdige ervaring en zin tot 
nadenken en bespiegelen, levenslang kinderlijk gebleven in spreken, 
denken en handelen. Eerzucht bezat hij weinig. De aanzienlijke 
staatsambten, die hij later bekleedde, had hij in de eerste plaats aan 
zijne, vooral juridische, bekwaamheid en aan zijne schikkelijkheid 
te danken ; maar daar hij ze niet najoeg en ze zich telkens in den 
schoot zag geworpen, dankte hij ze aan Gods goedheid, zooals hij in 
zijne gedichten telkens doet uitkomen. 
Weinige jaren na zijn huwelijk brachten de omstandigheden 
ook eene verandering in zijne leefwijze : hij onttrok zich op het eind 
van 1611 aan de rechtspractijk om landbouwer te worden. Het 
sluiten van het Bestand gaf daartoe aanleiding, want dat deed 
er hem voordeel in zien, om met zijn broeder samen voor weinig 
geld ondergeloopen landen in Staats-Vlaanderen aan te koopen, 
droog te leggen en te bebouwen. Op die wijze heeft hij zich, daar de 
oogst van één jaar soms den inkoopsprijs overtrof, in een tiental 
jaren een aardig kapitaaltje verworven en ook zelf van het buitenleven 
kunnen genieten, al bracht hij dat ook juist niet geregeld te 
Groede, Biervliet of IJzendijke in Staats-Vlaanderen door, maar in 
de buurt van Middelburg op het oude, door de Middelburgsche 
abdij gebouwde lusthof Munnikenhof onder Grijpskerke. Daar
332 
was het zijn hoogste lust om „buyten alle sorg te sitten in het 
groen". Toch werd er ook in dien tijd reeds gal in zijn honing gemengd, 
zooals o.a. door het overlijden' van zijne drie zoontjes, 
van welke hij het oudste op tienjarigen leeftijd verloor in het 
begin van hetzelfde jaar 1618, dat CATS als dichter zou zien optreden. 
Reeds in zijne jonge jaren was hij „tot dichten seer genegen" 
en op de school te Zierikzee schreef hij „menig vers in Roomsche , 
taal," totdat „een eerbaer jongeling uyt Brabant daer gekomen", 
wiens naam ons ongelukkig onbekend is, hem eerst recht de regels 
der dichtkunst leerde. Toen kreeg hij ook „een nieuw vermaeck in 
de Zeeusche tael". Aan de Leidsche hoogeschool wist hij het zelfs 
zoover te brengen, dat hij Grieksche verzen kon maken, maar in 
Orleans werd het Fransch voor hem een en al: zijne „Zeeusche tael 
scheen hem plomp en sonder luyster", en zoo waren de „klaeg-dichten", 
waarvan hij vertelt, dat hij ze bij zijn vertrek maakte, ongetwijfeld 
in het Fransch gedicht. Van al die verzen uit zijne jongelingsjaren 
is ons niets bewaard gebleven, behalve hetgeen hij er, 
naar hij zegt, in de oudste zijner uitgegeven werken gewijzigd van 
heeft opgenomen ; en zoo missen wij dan de gelegenheid om CATS 
in zijne ontwikkeling als dichter te volgen. Wanneer hij op veertigjarigen 
leeftijd optreedt, toont hij zich terstond een geoefend verzenmaker, 
meester over taal en rhythmus. 
De verhouding der seksen is levenslang het meest geliefd onderwerp 
zijner Muze gebleven, en daarom is het wel te bejammeren, 
dat wij van hem niet, zooals van de meeste minnedichters, een 
aantal van die subjectief-lyrische ontboezemingen overhebben, die, 
uit het hart komende, tot het hart spreken en dus juist de ware minnepoëzie 
vormen. In de oudste gedichten, die wij van hem kennen, 
handelt hij over de liefde als een veertigjarig huisvader, die reeds 
verscheidene jaren het huwelijksleven geleid had met eene zoo 
al niet gestrenge dan toch ernstige huisvrouw, aan wie hij ook na 
haar dood onwankelbaar trouw bleef. De eigenlijke „minne" was 
dus toen voor hem reeds meer eene objectief -menschelij ke neiging 
dan een persoonlijke hartstocht geworden, die wel bij voortduring 
zijne belangstelling wekte, maar die in hem alleen leefde als eene 
door verstand getoetste herinnering. Niet de stem der liefde zelf 
klinkt ons uit zijne gedichten tegen, maar die van den menschkundigen 
leermeester der liefde.
333 
Niet onwaarschijnlijk is het, dat zijne kennismaking met ANNA 
VISSCHER hem er toe gebracht heeft, als dichter op te treden 1). 
De wijze Anna toch, die ook buiten Amsterdam beroemd geworden 
was, met HEINsins en DE GROOT als persoonlijke vriendin gedichten 
wisselde en in 1621 „aen den vermaerde constrijcke Petrus Paulus 
Rubbens" als zijne vriendin een gedicht wijdde, was ook voor de 
Zeeuwen geene onbekende gebleven. Haar te ontmoeten en haar te 
bewonderen was één; met haar ernstig of schertsend te redekavelen 
was een éénig genot, en dat was ook aan CATS te beurt gevallen. Hij 
had haar, de reeds eenigszins bedaagde maagd, met zaakkennis en 
verstand hooren spreken over het moeielijk punt, hoe een meisje 
zich ten opzichte van de liefde moet gedragen om nog te blijven 
binnen de grenzen van eer en schaamte, die een zedig gemoed niet 
mag overschrijden; en dat had hem bewogen een oud gedicht, waarin 
hij eens hetzelfde onderwerp behandeld had, uit een vergeten 
hoekje te voorschijn te halen en„wat op te polijsten. 
Het was eene samenspraak in Latijnsche verzen, waarbij hij 
nu ook eene vertaling in Nederlandsche verzen voegde, als die 
er ten minste niet reeds van ouds bij behoorde. De jeugdige Phyllis, 
„een duyve sonder gal, een half ontloken roos", en nog in de jaren 
der onbedachtzaamheid, komt er daarin rond voor uit, dat een meisje 
niet preutsch moet wezen, maar om het liefdesgenot te smaken 
jongelieden wat moet aanmoedigen en al haar best moet doen om 
zoo spoedig mogelijk een man te krijgen. Anna, rijper van verstand, 
wijst daarentegen op de gevaren, „waerin een maegt wel licht vervalt, 
die veel met jong-mans joekt en malt", en leert hoe een 
fatsoenlijk meisje door overleg en ingetogenheid de klippen kan 
ontzeilen, waarop lichtzinnige liefde schipbreuk lijdt. Daar Phyllis 
en Anna beide bij hare redeneering ruim gebruik maakten van 
beeldspraak, konden woord en wederwoord tevens dienen als bijschriften 
bij emblematische gravures met eene Latijnsche spreuk 
als opschrift en aanhalingen uit Latijnsche en Fransche schrijvers 
als onderschrift. Vier en veertig van die aardige prentjes versieren 
het werk, dat in 1618 uitkwam onder den titel „Maechden-plicht, 
ofte ampt der jonkvrouwen in eerbaer liefde aenghewesen door 
sinnebeelden". Dezelfde prentjes heeft CATS in 1627 nok eens ge- 
1) Over de verhouding van Cats tot Anna Visscher zie men N. Beets in „Alle 
de Gedichten van Anna Roemers Visscher", Utrecht 1881 I bl. 114, II bl. 21- 
26, 123-128, 148, 183-195.
334 
bruikt bij zijne Emblemata moralia et oeconomica, om er in vloeiende, 
meest kortregelige versjes lessen van levenswijsheid, ook buiten 
de liefde, uit te trekken. De „Maechden-plicht" wordt met een uitvoerig 
gedicht opgedragen aan ANNA ROEMERS, die het levend bewijs 
heet, dat de vrouw ook in kunst en wetenschap met den man 
kan wedijveren zonder schade voor hare eer als vrouw. Na die 
opdracht volgt nog een gedicht ter verklaring van een groot emblema, 
het „Wapen-schilt" van alle eerbare maagden : een druiventros, 
waaraan het waas der frischheid de grootste aantrekkelijkheid 
verleent en die zich dus, om niet voor den tijd die bekoorlijkheid te 
verliezen, alleen bij het steeltje (d. i. door het huwelijk) mag laten 
aanvatten. 
Aan dit werkje heeft CATS, behalve een paar liedjes, nog eene 
tamelijk uitvoerige „Harders-clachte" toegevoegd, die later, onder 
den titel Galathea ofte Harders-klachte omgewerkt en belangrijk 
uitgebreid, ook afzonderlijk het light zag. Met eene afbeelding van 
Munnikenhof en eene uitnoodiging om daar eens 'bij hem buiten te 
komen zond CATS dit gedicht uit Grijpskerke naar Catharina van 
Muylwiick, op wie het, naar het schijnt, toepasselijk was. De herder 
Dafnis klaagt daarin over onverdiende achterstelling bij een steedschen 
medevrijer en waarschuwt het landmeisje Galathea, dat zij 
toch de voordeelen van het landleven niet over het hoofd moet zien 
en zich niet moet inbeelden, dat zij in de stad gelukkiger zal zijn. 
Ofschoon het gedicht door zijne inkleeding tot de pastorale behoort, 
zijn toon en inhoud natuurlijk er even realistisch als CATS 
dat ook in al zijne latere werken zou toonen te zijn. 
In hetzelfde jaar 1618 gaf CATS bij den Middelburgschen boekverkooper 
Hans van der Kellen nog een grooter, zuiver emblematisch 
werk uit, getiteld Silenus Alcibiadis sive Proteus, in Latijn, Fransch 
en Nederlandsch, waarvan het Nederlandsche gedeelte bekend 
is als „Sinn'- en Minne-Beelden", later ook als „Minnebeelden verandert 
in Sinnebeelden", en, daar zij van drieërlei aard zijn, ook 
als „Minnelijcke, Zedelijcke ende Stichtelijcke Sinnebeelden". Het 
werk bestaat namelijk uit drie bundels, elk met dezelfde 51 (later 
52) door A. van de Venne geteekende en door J. Swelinck gegraveerde 
platjes, maar met verschillende bijgevoegde dichterlijke verklaringen 
in drie talen : Latijn, Fransch en Nederlandsch. De laatste 
bestaan alle uit acht zeer regelmatig gebouwde alexandrijnen. In 
een anderen druk zijn de versjes ten deele door een Latijnsch proza-
335 
stuk met Nederlandsche vertaling vervangen, en in latere uitgaven 
vindt men zoowel de versjes als het proza. 
De wijsheid in proza, waarbij aanhalingen uit allerlei schrijvers 
bovendien van groote belezenheid blijk gaven, en de gemakkelijkheid 
waarmee de dichter bewees, zich evengoed in Latijn en Fransch 
als in zijne moedertaal te kunnen uitdrukken, wekten bij de letterkundigen 
en geleerden de hoogste bewondering, die niet alleen 
door zijne Zeeuwsche vrienden in lofdichten, maar ook door HEINsrvs 
in het Latijn werd uitgesproken. Het grootere publiek kon 
slechts het vernuft en de levenswijsheid waardeeren, waarvan de 
Nederlandsche dichtjes verrassend getuigden. En inderdaad moet 
men de vindingrijkheid van CATS bewonderen, die dezelfde prentjes 
in het eerste deel wist te verklaren als zinnebeelden op het gebied 
der liefde, in het tweede deel de zinnebeeldige voorstellingen wist 
toe te passen op maatschappelijke toestanden en verhoudingen, en 
in het derde deel ze wist voor te stellen als godsdienstige symboliek. 
Zoo b.v. is de schildpad in het eerste deel het zinnebeeld van den 
verliefde, die het liefdespak altijd met zich voert, in het tweede deel 
van den armen geleerde, die overal zijn geheelen rijkdom meedraagt, 
en in het derde deel van den man met zondige neigingen, die altijd 
gebukt gaat onder den last zijner booze lusten. Meestal zijn de 
versjes beknopt en pittig, niet zelden met een puntig slot, zoodat 
de breedsprakigheid, die ons in latere werken van CATS zoozeer 
hindert, aan dezen bundel niet kan verweten worden. 
Daarentegen behield CATS levenslang de hier reeds zoo in 't oog 
springende gave om in alles wat de natuur of de menschenwereld 
te aanschouwen geeft het beeld eener gedachte te zien. Zoo toonde 
hij ook in het voornaamste van de toevoegsels tot dezen bundel, 
namelijk het Kinder-spel, bij eene prent, die kinderen voorstelt 
spelende in den hof der Middelburgsche abdij, dat de verschillende 
spelen, waarmee de jeugd zich bezighoudt, kunnen strekken tot 
beelden van hetgeen ook de volwassenen in de maatschappij verrichten, 
wier bedrijf eigenlijk is op te vatten als kinderspel in 't groot. 
Al het vergankelijke was voor CATS symbool van het eeuwig ware 
en goede. 
In zooverre bezat hij eene der hoofdeigenschappen, die men 
te allen tijde in den dichter gewaardeerd heeft; en toch zijn er 
velen geweest, die hem niet alleen prozaïsch hebben genoemd, 
maar hem zelfs geheel en al den naam van dichter hebben willen
336 
ontzeggen. De oorzaak daarvan is gedeeltelijk in CATS zelf te zoeken, 
maar gedeeltelijk ook gelegen in de wat al te bekrompen opvatting, 
die menigeen van de dichtkunst heeft. Bekrompen is het zeker, alleen 
poëtisch te noemen, wat in ongewone, niet alledaagsche woorden 
als in orakeltaal wordt uitgesproken, terwijl CATS zich altijd 
meer dan eenig ander dichter beijvert, in eenvoudig, natuurlijk Nederlandsch 
te spreken, niet als een wezen van hoogere orde, maar als 
een gewoon mensch, die door zijne ondeugendheid nu en dan ook 
een glimlach wekt. Die glimlach past voor velen niet bij de verhevenheid 
der poëzie. Bekrompen is het verder, alleen sommige 
conventioneele beelden poëtisch te vinden, en slechts wat in de 
natuur bevallig en lieflijk is, als bloemen en vlinders, of grootsch 
en schitterend, als zon en wolken, sneeuw en donder, rots en waterval, 
geschikt te achten als beeld, en het alledaagsche, nietige of 
lastige in de natuur, als koeien en schapen, mieren en vlooien of 
voorwerpen van huiselijk gebruik, vooral keukengerij, te prozaïsch 
te vinden om als dichterlijk beeld dienst te kunnen doen, terwijl 
CATS juist daaraan gewoonlijk zijne beelden ontleent. 
Hij wist trouwens zelf wel, dat de meeste vrienden der poëzie 
,daarover anders dachten dan hij en bij het beeld niet genoeg hadden 
aan het punt van vergelijking, waarop alles aankomt, maar 
'ook eene aantrekkelijke bijvoorstelling verlangden, die eigenlijk 
voor hen overbodig moest zijn. Zoo zeide hij later, toen hij eene 
karn als zinnebeeld had gebruikt : „De Leser gelieve hem niet te 
,stooten uyt oorsake dat, in een soo voortreffelycken en gewigtigen 
sake, als is de Christelicke Selfstrydt, by ons gebruyckt wert een 
Sinne-beelt ofte gelyckenisse, genomen van een slecht huysmansgereetschap, 
het welcke wy een „keerne" noemen," en beriep zich 
dan ter verdediging op de gelijkenissen van Jezus, waarin de beelden 
ook dikwijls aan zulke alledaagsche voorwerpen ontlëend zijn. 
In zijne liefde voor beeldspraak stemt CATS met de rederijkers over- 
,een ; maar hunne beelden waren allengs conventioneel geworden: 
bij CATS zijn zij ten deele nieuw en frisch, en bovendien spint hij ze 
:niet, zooals zij deden, tot ingewikkelde allegorieën uit, die bij 
de meest oorspronkelijke schrijvers mank gaan aan gezochtheid en 
duisterheid. 
CATS wil met zijne beelden, als de ware dichter, onmiddellijk 
treffen en volkomen duidelijk zijn; doch daarin school ook zijne 
,zwakheid, in zooverre als hij zich dikwijls liet verleiden tot over-
337 
groote duidelijkheid. Door de verklaring zijner beelden niet aan 
den lezer over te laten, maar telkens met den tekst, om 't zoo te 
noemen, tegelijk den commentaar te willen geven, verviel hij van 
zelf van den dichttoon in den onderwijzenden prozastijl, waarmee 
de vloeiende zinbouw zijner verzen, die van den prozavorm slechts 
zelden afwijkt, geheel in overeenstemming is. 
Ook konden de beelden dikwijls een prozaïschen indruk maken, 
omdat zij zoo geheel en al pasten bij de inderdaad prozaïsche 
levenswijsheid van CATS, die hoofdzakelijk bestaat in kennis van 
de menschelijke zwakheden en van de middelen om zich te hoeden 
voor de gevaren, waaraan deze blootstellen. Practisch in het kleine, 
mist CATS den zin voor het groote, voorzichtig tegenover het kwaad, 
waagt hij zich in de richting van het ideëele nooit verder dan zijne 
berekening hem toelaat. Idealiseeren acht hij gevaarlijk, en zoo 
blijft hij in merg en been realist. Vandaar ook zijne neiging om de 
liefde steeds van hare zinnelijke zijde te beschouwen, niet, zooals 
men wel geïnsinueerd heeft, omdat hij zich daar bijzonder in verlustigde, 
maar omdat hij wist, welk een gevaarlijk zelfbedrog het 
is, de zinnelijkheid in de liefdesvoorstelling te willen verloochenen. 
Zoo is dan welberedeneerde ingetogenheid zijn hoogste ideaal. 
Toch heeft hij ook wel gevoel voor het verhevene, maar dat 
zocht hij op een afzonderlijk gebied, het gebied van den godsdienst. 
Van nature was hij wereldsch, en dat is hij ook tot op gevorderden 
leeftijd gebleven; maar zijne vrouw leerde hem de verhevenheid 
van den godsdienst begrijpen, wekte daarvoor zijne bewondering, 
maakte hem tot een geloovige ; en over de voortreffelijkheid van 
den godsdienst raakte hij dan ook nooit uitgepraat. Het meest 
echter waardeerde hij den godsdienst als een beproefd voorbehoedmiddel 
tegen de gevaren, die den mensch in het leven bedreigen, 
als een steun in zwakheid, een staf op den levensweg; 
maar hij was veel te veel verstandsman om zoo geheel van den 
godsdienst doordrongen te zijn, als b.v. Camphuysen dit was. 
Vandaar dat hij soms den indruk gemaakt heeft van huichelaar 
te wezen, wat hij toch inderdaad niet was ; maar daar hij den godsdienst 
als het ware aangetrouwd had, werd deze eene tweede natuur 
naast zijne eigene, wat in zijne gedichten dikwijls door verrassende, 
ontwijfelbaar naief-eerlijke tegenstellingen uitkomt. 
Geestdrijver is hij op godsdienstig gebied daarom ook nooit 
geworden, en voor het Calvinisme, dat hij aanhing, heeft hij dan 
TE WINKEL III. 22
338 
ook zoo weinig gestreden, dat geen onzer dichters meer geliefd 
is geworden bij Katholieken, dan hij. Schoon zeer bevriend met 
een kemphaan als de Middelburgsche predikant Willem Teeling, 
en zelfs waardig gekeurd ouderling der Middelburgsche gemeente 
te worden, heeft hij zich slechts eene enkele maal en met veel 
gematigdheid in den partijstrijd van het Bestand gemengd, door 
in 1618 en 1619 met een vlugschrift en gedicht de toen verschenen 
en als onheilbrengster gevreesde „steert-sterre" te verklaren 
als een geluksbode, die vrede spelde voor de verscheurde kerk, 
en er met een „lofghedicht" bij eene plaat, die de opening der 
Dordsche synode voorstelde, zijne vreugde over uit te spreken, 
dat de „tuymelgheest", die het land in rep en roer had gebracht, 
door de beraadslaging der van alle kanten samengestroomde 
geleerden nu weldra bedwongen en „de Nederlantsche kerck 
van wrevelmoet bevryt" zou worden, al kon hij ook ten slotte de 
bede niet terughouden, dat „God syn heylich werck zoo zou laten 
ghedien", dat het bij deze ééne synode zou mogen blijven. De 
terechtstelling van Oldenbarneyelt betreurde hij : „ick heb het 
beleefd", schreef hij in zijn ouderdom, „dat even groote zielen, 
ach! voor een wreede bijl ter aerde moesten knielen." Op het 
oogenblik dat de bijl viel, zal hij Oldenbarnevelt wel niet minder 
groot en de bijl niet minder wreed gevonden hebben. 
Toen CATS eenmaal als dichter was opgetreden, volgden zijne 
werken elkaar spoedig op. In 1620 verscheen zijn „Sel f stryt, dat 
is krachtige beweginge - van vleesch en geest, poetischer wyse 
voorgestelt in de persoon en op de gelegenheyt van Joseph", 
voor wiens geschiedenis de dichter vooral Flavius Josephus raadpleegde. 
Dit gedicht, in samenspraak tusschen Joseph en Sephyra, 
Potiphars huisvrouw, is niet zoozeer eene poëtische uitwerking 
van het Oudjoodsche verhaal, als wel een algemeen pleidooi voor 
het toegeven aan zinnelijke lusten eenerzijds en voor het handhaven 
van kuischheid en reinheid anderzijds. Het doet nog beter 
dan „Maechden-plicht" ons CATS kennen als een vernuftig advocaat, 
die handig allerlei argumenten voor en tegen weet aan te 
voeren. In eene „korte inleydinge", die echter tamelijk lang is, 
geeft CATS ter toelichting nog drie verhalen in proza en verzen, 
van Scipio, van den Zeeuwschen gouverneur uit den tijd van 
Karel den Stoute, en van vier jongelieden (Roelant, Richart, 
Briseis en Tethys), van welke er een (Richart), in hetzelfde geval
339 
verkeerende als Maerlant in zijn „tweeden Martijn" aannam, 
door redeneering de moeielijke quaestie heeft uit te maken, welke 
van twee jonkvrouwen hij het liefst uit levensgevaar redden zal, 
haar die hij zelf liefheeft zonder wederliefde te ontvangen, of haar, 
die hem lief heeft, maar die hem zelf onverschillig is. 
In 1622 liet CATS nog een ander pleitgedicht volgen : Tooneel 
der mannelicke achtbaerheyt, waarin Charsena het goed recht van 
koningin Vasthi, om zich tegen het onverstandig en onteerend 
bevel van koning Assuerus te verzetten, bepleit tegenover 's Konings 
woordvoerder Menuchan, die de, ten slotte ook door een 
vonnis bevestigde, stelling verdedigt, dat de vrouw zich onvoorwaardelijk 
aan den wil baars mans heeft te onderwerpen, omdat 
voor alles het gezag van den man hoog gehouden moet worden 
of, zooals CATS besluit, dat „het wijf sal swijgen en sal duycken", 
omdat het redelijk is, dat „de man sy vooght in sijn gesin". 
Even voor dit gedicht in het licht verscheen, had er eene geheele 
omkeering in CATS' leven plaats gegrepen. Het hervatten 
van den oorlog had het noodzakelijk gemaakt, de door hem drooggelegde 
polders weder te doen onderloopen, en in denzelfden tijd 
werd hem ook het bezit van andere landerijen door de Regeering 
betwist. Jaren duurde het, voor zijne rechten er op werden erkend, 
en zoo was hij dan wel gedwongen zijne pleidooien voor 
algemeene onderwerpen te staken en naar Den Haag te gaan om 
zijne eigene belangen te bepleiten. Tevens moesten er andere 
bronnen van inkomsten worden gezocht. Zeker was het CATS 
daarom niet onwelgevallig, dat hem in 1621 de leerstoel van het 
burgerlijk recht aan de Leidsche hoogeschool werd aangeboden; 
maar nauwelijks had hij dat aanbod in beraad genomen, of de 
stad Middelburg droeg hem het ambt van tweeden pensionaris op. 
Zijne „tweede ziel en al het naeste bloet" waren er bijzonder op 
gesteld, dat hij dit ambt zou aanvaarden, en zoo zette hij dan den 
voet op politiek gebied en op de eerste sport der ladder, die hem tot 
het hoogste staatsambt voeren zou, zonder dat hij staatsman 
was van aanleg of neiging en zonder dat hij ooit, zelfs in den hoogsten 
rang, anders dan eene ondergeschikte rol heeft vervuld. Aan 
de Leidsche hoogeschool zou hij ongetwijfeld beter op zijne plaats 
zijn geweest, maar de uiterlijke glans der staatsambten verblindde 
de oogen zijner naaste betrekkingen, en misschien heeft niets hem 
meer moeite gekost, dan aan het eind van zijne staatkundige
340 
loopbaan met een gerust geweten te kunnen verklaren, dat „geen 
van sijn geslagt of van sijn naeste magen" door zijn verzoek of 
raad ooit „tot eenig ampt of eer of hoogen staet gebragt is". 
XXIII. 
CATS ALS HET HOOFD DER ZEEUWSCHE POËTEN. 
Toen CATS zijn „Silenus Alcibiadis" aan de „Zeeusche Jonckvrouwen" 
opdroeg, zeide hij, er zich over verwonderd te hebben, 
dat de Zeeuwen zich gedurende den oorlog wel door Mars in 
dichtgloecl hadden laten ontvlammen, maar zich dat gedurende 
het Bestand niet hadden laten doen door Venus, die toch evenals 
zij „oock .uyter zee gesproten" was. Nu stond immers Zeeland 
achter bij Holland, waar Heinsius, door de Grieken ontvonkt, 
van de liefde zong, waar een geestig Hooft „met syn herdersklagten" 
tot minnen opwekte, en Bredero Jockte in boersche 
taal". Dat mocht zoo niet blijven, . en daarom had CATS aan de 
aanmaning van Venus' Aertel wicht" gehoor gegeven en ook 
van zijn kant in de poëzie een offer aan de Liefdesgodin gebracht. 
Tevens gaf hij daarmee aan zijne landgenooten een goed voorbeeld, 
zoodat een geheele kring van Zeeuwen zich in de tweede 
helft van 1621 opmaakte om onder zijne aanvoering in de dichtkunst 
met Holland te wedijveren 1). 
Men kwam overeen, onder den dubbelzinnig nederigen titel 
van Zeeusche Nachtegael een dichtbundel in het licht te zenden, 
waartoe alle Zeeuwsche dichters het hunne zouden bijdragen, en 
die na lange voorbereiding in 1623 verscheen. In drie deelen was 
die bundel verdeeld. „Minne-sang" heette het eerste deel, dat aan 
de liefde gewijd was, „Seden-sang" het tweede, en „Hemel-sang" 
met stichtelijke gedichten het derde deel: eene onderscheiding 
van de dichtstof in drie soorten overeenkomstig het drieledig 
karakter van CATS' Sinnebeelden. 
Van CATS zelf werden ook eenige reeds elders gedrukte gedichten 
1 ) Voor de Zeeuwsche dichters, die bijdragen leverden voor den „Zeeuwschen 
Nachtegael" zie men, behalve P. de la Rue, Geletterd Zeeland, Middelburg 
1734, aangevuld door Fred. Nagtglas, Middelb. 1888-89, ook J. G. Frederiks, 
De Zeeuwsche Nachtegael, Oud Holland XIV, bl. 19-35, 76-91, die 
echter Abraham van der Mijle met één of meer Adriaens van der Mijle verwart, 
zoodat hetgeen hij daar over hem meedeelt onjuist is.
341 
opgenomen, grootendeels in dé afdeeling „Hemel-sang" en ter 
eere van predikanten, maar toch ook enkele ongedrukte. Zoo vind 
men er (doch zonder zijn naam) voor het eerst het bekende zinnebeeld 
der „twee gepaerde schelpen" (waaronder, blijkens het 
prentje, twee halve notendoppen verstaan moeten worden), die 
geen van beide hare volkomen passende wedergade kunnen 
vinden, als een van de twee gebroken is. Dezelfde gedachte was 
trouwens reeds in „Maechden-plicht" door hem uitgesproken, en 
in de „Emblemata Moralia" werd het gedichtje later wat uitgebreid 
opnieuw geplaatst, terwijl het eindelijk nog eens door hem 
in zijn Jwee-en-tachtigjaerig leven" werd aangehaald bij zijn 
betoog, waarom hij na den dood zijner vrouw niet weer hertrouwde. 
„Niet en gaet voor d'eerste trou" : daarvan bleef hij ook als weduwnaar 
overtuigd. 
Het aantal der aan CATS gewijde gedichten is in den „Zeeuschen 
Nachtegael" niet gering: door verscheidenen werd hij er 
in • gehuldigd als het hoofd der Zeeuwsche dichters, ofschoon er 
onder hen ook eenigen waren, die zich reeds veel vroeger dan 
hij als dichter bekend hadden gemaakt. In het gedicht ,,Apollofeest 
ofte Goden-cunst-offer" werd hij zelfs voorgesteld als door 
Apollo „uytverkoren om de Zeeuwen voor te singhen" -en als 
„Vader der Poëten" in den „Nachtegael" den „bovensanck" 
aan te heffen. Dat gedicht was eene hulde, hem gebracht door 
de eenige, al te uitbundig en onverdiend door hare vrienden geprezen., 
Zeeuwsche dichteres, die aan den bundel meewerkte, 
JOHANNA COOMANS, eigenlijk eene Haagsche, maar sinds 1611 
door haar huwelijk met den rentmeester van Zeeland, Johan 
van der Meerschen, eene Zeeuwsche geworden. Van haar komen 
ook nog andere gedichten in den bundel voor, die zelfs geopend 
wordt met een gedicht van haar, waarin zij tegenover het „Wapen 
schilt", door CATS voor alle eerbare maagden uitgedacht, een „Wapen-
schild" aan alle „eerlicke jong-mans" toeëigende, namelijk 
eene tong, op wingerdbladen voorgediend : het zinnebeeld van 
allerlei goeds en bovendien bestemd om de druiven te proeven, 
waarbij CATS de jonkvrouwen vergeleken had. Verder vindt men 
er van haar een „Welcoom-gedicht" aan ANNA ROEMERS, die 
in den Zomer van 1622 te Middelburg logeerde en wier komst in 
Zeeland ook door andere dichters met vreugde werd begroet, 
omdat de Faam haar ook daar als eene tiende Muze bekend had
342 
:gemaakt. Naast deze „welcoom-ghedichten" prijken in den bun- 
,del nog verschillende andere ernstige en schertsende verzen door 
'de Zeeuwen aan deze tegen de liefde zoo goed gewapende Amsterdamsche 
Minerva gewijd, en ook de verstandig-schertsende 
antwoorden, die zij met nog andere gedichtjes (o.a. eenige berijmde 
psalmen) voor den „Nachtegael" afstond. 
Verder werden nog zeventien dichters als medewerkers aan 
den „Zeeuschen Nachtegael" op de eerste bladzijde van den bundel 
vermeld, in alle oorden van Zeeland gevestigd. Brouwershaven 
werd vertegenwoordigd door zijn burgemeester JACOB HOBIU5 
met een niet onaardig „Visscherspraetie" tusschen Steven en 
Martijntje. Ook Zierikzee toonde hier een dichterlijken burgemeester 
te bezitten in ADRIANUS HOFFERUS 1), heer van Bommenede, 
die in 1627 ook rentmeester-generaal van Zeeland beooster 
Schelde werd. Hij was lid geweest van de Dordsche synode en 
leverde aan den „Nachtegael" niet minder dan zestien, alle stichtelijke, 
gedichten, met eene enkele uitzondering ook opgenomen 
in zijne Nederduytsche Poemata (van 1635), die hem tevens als 
een Latijnsch dichter doen kennen. 
Hij volgde zijn neef CATS door het maken van zinnebeelden 
en bezong bovendien verschillende gebeurtenissen zijns tijds 
en daaronder krijgsbedrijven, als het ontzet van Bergen-op-Zoom, 
de verovering der zilvervloot en de inneming van Wezel en 's-Hertogenbosch. 
Als oudheidkundige leverde hij ook bouwstoffen 
gaan BoxxoRN's „Chroniick van Zeelandt", die in zijn sterfjaar, 
1644, is uitgegeven en waarin verscheidene Latijnsche disticha 
van hem op Zeeuwsche steden voorkomen. Afzonderlijk gaf hij 
in 1621 nog „Een gebed voor de vrede der Kercke" uit, dat door 
den dreun der zeer korte versregels en ook in andere opzichten 
:zeer sterk gelijkt op vele van CATS' latere gedichten. ANTONIUS 
WALAEUS, die een lof dicht op zijn „Rymen" maakte, prees hem, 
,omdat hij zijne eer niet stelde „in moosjanckery noch deuntjes die 
,ontstichten, maer in lof van de deucht, in goed en wijse leer", en 
,SCRIVERIUS, die terecht „de Godsdienst zijn wit" noemde, zeide 
van hem, dat hij „lichte boertery en Martiaelschen schamp niet 
acht dan ydelheyt, dan mist, dan roock en damp." Desniettegenstaande 
wist hij, naast Heinsius, Camphuysen en Cats, ook den 
1 ) Over Hofferus deelde ik een en ander mede in Tijdschrift III (1883), bl 
1.67-169.
343 
geestigen Hooft te waardeeren en noemde hij zich zelf in hun kring 
nederig „een schrale Gans in 't midden van de Swanen". Toch 
was hij onder de Zeeuwsche poëten nog de minste niet. 
Zijn voorganger als rentmeester van Zeeland beooster Schelde 
was de burgemeester van Tolen, PHILIBERT VAN BORSELEN, die 
een „Galmdicht ofte Minnaers Klacht over de Wreedheydt zyner 
Beminde" aan den „Nachtegael" afstond en zich reeds veel vroeger 
door een paar dichtwerken bekend had gemaakt, namelijk in 1613 
door zijn beschrijvend gedicht in alexandrijnen „Den Binckhorst 
ofte het lof des gelucsalighen ende gerustmoedighen land-levens" 1), 
merkwaardig vooral omdat het in onze lettekunde het eerste, 
mij bekende, voorbeeld is van de later zoo overvloedige hof dichten. 
De dichter droeg het werk op aan zijn vriend Jonkheer Jacob 
Snouckaert, den heer van den Binckhorst, die daar in den goed 
verzorgden bloemhof, in den vrijen vogelenzang of in het stille 
studeervertrek het staatsrumoer van Den Haag ontvluchtte. 
In een uitvoeriger dichtwerk, van 't jaar 1611, Strande getiteld 2), 
had hij toen reeds eene niet onverdienstelijke, in elk geval weinig 
alledaagsche en nu en dan zelfs dichterlijke beschrijving gegeven van 
„de scelpen, kinc-hornen ende andere wonderlycke zee-scepselen, 
tot lof van den Scepper aller dinghen". Uit VISSCHER's „Sinnepoppen" 
kunnen wij het weten, dat het verzamelen van schelpen en 
hoornen ook in dien tijd reeds eene niet ongewone liefhebberij was. 
ADRIAEN VALERIUS 3), schepen van Veere, en de geleerde 
Vlissinger ABRAHAM VAN DER MIJLE 4), die ook enkele bijdragen 
aan den „Nachtegael" schonken, zijn ons reeds van vroeger bekend 
; maar onder de Middelburgsche dichters zijn er eenige, 
die nader besproken of althans genoemd verdienen te worden. 
Groote luister werd ongetwijfeld aan den bundel bijgezet door 
de medewerking van de gebroeders SCHOTTE, van welke de jongste, 
JACOB, toen burgemeester van Middelburg was en de oudste, 
APOLLONIUS, na van 1601 af pensionaris van Middelburg geweest 
te zijn, sedert 1609 zitting had in den Hoogen Raad. Als Latijnsch 
1) Op dit gedicht vestigde ik, als op een merkwaardig hofdicht, de aandacht 
in Vijfde Verslag der Vereen. het Vondel-Museum, 1912 bl. 15 vlg. 
2) Dit gedicht heet in 1838 „voor de eerste mael uitgegeven", zooals op den 
titel staat, door de Antwerpsche rederijkkamer den Olyftak; maar dat het reeds 
tweemaal, te Haarlem in 1611 en te Amsterdam in 1614, gedrukt was, werd 
opgemerkt door J. J. F. Noordziek, Belg. Museum IX bl. 178-182. 
3) Zie over hem Ontwikkelingsgang II bl. 499 vlg. 
5 ) Zie boven, bl. 70.
344 
dichter had deze zich een goeden naam verworven en reeds van 
zijne jeugd af had hij de Muzen vereerd, zooals o. a. ook blijkt 
uit de voorstelling, die hij (in 1595) met eenige medestudenten gaf 
van eene Latijnsche tragedie Ajax en van Plautus' „Amphitruo", 
ons bekend uit een uitvoerig Latijnsch lofdicht daarop van zijn 
vriend, den lateren hoogleeraar ANTONIUS WALAEUS. Een enkel 
gedichtje leverde de uit Antwerpen afkomstige schoolmeester 
JOHANNES DE SWAEF, die reeds vroeger eene berijming der „Claechlieden 
des Propheten Jeremiae" (1618) had uitgegeven en verschillende 
oorspronkelijke of vertaalde godsdienstige prozawerkjes. 
Zijn broeder SAMUEL DE SWAEF, eveneens dichter en schoolmeester 
en tevens plaatsnijder en pennekunstenaar, gaf in 1628 nog eenige 
verzen van hem uit in den bundel „Gedichten van verscheyde 
(Zeeuwsche) Poëten", die ook het een en ander van CATS, HOFFERUS 
en JACOB SCHOTTE bevat. Verder treft men in den „Nachtegael" 
enkele gedichten aan van CATS' vriend, den advocaat en 
notaris JACOB LUYT, van den geneesheer LENART PEUTEMANS, 
van JOHANNES ROGIERS, die in zijn „Claghende Vrijster" den 
invloed van HUYGENS verraadt, en van JOAN DE BRUNE, die er, 
behalve een lofdicht op Cats en een zwartgallig „Tafereel van de 
Liefde", ook eenige niet onaardige rijmraadsels in gaf. 
DE BRUNE 1), die destijds nog advocaat in Middelburg was, 
maar in 1649, na allerlei andere ambten bekleed te hebben, tot 
raadpensionaris van Zeeland zou opklimmen, heeft in proza en 
rijm door verschillende werken de eer van zijn gewest opgehouden. 
In zijn Emblemata of Zinne-werck (van 1624) volgde hij nauwkeurig 
den trant van Cats, door achtregelige versjes van practische 
levenswijsheid ter verklaring te voegen bij 51 aardige plaatjes 
van verschillende goede teekenaars en graveurs, waarop dan uitvoerige 
prozabespiegelingen volgen, doorvlochten met oorspronkelijke 
of niet zonder talent vertaalde gedichten. Grootendeels 
zijn het vertalingen uit het Latijn of Fransch, en misschien heeft 
geen onzer dichters zooveel van Ronsard in het Nederlandsch 
overgebracht, als hij. Ook de Italiaansche litteratuur was aan 
DE BRUNE niet onbekend, blijkens de vertaling van eenige versregels 
van Ariosto. Trouwens in geleerdheid en belezenheid deed 
1 ) Zie voor hem H. 0. M. von Winning „Johan de Brune de Oude. Een Zeeuwsche 
Christen-moralist en humanist uit de zeventiende eeuw", Gron.—Den 
Haag, 1921.
345 
deze raadpensionaris voor zijn ambgenoot Cats maar weinig onder. 
Zijne prozawerken, Nieuwe wyn in oude leer-zacken (van 1636) 
en Bancket-werck van goede gedachten (van 1658, zijn sterfjaar), 
waarin honderden lessen van levenswijsheid, menschkundige 
opmerkingen en aneedoten in zuiver pittig Nederlandsch zijn 
bijeengebracht, zoodat zij als modellen van goed proza mogen 
beschouwd worden, doen hem kennen als een man, die met scherpen 
blik in de wereld heeft rondgekeken, veel heeft opgemerkt, 
veel heeft gelezen en ernstig heeft nagedacht. Terecht zeide CATS 
van het Bancket-werck : „soo ghy in dat Bancket geen smake 
vinden kont, soo hebje een dommen geest of smakelooze mout". 
Verder gaf hij, behalve andere theologische werken, in 1644 nog 
eene vertaling van De CL Davids-Psalmen, waarvan het opmerkelijkste 
is, dat hij die, om zoo getrouw mogelijk aan het oorspronkelijke 
te blijven, in rijmlooze verzen geschreven heeft ; doch om 
het publiek voor zulke verzen te winnen had hij veel keuriger 
op zijne versmaat moeten wezen dan hij was, zoodat het moeite 
kost uit te maken, welke regels hij daarbij heeft gevolgd : met 
den klemtoon althans springt hij er wonderlijk om. 
De meeste en tevens de beste bijdragen ontving de „Zeeusche 
Nachtegael" van SIMON VAN BEAUMONT 1), die daar echter geen 
ander van zijne gedichten met zijne initialen teekende, dan een 
enkel van de schertsende versjes, die ANNA ROEMERS hem ontlokte. 
Ook later heeft hij nooit naar letterroem gestreefd, want eerst in 
1638 heeft zijn zoon hem de vergunning kunnen afdwingen, de 
gedichten, die hij in vroegere jaren gemaakt had, te mogen uitgeven 
onder den titel Horae Succisivae. Tyt-Snipperingen, in 
1640 vermeerderd met een groot aantal intusschen nog vervaardigde 
gedichten. Deze bundel bevat naast de Nederlandsche, gedeeltelijk 
reeds in den „Zeeuschen Nachtegael" opgenomen, gedichten ook 
zeer vele Latijnsche en eenige Fransche verzen. Uit BEAUMONT's 
jonge jaren dagteekenen, behalve eene vertaling van Virgilius' 
eerste ecloga („Boerenpraet") o. a. ongeveer twintig sonnetten, 
onder den gemeenschappelijken titel „Jonckheyt" in 1596, toen hij 
te Leiden rechten studeerde, gedicht voor eene zekere Elisabeth, 
die er echter weinig ooren voor had en wreedelijk met zijne liefde 
spotte. Wanneer men niet alleen zijne jeugd in aanmerking neemt, 
1 ) Voor hem zie men J. Tideman in de uitvoerige inleiding op diens uitgaaf 
der Gedichten van Simon van Beaumont, Utrecht 1843.
846 
maar ook bedenkt, dat deze verzen reeds geschreven zijn voor 
.Heinsius en Hooft waren opgetreden, dan zal men moeten erkennen, 
,dat zij van een ingeboren aanleg getuigen, dien hij slechts had 
'behoeven te ontwikkelen, om een voortreffelijk dichter te worden. 
Later echter heeft hij, afgezien van enkele middelmatige stich- 
1elijke gedichten, bijna niet anders gemaakt dan omstreeks 460 
'korte rijmpjes in goed, vloeiend Nederlandsch. Een honderdtal 
,daarvan is verdienstelijke vertaling of navolging van Martialis, 
,en daarom werd een gedeelte er van onder den titel „Grillen" 
_in den „Zeeuschen Nachtegael" door hem opgedragen aan SCRIVERIUS, 
die in 1619 de epigrammen van Martialis had uitgegeven 
,en er toen ongetwijfeld niet laag op neerzag, al prees hij het later 
ook in HOFFERUS, dat deze „in de wegh des Heeren sich oeffende" 
en begreep „hoe ongerijmt de nopen en malle grillen sijn van 
_ander brabbelingh". De andere korte gedichtjes van BEAUMONT 
:zijn voor een deel fabels en verder zinspreuken, puntdichten en 
.berijmde anecdoten, die in geestigheid voor die van Roemer Visscher 
-niet behoeven onder te doen en ze in beschaafdheid van uitdrukking 
en kieschheid overtreffen, misschien omdat de meeste uit 
,de jaren 1638 en 1639 dagteekenen en dus uit een tijd, waarin de 
ronde ruwheid van Visscher wat ouderwetsch zal geworden zijn, 
vooral in de regeeringskringen, waarin BEAUMONT eene eervolle 
_plaats innam, eerst in Zeeland, daarna in Holland. 
Een geboren Zeeuw was hij niet : te Dordrecht zag hij, waar- 
;schijnlijk in 1574, het levenslicht, maar reeds in 1601 was hij te 
Middelburg als advocaat gevestigd. Hij trad er in 1606 naast 
Apollonius Schotte als tweede pensionaris op , en was er van 1611 
.tot 1634 eerste pensionaris, dus gedurende twee jaar ambtgenoot 
'van Cats. In 1618 bedankte hij voor de eer om in den Hoogen 
Raad zitting te nemen, misschien omdat hem als remonstrantsch- 
^gezind toen de loop van zaken in Holland tegen de borst stuitte; 
maar in 1634 toonde hij zich bereid de zoo lang onvervuld gebleven 
plaats van De Groot in te nemen en pensionaris van Rotterdam 
te worden, wat hij tot 1649, d. i. tot vijf jaar v66r zijn 
overlijden, bleef. Ook in andere ambten, bv. gezantschappen, 
_heeft hij met eere de Republiek gediend. 
Zonder plaatjes kon destijds een werk van smaak het licht 
niet zien. De „Zeeusche Nachtegael" is dan ook versierd met 
.acht kopergravures naar teekeningen van ADRIAEN VAN DE VEN-
347 
NE 1), den broeder van Jan van de Venne, die den bundel uitgaf 
en sinds 1619 te Middelburg op den hoek van de Nieuwe beurs 
een schilderijenwinkel en drukkerij had, waarvan hij een JauwerhoP', 
een middelpunt van kunstbeoefening, wilde maken. Zijn 
broeder ADRIAEN, in 1589 te Delft uit een Brabantsch geslacht 
geboren, had korten tijd te Leiden gestudeerd, maar zich daarna 
aan de schilderkunst gewijd, en had zich in 1619 van 's-Gravenhage 
naar Middelburg begeven om daar in zijns broeders kunsthandel 
zijne schilderijen ten toon te stellen en daar gedrukte boeken van 
platen te voorzien. Toen zijn broeder in 1625 overleed, keerde hij 
naar Den Haag terug en was daar tot aan zijn dood in 1662 een 
bekend schilder en o. a. in 1656 medeoprichter van het genootschap 
Pictura. 
Niet minder liefde dan voor de schilderkunst had hij voor de 
dichtkunst, en hij hield, zooals vele zijner tijdgenooten, deze 
zusterkunsten voor onafscheidelijk. „Reden-kunst en Beeldenkunst 
moeten noodsakelick byeen ende voeghen ende moeten 
te samen ghelijck de Ziel by het Lichaem. Gheen Schilder kan 
sonder Poëtschen Gheest, noch gheen Poët kan sonder Schilderschen 
Gheest vets teelgin, voldragen, baren ende opvoeden". 
Zoo drukte hij zich uit in de voorrede voor de verbeterde vertaling 
van Estienne Perret's emblematisch werk „XX V wonderlicke 
Sinne-Fabulen der Dieren". De prentjes waren echter niet van 
hem, maar van Marcus Geeraerts en overgenomen uit DE DENE'S 
„Waerachtighe Fabulen der Dieren", waarvan hij zegt, dat het 
gemaakt was in een tijd, toen „de Rymkunst noch onghebakert" 
was en „de borsten ghesoghen hadde van vreemde ende uytlantsche 
onrymighe woorden", terwijl in zijn eigen tijd „de lof-weerde 
Poësie of Wys-kunst eerst tot haer Duyts verstant ghekomen" 
was en „de Hollantsche ende Zeeusche lucht deselve Weet-kunst 
wat soeter ende opender en meerder had verlicht van de vreemde 
lisperijen en duystere dompen". 
Moeielijk zou iemand in meer gezochte en duistere taal op de 
„duystere dompen" van zijne voorgangers hebben kunnen smalen, 
dan VAN DE VENNE hier doet, en inderdaad in proza en verzen 
heeft deze dichter zich te allen tijde z66 uitgesproken, dat het lezen 
1) Over hem schreven A. Ising, Een schilder-dichter uit de X VIIde eeuw 
in De Gids 1889 III blz. 126 vlgg. en D. Franken, Adr. van de Venae, Amst. 
1878.
348 
zijner werken eene ware kwelling is. Het minst ongenietbaar is 
zijn Tafereel van Sinne-mal, dat met een lof dicht op de Zeeuwsche 
dichters aanvangt en waarin hij dan o. a. verder met zijn »Minnemall 
van Dicke Leendert" in een langdradig mengsel van gekunsteldheid 
en volksplat eene boerenvrijage tracht weer te geven in den 
vergeefs nagebootsten trant der vrijerspraatjes, welke Huygens 
kort te voren „in 't voorhoutse schaduw-lommer" had laten 
houden en waarvan hij een Zeeuwschen tegenhanger schijnt te 
hebben willen leveren, terwijl een ander gedicht uit dien bundel, 
„Sinnighe Slypers-liedt" getiteld, bewijst dat hij met Bredero's 
boerenliedjes niet onbekend was. Eigenlijk was dat „Tafereel 
van Sinne-mal" bestemd voor den „Zeeuschen Nachtegael", maar 
het was veel te lang geworden om er plaats in te kunnen vinden, 
en daarom werd het er als een afzonderlijk geheel in denzelfden 
band aan toegevoegd. 
In den „Nachtegael" zelf komen maar een paar gedichten van 
VAN DE VENNE voor : een berijmde psalm en een lang gedicht: 
„Zeeusche Mey-clacht ofte Schyn-kycker", dat in hoofdzaak een 
pleidooi is voor de voortreffelijkheid van de zoo nauw aan elkaar 
verwante schilder- en dichtkunst, maar, ondanks de verklarende 
kantteekeningen, aan duidelijkheid alles te wenschen overlaat. 
In zijne latere dichtbundels bleef VAN DE VENNE zich zelf gelijk. 
Zijn Sinne-vonck op den Hollandtschen Turf, in 1634 tegelijk uitgegeven 
met zijn „Hollandsche Sinne-Dróom op het Nieuw Wysmal 
van den ouden Italiaensche Smit", en zijn uitvoerig werk, 
Tafereel van de belacehende werelt, van 1635, dat voor een deel 
bestaat uit zoutelooze boerengesprekken op de Haagsche kermis 
en verder uit eene rommelzoo van proza en verzen, en in den vorm 
van kantteekeningen vele honderden rijmspreuken en spreekwoorden 
bevat, zijn zulk een dwaas mengelmoes van platheid 
en gekunsteldheid, in onuitputtelijken overvloed opgedischt, 
dat zelfs de aardige plaatjes, die trouwens reeds vroeger dienst 
hadden gedaan, er niet genoeg belangstelling voor kunnen 
wekken. 
Indien de „Zeeusche Nachtegael" een paar jaar vroeger was 
uitgegeven, dan zou men daarin waarschijnlijk ook wel het een 
en ander gevonden hebben van een met vele zijner landgenooten 
en ook met Cats zeer bevriend Zeeuwsch dichter, die echter reeds 
in 1621 op middelbaren leeftijd overleed, namelijk 'PETRUS HoN-
349 
DIUS of DE RONDT 1). Te Vlissingen geboren, waar hij op de Latijnsehe 
school met DANIËL HEINSIus eene vriendschap voor het 
leven sloot, studeerde hij sinds 1596 op kosten van zijne geboortestad 
te Leiden in de letteren en de theologie, bracht daarna korten 
tijd te La Rochelle door en deed in 1604 zijne intrede als predikant 
te Ter Neuzen. Ongetrouwd gebleven, woonde hij er in bij den 
oudburgemeester Johan Serlippens (door zijn huwelijk met Heinsius 
vermaagschapt), die er de afgedankte Moffenschans tot een lusthof 
had laten inrichten. HoNDrus nu maakte van dien lusthof 
een plantentuin, waarin de zeldzaamste planten gekweekt werden, 
zoodat hij zelfs met den hortus botanicus der Leidsche hoogeschool, 
onder het bestuur van HoNDIUS' leermeester Clusius en 
diens opvolger Vorstius, wedijveren kon. Zijne grondige kennis 
van alle planten stelde HoNDIUS in staat, belangrijke bijdragen 
te leveren tot eene nieuwe uitgave (in 1618) van Rembert Dodoens' 
beroemd „Cruydt-Boeck", maar evenals Maerlant in zijn 
„Naturen Bloeme" de voortbrengselen der natuur hoofdzakelijk 
beschouwde uit het oogpunt van het nut, dat ze voor den mensch 
hebben, zoo zag ook HoNDrus er in de eerste plaats genees- en 
voedingsmiddelen in, waarvan hij in zijn hof kosteloos de volle 
keus had. 
Dat gaf hem dan ook aanleiding om aan het uitvoerig dichtwerk, 
waarin hij zijn plantentuin vereeuwigde, den titel te geven 
van Dapes inemptae 0/ de Mou f e-schans, waarvan de veel vermeerderde 
tweede, nog door hem zelf voorbereide, druk in 1621, 
even na zijn dood, uitkwam. In tien „gangen" diende hij daarin 
zijn ongekochten maaltijd voor, ter verheerlijking van de 
„soeticheydt des buyten-levens, vergheselschapt met de boucken". 
Na eene vergelijking van „het ste-leven" met het zooveel gelukkiger 
„buyten-leven" gaf hij er eene beschrijving van zijn . ,,buytenhof" 
en zijn ,,,,bloemhof", van de voortreffelijke, door hem gekweekte 
„moes- en genees-cruyden", van den rijkdom der spijzen, 
die zijn geliefd Zeeland opleverde, en verder van de wijze, waarop 
hij in natuurbeschouwing, bestudeering van allerlei vakken van 
wetenschap en drukke briefwisseling met menschen uit alle wereldstreken 
zijne dagen op de Moffenschans doorbracht, en daarbij 
ook van drie voetreisjes, door hem in Zeeland en Zeeuwsch-Vlaanderen 
gemaakt. 
1) Zie voor hem J. G. Frederiks, Tijdschrift VI (1886) b1. 103-159.
350 
Naast de natuurhistorie wekte ook de geschiedenis der menschen 
zijne belangstelling en hij schijnt ook op dat gebied een vermoedelijk 
nooit gedrukt werk over den oorsprong van den 
tachtigjarigen oorlog onvoltooid te hebben nagelaten ; maar zijn 
gedicht, dat veel van eene korte encyclopaedie heeft, bewijst, 
dat niets hem onverschillig liet, behalve het roezig menschenleven 
in de steden. Wel ging de wetenschap hem veel meer ter harte 
dan de dichtkunst, maar dat hij juist den versvorm koos om zijne 
kennis te verspreiden, pleit in elk geval voor zijne belangstelling 
in de poëzie. Gaarne maakte hij kennis met hetgeen de dichters 
aanboden, en onder deze was ook voor hem DANIËL HEINSIuS 
de grootste. Toch volgde hij allesbehalve diens trant. Met groote 
gemakkelijkheid rijmde hij de korte vloeiende versregels van zijn 
„Mouf e-Schans", dat als dichtwerk echter niet hooger staat dan 
Maerlant's „Naturen Bloeme", waaraan het in menig opzicht 
herinnert, al maakt het door regelmatigheid van versbouw en 
zuiverheid van taal ook een meer modernen indruk. 
HoNDIus was niet de eenige, die de tradities der middeleeuwen 
in de zeventiende eeuw voortzette. Zondert men ADRIAEN VAN 
DE VENNE uit, dan kan men zeggen, dat alle dichters uit den 
Zeeuwschen kring zich van Hooft en zijne Amsterdammers vooral 
kenmerkend onderscheiden, doordat de oude nationale geest 
in hunne werken krachtig is blijven voortleven en zij, zelfs bij 
hunne groote vertrouwdheid met de classieken en bij hunne ingenomendheid 
met emblematische en pastorale litteratuur, den 
invloed der Renaissance ter nauwernood hebben ondergaan, 
evenmin wat de uitdrukking der gedachten als wat die gedachten 
zelf betreft. Daarin heeft men dan ook de hoofdoorzaak te zoeken 
van de groote populariteit, die CATS en zijne richting gekregen heeft 
bij de kleine burgerij, en te gelijk ook de oorzaak van de geringschatting, 
waarmee men hem in de kringen der letterkundige fijnproevers 
meestal, ook reeds tijdens zijn leven en vooral gedurende 
de achttiende eeuw, heeft bejegend, nog afgezien hiervan, dat in 
ons land het oordeel over kunst zich maar uiterst -zelden heeft 
kunnen losmaken van godsdienstige en staatkundige partijdigheid, 
en dat alzoo de meer wereldsche tegenstanders van het streng 
dogmatisch geloof, uit den aard der zaak tot de Renaissancep 
oëzie overhellend, de Zeeuwsche school alleen reeds om haar 
stichtelijk karakter minder konden waardeeren. Vandaar ook
351 
dat in ons kleine land, waar alle menschen van eenige beteekenis,, 
met elkaar in aanraking komen, CATS en HOOFT met de meeste 
hunner kunstvrienden elkaar vreemd konden blijven. Van eenige 
vijandige verhouding tusschen beiden mag echter geene sprake 
zijn. Wie zulk eene verhouding zou vermoeden, ofschoon zij wel 
nergens uit blijkt, vestige zijne aandacht op het feit, dat JACOB 
VAN DER BURGH, toen hij in 1636 van HOOFT die gedichten verzameld 
uitgaf, welke de Drost zelf hem ter uitgave aanwees, na, 
in de opdracht van dien bundel aan Huygens, de voornaamste 
Italiaansche, Fransche en Engelsche dichters vermeld te hebben, 
ook de namen van enkele Nederlandsche dichters noemde om te 
bewijzen, „dat Holland in onze dagen van dien slach geenszins 
is misdeelt geweest", en dat dan naast Hooft en Huygens door hem 
niet alleen Spieghel, Heinsius, Coster en Vondel der vermelding 
waardig gekeurd werden, maar ook JACOB CATS, die dus blijkbaar 
ook bij Hooft onder de beste dichters meetelde. 
Het eigenaardige der dichtkunst van CATS en zijne school komt 
bijzonder uit in het groote werk, dat hij twee jaar na den „Zeeuscherf 
Nachtegael", dus in 1625, nog te Middelburg van de pers 
liet verschijnen, ofschoon hij reeds in 1623 pensionaris van Dordrecht 
was geworden, en dat wel zijn hoofdwerk mag genoemd 
worden, namelijk „Houwelyck dat is de gansche gelegentheyt 
des Echten Staets". Omdat het vooral voor de vrouwen onder zijnelandslieden 
bestemd was, had hij het, zooals ook „by onse naburen 
meer en meer werd gedaen", in de landstaal geschreven, „opdat; 
wy" zegt hij, „niet en werden beschuldicht, terwylen wy alle de 
werelt soucken wel te doen, ondanckbaer te sijn tegen ons eygen. 
Vaderlant". Zeker ook in verband daarmee stelde hij er prijs op, 
te verklaren, dat hij „overal gepoocht heeft te gebruycken een 
effenbare, eenvoudige, ronde en gans gemeene maniere van zeggen, 
deselve meest overal gelijck makende met onse dagelicksche maniere 
van spreken, daerin alle duysterheyt schouwende". Vandaar dan. 
ook, dat de taal zijner verzen voor ons nog altijd veel gemakkelijker 
is te verstaan, dan van de dichters uit de school van Hooft, 
daar gekunstelde taal altijd maar een kort leven heeft en de gewone 
beschaafde spreektaal zelfs gedurende een lang tijdsverloop maar 
weinig verandert. 
Zijne bedoeling was, in dit dichtwerk het toonbeeld van „een 
rechtschapen huyswijf met alle hare verwen voor oogen te stellen,
852 
,soo gelyck wy die onse lantslieden ende een yeder wel souden 
wenschen", en aanvankelijk had hij dan ook het ideaal van „t' Christelick 
huys-wyf " voorgesteld onder vier gedaanten, als „bruyt, 
vrouwe, moeder en weduwe" of in de vier jaargetijden van haar 
leven, lente, zomer, herfst en winter ; maar bij deze vier in paar 
aan paar rijmende alexandrijnen geschreven hoofddeelen van 
zijn werk voegde hij kort voor de uitgave nog twee andere deelen 
met eene omwerking van zijn vroeger uitgegeven Kinder-spel tot 
inleiding. Het eerste, waarin hij over de vrouw als „Maeght" 
handelt, is niet anders dan zijne reeds, vroeger uitgegeven samenspraak 
„Maeghdenplicht", maar veel beschaafd, vooral ook vloeiender 
van versbouw en kiescher van stijl geworden, en ook nog al 
wat uitgebreid, inzonderheid aan het eind. Als tweede deel voegde 
hij onder den titel „Vryster" daar een pendant aan toe : ook eene 
in korte rijmregels vervatte samenspraak tusschen eene jong 
gehuwde vrouw, Sibille, en eene trouwlustige jonkvrouw, Rosette, 
waaraan het reeds vroeger gedrukte „Vrysterwapen" met verklarend 
gedicht als titelprent voorafgaat. In dit deel komt de 
samenspraak der beide jonge vrouwen neer op de stelling, dat 
eene eerbare maagd geene ,enkele poging moet aanwenden om een 
jonkman in het huwelijksnet te lokken, dat iedere stap tot een 
huwelijk van den jonkman zelf moet uitgaan en dat een jong 
meisje veel meer kans heeft op een gelukkig huwelijk door hare 
genegenheid te verbergen dan door, op welke bedekte wijze ook, 
zich zelf aan -te bieden, omdat de liefde bij de mannen dan alleen 
standvastig is, wanneer zij, moeite hebben moeten doen om de hand 
eener vrijster te verwerven. „Trouwen toch is geen menschenwerck" 
: ' een jong meisje moet geduldig afwachten tot God haar 
den haar beschoren echtvriend schenkt. 
Het eigenlijke leerdicht, waarin CATS aan de vrouw hare 
plichten voorhoudt, ofschoon daarbij telkens ook „de mannelicke 
tegenplichten" opgevende evenals ook Houwaert had 
gedaan in „Pegasides pleyn", waarmee het werk van CATS groote 
overeenkomst vertoont heeft dezelfde deugden en gebreken 
als zijne vroegere werken. Bij „kleyne beusel-saecken", die anderen 
misschien „niet de pijne weert" zouden achten, stond hij opzettelijk 
soms lang stil, omdat hij bij ervaring wist, hoe dikwijls 
kleinigheden de oorzaak van groote gevolgen en veel leed en onheil 
zijn. Vandaar ook hier een rijkdom van spreukvormig uitgedrukte
353 
lessen van practische levenswijsheid, van heinde en ver bijeengegaard 
uit geschiedenis en verdichting, uit de ondervinding van 
het dagelijksch leven en naar aanleiding van veel wat een opmerkzaam 
gadeslaan van de natuur en eene ijverige studie van natuurkundige 
werken hem had kunnen leeren, omdat hij van alles 
partij twist te trekken. Soms worden die lessen door verhalen 
afgewisseld, waaronder de uitvoerige berijmde novelle van Galant 
en Rosette de aandacht trekt om den eenvoud, waarmee zij is 
verteld, al zou men haar misschien wat beknopter wenschen. 
Maar dat iemand hem te breedsprakig zou kunnen vinden, daaraan 
dacht CATS slechts eene enkele maal ; zeker dacht hij er niet aan, 
toen hij door Rosette van Anna liet zeggen, dat „sy geduerigh 
al te breet weydde", want daarmee bedoelde hij, dat zij te overdreven 
gestreng was in de eischen, die zij aan jonge meisjes stelde. 
CATS was er ten volle van overtuigd, dat hij gestrengheid van 
zeden leerde en ieders dank verdiende voor het nut, dat hij met 
zijne dichtwerken stichtte, zoowel wanneer hij aan de bruid leerde, 
hoe zij zich bij het aannemen van den verlovingsring en later 
aan den feestelijken bruiloftsdisch te gedragen had, als wanneer 
hij in kleine bijzonderheden de vrouw uitlegde, hoe zij in haar 
huis- en keukenbestuur tegenover man en dienstboden hare huisvrouwelijke 
plichten vervullen moest. 
Bij de behandeling van één zijner onderdeelen, de vrouw als 
moeder, had hij geaarzeld, of hij daarover wel mocht schrijven, 
als hij deed, omdat, zooals hij zegt, „alle schriften niet van alle 
menschen met een ende hetselve oogh-merck en worden gelesen", 
en sommigen „liever een goede reden ten quade verdraeyen als een 
twyffelachtich woort ten goede duydden". Het was alsof hij er 
een voorgevoel van had, dat in later tijd menigeen, ook onder de 
beoefenaars onzer letterkunde, hem op grond van „twyffelachtige 
woorden" in verdenking zou brengen van een innerlijk behagen te 
scheppen in het uitweiden over de zinnelijke zijde van de liefde, 
en dat minder reine geesten juist hetgeen hij daarover schreef 
uit zijn werk zouden bijeenzoeken. Hij had zich echter ten slotte 
boven die vrees weten te verheffen en toch maar besloten om te 
handelen over wat hij „de by-wooninghe van gebouwde lieden" 
noemt, omdat hij het nuttig vond uit de werken der natuurbeoefenaars 
onder ieders oogen te brengen „wat in deze ghelegentheyt 
ofte aen de vrucht ofte aen de ouders ofte aen die beyde 
TE WINKEL TYI. 23
354 
te samen ten goede soud,e moghen strecken". Terecht toch vond 
hij voor de maatschappij niets van zoo groot belang, als het voortbrengen 
van flinke, gezonde kinderen. Hoe hoog hij ook het 
scheppend vermogen van den kunstenaar stelde : „'t is dooi wat 
kunste baert, 't is maer een ydel beelt", zeide hij, „maer 't is het 
leven selfs wat echte minne teelt". Daarom ook schreef hij zeer 
terecht : „Ick en can oock geensins begrijpen, waerom het ghewach 
van huwelicksche saecken ende de voort-teelinghe der menschelicken 
geslachten by de menschen soo aenstootelick is gheworden, 
anders als om des ontucht en dertelheyts wille, die daerin veeltijts 
wert gebruyckt". 
Toen CATS en zijne bruid bruiloft vierden, wenschte iemand 
hun toe, zooals hij vertelt, „dat sy te samen out en leelick mochten 
worden". Niet alleen achtte hij dat een hartelijken wensch, maar 
nuttig ook vond hij het, dat men alreeds in de lente zijns levens 
werd aangespoord te denken aan den barren wintertijd, die met 
de jeugd ook de schoonheid zou rooven, want alleen zij, die zich 
daarop reeds lang hadden voorbereid, zouden zich in hun ouderdom 
niet ongelukkig gevoelen en godzalig hun leven kunnen 
besluiten, er ook van bewust, dat na den strengen winter den 
mensch „een beter lente-tijt, een nieuwe somer wacht". Daarom 
bood hij dan ook juist aan jonge lieden zijn vierde deel aan, dat 
handelde over de „bedaeghde huysmoeder" en over de „weduwe", 
wie hij, onder meer, het aangaan van een tweede huwelijk ernstig 
ontried. 
Dat CATS in zijn gedicht telkens weder op verschillende manieren 
den vrouwen de apostolische vermaning op het hart drukt: 
„Ghy vrouwen, weest uwen mannen onderdanich", was geheel 
in overeenstemming met de algemeen heerschende theorieën 
over het huwelijk, al werd er in de practijk dan ook toen en te allen 
tijde herhaaldelijk tegen gezondigd; maar daarom was CATS nog 
geen tegenstander van de ontwikkeling der vrouw en allerminst 
iemand, die vrouwen niet zou hebben weten te waardeeren en op 
haar eigen gebied hare meerderheid niet zou hebben willen erkennen. 
Wel meent hij, dat de man veel meer aanleg heeft voor 
de beoefening van kunst en wetenschap en acht hij vrouwen als 
ANNA VISSCHER en de destijds achttienjarige ANNA MARIA SCHUERMANS 
van Rhenen, die door hare taalkennis en kunstvaardigheid elks 
bewondering opwekte, uitzonderingen op den regel immers
355 
„één bloeme en maeckt geen roose-krans", maar toch stelt 
hij er prijs op, ook de vrouwen te raadplegen in zaken van gewicht, 
want, zegt hij, „men vint, dat vrouwenraat heeft ick en weet niet 
wat dat ons te bovengast". Ook prees hij JOHANNA COOMANS, 
die door hare verzen getoond had, „dat even Pindus selfs aen 
vrouwen open staet", en hoopte hij, dat haar voorbeeld navolging 
zou vinden of dat de vrouwen althans smaak zouden krijgen 
in het lezen van goede boeken. 
Het behoeft ons dan ook niet te verwonderen, dat de groote 
kampvechter der vrouwen in dien tijd, de Dordsche geneesheer 
en geschiedschrijver zijner geboortestad JOHAN VAN BEVERWYCK 1) 
(geb. 17 Nov. 1594 t 19 Jan. 1647), die in zijn uitvoerig prozawerk 
Van de Uutnementheyt des Vrouwelicken geslachts (van 1639) alles 
bijeenbracht wat er ooit voortreffelijks door vrouwen was gedaan, 
om te betoogen, dat zij in geen enkel opzicht voor de mannen behoefden 
onder te doen, een vriend van JACOB CATS was en met 
eene menigte van diens verzen twee zijner vele en veelgelezen 
medische werken, namelijk Schat der Gesontheyt (1636) en Schat 
der Ongesontheyt (1642), opsierde. 
De door hem behandelde stof gaf daartoe ook wel aanleiding, 
want onder het vele, waarin CATS belang stelde, behoorde niet 
in de laatste plaats de geneeskunde, waarvan in zijne gedichten 
uitvoerige uitweidingen over allerlei kwalen en geneesmiddelen 
getuigen. Bedenkt men, dat in het begin der zeventiende eeuw 
de wetenschap van den geneesheer, evenals van den „fisicien" in 
de middeleeuwen, nog alles omvatte wat nu natuurkunde en 
natuurlijke historie heet, dan pleit CATS' belangstelling in dit 
vak voor zijne veelzijdigheid, waardoor zijne werken nog langen 
tijd konden beschouwd worden als een schatkamer van wetenswaardigheden, 
die aan het volk, behalve zijne levenswijsheid, 
ook zijne elementaire natuurkennis verschafte. En niet alleen 
het volk wist die omvangrijke kennis van CATS te waardeeren, 
deskundigen onder zijne tijdgenooten deden het evenzeer. Zoo zeide 
VAN BEVERWYCK in een ander medisch werkje, Lof der Genees-konste, 
dat de pensionaris zijner vaderstad, Jacob Cats, „onlangs in syn 
1) Voor hem zie men Banga, Geschiedenis van de Geneeskunde en hare beoefenaars 
in „Nederland" I (1868), bl. 286-313; R. Krul, Dr. Johan van Beverwyck 
herdacht in „Ned. Tijdschrift voor Geneeskunde", 1893 I bl. 921-932; 
en vooral E. D. Baumann, Johan van Beverwijck in leven en werken geschetst, 
Dordrecht 1910.
356 
treffelick Houwelick aengewesen heeft, ick en weet niet met beter 
verssen ofte redenen", hoe noodig het is, dat gehuwden weten, 
hoe zij uit een hygiënisch oogpunt hunne huwelijksplichten vervullen 
moeten. Dichterlijk in eigenlij ken zin kunnen dergelijke 
gezondheidslessen wel niet genoemd worden, maar zij strekken 
mede ter verklaring van den grooten opgang, dien CATS met zijne 
werken in zijn eigen tijd heeft gemaakt. 
XXIV. 
CONSTANTIJN HUYGENS IN ZIJNE LEDIGE UREN. 
De roem, dien CATS zich in korten tijd met zijne eerste gedichten 
verworven had, bewoog in 1621 den hoogst begaafden CONSTANTIJN 
HUYGENS 1) onder zijne vleugelen als aankomend dichter 
1) Huygens zelf gaf zijne Nederlandsche gedichten meer dan eens verzameld 
uit, en dan telkens weer vermeerderd met intusschen afzonderlijk verschenen 
of nog ongedrukte gedichten : het eerst onder den titel Otiorum libri sex. Hagae- 
^ Jom. 1625 (driemaal nagedrukt) en later onder dien ven Korenbloemen, 's-Grav. 
1658 en Amst. 1672 II dln. Deze uitgaven, evenals die van alle afzonderlijk 
door Huygens uitgegeven werken, zijn bibliographisch nauwkeurig beschreven 
in de Bibliotheca Belgica. 
In de negentiende eeuw gaf eerst W. Bilderdijk (1824 VI dln.), daarna J. 
van Vloten (1865 VIII dln.) Huygens' Ned. dichtwerken volledig met aant. 
uit, doch deze uitgaven zijn nagenoeg geheel waardeloos geworden na het 
terugvinden van bijna al Huygens' gedichten (ook zijne Latijnsche, Fransche 
,en enkele Italiaansche) in zijn eigen handschrift, waarnaar zij nu met elkaar 
zijn uitg. door J. A. Worp, De Gedichten van Constantijn Huygens, naar zijn 
handschrift uitgegeven, Gron. 1892-99 IX dln. Naar aanleiding daarvan: J 
te Winkel, Een volledige Huygens in Taal en Letteren I (1891) bl. 69-74. 
Een beknopt, maar bijna volledig Dagboek van Constantijn Huygens is gedrukt 
door J. H. W. Unger als Bijlage bij Oud Holland III (1885). 
Eene Autobiographie, door Huygens van Mei 1629 tot April 1631 geschreven, 
-maar niet verder voortgezet dan 1614, is voor het eerst uitg. door J. A. Worp 
u n „Bijdragen van het Hist. Genootschap te Utrecht XVII. 
Mémoires de Constantin Huygens zijn „publiés pour la première fois par 
Theod. Jorissen", La Haye 1873. 
De Brief wisseling van Constantijn Huygens, waarin 7297 brieven van en 
aan Huygens geheel of in uittreksel, en chronologisch geordend, voorkomen, 
is uitg. door J. A. Worp, 's-Grav. 1911-17 V dln. Voor ieder deel vindt men 
,daar de zeer uitvoerige, maar volstrekt zakelijk gehouden beschrijving van 
Huygens' leven voor de periode, waaruit de in dat deel uitg. brieven dagteekenen. 
Overigens ontbreekt ons nog eene uitvoerige biographie van Huygens. 
Hij zelf gaf er eene in zijn Latijnsch dichtwerk De Vita Propria, voor het eerst 
uitg. door P. Hofman Peerlkamp, Harlemi 1817, ook met bijvoeging eener Ned. 
vertaling in verzen door Adriaan Loosjes. 
Onvoltooid bleef de biographie van Theod. Jorissen, Constantin Huygens 
.Studiën, Arnhem 1871, die niet verder gaat dan 1647. 
Verder zie men nog over Huygens : A. D. Schinkel, Bijdrage tot de kennis
357 
met zijn eerste groote gedicht op te treden. Reeds in 1618, toen 
hij te Zierikzee blo ANTHONIS DE HUBERT gelogeerd had , was hij 
met de Zeeuw^che dichters en misschien toen reeds of spoedig 
daarop met CATS in aanraking gekomen. 
In zijn „noyt volpresen, noyt half uytgepresen Haegh" den 
4den Sept. 1596 geboren, was ook hij, zooals zoovele onzer dichters 
en de taal zijner gedichten draagt er blijk van Brabander 
van afkomst. Zijne moeder, Susanna Hoefnagel, toch was eene Antwerpsche, 
zijn vader Christiaan was geboren te Ter Heide bij 
Breda. Daarom stonden dan ook als peters over zijn doop de stad 
Breda en de Raad van Brabant, en bovendien ook de admiraal 
van Zeeland, Justinus van Nassau, als bewijs hoezeer zijn vader 
bij het huis van Oranje in de gunst stond, en zeker niet te onrechte, 
want aan Willem I had hij als secretaris belangrijke diensten bewezen, 
die hij, tot zijn dood in 1624, voortging aan den lande 
te bewijzen als secretaris van den Raad van State, waartoe hij na 
den dood des Prinsen was benoemd. 
De jonge HUYGENS was dus reeds door zijne geboorte bestemd 
om de prinsen van Oranje en daardoor den Staat te dienen, en getrouwer 
dienaar was er moeielijk te vinden. Ook niet gemakkelijk 
een bekwamer. Zijn voortreffelijke aanleg toch was rijk ontwikkeld 
door de zorgvuldige opvoeding, die zijn vader hem zelf gaf, en het: 
veelzijdig onderwijs, dat hij hem door goede leermeesters deed geven. 
Wij weten dat alles in kleine bijzonderheden, omdat ons voor de 
biographie van geen enkel onzer dichters zoovele betrouwbare bronnen 
ten dienste staan, als voor die van HUYGENS : in de aanteekeningen 
zijner ouders., zijn eigen dagboek, het begin eener uitvoerige 
autobiographie, verschillende memoriën, duizenden brieven van 
en aan hem, en eindelijk het bijna volledig handschrift zijner, 
meestal nauwkeurig gedateerde, gedichten, waaronder ook 
zijne levensbeschrijving in Latijnsche verzen, De Vita Propria, 
die hij nog op het laatst van zijn leven dichtte. 
van het karakter van Const. Huygens, 's-Grav. 1842 en Nadere bijzonderheden 
betreffende Const. Huygens en zijne familie, 's-Grav. 1851-56 II dln. ; J. H. 
Polak, De Gids 1889 I bl. 496 vlgg., II bl. 24 vlgg.; J. Verdam, Toespraak 
bij de onthulling van Huygens' borstbeeld op 4 Sept. 1897 in De Ned. Spectator 
1897 N. 36 en G. Kalff, „Studiën over Ned. Dichters der zeventiende eeuw" II 
Haarlem 1901 bl. 1-168. Eene studie, vooral naar aanleiding van Huygens' 
Autobiographie schreef G. J. Buitenhof, Bijdrage tot de kennis van Constantijn 
Huigens' letterkundige opvattingen, Gouda 1923.
358 
In geen enkel vak van wetenschap was hij vreemdeling. Reeds 
in zijne jonge jaren overtrof zijne kennis die van de meesten uit 
zijne omgeving, op lateren leeftijd behoefde hij slechts voor vakgeleerden 
onder te doen. De muziek, waarin zijn vader hem het 
eerste onderricht gaf, was zijne lievelingsoefening : reeds op zijn 
vijfde jaar leerde hij cither-, op zijn zesde vioolspelen; op zijn 
zevende jaar begon hij met de luit, waarop hij een meester werd. 
Ook gitaar en theorbe, „clavier op ijser- en op coper-draed, op 
tinn tot pypen uytgesmeedt" leerde hij bespelen; en daar 't hem 
verveelde „copije van sijns gelyck, aep van ander luyden werck 
te zijn", ging hij ook aan 't componeeren. „Drijmael drijhondert" 
muziekstukken zegt hij zelf te hebben gemaakt en daaronder 39, 
die hij in 1647 te Parijs onder den titel „Pathodia Sacra et Profana" 
uitgaf 1). 
Uitgebreid was zijne talenkennis. Behalve de beide classieke 
talen kende hij Fransch, Italiaansch, Spaansch, Engelsch en 
Hoogduitsch. Uit al die talen vindt men onder zijne gedichten 
eene menigte vertalingen; maar hij schreef ze ook gemakkelijk 
en maakte er zelfs verzen in. Latijnsche verzen dichtte hij reeds 
van zijn elfde jaar af, en wel in groot aantal. Tot het schrijven 
van een Nederlandsch gedicht kwam hij echter niet voor zijn 
zeventiende jaar, toen hij ook al Fransche verzen had gemaakt; 
en eerst van 1619 dagteekent bij hem de ernstige beoefening der 
Nederlandsche poëzie. Toen zond hij o.a. een gedicht „Aen de 
Bredaesche camer van Vreuchdendal", waarin hij HEINsrvs en 
ANNA VISSCHER prees, en ook „den grooten Grotius", maar met 
de opmerkelijke bijvoeging, die hem reeds toen als aanhanger der 
stadhouderlijke partij en tegenstander der staatspartij doet kennen: 
„Och ! had hij groot, noyt groots, noyt grootste willen wesen." 
In godsdienst en politiek was HuYGENS dus ook toen reeds, wat 
hij later steeds zou blijven, meer geestverwant van Cats dan van 
Hooft en zijne Amsterdamsche vrienden. Toch noemt hij in dit 
gedicht Cats nog niet. 
Het eerste wat hij nog in hetzelfde jaar, doch alleen voor vrienden, 
liet drukken, schoon het later onder de afdeeling „Bibelstof " 
zijner volledige dichtwerken is opgenomen, was een kleine bun- 
1 ) Voor Huygens' muziekbeoefening zie men W. J. A. Jonckbloet en J. P. 
N. Land, „Musique et musiciens au X VII siècle. Correspondance et oeuvres 
musicales de Const. Huygens", Leyde 1882.
359 
del stichtelijke verzen : „Christelijcke bedenekingen over de twaelf 
articulen des Christelycken geloofs en over de thien geboden des 
Heeren." Andere gedichten uit dien tijd zijn, in den Delflandschen 
boerentongval en in schertsenden toon, gericht tot jonge meisjes 
van zijne familie, o. a. tot zijn nichtje Dorothea van Dorp, op wie 
hij een tijdlang verliefd en met wie hij zelfs eenigen tijd in 't geheim 
verloofd schijnt geweest te zijn 1). 
Dat hij ook al vroeg de kunsten der groote wereld, paardrijden, 
schermen en dansen, leeren moest, sprak van zelf, want zijn vader 
kon hem de hofkringen binnen leiden : doch hij moest niet slechts 
hoveling, hij moest ook staatsman kunnen worden. Daarom kreeg 
hij eerst in Den Haag van zijn geleerden oom Jacob Sweers onderwijs 
in de rechtsgeleerdheid en vertrok hij daarna, in 1616, te gelijk 
met zijn eenigen, anderhalf jaar ouderen broeder Maurits naar 
Leiden, waar hij reeds 15 Juli van hetzelfde jaar eene openbare 
disputatie kon houden 2) . Hij knoopte er toen ook kennis aan met 
DANIEL HEINsrns, aan wien hij op 't eind van 1622 uit Londen 
zijn grootendeels strophisch gedicht „De uytlandighe herder" 
toezond, waarin hij jammerde over den hernieuwden krijg, maar 
zich verheugde over het ontzet van Bergen-op-Zoom, „de vroomgeberghde 
stadt" 3). 
HUYGENS was toen niet voor het eerst in Londen. Reeds vier 
jaar vroeger had hij er vijf maanden mogen doorbrengen als gast 
van onzen gezant Noël de Caron, die hem aan het Engelsche hof 
en zelfs aan den Koning had voorgesteld. In 1620 bracht hij drie 
maanden in Noord-Italië (bij Venetië) door 4) in het gevolg van 
onzen gezant Francois van Aerssen, die hem tot zijn secretaris 
aanstelde en ook later groote belangstelling voor hem toonde. 
Het jaar daarop ging hij weder naar Londen en wel als secretaris 
en factotum van het gezantschap ; en vandaar teruggekeerd, 
1) Voor zijne betrekking tot de familie Van Dorp zie men o.a. J. A. Alberdingk 
Thijm, Dietsche Warande VI (1864) bl. 465-489 en J. A. Worp, Dietsche 
Warande 1892 bl. 335-344 en 451-460. 
2) Huygens is er echter niet in de rechten gepromoveerd; hoogstens kan hij 
er den graad van licenciaat verworven hebben, zooals is aangetoond door J. 
van der Vliet, De promotie van Huygens in Oud Holland XIV bl. 129 -146. 
3) „ De uytlandighe herder" met „Costelick Mal" en „Voorhout", „Daghwerck" 
en de oudste kleinere gedichten zijn met aant. uitg. door J. Heinsius, Zutphen, 
1904. 
4) Van zijn verblijf in Venetië hield Huygens in het Fransch een dagboek, 
uitg. door J. A. Worp „Constantijn Huygens' Journaal van zijne reis naar 
Venetië in 1620," in „Bijdragen van het Hist. Genootschap te Utrecht" XV, 
bl. 62-152.
360 
schreef hij zijn eerste groote gedicht : „Batava Tempe. Dat is 't Voorhout 
van 's-Gravenhage" 1), waarmee hij terstond zijn roem als 
dichter vestigde. Het was een nieuw geluid, zooals men bij ons 
nog niet had gehoord, een dichtwerk, eigenaardig van opvatting, 
versbouw en stijl vooral, dat hem stempelde tot een dichter met eigen 
karakter en meer dan gewone gaven, als „een nieuwen Swaen met 
onghemeene pennen", zooals CATS van hem zeide. Overtroffen 
heeft hij het, naar het mij voorkomt, later nooit weer, eene enkele 
maal misschien geëvenaard, en zeker is het, dat wie later zijne 
navolgers kunnen genoemd worden, vooral zijn „Voorhout" tot 
voorbeeld namen. 
Liefde voor zijne geboorteplaats vormt er den grondtoon van. 
Geen oord ter wereld zoo schoon als Den Haag met en door zijn 
Voorhout, is zijne meening. Geene stad, hoe beroemd ook, kan 
er bij halen, noch Rome „de groote Papenstad", die slechts de 
„schaduw van ouden glans" heeft overgehouden, zoodat men er 
van moet zeggen : „Al uw luyster zijn uw jaeren en uw schimmel 
al uw eer", noch Venetië, „het prachtighe moras", met zijn „marmer-
kaden" en „weeldrigh slijck", noch „de Fransche Scepterstadt" 
met „de trotsche Panneryen" of Tuilerieën, noch de hoofdstad 
van „het witte Brittenlandt" met de geweldige Londonbridge 
over de Theems, noch de stad aan de Schelde, noch het 
„averechte masten-woud" Amsterdam, dat „veen vol steenen", 
die „sack vol goud". En waarom overtreft 's-Gravenhage die alle? 
Omdat daarin het Bataafsche Tempe omsloten ligt, het Voorhout 
met zijn „tweemael twintigh paeren" van lindeboomen, „met, 
gestichten omgeplant." „Yemandt sal mij connen toonen", zegt 
hij, „df meer huysen óf meer houts, maer waer sachmen oyt bewoonen 
soo veel stads in soo veel wouds ?" 
Hoe zich dat Voorhout in elk der jaargetijden voordoet, wil 
hij nu verder vertellen : in de lente, wanneer de „lieve nieuwe 
blaertjens, schepseltjens van éénen nacht" uit hunne „bolle botgiens 
bersten" en wegens hunne „jonge weinigheit", hunne frischheid. 
en zeldzaamheid nog zoo gewaardeerd worden; en in den zomer, 
dien hij met de hulp der Muzen zoo levendig hoopt te kunnen 
beschrijven, dat „een grijze dutter met de schenen voor de vlam" 
1) Met inleiding en aanteekeningen zijn „Constantijn Huygens, Costelick 
Mal en Voorhout" uitg. door Eelco Verwijs, Leeuw. 1865, 2 dr. (vermeerderd 
met het „Cluyswerck) door J. Verdam, Leeuw. 1884; 3de dr. door P. Leendertz 
Jr., Amst. 1904.
361 
in den tijd, dat de lindetakken „duycken onder 't vlockigh wintermeel" 
en hij de tanden zet „in de nieuwe-jaersche weggen", toch 
onder het lezen tot 's dichters eer zal uitroepen : „Maer, maer hoe 
ken 't die Vryer seggen ! 't Gaet al offet Seumer waer." 
De beschrijving van het Voorhout in den zomer is onevenredig 
uitvoerig in vergelijking met hetgeen er in de andere jaargetijden 
van wordt gezegd, ook omdat HUYGENS er drie kijkjes van genomen 
heeft : in den morgenstond, op den middag en aan den avond; 
doch waarom dat af te keuren, zooals wel eens gedaan is ? De dichter 
had nu eenmaal van den zomer wat meer te zeggen dan van dde 
andere jaargetijden, en hij heeft dat alleraardigst gedaan. Een 
gedicht behoeft toch niet op een regelmatigen veelhoek te gelijken,, 
en wie den dichter zou willen verwijten, dat hij een hopeloos werk 
ondernam door zijne lezers ook van de heerlijkheden van het 
Voorhout in den winter te gaan overtuigen, bedenke, dat in het 
dichtstuk geen ernstig pleidooi voor eene natuurlijk sterk overdreven 
stelling mag gezien worden, maar de uitwerking van eene, 
uit liefde voor Den Haag ontworpen, korte schets, waaraan Huygens, 
zich niet altijd gehouden heeft, omdat bij hem naar 's dichters. 
natuur het „peerd de toomen" soms ontliep. 
Wie op een mooien zomerochtend tegelijk met Aurora „het 
bedde ruimt" en de linden opzoekt, kan daar niet alleen het ontwakend 
voglenheer zien, de rijzende zon met vroolijk gezang begroetend, 
maar kan misschien ook nog het buitenkansje hebben, 
hier of daar deur of venster te zien opengaan en de naar buiten 
glurende jonge meisjes te mogen bespieden, zich vertoonend 
zooals zij in werkelijkheid zijn, wanneer al die lintjes en strikjes, 
al die poeders en moesjes, valsche vlechten en krullen haar nog 
niet gegeven hebben „wat de hemel noyt en schonck", namelijk 
het schijnschoon, waaraan de onnoozele vrijer zoo menigmaal het 
hof maakt. 
Op den middag biedt het lindeblad met zijn „groene koelte 
of koele groenigheit" niet alleen beschutting tegen den regen, 
maar vooral ook tegen den „fellen straelder van omhoogh", voor 
wien Huygens achtentwintig geestige bijnamen bedacht heeft, 
die aaneengeregen twee geheele strophen uitmaken, als navolging 
van eene dergelijke namenreeks in HEINSIUS' „Lof-sanck van 
Bacchus", en als voorbeeld voor VONDEL in diens „Rynstroom". 
Toch is „dat felle stralen eener sonne verr' omhoogh" nog niets,
362 
zegt de dichter, bij den brand der liefde van nabij, waarover hij 
een armen jonkman hoorde klagen „in syn weelderigh ellend", 
omdat zijne aangebeden Cloris koud als marmer voor hem blijft. 
De avond echter is de ware tijd voor de liefde. Dan toch zijn 
„alle meisjes even moy, alle kaeckjens even bloosigh, alle ooghjens 
even gauw, alle lipjens even roosigh, alle mondtjens even nauw", 
en dan kan ook de beschroomde vrijer uit de duisternis moed putten, 
zoodat hij het waagt, „meer te spreken dan het licht hem 
dencken liet". Menig verliefd paartje beluistert Huygens 's avonds 
in 't Voorhout, menig burgerjongen, die in Haagschen tongval 
zijn Trijntgie van zijne dienst- en offervaardigheid verzekert, 
zijn Dirckgien haar voorkeur voor Sander verwijt, zijn Troosgie 
eeuwige trouw zweert, of die naar een bedankje vischt, omdat 
hij den vorigen avond een regenbui getrotseerd heeft alleen om 
zijn Agnietje eene serenade te kunnen brengen. Een ander tracht 
zijn Klaertje te vermurwen door hoog op te geven van de rijke 
erfenis, die hem te wachten staat ; en onder die allen zijn er ook wel 
„van 't gebroedsel, dat of pen of degen voert", die in de half Fransche 
hoftaal afscheid nemen van een getrouwe of afscheid geven aan 
eene wufte vrijster. Deze aardige tafreeltjes trokken, toen het 
gedicht verscheen, misschien wel bovenal de aandacht, en voor 
het nageslacht hebben zij nog niets van hunne aantrekkelijkheid 
verloren. Doch aanzienlijker gezelschap ziet Huygens onder de 
linden : vorsten, die wel onder een lauwerdak mochten wandelen: 
de „getrouwe Leeuwen-hoeders", Prins Maurits en zijn jongeren 
broeder, het „onverwinnelicke paer", dat in 1621 daar den Bhemervorst 
en zijne echtgenoote, „'t waerde Brittenlands juweel", 
vergezelde. 
De herfst geeft alleen aanleiding tot de opmerking, dat alle 
uiterlijk schoon van korten duur is, voor het Voorhout om met 
eene nieuwe lente terug te keeren, voor de meisjes echter „buyten 
hoop van wederkeer" ; maar al is in den winter het groen van het 
Voorhout in grauw verkeerd, toch blijft het den dichter lief boven 
al. In dienst van het Vaderland heeft hij „de krijtte stranden en 
de Zuyderlanden" bereisd en hij zou dat weer doen, als hij er toe 
geroepen werd ; maar toch gaat er bij hem niets boven zijn vaderland, 
behalve het eeuwige vaderland, waarop men reeds hier op aarde 
het oog moet gevestigd houden. 
Eigenaardig is bij dit gedicht de trochaeïsche cadans der
363 
achtregelige strophen met kruisrijm, waarbij alliteratie en herhaling 
van woord- en zinvormen niet weinig tot de welluidendheid 
bijdragen. Eigenaardig zijn ook de stijlwendingen, zooals, dat 
dikwijls twee regels tegenstelling of aanvulling vormen van de 
beide voorafgaande rijmregels, of dat althans twee verzen met 
elkaar eene eenheid uitmaken tegenover de andere. 
Dat HUYGENS bij voorkeur in tegenstellingen denkt, blijkt 
ook uit zijne zucht voor woord- en klankspelingen en verrassende 
opmerkingen, die het vooraf gezegde gedeeltelijk terugnemen 
of zelfs weerleggen. De. levendigheid van het gedicht wordt grootendeels 
veroorzaakt door de afwisseling van toon : nu eens wordt 
de lezer er in toegesproken, dan weer spreekt de dichter van of 
zelfs tot zich zelf; pittige opmerkingen van levenswijsheid en vermaningen 
wisselen de beschrijvingen en schilderingen, zoowel 
van natuur- als van menschenwereld af; en bij dat lyrisch-didactische 
treft ons vooral ook het min of meer dramatische, waardoor het 
gedicht voor ons eene beweeglijke schilderij van het Voorhout 
is geworden. 
Aanvankelijk was het „Voorhout" bestemd om opgenomen 
te worden in den „Zeeuschen Nachtegael", en daarom aan CATS 
toegezonden, die op zich nam voor den druk te zorgen 1), terwijl 
HUYGENS zelf op het eind van 1621 naar Londen vertrok, weder 
als gezantschapssecretaris van Francois van Aerssen. Ditmaal 
bleef hij , langer dan een jaar in Engeland, waar hij vooral in den 
kring van Robert Killegrew kennis maakte met allerlei beroemde 
en aanzienlijke mannen, en o. a. met den welsprekenden hofprediker 
en deken van de St.-Paulskerk, John Donne, die destijds 
als een van Engelands grootste dichters in eere was. Ook viel 
hem in October 1622 de onderscheiding te beurt, op voordracht 
van Van Aerssen door Jacobus I tot ridder, d.i. in den adelstand, 
verheven te worden. 
Bij zijn verblijf in Engeland in 1622 heeft HUYGENS daar de 
uitgave ,van het „Voorhout" vertraagd werd nog een tweede 
groot gedicht voltooid, dat hij nu samen met het „Voorhout" 
in het licht wilde geven. Het was getiteld Kerkuraia Mastix (d. i. 
overtollig sieraad) of Costelick Mal, en hekelde in bijna vijfhonderd 
1 ) Over Huygens' vriendschappelijke verhouding tot Cats zie J. A. Worp, 
Brieven van Huygens aan Cats in Tijdschrift XII, bl. 177-190, aangevuld door 
P. C. Molhuysen, Tijdschrift XXIV bl. 208.
364 
alexandrijnen de overdadige weelde in de kleederdracht. Ook 
hekeldichten zooals dit, in den trant van Juvenalis, kende onze 
letterkunde toen nog niet. Aan den „geleerden Cats" opgedragen, 
was het op zich zelf een geleerd gedicht, waarvan de stof zorgvuldig 
was bijeengezocht, vooral uit de „Polyanthea" van Jos. 
Langius en ook uit andere schrijvers, en waarvan het plan nauwkeurig 
was overdacht. 
„Een opgesnoeide broeck, een sackende Bragoen, een holle 
Harnasch-tip, een doorgekapte Schoen", zoo begint het met 
achtereenvolgens allerlei onderdeelen van de mannenkleeding 
op te sommen en door vergelijkingen, zooals van den „overlintten 
voet" bij de „ruyge pooien van de doffers", en van de hooge 
hakken bij „satyrs spitsche kooten", die kleederdrachten belachelijk 
te maken, evenals, onder de vrouwenkleeding, de 
„schuynsche rimpelkraegh", die aan een „boerenwan", het „omgehoepte 
pack", dat aan een „keernenvat" doet denken, enz. 
enz. Konden Adam en Eva eens uit hun graf verrijzen, hoe ontsteld 
zouden zij staan kijken ! En toch, Eva's „vervloeckte snoepery" 
is van die dwaze en overdadige kleederpracht de grondoorzaak: 
„die wortel heeft in ons by tacken voortgebracht Kouw, Schaemte, 
Kleederen, Begeerlicheit en Pracht". 
Of men daar al over jammert, baat niets. Men moet het verdragen 
en er om lachen. Is dat ongevoeligheid ? Hoe bedroevend 
de toestand der krankzinnigen moge zijn, hunne inbeeldingen zijn 
soms z66 dwaas, dat men er ook door zijne tranen heen wel om 
lachen moet : en zou dan deze „miltekitteling" ook niet geoorloofd 
zijn, als men opmerkt, dat al die kleederpraal dikwijls alleen dient 
om een leelijk en vies lichaam te verbergen ? Dat de mensch kleeren 
draagt, is op zichzelf natuurlijk niet af te keuren : 't is in ons land 
te koud om er naakt te loopen : „bloot Indiën den buyck, wie 
sal het Holland vergen !" maar waarom kleeden wij ons niet in eigen 
gesponnen linnen ? Waarom halen wij van overal die „overzeesche 
prachten" en trachten wij in veelheid van schitterende kleuren 
al het geschapene te overtreffen, als apen, die alles namaken 
wat zij zien ? Zelfs zijn wij niet tevreden met onze kleeren te verwen. 
Hoevele vrouwen beschilderen niet haar eigen lichaam, hare huid, 
hare lokken, die mooi blond moeten lijken! En zijn zij, door het 
maaien van den tijd, „voorhoofd schier van d' oogen tot den neck 
toe", dan schenken zij eene eigenaardige onsterfelijkheid aan de
365 
overledenen door zich uit het haar van deze eene pruik te laten 
maken. 
Is de „pop soo opgetoyt" in al die geleende pracht, dan laat 
zij zich door „vier henghsten na de kerck" rijden en zucht zij 
daar onder haar „sonden-pack" en vernedert zich voor God. .. . 
maar kan dat gemeend zijn? Een geheel jaar zou een arme kunnen 
leven van het geld, dat zij alleen aan hare kleeren te koste gelegd 
heeft, en zij denkt er niet aan, „pack en ballast uyt te schudden" 
en schatten te vergaderen, die niet door mot en roest verteerd 
worden. Hier verwondert HUYGENS zich zelf over de hooge vlucht, 
die zijne gedachten nemen. „Wasch en wiecken zullen smelten; 
het kruypen is my konst", zegt hij, „wat maeck ick in de vlucht ?" 
Zoo begeeft hij zich dan weer naar omlaag met de opmerking, 
dat alles nog zoo erg niet zou zijn, als ieder zich maar tevreden 
stelde met de kleederpracht, die hij of zij bezit : immers wat eens 
goed en verstandig was, is het altijd. Maar de mensch is veranderlijk, 
„lust in de niewigheyt" drijft ons telkens van mode te veranderen. 
Eenige aanleiding is er ook wel voor. Zoodra ik eene mooie kleeding 
heb gevonden, zegt de aanzienlijke dame, komt eene burgerjuffer 
en maakt haar na. Men ziet mijne dienstbode voor mij aan en dat 
is niet te verdragen : ik moet haar telkens wel eene mode voor 
wezen. En wilde men nu de schuld bij Trijn en Trui zoeken, die 
hare meesteres naapen, dan zouden ook zij wel wat weten in te 
brengen om zich te verontschuldigen, want tegen vrouwen valt 
niet te pleiten: zij moeten ten slotte altijd gelijk hebben. Men 
moet dan maar zeggen: ieder heeft schuld en niemand ongelijk. 
Wat „eertijds ydle toy en eertijds overdaed" was, „is nu gedwongen 
moy" : men kan zich aan de macht der gewoonte niet onttrekken 
en moet zich aan de mode ook zelf maar onderwerpen, als men 
slechts geene waarde hecht aan het waardelooze en „vreugdeloos 
het opgedrongen pack draegt", altijd even bereid „om 't witte kleed 
te gorden", waarin het lichaam eens ter aarde zal worden besteld. 
Toen in 1622 Costelick Mal en Voorhout met nog een paar 
kleinere gedichten en twee prenten, door A. van de Venne geteekend, 
door de zorg van CATS niet in den „Zeeuschen Nachtegael", 
maar afzonderlijk het licht hadden gezien, trokken 
zij onmiddellijk als iets bijzonder voortreffelijks zoozeer de aandacht, 
dat reeds het volgende jaar een tweede druk ter perse kon 
gaan. „Hoe gheluckich zijn de Linden, die so soeten schrijver
366 
vinden !" heeft toen zeker menigeen CATS nagezegd en met hem 
„Huygens geestich overal" genoemd, want dien indruk maakt hij 
ook nu nog. 
Toch was de ingenomenheid niet algemeen. HUYGENS was 
bijzonder vroeg ontwikkeld geweest, en wist men niet, dat hij 
nog geen zes en twintig jaar was, toen hij deze gedichten schreef, 
en sprak hij er niet in van „de jonge jaeren, die hy van den hemel 
hield", dan zou men ze voor het werk van rijperen leeftijd, zelfs 
van gemelijken ouderdom kunnen houden. Er is iets wijsneuzigs 
in den toon, en dat HUYGENS zich omstreeks denzelfden tijd in 
zijn gedicht „Gedwonghen onschult" moest verdedigen tegen het 
verwijt van pedanterie, bedilzucht en ijdelheid, hem door een man 
van aanzien gedaan, kan ons niet bevreemden. Hij meende het 
wel niet zoo kwaad, maar maakte dan in elk geval een verkeerden 
indruk. 
Zoo meende hij ook volstrekt niet, gekunsteldheid en duisterheid 
in zijn schrijven na te jagen. Wel was hij terecht, evenals 
later, „onsoenelick gebeten tegen 't lamme laffe lijm van den 
dagelicksen rijm" en streefde hij naar beknoptheid en kernachtigheid, 
naar geestige nieuwheid van vorm, waarbij zijne vindingrijkheid 
om een ongewonen vorm voor gewone gedachten uit te 
denken telkens bewondering wekt, maar zelfs zijn vader waarschuwde 
hem tegen eene gezochtheid en spitsvondigheid van 
geest, die aan zijne eerlijkheid zou kunnen doen twijfelen, en 
aan „mooi doen" zou kunnen doen denken; en tegen eene duisterheid, 
die reeds menigeen zijne gedichten verdrietig uit de hand 
had doen leggen. CATS, die aan deze gebreken zelf wel allerminst 
mank ging, trad echter als zijn verdediger op. „Roupt yemant 
onder dies : het schrift is al te duyster ! ick", zegt CATS, „ick roupe 
wederom : het is sijn rechte luyster !" Immers „de rijpste druyf 
schuylt in het dickste loof" en „in het hoff dient niemant met 
open schotels". Huygens' gedichten, zeide zijn vriend WESTERBAEN 
wat later, vereischen „een man, dien 't niet en moet verdrieten, 
dat hy somwylen weer herkaeuwe dat hy at", want inderdaad 
: „die leest en wederleest, sal vinden en genieten yet goeds 
dat hy in 't eerst nog niet gemerckt en had". Zijn werk was „spijs 
van hooge smaeck gescherpt door aerdigheden en overal gespeckt 
met Kunst en Wetenschap." Dit is zeker, bij HUYGENS als dichter 
zijn de gebreken de overdrijving van deugden, doch niet van alle
367 
deugden, want tegenover Hooft en Vondel, met hun fijn gevoel, 
rijke verbeelding, ruime wereldbeschouwing en hoog zich verheffenden 
geest, is HUYGENS, zonder juist ongevoelig te zijn, 
de wereldwijze, practische en zeer geleerde verstandsman, en als 
zoodanig meer een geestverwant van Cats, met wien hij echter 
door de bestudeerdheid van zijn vernuft en de beknoptheid van 
zijn taalbouw eene scherpe tegenstelling vormt. Zegt Cats dikwijls 
te veel, Huygens laat ons maar al te dikwijls naar de beteekenis 
zijner beknopte zinnen en overdrachtelijk gebezigde of onjuist 
gevormde woorden raden, maar heeft men zijne bedoeling eens 
begrepen, dan gevoelt men zich maar zelden teleurgesteld : de zoete 
kern der noot is het doorbijten van het harde omhulsel meestal 
waard. 
Dezelfde eigenaardigheden, als ons vooral in zijn „Costelick 
Mal" treffen, doen zich minstens even sterk voor in de gedichten, 
die HUYGENS maakte, toen hij in het begin van 1623 in zijn vaderland 
was teruggekeerd, waar hij toen verder het geheele jaar kon 
blijven. Inzonderheid schijnt hij zich nog meer op woord- en 
klankspelingen, op binnen- en lettergreeprijm te hebben toegelegd, 
eerst in zijne Zedeprinten 1), en vervolgens in zijne Steden-en 
Dorpsstemmen. In den laatsten bundel worden de achttien stemmende 
steden van Holland en zes Zuidhollandsche dorpen elk in 
een tienregelig gedichtje niet onaardig gekenschetst, en onder 
de dorpen in de eerste plaats het „dorp der dorpen", 's-Gravenhage, 
„daer yeder straet een stadt is". Twintig jaar later heeft 
HUYGENS aan bijna elk van die straten en bovendien aan alle 
Haagsche gebouwen van eenige beteekenis een kort Latijnsch 
gedichtje gewijd, vereenigd onder den titel „Naga vocalis". 
De Characteres of Zedeprinten zouden door hun naam aan navolging 
in versmaat van de prozakarakterbeelden van Theophrastus 
kunnen doen denken, doch gelijken er weinig op, omdat zij meer 
op geestige wijze uiterlijkheden dan innerlijke eigenschappen aanduiden. 
Het zijn er negentien van zeer ongelijke lengte, van welke 
alleen de print van den Professor door HUYGENS zelf nooit is uitgegeven. 
In „een boer" vindt men aardig gekeuvel in den Zuidhollandschen 
tongval. „Een onwetend medicyn" is het treffend 
1 ) Met inleiding en aanteekeningen zijn C. Huygens' Zedeprinten" uitg. 
door H. J. Eymael, Gron. 1891 (ook samen met Bibelstof, Stedestemmen en 
Oogentroost te Zutphen 1893).
368 
beeld van een schijngeleerden arts, die met deftigen ernst en hoffelijke 
vriendelijkheid de faalbaarheid der geneeskunst handig 
weet te maskeeren. Door „een goed predikant" te schetsen hekelt 
de dichter de geestdrijvers zijner dagen. In „een waerd" is de politieke 
tinnegieterij aan het woord, die den toestand van Europa 
,op het eind van 1623 met veel eigenwijsheid bespreekt. Voor de 
korte print van „een gesant" leverde zijne naaste omgeving hem 
de stof, evenals voor die van „een sot" en die van een „wijs hoveling", 
welke laatste door de groote uitvoerigheid wel een klein 
leerdicht kan genoemd worden en blijkbaar het ideaal schetste, 
waarnaar hij zelf toen streefde. Ook dit dichtwerk van HUYGENS 
vond waardeering bij zijne tijdgenooten. „Het schildert wonder 
net, het schildert naer het leven", wordt gezegd in een lof dicht, 
waaronder de initialen F. B. staan, d. i. Felius Brouwershavensis 
of Cats van Brouwershaven. 
Deze „Zedeprinten" droeg HUYGENS in het begin van 1624 
op aan zijn broeder Maurits, kort na het overlijden van hun vader, 
die even v66r zijn dood nog had kunnen bewerken, dat zijn oudste 
zoon tot zijn opvolger als secretaris van den Raad van State werd 
benoemd. Nu werd het ook voor Constantijn tijd om een vast 
ambt te bekleeden, en na nog korten tijd voor de derde maal gezantschapssecretaris, 
in Engeland, geweest te zijn, bleef hij nu 
verder in Den Haag om daarvan werk te maken. Dezen tijd gebruikte 
hij bovendien om eene uitgave te bezorgen van het grootste deel 
zijner Latijnsche, Fransche, Italiaansche en Nederlandsche gedichten, 
die dan ook in 1625 in het licht verschenen onder den 
titel Otia of Ledige uren, want als de vruchten daarvan wilde 
hij zijne gedichten alleen beschouwd zien. Behalve de door ons 
besproken groote dichtwerken, komt er ook een bundel kleinere 
gedichten in voor, die hij aan zijne vrienden in Zeeland opdroeg. 
Daaronder zal men nog niet vinden de -overbekende, van 1625 
dagteekenende, „Ecloga nautica," later onder den titel „Scheepspraet" 
gedrukt. Iedereen kent de zeven strophen, waarin het 
scheepsvolk in eigen taal den dood bejammert van „Mouring, 
die de vrije schepen van de Seven-landsche buert" zoo lang „voor 
den wind had leeren varen", en waarin „moy Heintie, de jonge 
vaer," de neerslachtigen uit den dut opwekt en met vaste hand 
het roer grijpt, zoodat „'t scheepje weer deur 't zeesop schuerde, 
,offer Mouring noch an stond". Toen Potgieter in „Het Rijksmuseum"
369 
op aanschouwelijke wijze den indruk schetste, dien dat liedje kort 
na Maurits' dood in het legerkamp op zijne krijgslieden moet 
gemaakt hebben, bedacht hij niet, dat het eerst in 1658 gedrukt 
zou worden met de uitdrukkelijke bijvoeging, dat het slechts 
een fragment was; maar weten kon hij toen nog niet, omdat het 
eerst later uit HUYGENS' eigen handschrift gebleken is, dat er 
nog drie onuitgegeven strophen volgen, waarin getreurd wordt 
over een tweeden slag, die al spoedig op den eersten volgde, den 
dood van „Goeje Jan". Ware het gedicht voltooid, dan zou waarschijnlijk 
het laatste het hoofdonderwerp zijn geworden, met het 
fragment op Mouring als inleiding. En wie was die Goeje Jan? 
Niemand anders dan de tweede secretaris van Frederik Hendrik, 
Jan Tuning, weggerukt door de pest, die hier toen zoo hevig woedde. 
Vermoedelijk is het gedicht dus gemaakt óf als aanbevelingsbrief 
voor de opengevallen betrekking, óf als vreugdezang bij het aanvaarden 
van het gewenschte staatsambt, want den 18den Juni 
1625 trad HUYGENS als opvolger van Jan Tuning bij Frederik 
Hendrik in functie. 
XXV. 
HOOFT'S VRIENDENKRING TOT 1624. 
In de jaren, waarin HUYGENS de gedichten schreef, die hij in 
1625 onder den titel Otia bijeen verzameld in het licht zou geven, 
rekende hij zich ongetwijfeld tot den dichtkring van D ANIËL 
HEINSIus en JACOB CATS. Niet alleen toch was hij op godsdienstig 
en staatkundig gebied hun geestverwant, zoodat hij zelfs in Januari 
1619 als belangstellende eene zitting der Dordsche Synode ging 
bijwonen, maar hij zag in hen blijkbaar ook de hoofdvertegenwoordigers 
der Nederlandsche poëzie van dien tijd en wilde zich, schoon 
Hollander, gaarne bij de toen zich vormende Zeeuwsche dichtschool 
aansluiten. Levenslang is hij ook volgeling van HEINSIUS en CATS gebleven, 
althans in zoover hij bij voorkeur het leerdicht beoefende 
en leeren (ook wel hekelen) en nut stichten zijne bedoeling was. 
CATS beoogde hetzelfde ook wanneer hij Latijnsche of Fransche 
verzen maakte, maar in dat geval week HUYGENS van hem af 
door zich naar andere voorbeelden te richten. Dan toch volgde 
hij, ten minste in zijn taalgebruik, de verfijnde hof- en kunstpoëzie 
TE WINKEL M. 24
370 
van Ronsard en de Pleiade. De eenvoud van CATS, ofschoon niet 
zonder geest en verbeelding, was voor hem dan niet kunstig, 
niet vernuftig genoeg. Om niet prozaïsch te zijn week hij er zoover 
mogelijk van af, en dat niet alleen in zijne Fransche, maar ook al 
spoedig in zijne Nederlandsche gedichten. Daardoor naderde 
hij van zelf meer tot wat wij de school van HooFT zouden kunnen 
noemen, die, vooral ook onder Italiaanschen invloed, zich meer 
tot het precieuse in taal en vinding aangetrokken gevoelde. 
Dat moest hem vroeg af laat in aanraking brengen met HOOFT 
en diens kring, te meer daar hij er behagen in schepte den kring 
zijner bekenden zoo wijd mogelijk uit te breiden. De gelegenheid 
om met HOOFT kennis te maken kwam spoedig. In Februari 1619 
werd te Amsterdam de bruiloft van zijn neef Marcus de Vogelaer 
en Geertruyt van Keulen gevierd, en met zijne moeder, zijn broeder 
en zusters nam hij er aan deel. Bij die gelegenheid maakte hij persoonlijk 
kennis met ANNA VISSCHER, wier naam als begaafde 
vrouw en dichteres hem natuurlijk reeds door HEiNsrns en CATS 
bekend was en die hij dan ook in een gedicht voor het bruidspaar 
prees als „een Anna Rymers roem", door wie niet in Griekenland, 
maar „aen d'Amstel-cant de rechte Helicon te vinden was". Dat 
lokte, naar hij vernam, een antwoord van ANNA uit, waarvan hij 
haar in een sonnet een afschrift verzocht, en nog eens weer in een 
uitvoeriger „Geluckwensch aen den Amstel-stroom", dien hij haar 
uit Den Haag toezond, evenals later nog andere, ook door haar 
beantwoorde, sonnetten, die „'t beroemde Visscherskint" prezen 
als dichteres, maar ook om hare andere begaafdheden, hare glasgraveersels 
en, in een afzonderlijk lofdicht, haar fluitspel. 
Misschien is HUYGENS toen ook reeds door ANNA VISSCHER 
met HOOFT persoonlijk bekend geworden, maar van die bekendschap 
blijkt uit zijne gedichten eerst sedert December 1620, 
toen hij een gedicht toezond „Aen P. C. Hooft ende Anna ende 
Tesselschade Visscher op haerl. onderlinghe dry-hoeckige vriendtscap", 
waarin hij het „geseghent suster-paer, der Amstel-nymphen 
eer" gelukkig prijst, dat zij in hare verlatenheid, na den dood 
baars vaders, een trouwen steun en raadsman, ook bij hare kunstbeoefening, 
mochten vinden in den „Geluckighen Hooft-Poeet van 
all die Hollandt baerde". Sinds dien tijd is HOOFT ook voor HUYGENS 
een trouw vriend gebleven. 
Maar hij was niet de eenige, die in HooFT's vriendenkring werd
371 
opgenomen. Daarin verschenen, zeker door zijne en ANNA VIs- 
SCHER's bemiddeling, ook nog vier van HUYGENS' Leidsche of 
Haagsche studievrienden als zeer gewenschte gasten : die vier „vergrijsde 
jongelingen", zooals ANNA VISSCHER ze noemde, die met 
elkaar een klaverblaadje van vieren vormden 1), namelijk GEORGE 
RATALLER DOUBLET, JACOB VAN DER BURGH, JOHAN VAN BROSTERHUYSEN 
en JOHAN VAN HEEMSKERK (geb. 1597 t 1656), in dezen 
tijd nog studenten te Leiden. Op letterkundig gebied heeft 'alleen 
de laatste 2) zich onderscheiden, niet slechts door zijn proza, waarop 
wij later terugkomen, maar ook door de minnepoëzie zijner jeugd: 
een in 1622 uitgegeven bundel, bestaande uit Minnekunst, eene 
vertaling van Ovidius' „Ars amatoria", uit Minnedichten, ,,vervattende 
't Lof van Cloris", en uit Mengeldichten „van verscheyden 
stoffe", waaronder ook een „Eerdicht aen Anna Roemers", die 
daarin geroemd wordt als „de eene Maeght alleen die Hollandt 
heeft ghesien den Helicon betreen". In den tweeden druk van 
1626 werd er ook nog als Minnebaet eene vertaling van Ovidius' 
„Remedium amoris" bijgevoegd. Toen was HEEMSKERK reeds te 
Bourges in de rechten gepromoveerd en had hij zich in Den Haag 
als advocaat nedergezet. Later vestigde hij zich in Amsterdam, 
tot hij in 1645 (elf jaar vóór zijn dood) zitting kreeg in den Hoogen 
Raad, evenals (in 1640) zijn vriend DOUBLET 3), die slechts nu en 
dan aan de Muzen offerde, zonder ooit een dichtbundel uit te geven. 
Dat deed evenmin VAN DER BURGH 4), die, na bij de diplomatie 
verschillende posten bekleed te hebben, o. a. door Huygens' toedoen 
ook bij de vredesonderhandelingen te Munster het ambt 
van secretaris der gevolmachtigden, te Amsterdam op negenenvijftigjarigen 
leeftijd in 1659 ambteloos overleed. Ruim 20 Nederlandsche 
gedichten zijn er van hem bekend. Ook BROSTERHUYSEN 5) 
1) Voor het klaverblad van vieren zie N. Beets in zijne uitgaaf van Alle 
de gedichten van Anna Roemers Visscher, Utrecht 1881 II bl. 89-93. 
2) Voor Joh. van Heemskerk zie men Jacobus Scheltema, Geschied- en Letterkundig 
Mengelwerk III (Amst. 1818), bl. 49-144. Voor zijne „Batavische 
Arcadia" en ander proza zie beneden op Hoofdstuk LV. 
3) Voor George R. Doublet (geb. omstreeks 1599 t 31 April 1655) zie men R. 
Fruin, Uit het dagboek van een Oud-Hollander in De Gids 1869 IV bl. 369-416. 
4) Voor Jacob van der Burgh (geb. omstreeks 1600 t 1659) zie men J. van 
Vloten, Dietsche Warande V (1860) bl. 211-254 en G. Penon, Bijdragen tot 
de Geschiedenis der Ned. Lett. I Gron. 1881 bl. 20 vlg. II bl. 39-42. 
5 ) Voor Johannes van Brosterhuysen (geb. omstreeks 1596 t Sept. 1650) 
zie men J. van Vloten „Ned. Volksalmanak voor 1858" bl. 80-97, en J. H. 
Scheltema de Heere, „Tijdschrift der Vereen. voor N.-Nederlandsche Muziekgeschiedenis 
VIII (1907) bl. 118-126.
372 
dankt zijne bekendheid als dichter minder aan de weinige van 
hem bewaarde verzen, dan aan zijne betrekking tot HOOFT, maar de 
fortuin was hem minder gunstig dan zijnen vrienden misschien 
ook omdat het hem te zeer aan ijver ontbrak om haar na te jagen - 
zoodat hij eerst in 1646, vier jaar voor zijn dood, op Huygens' 
aanbeveling eene gewenschte, maar hem toch niet bevredigende 
aanstelling kreeg als professor in de kruidkunde aan de toen juist 
opgerichte illustre school te Breda. 
Alle vier stemden met elkaar overeen in vriendschap en bewondering 
voor den jongen Hagenaar CONSTANTIJN HUYGENS, 
„den vlughsten" van de vier kleine f eniksj es, zooals HEEMSKERK 
zijne vrienden noemt, „wiens gefluyt de Nymphjes van den Haegh 
in sijn Voorhout lockt uyt" en ook wel in staat was, dat de Amstelnymphjes 
te doen. 
Het duurde nu niet lang, of tusschen Den Haag en Muiden 
(of Amsterdam) begon die wisseling van geestige brieven en vernuftrijke 
gedichten, die ons aan de Italiaansche renaissancekringen 
doet denken en tot HooFT's dood zou blijven voortduren. 
In het begin van 1 621 , toen HUYGENS als gezantschapssecretaris 
naar Engeland zou vertrekken, zond HOOFT hem het bekende 
sonnet : „Men voede Achilles op met mergh uit leeuwenschoncken" 
en Huygens met „der edler konsten claer en sinnesuivrend sap". 
HUYGENS beantwoordde dat in een klinkdicht met dezelfde eindrijmen, 
opnieuw door een antwoord van HOOFT en een wederantwoord 
van HUYGENS gevolgd. Ook daarbij waren weer dezelfde 
eindrijmen gebruikt, en dat verlokte ook ANNA en TESSELSCHADE, 
DOUBLET en BROSTERHUYSEN om hunne krachten te beproeven 
aan zulke sonnetten, die later met elkaar in HUYGENS' werken 
zijn uitgegeven en als vernuftsspel in den Muiderkring steeds de 
aandacht hebben getrokken. Inderdaad vertegenwoordigen zij 
in dien kring ook eene eigenaardige richting, die er wel het meest 
door HUYGENS in is gebracht. Terwijl toch HOOFT, evenals VONDEL 
en de meeste hunner Amsterdamsche vrienden, in den kunstenaar 
een man zagen, die eene hooge roeping te vervullen had, zoodat 
zij in de beoefening der kunst eene ernstige levenstaak, zelfs eene 
levensbehoefte konden zien, was voor HUYGENS iedere kunst 
slechts eene hoogere soort van uitspanning , eene versiering van 
de dege degelijkheid des levens en zelfs min of meer een middel 
om zich in het maatschappelijk verkeer en den gezelligen omgang
373 
als een vernuftig en ontwikkeld man te doen kennen. Poëtisch 
vernuft was voor den man den jongen man vooral eene aanbeveling 
in beschaafde kringen en bovenal bij den omgang met 
ontwikkelde vrouwen, die dat poëtisch vernuft wisten te prikkelen 
en in dat geestig spel een verfijnd genoegen vonden, natuurlijk 
het meest wanneer het in hoofschen vorm was ingekleed. 
In de Haagsche kringen had HUYGENS reeds als jongeling weten 
te schitteren met kennis en vernuft, en het kostte hem even weinig 
moeite de jonge meisjes hoffelijk te plagen in Fransche als in 
Nederlandsche verzen. Zelfs in het Italiaansch kon hij ze desnoods 
met zijn vernuft dienen, terwijl de Haagsche mannen van staat 
de vaardigheid prezen, waarmee hij hen in Latijnsche verzen 
van zijne studie en belezenheid wist te overtuigen. Dat deze hofjonker 
daarmee ook in de Amsterdamsche koopmanskringen opgang 
kon maken, spreekt van zelf : de Visschertjes waren wel de 
rechten om zijn vernuft op prijs te stellen en HOOFT, die vijftien 
jaar ouder was dan hij en dus alle reden had om zich alleen aanmoedigend 
en beschermend tegenover den begaafden jongen man 
te gedragen, schijnt zich door diens prikkelend optreden verjongd 
te hebben gevoeld en te hebben willen toonen, dat hij in het terugkaatsen 
van den vernuftsbal voor zijn jongeren vriend niet behoefde 
onder te doen. Dat behoefde hij dan ook inderdaad niet, want 
zijne bekendheid met de Fransche en Italiaansche modepoëzie 
dier dagen had er hem genoeg vertrouwd en ingenomen mee gemaakt, 
al was bij hem de vernuftsspeling ook meer de kruiderij 
dan de spijs zelf, zooals zij bij HUYGENS dikwijls was. Ook heeft 
HOOFT ongetwijfeld in zijn jongen vriend den grooten omvang 
zijner kennis en de rijpheid van oordeel, ver boven zijne jaren, 
met bewondering begroet, waardoor al spoedig het verschil in 
leeftijd tusschen beiden minder werd gevoeld. Overigens heeft 
juist het poëtisch vernuftsspel van beiden met elkaar, omdat het 
in hunne dichtwerken vereeuwigd is, misschien wat al te veel don 
indruk gemaakt van tot de voornaamste kenmerken van den 
Muiderkring en van den gastheer zelf te behooren, en daarom 
mogen wij er wel eens met nadruk op wijzen, dat HUYGENS het 
Muiderslot slechts zeer zelden heeft bezocht. 
In 1621 kwam hij er voor 't eerst op een regenachtigen dag 
en eerst twee jaar later, 23 Juni 1623, bracht hij er opnieuw een 
bezoek, maar toen vond hij door de afwezigheid van den Drost het
374 
slot als een „onthoofden romp", zooals hij zeide in een gedicht, 
waarin hij zich over zijne „misluckte Muydsche reyse" beklaagde 1) . 
Wat te laat had hij zijn bezoek aangekondigd in eenige hexameters 
en pentameters, die door HoOFT later ook een paar maal gebruikt 
zijn in vertalingen uit het Latijn, namelijk van Juvenalis' tiende 
satira en van HUYGENS' satira „Misogamos". In een Fransch 
versje had HUYGENS iets vroeger de Sapphische versmaat nagebootst, 
en zoowel over de mogelijkheid om in moderne talen de 
quantiteit der classieke verzen in acht te nemen, als over de beteekenis 
van den klemtoon in het moderne vers werd door beide 
dichters juist in het midden van 1623 eene vrij uitvoerige briefwisseling 
gevoerd, die ons bewaard is gebleven 2) en waaruit wij 
weten, dat HoOFT de eentonigheid der regelmatige afwisseling 
van lettergrepen met en zonder klemtoon wat wilde temperen, als 
verleidend tot kleppenden dreun, terwijl HUYGENS die niet alleen 
in het Nederlandsch wilde handhaven, maar ook invoeren in het 
Fransch, ofschoon daarin zoo geheel andere accentregels gelden 
dan in de Germaansche talen. 
Dat is altijd een stokpaardje van HUYGENS gebleven. Nog in 
1663 (om hier even den tijd vooruit te loopen) heeft hij, maar 
natuurlijk te vergeefs, getracht er Pierre Corneille toe te bekeeren 3), 
,die zelfs nauwelijks zijne bedoeling schijnt begrepen te hebben en 
:zijn uitvoerigen brief daarover onbeantwoord liet, ofschoon hij 
in 1645 HUYGENS' lofdichtjes op zijn „Menteur" in de uitgave van 
het stuk had opgenomen en zelfs in 1650 zijn „Don Sanche d'Ara- 
;gon" aan hem had opgedragen. Te onzent heeft de strenge rhythmiek 
van HUYGENS het gewonnen en is er eerst in het laatst der 
.negentiende eeuw nu en dan weer eens gebruik gemaakt van de 
;grootere vrijheid, die HOOFT op het voorbeeld van de Italianen 
-wilde laten heerschen. Ook ten aanzien van „den middelstuit" 
,of rust na de zesde lettergreep van den alexandrijn, die volgens 
_HUYGENS met een woordeind moest samenvallen, was HOOFT het 
met zijn vriend oneens : hij meende, dat „meest alle vaersen lam wer- 
1) Zie voor de dateering van dit gedicht J. Heinsius in Tijdschrift XXII 
^(1903) bl. 292-295). 
2) Hooft's gedachtenwisseling met Huygens over „de Eenparicheyt der 
,dichten ende van de voetmaet" (1624) is met zijne „Reden van de waerdicheit 
der Poësie" afgedrukt door J. van Vloten in P. C. Hooftt''ss Brieven I (1855) 
bl. 418-449. 
3 ) Over Huygens' briefwisseling met P. Corneille over de versmaat zie J. A. 
Worp, Lettres du Seigneur de Zuylichem d Pierre Corneille, Paris-Gron. 1890.
375 
den" als men dien regel te streng in acht nam, maar zelf zondigde hij 
er toch zelden tegen, en meer en meer begon men dan ook alexandrijnen 
met andere caesuur af te keuren, zoodat het na de tweede 
helft der zeventiende eeuw eene zeldzaamheid is, wanneer niet 
alle alexandrijnen door de aangenomen rust gemakkelijk in tweeën 
vallen, wat tot eene dreunende voordracht verleidt. Zoo was 
dan ook de versbouw in den kring van HOOFT een onderwerp van 
levendige gedachtenwisseling geworden, evenals reeds eenigen tijd 
vroeger zinbouw, woordgebruik en spraakkunst. 
Bij de taaloefeningen maken wij met weer anderen uit HooFT's 
vriendenkring kennis, en voor 't eerst treffen wij in dien kring 
nu ook JOOST VAN VONDEL aan, die tot 1620 toe blijkbaar nooit of 
maar zelden met HOOFT in aanraking was gekomen. Toen echter 
droeg VONDEL zijn Hiërusalem verwoest op aan den oudburgemeester 
Cornelis Pietersz. Hooft 1), den „wyzen, gryzen en landsnutten 
Raedsheer", voor wien hij ook later de grootste bewondering 
en den diepsten eerbied bleef toonen als voor het type van 
den onbaatzuchtigen burgervader, den „besten bestevaar", die 
steeds onpartijdig het recht voorstond, te midden van levensgevaar 
„geen gedachten had van wijcken of van wancken" : een 
man met „een hoofd vol kreucken, een geweten sonder rimpel", 
en die „van binnen was gelyck hy buyten scheen", zooals VONDEL 
omstreeks 1630 in zijn Roskam zou zeggen tot den beroemden zoon, 
die toen zijn vriend was geworden, maar tegen wien hij tien jaar 
te voren nog opzag als tegen „dien Grooten Apollo, die onze nederduytsche 
tale den dagh en zijn treffelijck geslacht schoondar 
luyster geeft : en wiens gulde rymen in het voorhoofd van aenzienelijcke 
stadsgebouwen kunstigh gegraveert en in de kercken boven 
de tomben met goude letteren in gladde toetsteen uytblineken 
en de voorbygangers al verbaest ophouden". 
Deze woorden in de opdracht van de Hiërusalem verwoest schijnen 
de brug geweest te zijn, die deze beide groote mannen tot elkander 
bracht. V66r dien tijd is er nog geen zweem van eenige betrekking 
tusschen beiden te bespeuren. Tot dusverre was VONDEL altijd 
1) Voor Hooft's vader (geb. 1547 t 1626) kan men raadplegen H. A. Enno 
van Gelder, De levensbeschouwing van Corn. Pietersz. Hooft, Amst. 1918. Dat 
werk berust op de studie van tal van handschriften, door C. P. Hooft nagelaten, 
waarvan een deel gedrukt is als Memorien en Adviezen van Corn. Pietersz. Hooft 
in de Werken van het Hist. Genootschap te Utrecht, N. S. N°. 16. Utrecht 1871. 
Ook zie men N. de Roever, Tweeërlei regenten in Oud Holland VII (1889), 
bl. 63-88.
376 
gebleven binnen den kring der wereldversmadende Doopsgezinden 
en der vrome Brabanders, van wier kamer hij lid was, 
maar zonder er op den voorgrond te willen treden. Dat hij ook lid 
van de Eglentier zou geweest zijn, is een mythe, door Brandt in 
de wereld gebracht op geen anderen grond dan de geheimzinnige 
(ongetwijfeld vervalschte) omwerking van Hooft's Rijmbrief 
aan de Eglentier 1). Ter nauwernood zal VONDEL Voor 1620 bij 
HOOFT bekend zijn geweest : den beroemden HOOFT daarentegen 
kende ieder uit zijne werken, dus ook VONDEL, in leeftijd, rang, 
geboorte en vermaardheid, en toen ook nog in de kunst, zijn mindere. 
Eenmaal met VONDEL in aanraking gekomen, wist HOOFT 
hem ook te waardeeren : hij bracht hem ook in kennis met zijne 
beste vrienden, en van dat oogenblik af verkeert VONDEL in een 
geheel anderen kring dan te voren. Hij maakt een klinkdicht 
op HENDRICK STORM, een geboortezang voor ANNA VISSCHER, 
een „Gedachtenis van Desideer Erasmus", opgedragen aan SCRIVERIUS. 
In den eersten tijd is, waarschijnlijk ten gevolge van 
zijne teruggekeerde zwaarmoedigheid, het aantal zijner gedichten 
uiterst gering, maar sedert 1621 maakt VONDEL deel uit van 
HooFT's kunstkring. 
In 1620 was de rechtsgeleerde Amsterdamsche koopmanszoon 
LAURENS REAEL 2) (geb. 1583 t 1637), na van 1616 tot 1618 als 
voorganger van Jan Pietersz. Koen het ambt van gouverneurgeneraal 
der Oostindische Compagnie bekleed te hebben, met „den 
schatrijken oest der kruydige Molukken" in zijne vaderstad teruggekeerd 
en daar door „het juychend volk van allerleyen gilde", 
door een sneeuwjacht van menschen, als het ware, begroet, zooals 
HOOFT later zeide. Terwijl hij in Amsterdam bij zijne familie 
rust nam in afwachting van den admiraalstaf en het gezantschapsdiploma, 
die hem echter, omdat hij een zwager van Arminius en 
ook zelf Remonstrantschgezind was, eerst later zouden worden 
aangeboden, wijdde hij zich aan letteren en kunst. Slechts enkele 
zijner gedichtjes (o.a. eene navolging van het eerste der Basia 
van Janus Secundus) zijn gedrukt en kenmerken hem als een niet 
1) Over de onwaarde der eenige aanduiding, die wij hebben van Vondel's 
lidmaatschap van de Eglentier in de, m.i. zeker niet van Hooft zelf afkomstige 
en zes jaar te laat gedateerde, omwerking van Hooft's Rijmbrief aan de Eglentier 
is het best en uitvoerigst gehandeld door G. Penon, Bijdragen tot de Geschiedenis 
der Ned. Letterkunde II Gron. 1881 bl. 3-20. 
2) Voor Laurens Reael zie men Jacobus Scheltema, Geschied- en Letterkundig 
Mengelwerk II (Amst. 1817) bl. 57-124.
377 
onverdienstelijk dichter in Hooft's trant; maar al stelde hij blijkbaar 
ook weinig prijs op letterkundige vermaardheid, zijne liefde 
voor de letteren was daarom niet minder groot. 
In denzelf den tijd vestigde zich in Amsterdam ook de Zierikzeesche 
advocaat ANTHONIS DE HUBERT 1), die in 1624 eene verdienstelijke 
psalmberijming uitgaf met eene voorrede ten bewijze 
van de zorg door hem besteed aan het schrijven van keurig Nederlandsch. 
Zijne opmerkingen, dáár ten beste gegeven, waren de 
vrucht van de verschillende samenkomsten, door hem gehouden 
met REAEL, HOOFT en VONDEL over de regelen, die men bij het 
schrijven van onze taal had in acht te nemen. Ook van HOOFT 
hebben wij vele bladzijden met beknopte en nauwkeurige „Waernemingen 
op de Hollandsche tael" (in 1723 door Lambert ten 
Kate in zijne „Aanleiding" opgenomen), die waarschijnlijk door 
hem eerst later zijn opgeteekend, maar ons toch eenige aanwijzing 
kunnen geven voor den aard der besprekingen, die er tusschen DE 
HUBERT, REAEL, HOOFT en VONDEL hebben plaats gehad. 
Van VONDEL kennen wij eenige taalkundige aanteekeningen 
op HUYGENS' „Daghwerck" van 1639 2), die ons bewijzen, wat 
ook van elders wel bekend is, dat de dichters uit HoOFT's kring 
sedert 1621 meer en meer elkander hunne gedichten ter beoordeeling 
en „betutteling" plachten toe te zenden en daarbij niet alleen 
op het woordgebruik, maar ook op de spraakkunst nauwkeurig 
acht gaven. Zoo werkte de geest van SPIEGHEL in HOOFT en de 
zijnen voort ; en vooral op VONDEL, die al bijzonder kieschkeurig 
werd, zoodat HOOFT hem er zelfs van betichtte „knorven in de 
biezen te zoeken", heeft dat sterken invloed geoefend. Tusschen 
1620 en 1625 is zijne taal in het oog vallend veranderd. V66r dien 
tijd is hij Brabander in zijne taal, daarna wordt hij Hollander, 
bijna Amsterdammer. V66r dien tijd bedient hij zich nog dikwijls 
van conventioneele rederijkersuitdrukkingen, daarna geeft hij 
zich rekenschap van ieder woord, dat hij schrijft, en is dus zijne 
taal zijn eigendom geworden. 
Hoe gewichtig voor VONDEL deze taalverandering reeds was, 
1) Voor Anthonis de Hubert zie men J. H. de Stoppelaar, De Zelandica Gente 
de Huybert, Lugd.-Bat. 1852. 
2) Vondel's aanmerkingen op Huygens' Daghwerck (en ook die van Mostart) 
zijn het eerst uitg. door Th. Jorissen in Verslagen der Kon. Akad. van Wet. 
Afd. Lett. II R. III bl. 234 vlgg. en daarna nog eens door J. H. W. Unger in 
Oud Holland 11 bl. 296-298.
378 
omdat hij daardoor voor alle latere Nederlandsche dichters in 
taalgebruik voorbeeld en gezag is kunnen worden, van meer beteekenis 
was het voor hem, dat HOOFT hem uit de sfeer der schriftuurlijke 
stichtelijkheid overplaatste naar den wereldschen Renaissancekring. 
Ware VONDEL niet conservatief van nature geweest, 
dan zou dat ongetwijfeld een geheelen omkeer in hem 
hebben teweeg gebracht : nu was de verandering slechts van tijdelijken 
aard ; maar zeker i,s het, dat zijn blik door den omgang 
met HOOFT en diens vrienden veel is verruimd en dat hij te mid- 
,den van en met deze mannen als het ware in den Tiberstroom een 
bad heeft genomen, waarvan de nawerking zich bij hem levenslang 
heeft doen gevoelen. 
Zóó kwam VONDEL er toe, de classieken, die hij nog maar alleen 
min of meer uit de tweede hand kende, ook zelf te gaan bestudeeren. 
Reeds vroeger had hij getracht in te halen, wat er aan zijne al te 
,eenvoudige opvoeding ontbrak, door les in het Latijn te nemen 
eerst bij een Engelschman 1) en vervolgens bij een docent der Latijnsche 
school van de Oude Zijde, Abbema,die vermoedelijk ook 
zijn jongeren broeder, WILLEM VAN VONDEL, onder zijne leerlingen 
-telde. In dienzelf den tijd in den winter van 1622 tot 1623 2) 
kwam VONDEL met HOOFT en REAEL samen in het huis van Roemer 
„zaliger aan de Geldersche kade, door ANNA en MARIA TESSEL- 
'SCHADE VISSCHER, waarschijnlijk met haar broeder PIETER VISSCHER 
(in 1628 secretaris van de Eglentier), bewoond, om daar 
-ter onderlinge oefening de „Troades" van Seneca in proza te vertalen, 
die als „koningin der treurspelen" te boek stond en juist 
_met de andere stukken van Seneca door S CRIVERIUS opnieuw was 
-uitgegeven. Die prozavertaling, „in verscheide harssenpannen 
1) Dat kan geweest zijn een uit Engeland overgekomen ouderling der Brownisten, 
Mattheus Slade, die in Amsterdam rector der Latijnsche school van de 
„Oude Zijde werd. Door dezen kan hij ook bekend geworden zijn met het, van 
den Italiaansch-Franschen vorm afwijkkeennddee,, Shakespeare-sonnet (drie vier- 
-lingen met kruisrijm en twee rijmende slotregels); althans Vondel dichtte in 
dien strophenvorm in 1628 de vertaling van De Breen's lijkdichtje op Willem 
van Vondel en later nog 19 andere sonnetten en bovendien zeer vele, die er 
varianten van kunnen genoemd worden. Zie Tijdschrift XIII (1894), bl. 179 
—184, 306-312. 
2) Dat de bijeenkomsten ter vertaling van Seneca's Troades niet bij Visscher's 
leven, maar eerst in 1622-23 hebben kunnen plaats hebben en dat met Vondel's 
bekende woorden „'t saligh Roemers huys" bedoeld moet zijn „het huis van 
Roemer zaliger" werd aangetoond door mij in Vondel als treurspeldichter in 
mijne „Bladzijden uit de Geschiedenis der Ned. Lett.", Haarlem 1882, bl. 
:294-296.
379 
gegoten en hergoten", werd later door VONDEL in verzen overgebracht, 
en in 1626 onder den titel van De Amsterdamsche Hecuba 
met eene opdracht aan DE IIUBERT in het licht gezonden. 
Nog een ander dichtwerk van VONDEL herinnert aan deze bijeenkomsten, 
namelijk Het Lof der Zeevaert, in 1623 opgedragen 
aan LAURENS REAEL, den waren man om zoowel het onderwerp 
van dit gedicht als de kunst van den dichter te waardeeren, en 
tevens genoegen te nemen met de al te overvloedige tentoonspreiding 
van mythologische kennis, waardoor de dichter zich 
gaarne een dankbaar leerling der classieken wilde toonen. In dit 
gedicht heeft VONDEL op verzoek van Ticho Brahé's leerling, 
den beroemden kaartendrukker Willem Jansz Blaeu een onderwerp 
behandeld, waarin hij, ook blijkens zijn tien jaar ouder gedicht 
„Hymnus ofte Lof-gesangh over de Wyd-beroemde Scheepsvaert 
der Vereenighde Nederlanden", als bewoner van Amsterdam 
(„het zee-priëel, de marckt van Christenrijck", zooals hij het noemt) 
het grootste belang stelde. Met veel zaakkennis en geest schildert 
hij daarin levendig en aanschouwelijk scheepsbouw, uitrusting, 
zeegevaren en ten slotte het nut der zeevaartkunst, ter aanprijzing 
van Blaeu's „Zeespiegel", waarin deze kunst onderwezen werd. 
In de „twee diertjens", waarvan aan het slot gezegd wordt, dat 
zij „haer kuysheyd Phoebus suster hebben toegewyt", worden 
VISSCHER's dochters geprezen, die waren blijven voortgaan, kaars 
vaders woning tot een kunsttempel te maken, en door hare veelzijdige 
kunstbegaafdheid de bewondering harer vrienden bleven 
opwekken, zooals o. a. blijkt uit het meesterlijk sonnet van HOOFT 
op ANNA, die vlinders zoo natuurlijk op glas te stippen wist, dat 
men in verzoeking zou hebben kunnen komen, het schijnbaar 
levende diertje„ van den roemer te knippen" ; die „met pinceel 
oft naeld" in een landschap het vee wist af te malen, alsof het 
„met gaende lippen" adem haalde ; die door hare boetseerkunst 
evenals Prometheus het doode leem te bezielen wist, en eindelijk 
door hare welluidende stem aan de door haar gecalligrafeerde 
liederen ziel en leven wist in te storten. 
Zoo werd dan, onder het patronaat van den Muiderdrost, in 
Visschers kunsttempel met diens begaafde dochters als gastvrouwen 
door een geleerden en kunstzinnigen vriendenkring vol toewijding 
aan de Muzep geofferd en voortgebouwd aan Spieghel's werk, de 
zuivering en ontwikkeling der Nederlandsche taal.
380 
De taal- en vertaaloefeningen echter moesten in de Lente van 
1623 wel ophouden met REAEL'S vertrek uit Amsterdam, door 
HOOFT beklaagd in eene elegie, grootendeels aan Swaentje, REAEL'S 
uitverkorene, in den mond gelegd. Niet lang daarna zouden - 
niet zooals de oudgouverneur-generaal aan Schreihoek, maar 
langs anderen weg: met het huwelij kshulkj e de gezusters 
VISSCHER scheep gaan en Amsterdam verlaten. Op het Muiderslot 
toch had de Drost met VONDEL en zijne beide vriendinnen ook 
den zeeofficier ALLARD JANSZ. CROMBALCH genoodigd, en daar, 
in het groen van den slottuin, had zich (naar VONDEL'S ,,Vecht.. 
zangh") deze Dafnis zoozeer door den vleienden Sirenenzang van 
TESSELSCHA laten vervoeren, dat alleen hare wederliefde zijn 
leven scheen te kunnen redden. Gehoor gevend aan zijn aanzoek, 
had zij het overbrengen van Jassoos heldenstijl", waaraan in 
den laatsten tijd hare „schrandre sinnen gehangen" hadden, 
gestaakt, om in het huwelijk eene andere roeping te gaan vervullen. 
In -Nov. 1623 had de bruiloft plaats, door HOOFT, VONDEL en 
HUYGENS meegevierd en bezongen. Vooral HOOFT's bruiloftszang 
was in deze eentonige en ondankbare dichtsoort een meesterstuk, 
waaruit ons de bevallige TESSELSCHA in al hare bekoorlijkheid 
en begaafdheid voor oogen treedt, en juist niet alleen als kunstenares, 
maar ook te midden van de kleine zorgen van het dagelijksch 
leven, altijd bezig met geest of handen, innemend door een 
vriendelijk woord, opbeurend door een helder lied, en bij dat alles 
een toonbeeld van bescheidenheid, die nooit, zelfs niet met een 
enkelen blik, de aandacht op zich trachtte te vestigen. Ongelukkig 
voor hare vrienden was het bruiloftsfeest tevens een afscheidsmaal: 
TESSELSCHA moest Amsterdam vaarwel zeggen en zich 
metterwoon naar Alkmaar begeven. 
Alleen overgebleven, volgde de wijze ANNA nog op veertigjarigen 
leeftijd het voorbeeld harer elf jaar jongere zuster door 
in Febr. 1624 in het huwelijk te treden met Dominicus Boot van 
Wesel, zoon van den baljuw en dijkgraaf der toen nog niet lang 
ingedijkte Wieringerwaard of Nieuwe Zijpe, waarin ook haar vader 
goederen had bezeten en waarheen zij haar man volgde om er, 
zooals HOOFT zich uitdrukte, „levend' als begraeven" te worden. 
Eerst vele jaren later verrees zij uit dat graf, toen zij, vermoedelijk 
in 1640, met haar man Katholiek geworden, zoodat zij in 1642
381 
hare beide zoons, Roemer en Johan, te Leuven ter studie bracht 1), 
in 1646 met haar man te Leiden ging wonen; maar schoon wij nog 
zeventien kleine versjes van haar kennen, tijdens haar huwelijk 
door haar gemaakt, 't laatste gedicht in 1646, vijf jaar voor zij te 
Alkmaar overleed, als dichteres trad zij sedert haar huwelijk niet 
meer op den voorgrond; en al doofde ook HooFT's „ouwde en 
openhartighe vrundschap" tot haar nooit uit, slechts eene enkele 
maal was zij later (in 1640) nog eens de welkome gast aan den 
disch van den Muiderdrost, die daarentegen, zooals wij later zullen 
zien, door TESSELSCHADE's altijd gewenscht bezoek herhaaldelijk 
werd verheugd. 
Met haar onderhield hij ook eene geregelde briefwisseling, waartoe 
reeds terstond na haar huwelijk aanleiding was, daar HUYGENS 
op hare bruiloft met zijn licht ontvlambaar gemoed verliefd was 
geraakt op haar nichtje, de blonde MACHTELT (geb. 1602), dochter 
van Pieter Jacobsz. van Campen en Gerritje Claesz. Berends 2), 
en hare bemiddeling met een vroolijk gedicht inriep. Niet wetend 
of het bij HUYGENS ernst of jok was, raadpleegde zij HOOFT, die 
haar zijn raad in dichtmaat toezond. Ook hij was van meening, 
dat deze Vastaert, zooals hij HUYGENS' voornaam vertaalde, eerst 
moest vertellen , „of hij 't meende of niet". Of hij zich duidelijk verklaard 
heeft, is ons onbekend ; maar reeds al te spoedig, nog voor 
Juni 1625, was Machtelt, „des vrijers wensch, der oudren soete 
hoop" als eene „blancke lelie in 't midden van de roosen" verwelkt, 
zooals VONDEL ons meedeelt in een treurdichtje, waaruit wij 
opnieuw kunnen zien, hoe VONDEL destijds in den kring van 
HOOFT als vriend was opgenomen. 
Dat blijkt ook vooral uit VONDEL'S gezelligen omgang met 
het gezin van Laurens Baeck, die met zijne vrouw, zijne beide 
zoons en zijne beide dochters den dichter gaarne op zijne hofstede 
Scheibeek onder Beverwijk ontving en tegelijk daarmee zich 
zelf en zijn landgoed vereeuwigd heeft. De oudste der beide zoons, 
Joost Baeck, was in Mei 1623 door zijn huwelijk met Magdalena 
van Erp HooFT's zwager geworden. De jongste, Jacob, ondernam 
het volgend jaar met VONDEL'S broeder WILLEM (geb. 1603) eene 
academiereis, eerst naar Orleans, waar zij promoveerden, en ver- 
') Zie J. F. M. Sterck, Oorkonden over Vondel en zijn kring, Bussum 1918, 
bl. 145-148, 177. 
2) Zie A. W. Weissman, Oud Holland XX bl. 118.
382 
volgens naar Italië, vanwaar de jonge VONDEL, de oogappel zijns 
ouderen broeders, in 1627 naar het vaderland terugkeerde, doch 
alleen om er in het begin van het volgend jaar te sterven, diep 
betreurd door JOOST, die hem misschien het meest omdat hij 
behalve Nederlandsche verzen ook Latijnsche schreef in begaafdheid 
ver boven zich stelde 1). 
Een vijftal gedichtjes, door VONDEL in dezen tijd gedicht voor 
de beide dochters van Laurens Baeck, Catharina en Dieuwertje 
of Debora, behooren tot de bevalligste poëzie, die wij van hem 
bezitten, en zijn, behalve het wat mystiek „Christelyck Vryagelied", 
proeven van schertsende herdersdichten, zooals VONDEL 
er eerst in den kring van HOOFT en door betere kennismaking 
met de Italiaansche poëzie, dan hem te voren door de lezing van 
Tasso's „Gerusalemme liberata" mogelijk geweest was, heeft 
leeren schrijven. 
In lateren tijd treffen wij daarvan nog maar enkele andere 
voorbeelden bij hem aan, o.a. gedicht ter eere van Catharina 
en Anna Hinlopen, wanneer hij haars vaders gast was op den 
Eickhof bij Naarden in 't Gooi en „de getrouwe haeghdis" deze 
meisjes tegen een adderbeet waarschuwde; of wanneer het prachtig 
eikenhout in Amsterdam ver te zoeken hem den heerlijken 
„Wiltzangh" ontlokte, het loflied der vrije vogeltjes, die 
„gerust van tack tot tack vliegend, zaeien noch maeien, maar 
teeren op den boer en op dranck en kost hun door den hemel 
verschaft, die in de koelte van het ruischend eickenlof zonder 
haet en nijt minnen" en levenslang bruiloftvieren. Met dat korte 
lied was het, dat VONDEL zoovele jaren later in den veldzang 
het toppunt zijner kunst bereikte, omdat hij er den echten natuurtoon 
der vogels zelf in wist aan te slaan, vrij van iedere gekunstelde 
manier der modepoëzie. 
Dat de gedichtjes, voor de jonge juffers Baeck gezongen, daarvan 
geheel vrij zijn, kan niet worden gezegd, maar in hun soort zijn 
zij voorbeelden van geestige bevalligheid, vooral de „Beeckzang" 
gericht tot het „Wycker Bietje", Catharina Baeck, die er zoo 
gezond uitzag, zoo helder uit de oogen keek, zoo „netjes, poezelachtig 
was en vetjes", zoo „levend, helder, welgedaen", dat zij 
1) Voor Willem van Vondel zie men J. F. M. Sterek, Oorkonden over Vondel 
en zijn kring, Bussum 1918 bl. 35-60, waar ook drie brieven worden meegedeeld, 
door Willem van uit Rome aan zijne moeder en zijn broeder Joost gezonden.

383 
zeker beter dan „De Haes, de dokter van de Wyck", aan bleeke x 
kwijnende en zwaarmoedige meisjes de kunst om vroolijk en gezond 
te leven zou hebben kunnen leeren. Doch ook de „Wyckzangh" 
en het pastoraal vrijerduet van Corydon en Dianier zijn aantrekkelijke 
liedjes, evenals de „Stryd of Kamp tusschen Kuyscheyd en 
Geylheyd", waarin de beide meisjes worden aangespoord om 
toch niet zoo preutsch tegen alle vrijers te zijn, maar hare hand 
te schenken aan een wakker jonkman. 
Dat laatste gedicht gaf VONDEL in 1624 uit met eene afbeelding 
van Scheibeek op den titel, en in het volgend jaar verscheen het 
nog eens in den bundel „Minneplicht ende Kuysheyts-kamp", 
die, behalve JOHAN VAN HEEMSKERK'S „Minneplicht of veyagie. 
van Diana en Filandre" naar de Astrée, ook de andere gedichtjes 
van VONDEL bevat, en verder o.a. een minneliedje, voor de „Voogdesse 
van syn leven" gezongen door den schilder PIETER JACOBSZ.. 
CODDE, een minnezang en een „wiechliedt" van B. VAN HEMERT, 
eene aubade van LAURENS REAEL, een lied („Hoe krachtigh ick 
verpijn", enz.) van TESSELSCHA en niet minder dan dertien liedjes, 
van HOOFT; doch de laatste moet ze reeds eenigen tijd te voren 
hebben afgestaan, want toen de bundel uitkwam, konden die 
liedjes slechts de diepe smart hernieuwen, waarin het droevig lot 
hem gedompeld had. 
Nadat hij reeds twee kinderen jong had moeten verliezen, was 
hem in 1623 ook zijn oudste zoontje, de twaalfjarige Cornelis, 
ontrukt, aan wiens opvoeding hij persoonlijk de uiterste zorg 
had besteed ; maar daarbij had het niet mogen blijven. In 1624 
verloor hij niet alleen zijn jongste driejarig zoontje, maar den 
Eden Juni ook zijne geliefde vrouw, voor wier graf hij deze eenvoudige 
woorden dichtte, die haar en hem blijkbaar geheel in de 
grootheid hunner liefde kenmerken : „noit vrouw meer jonst verdiend' 
en min zich diend' er af". En zoo begon dan voor hem die 
„naere nacht van benaude drie jaeren", waarin hij zoo eenzaam 
op het groote Muiderslot achterbleef, troost zoekend in de wijsbegeerte, 
van den diepzinnigen Montaigne vooral, en in den 
arbeid, waarvan als rijpe vrucht zijn reeds in 1618 aangevangen 
geschiedwerk, de Henrik de gróte. Zyn leven en bedry f , in 1626 
het licht zag.
384 
XXVI. 
HOOFT EN HUYGENS, SUSANNA EN LEONORA. 
Reeds een jaar voor HUYGENS' Otia het licht zagen, had HOOFT 
hem met een gedicht tot de uitgave aangespoord en ook den „zetter 
van de logge doode letter toegeroepen : „Letterzetter, spoeit u yet 
ende let ons langer niet." Toen hét werk eindelijk verscheen, vond 
men daarin niet alleen dit gedicht van HOOFT, maar nog twee 
andere lofdichten van hem : een gekunsteld, woordspelend sonnet, 
geheel in den trant van HUYGENS, en een schertsend gedicht, waarin 
HOOFT op grond van HUYGENS' „Steden- en Dorpsstemmen" 
voorspelt, dat, evenals zoovele Grieksche steden eens streden om 
de eer Homerus te hebben voortgebracht, zoo ook eenmaal al die 
zoo goed bezongen steden en dorpen elkaar de eer zouden betwisten, 
de geboorteplaats te heeten van „Huygens, grooter als 
Homeer". 
Dat HOOFT weer in staat was z66 te schertsen, bewijst, dat 
de sombere stemming bij hem min of meer geweken was, waarin 
wij hem bij ons verhaal na den dood van vrouw en kroost eenzaam 
achterlieten op - het uitgestorven Muiderslot. „Die noit anders 
dan spelden en spijkers opzocht om 't geen hy beminde naghelvast 
in zyn herte te maeken", had hij toen aan Tesselschade geschreven, 
die er met al te onvrouwelijke koelhartigheid op antwoordde, 
„hoe kon 't hem daer af gescheurd worden zonder ongeneeslijke 
reeten te laeten !" „Ick en zoek de rouw niet, maer zy weet my 
te vinden. Duizendt en duizendt dingen daeghs haelen myn schade 
op en meeten ze ten breedsten uit." Maar HOOFT was wijsgeer 
en kon er bijvoegen: „evenwel heb ick het geloof niet, dat droefheidt 
deughd is, oft kante my met stijfzinnigheidt tegens allen 
troost". Wel hadden zijne rampen hem voor een oogenblik z66 
„verbluft, dat hem de wereld docht van onder zyne voeten ontzonken", 
maar breken konden zij een man als HOOFT niet. Het verleden 
mocht dan voor hem als een droom voorbijgegaan zijn, hij rekende 
nog op eene toekomst, en van de zware slagen wat bekomen, dacht 
hij er over, eene nieuwe drostin het hooge huis te Muiden binnen 
te leiden. 
Door het huwelijk zijner schoonzuster Sara van Erp in 1625 
met David van Baerle kwam hij ook in nadere aanraking met
385 
diens bekoorlijke zuster, Susanna Jansdochter van Baerle, die 
al spoedig een diepen indruk op hem schijnt gemaakt te hebben 
en dat niet alleen door hare schoonheid, maar ook door hare begaaf 
dheid en kunstvaardigheid in vele van dezelfde kunsten, 
die hij ook bij de gezusters Visscher zoo hoog waardeerde, in dichten 
zangkunst, pennekunst en bloemschilderen. 
HUYGENS, Susanna's neef, die tot dien tijd „schootvey" gebleven 
was voor de „Baerelijke Minne", waarmee Hooft en zijne 
Haagsche vrienden hem al een paar jaar vroeger geplaagd hadden, 
en die zeker voor dezelfde blauwe scheen vreesde, welke zijn broeder 
Maurits toen reeds bij deze preutsche schoone geloopen had, 
HUYGENS was in dezen HooFT's vertrouweling, maar kon hem 
weinig hoop geven, zooals blijkt uit HooFT's „Herderskout" tusschen 
„Haeghenaer" en „Bosman" over de kansen op hart en hand, 
die ,Gloorroos" aan hare vrijers bood. Aan Bosman zou geen 
beter lot beschoren zijn dan aan anderen, meende Haeghenaer, 
maar Bosman was er niet toe te bewegen, haar zijne diensten te 
onthouden. Binnen twee maanden richtte HOOFT niet minder dan 
twintig gedichten, waaronder zeven sonnetten, tot Susanna, die hij er 
in aansprak als Gloorroos, Clorinde en Arbele (letterkeer van 
Baerle) en die zij soms met gedichtjes schijnt beantwoord te hebben, 
maar zonder dat hij een stap verder kwam, al vertelde hij haar 
ook ronduit in een aardig „deuntje", dat „'t minnegodtje, wondziek 
geesje" aan Venus geklaagd had over de onbruikbaarheid 
van zijne boogpees, die in 's dichters „traenen was geweekt", 
en daarop van zijne moeder den raad ontvangen had, om „twee 
drie draeden Gloorroos uit het hair te kabassen", en daaruit eene 
nieuwe boogpees te maken, met dit gevolg, dat de dichter „een 
schootje en 't schichje klem" gekregen had. 
Aan dit schertsdichtj e in den trant zijner vroegere minnezangen 
voegde hij allerlei lofdichten op zijne geliefde toe. Nu eens gold zijn 
lof de schoone hand zijner aangebedene, dan haar „mondtj en minnelyk 
van tael", dat volmaakt zou geweest zijn, als het had kunnen 
kussen; dan weder de „ooghj es, levendighe straeltjes van de schitterenste 
straeltjes, die de zuivre zonne schiet" ; dan eindelijk het 
geheele „gespan van schoonheden" : de „zuiver hebbelijke handtjes", 
de Jodderlijke lieve lipjes", de „blixemschutj es, oolijk' 
ooghjes, die met glimpen van hun swart 't gulden geel der starren 
tart", de „kaekj es zacht van ijs en gloedt, lelymelk en roosebloedt" 
TE WINKEL II1. 25
386 
en zoovele andere bekoorlijkheden als er samenspanden om de 
klippen te worden, waarop zijn hart schipbreuk moest lijden. 
HOOFT's hoffelijke kunst moge als zoodanig aan Gloorroos niet 
verspild geweest zijn, het doel, dat hij er mee beschoot, werd door 
hem gemist : „'t hailighjen daer hy by swoer" bleef voor hem 
eene heilige van marmer. 
Toen HOOFT ten slotte duidelijk had ingezien, dat Susanna, 
zoo zij al tot een huwelijk mocht besluiten, toch niet geneigd 
zou wezen dat met een achttien jaar ouder weduwnaar aan te 
gaan, al was die weduwnaar ook de beroemdste dichter van haar 
land, trok hij zich terug voor een jongeren mededinger, die nu 
zijne plaats kwam innemen, voor denzelfden Haeghenaer, die hem 
zoo kort te voren voor hare koelheid gewaarschuwd had, zijn 
vriend CONSTANTIJN HUYGENS, haar gelijke in leeftijd. In plaats 
van met minnedichten diende hij nu de kunst met psalmberijmingen, 
die hem- ook tot troost zullen geweest zijn bij het nieuwe leed, 
dat hem den eersten dag van 1626 trof door den dood van zijn 
eerbiedwaardigen vader. Aan deelneming ontbrak het hem daarbij 
echter allerminst, doch het meeste genoegen zal hem wel het klinkdicht 
hebben gedaan, waarmee zijn vriend VONDEL zich tot tolk 
maakte der geheele Amsterdamsche burgerij, die met innig en algemeen 
rouwbeklag „'t Raedsheerlyck lyck" grafwaarts geleidde, 
omdat elk van haar in dien Christen-Cato een vriend, een steun, 
een beschermer verloren had. 
HUYGENS, die zich totnogtoe zoo gaarne als huwelijkshater 
had voorgedaan, maakte nu ook in Fransche en Nederlandsche 
verzen het hof aan de kuische Susanna, ofschoon niet geheel zonder 
gewetenswroeging, dat hij zijn ouderen vrind verdrong, zooals 
blijkt uit zijne tot Tesselschade gerichte verzen, „'t Spoock te 
Muyden", geschreven toen hij in 't midden van 1626 bij den Drost 
logeerde in het vertrek, dat volgens de overlevering eenmaal 
Graaf Floris' gevangenkamer was geweest. 't Was hem toen, 
alsof er in het schemerduister een spooksel oprees om hem het 
woord „verrader" tegemoet te voeren, al bedacht hij ook, dat 
immers hij geen verrader behoefde te heeten, „die het luck by 
't hare vat, daer 't een ander is te glad." Zoo „spoockte 't er in zijn 
gemoed", maar HOOFT'S trouwe vriendschap was bestand tegen 
dat schijnbaar verraad. 
Aan zijne „Sterre", zooals hij Susanna noemde, wijdde HUY-
387 
GENS nu verscheidene sonnetten en andere verzen, waaruit het 
ons blijkt, hoeveel moeite het ook hem kostte, het jawoord te 
ontlokken aan haar, die „teghens hem so staegh, soo fieren wezen" 
hield „als een comeet, die, verr van tintelen, van wencken niet 
en weet." Zoo doolde hij dan een tijdlang „bijster sweghs in 't 
swartste van 't onseker, in twijffel-misticheit", maar terwijl hij 
er nog aan wanhoopte het „diamanten hert" van Sterre te zullen 
vermurwen en tusschen hoop en vrees leefde, „was Sterre al sijn"; 
en weldra mocht hij eene ster van diamant, hem door haar gezonden, 
jubelend als het onderpand harer trouwbelofte begroeten. 
Toen zong hij ook, wat hem maar zelden overkwam, een zangerig 
lied : „'t Kan mijn schip niet qualik gaen, 'k sie mijn sterr' in 't 
Oosten staen, mijn Morgensterre ; Stierman houw vey Oostwaerd 
aen : het land en is niet verre." 
Den Eden April 1627 werd HUYGENS met Susanna van Baerle 
in het huwelijk verbonden. CASPAR VAN BAERLE schreef een 
„Epithalamium", VAN DER BURGH een „Echtgedicht" en ook 
HOOFT bleef niet achter. Ter bruiloft van zijn vriend met haar, 
die hij een zoo begeerlijk bezit achtte, zong hij een hartelijken 
en keurigen trouwzang. „De kroon der maeghden werd nu gekroont", 
zeide hij, nu „Susanna des Prinssen rechterhandt had 
aenvaerd" en Constantijn „op eener stondt zooveel had gewonnen 
als noit Alexander in all zijn tijdt". En hij voegde er nog een ander 
lied bij, tot het fiere Amsterdam gericht, dat zich nu de kroon 
van het hoofd zag gerukt, nu de schoonste Cloris IJ en Amstel 
verliet. 
Had Susanna voor HOOFT geene echtvriendin kunnen worden, 
op hare vriendschap mocht de Drost blijven rekenen, en hunne 
verhouding is dan ook altijd van hartelijken aard gebleven, al 
zagen zij elkaar later maar zelden. Toch logeerde zij met haar 
man, zijn broeder en zijne zuster reeds in den zomer van het volgende 
jaar bij hem te Muiden, bij gelegenheid dat zij door Utrecht 
en Holland eene „speelreise" maakten, die door HUYGENS in een 
aardig gedicht beschreven is 1). Toen VAN DER BURGH in 1636 die 
1 ) Met dit gedicht kan men een veel langer, weinig dichterlijk, maar toch. 
niet onvermakelijk rijmwerk in korte versregels vergelijken, getiteld Drie. 
dagens vreugdeverhael, voorgevallen op de Reys naer Overschie en Rotterdam, 
in 1653 beschreven door Mr. Johan Coenen (t 1681), een vriend van Johan de. 
Witt en substituut-griffier bij den Hoogen Raad. Zie daarover Jan ter Gouw, 
in De Oude Tijd, Haarlem 1872, bl. 152-155, 180-183, 236-239, 277-281, 
311-315, 334-336.
388 
gedichten van HOOFT uitgaf, welke de Drost zelf ter uitgave aanwees 
en hier en daar wijzigde en verbeterde, behoefden de minnedichten, 
eemaal door hem voor Susanna gezongen, niet achtergehouden 
te worden, ook al werd de bundel aan HUYGENS opgedragen; 
maar HOOFT was kiesch genoeg om die minnedichten z66 te wijzigen, 
dat Susanna ze niet meer op zich zelf kon toepassen. Waar er 
sprake was geweest van Susanna's gitzwarte oogen en donker haar, 
werd Gloorroos-Clorinde-Arbele nu tot eene blondine met blauwe 
oogen gemaakt. Daarmee hielden de gedichten van zelf op, aan 
HUYGENS' vrouw gewijd te zijn. Vreemd is het, dat deze toch 
zoo voor de hand liggende verklaring der door HOOFT aangebrachte 
veranderingen nog niemand schijnt ingevallen te zijn, en even 
vreemd, dat men geheel in strijd met HooFT's fijngevoeligheid 
en eerlijk karakter heeft kunnen vermoeden, dat hij ze zou 
hebben willen doen doorgaan als voor Christina van Erp gemaakt 
om alzoo zijne tweede vrouw te bedriegen, of dat hij ze nog eens 
aan deze als voor haar zelf gezongen zou hebben aangeboden, 
wat reeds weerlegd wordt door het feit, dat die tweede vrouw 
even donker van oogen en haar was als Susanna van Baerle. Wie 
liefst het ergste denken, loopen gevaar in hunne ergdenkendheid 
blind te blijven voor de ware toedracht der eenvoudigste zaken 1). 
Gedurende tien jaar heeft HUYGENS met zijne Susanna een zeer 
gelukkig huwelijksleven geleid, zooals wij o.a. kunnen opmaken 
uit een klein gedichtje van 1634, waarin hij zijne teleurstelling 
te kennen geeft, dat zijne vrouw hem niet was komen opzoeken 
te Nijmegen, waar hij haar volgens afspraak verwachtte. „Hoe 
is 't beloven van ons vergaren soo haest verstoven met wind en 
baren?" zoo zong hij, „Ay eighen Sterre, die mij van soo verre ziet 
,en niet en siet, ay ! Sterre, waerom en verschijnt ghij niet ?" enz. 
Dat verlangen naar zijne vrouw moest wel telkens bij hem opkomen, 
-want een groot deel van het jaar was hij gewoonlijk met den Prins 
1 ) De ongerechtvaardigde beschuldiging door P. Leendertz Wz. en Theod. 
Jorissen tegen Hooft ingebracht, alsof deze met kleine wijzigingen dezelfde 
minnezangen, die hij voor Susanna van Baerle gedicht had, pasklaar zou 
gemaakt hebben voor Leonora Hellemans, is afdoende weerlegd door J. A. 
Alberdingk Thijm in De Ned. Spectator 1870 bl. 225 vlg. en door W. J. A. 
,Jonckbloet, Geschied. der Ned. Letterkunde 3 dr. III bl. 77-79; vgl. 347- 
.350, ofschoon ook deze niet voldoende recht doen weervaren aan het nobel 
karakter van Hooft, waardoor zij niet hebben begrepen, dat juist zijn fijn 
:gevoel van kieschheid het motief voor de door hem aangebrachte wijzigingen 
.heeft moeten zijn.
389 
te velde, getuige van diens schittrend krijgsbeleid, -eerst in het 
Oosten, later aan de Zuidgrens der Republiek. 
Dat HUYGENS' huwelijk op zijne poëzie geen gunstigen invloed 
heeft geoefend, is niet zonder grond beweerd. Voorzoover wij 
Susanna van Baerle kennen, maakt zij den indruk van geestverwante 
geweest te zijn van de Fransche precieuses uit dien tijd, 
zoodat zij waarschijnlijk den dichter in zijne zucht naar duisterheid 
en gemaniëreerdheid nog gestijfd heeft : althans bijna alles, wat: 
hij in zijne huwelijksjaren schreef, overtreft zijne vroegere en 
latere gedichten daarin zoozeer, dat wij het nauwelijks meer kunnen 
genieten. 
Tot het omvangrijkste, wat HUYGENS gedurende zijn huwelijk 
schreef, behoort zijn bundel vertalingen van negentien minnedichten 
van John Donne, waarvan hij er enkele reeds in 16301 
naar het handschrift overbracht, terwijl hij de andere in 1633. 
vertaalde, toen zij, kort na Donne's dood, in het licht verschenen 
waren 1). Hij bood dien bundel met een gedicht aan TESSELSCHADI 
aan, die hem zeer bewonderde, evenals HOOFT, wien, zooals hij 
zegt, „een vlieghzucht aenkwam, wen hy dien Engelschen overvliegher 
zoo sneedigh door het opperste der lucht heen zag snuiven",. 
en die de vertaling roemde als een werk, dat in niets voor het oorspronkelijke 
behoefde onder te doen, niettegenstaande „de overzetsels 
altydts eenen rok uittrekken". 
VONDEL daarentegen kon er geen behagen in scheppen. In 
een hatelijk versje (dat hij nochtans niet uitgaf) stak hij den draak 
met deze zinnelijke, gekunstelde - en duistere gedichten. Hij noemde 
„Donn' een duystre Sonn", die „niet voor ieders ooghen scheen", 
en hield diens verzen voor „lekkernyen" als „kaviaer en snofta. 
back", die hij den liefhebbers geenszins benijdde. Over het algemeen 
verschillen HUYGENS en VONDEL, niet slechts wat hunne 
staatkundige en godsdienstige overtuiging en hun geheele karakter 
betreft, maar ook wat hun aesthetischen smaak aangaat, zeer sterk 
1) Terecht wordt, tegenover Theod. Jorissen, John Donne en Constantin 
Huygens in diens „Hist. en Lett. Studiën", Haarlem 1891 bl. 341-365, door 
H. J. Eymael, John Donne's invloed op Constantijn Huygens in De Gids 1891 
II bl. 344. vlgg. Huygens' gemaniëreerdheid niet aan bepaalden invloed van 
Donne, maar veeleeer aan de algemeene „mode" en aan Huygens' persoonlijken 
smaak toegeschreven. Walton's biographie van Donne (1640) is in 1855 
nog eens met aanteekeningen herdrukt door Causton. Voor het oordeel onzer 
dichters over Donne zie men de „Brieven" van Hooft en Huygens, en Vondel's 
bekend gedicht op de verzen van Donne.
490 
van elkaar, want ook VONDEL's gedichten bevielen aan HUYGENS 
maar zeer weinig. „Vondelens geschriften rekene ick onder de 
dingen daervan niet wel te oordeelen is", schreef hij in 1628 aan 
Hooft, die toen zeer bevriend was met Vondel en tegenover wien hij 
zich zeker zoo zacht mogelijk heeft uitgedrukt : „Sy duncken my 
oneenparigh ende haer selven hier ende daer beschamende. Soo 
valt er in 't gros weinigh van hem te verklaren" 1). Wat Donne 
betreft, heeft het nageslacht VONDEL tegenover HUYGENS en HOOFT 
in het gelijk gesteld, want in later tijd is Donne's poëzie als te gezocht 
vernuftig en gekunsteld op den achtergrond geraakt, en wie 
er nu nog mee kennis maakt, zal moeielijk kunnen nalaten er zich 
over te verwonderen, dat destijds een hooggeplaatst geestelijke 
in Engeland zooveel eer kon inleggen met verzen z66 onkiesch 
en fijn zinnelijk als de meeste van deze minnedichten zijn. 
Reeds vroeger, zoodra hij zijn huwelijksleven had aangevangen, 
schijnt HuYGENS ook het plan te hebben opgevat, het in een 
uitvoerig gedicht te beschrijven, en drie jaar lang schijnt hij aan 
zulk een gedicht te hebben gewerkt. Hij gaf het den titel van 
Daghwerck, omdat hij er al die zaken in wilde behandelen, waarmee 
hij zich gewoonlijk iederen dag van zijn leven, als hij bij zijne vrouw 
te huis was, bezighield, dus vooral zaken van huiselijk leven, ambtsbediening, 
wetenschap en kunst. Toen hij het, vermoedelijk in 
1630, onvoltooid liet liggen, was hij eerst tot den nanoen gekomen, 
dien hij rijdende of wandelende doorbracht, en waarop de studieuren 
in het boekvertrek volgden met het monsteren van theologische, 
juridische, medische en politische boeken, waardoor het gedicht 
eene beknopte encyclopaedie van kunst en wetenschap zou geworden 
zijn, als ook de overige wetenschappen behandeld hadden 
kunnen worden en alle kunsten, niet slechts de muziek, het schilderen, 
teekenen en boetseeren, maar ook „gieten, draeyen ende 
diergelijck veel", zooals de door hem opgegeven schets beloofde. 
Daarop zou hij „wat uytgevaren hebben" tegen nuttelooze spelen, 
waaronder hij echter lichaamsspelen niet rekende, en ten slotte 
zou hij nog gesproken hebben over de huiselijke godsdienstoefeningen 
en de opvoeding der kinderen. Als versvorm koos hij voor 
dit gedicht korte paarsgewijze rijmende versregels van vier ge- 
1 ) Voor Huygens' oordeel over Vondel als dichter zie P. C. Hoo f t's Brieven 
(uitg. Van Vloten) II bl. 458 en Briefwisseling van Huygens (uitg. Worp) I bl. 
232. Dat Vondel niettemin tot op hoogen ouderdom, bv. nog in 1668, met 
Huygens bevriend bleef, zie men Oud Holland XII bl. 132.
391 
accentueerde lettergrepen, ieder door eene ongeaccentueerde gevolgd, 
doch zoo, dat een paar met slepend rijm regelmatig werd afgewisseld 
door een paar met staand rijm. 
Dat ook dit gedicht vrij wat pittige of vernuftige gedachten 
inhoudt, in niet alledaagsche bewoordingen vervat, kan men 
van iemand als HUYGENS verwachten; maar zeker is geen enkel 
zijner dichtwerken ook zoo gekunsteld, gewrongen en duister 
als dit. Hij schijnt dat zelf wel min of meer begrepen te hebben 
of van anderen »te hebben gehoord, want hij geeft er eene kenschetsing 
in van den duisteren dichter, als wilde hij zeggen : zoo 
iemand wensch ik niet te zijn; en toch teekende hij in dezen nauwkeurig 
zichzelf af, toen hij schreef: 
„Dese stelt syn hooghe luyster 
In het swartste van den duyster, 
Cyfert all dat leesbaer was, 
Of men 't in een' doolhof las, 
Schuylt sich in vuyl warre-garen, 
Soeckt, en schroomt sich t' openbaren, 
Deckt syn' kernen met een schell, 
Die den hardsten tand ontstell'. 
Wie gelust sich 't over-byten, 
Wie soeckt pitten door dat splyten, 
Die men duchten magh en moet, 
Of sy bitter zijn of soet ? 
'k Eisch een smaeckelick vermaken: 
En versuft men mij met kraken? 
'k Gae te gast op Tong en Most: 
Moet ick sweeten om den kost ?" 
Duisterheid schijnt hij zelfs in theorie voor het wezen der poëzie 
te hebben willen doen doorgaan. Na de verzekering, dat er tusschen 
proza en poëzie een wezenlijk onderscheid bestaat, gaat hij toch 
aldus voort : „Daer zijn dichters, die selden dicht baren, meest 
ondicht in rijm. Haer lof is : sij spreken klaer en behoeven geen 
tolck. Maer wie sonde haer de duysterheid vergeven? haer dicht 
is ondicht. Soo en ginght met de Oude niet. Haer dicht was dicht, 
verre van ondicht, en behoefde wat vertolcks. Wel den ghenen die 
sich in de moeyte gesteken hebben. Sonder haer, de soetste wijsheid 
van eertijds waer ons onkundige vruchteloos. Maer de toleken 
hebben hier en daer de weldaed vergalt. Sij hebben den dichteren 
menighmael toegedicht tgene haer noyt in den sinn en quam". Dat 
hetzelfde ook aan zijne vertolkers zou kunnen overkomen, vreesde 
HUYGENS en terecht en daarom heeft hij in proza ook zelf 
den commentaar geschreven bij zijn gedicht, toen hij het onvol-
392 
tooid in 1658 uitgaf, nadat hij reeds in 1639 die uitgave had voorbereid, 
toen HOOFT er een klein lofdicht op maakte. 
Tot het voltooien van het werk had de dichter geene opgewektheid 
meer : immers het was zijne bedoeling geweest, zijn leven 
te schetsen aan de zijde zijner „Sterre", en de weinige gevoelvolle 
alexandrijnen, die hij voor de uitgave er nog aan toevoegde, maakten 
den lezer bekend met zijn leed. „Mijn Sterre is uytgeschenen; daer 
sleept een witte wolck haer dampers over heen : sy stryckt ten 
tyden uyt : ick sie het en versteen".... „Hoe sou hy in 't gerecht 
der strenghe keurlickheit bestaen en haer ontbeeren, haer, Polla 
van zyn pen?" Haar licht had hij zoo noodig: „Ey, Sterre, noch 
wat straels", riep hij haar toe, „off voer my daer ghij gaet, of licht 
mij daer ick blijv'," maar reeds was zij geene Sterre meer, zij trad op 
sterren in den hoogen hemel boven het sterrenrijke uitspansel. 
Susanna van Baerle was den 10den Mei 1637 op achtendertigjarigen 
leeftijd overleden. 
VONDEL zond den bedroefde een troostlied, dat woordspelend 
aldus begon : „Is Zuylichem een stercke suyl, hy wanckel niet", 
en doelde daarmee op de heerlijkheid Zuilichem (in de Bommelerwaard), 
waarvan HUYGENS in 1630 door aankoop heer was geworden. 
In 1645 schonk Frederik Hendrik hem bovendien nog de successie 
in de heerlijkheid Zeelhem (in Belgisch Limburg) 1). En Zuilichem 
toonde zich ook inderdaad eene sterke zuil, want hij kon het met 
Vondel eens zijn : „het treuren baet den doode niet en voed des 
levenden verdriet", en hij bleef ook niet eenzaam achter : hij bezat 
vijf kinderen, „d'afsetsels, daer haer siel in leefde, haer geest 
en sedigheyd in sweefde", zooals . VONDEL zeide, want „de mensch, 
die, na het oogh, vergaet, herleeft onsterflijck in zyn saed. Al 
schijnt de serck 't gesicht te hinderen : men siet de Moeder in haer 
kinderen". Behalve eene, kort voor haar moeders overlijden geboren, 
dochter Susanna, had HUYGENS van zijne Susanna vier 
kloeke zoons ontvangen, van welke de oudste, Constantijn, in 
veel later tijd zijn vader als secretaris van den Prins van Oranje 
zou opvolgen, en de tweede, Christiaan, zijn vader in beroemdheid 
nog ver overtreffend, een der grootste wis- en natuurkun- 
1 ) Jan ten Brink, Hoe ridder Constantijn Huygens heer van Zeelhem werd, 
Taal- en Letterkunde I bl. 94-100, trad tegen J. A. Alberdingk Thijm, Dietsche 
Warande VIII bl. 563, die Huygens te onrechte van laagheid beschuldigd had, 
als zijn advocaat op.
393 
digen zou worden, dien de wereld ooit heeft opgeleverd, evenknie,; 
zoo al niet meerdere, van Newton. 
Ofschoon HUYGENS' huwelijk met Susanna van Baerle HOOFT'S 
eerste poging om aan het Muiderslot pene drostin te hergeven 
had verijdeld, wanhoopte hij niet aan het geluk van een tweede 
huwelijk. Nu viel zijn oog op de twee-en-dertigjarige Leonora. 
Hellemans, in 1595 te Hamburg geboren, maar Antwerpsche van 
afkomst en in 1627, ofschoon zij haar domicilie te Zevenbergen 
in Noord-Brabant had, inwonende bij hare moeder te Amsterdam 
als weduwe van Jan Baptista Bartolotti, bij wien zij twee dochters 
had, de toen veertienjarige Susanna en de driejarige Constancia. 
Hare mooie ooggin en zeker niet minder hare vriendelijkheid, 
ingetogenheid en beschaafdheid oefenden zulk een indruk op, 
HOOFT, dat hij in het midden van 1627 haar het hof begon te 
maken met bezoeken, geschenken en ook weder met (een elftal) 
minnedichten : drie sonnetten, vier kleine gedichtjes en vier zangen, 
van welke die zang het meest bekend is, die aldus aanvangt: 
„Leonor, mijn lieve licht, voor uw oogh de zonne swight met 
haer blonde straelen, die gansch niet in mijn gezicht, bij zijn gloory 
haelen". Dat zij niet dadelijk bereid was hem in de armen te vallen, 
blijkt uit eene volgende strophe van denzelfden zang : „Woortj es 
kunt ghij duisent smêen, die daer sierlijk, aerdigh heen vlien als 
Minnegoodtj es ; maer tot troost en komt er geen uit d'yvoore 
slootjes". Wanneer hij haar van zijne liefde sprak, scheen het, 
zooals hij zegt, of zij zijne taal niet verstond ; en toch meende hij het 
hoog ernstig: immers „zengde 't uiterlijke schoon met flonkering 
van blos op ' leelywitte wangen hem maer alleen de borst", 
zoodat het slechts „vatten en geen vangen" was, zijne „liefzieke 
ziel" gevoelde zich onverbrekelijk door haar geboeid, omdat het. 
„minnelijk gelaet" hem „borgh was van zoete zeden", en omdat 
het „d'eerentfeste deughd" was, die hem „uit twee schoon' ooghen" 
toelonkte. 
Toch was hij haar spoedig al niet meer onverschillig, maar 
er waren bezwaren te overwinnen, vooral in het oog van hare 
vrienden : HOOFT was niet kerksch genoeg, behoorde zelfs evenmin, 
als vroeger zijn vader, tot eenig bepaald kerkgenootschap. 
Wel had hij haar reeds overgehaald, hare instemming te betuigen 
met zijne stelling, „dat de religie in 't gemoedt ende niet in 't uutwendighe 
geleghen is", maar vrienden en verwanten bleven haar
394 
toch waarschuwen voor den vrijdenker, die van geene onfeilbare 
waarheid in geloofszaken wilde weten en reeds veel vroeger de 
waarheid had vergeleken bij een meikever of eene gouden tor, 
„aen een snoer omendom vlieghende met haer snorrende vlercken, 
toonende een ander sij de, eer men wel d'een can mercken", en die 
in zijn „Baeto" Segemond gemaakt had tot tolk van zijne eigene 
overtuiging, toen hij deze priesteres had laten zeggen, dat „geen 
ding bet gevalt aen 't eeuwigh Wesen als de deftighe gestalt' van 
een oprecht gemoedt : en God niet aengenaemers heeft als het 
hayligh hol en suivre binnecaemers van vroomer borst", terwijl 
„dwaesheit algemeen, slaende in den windt de reden, soeckt God 
te paeyen met een pracht van staetlijkheden." 
Wanneer HOOFT met Leonora zat te praten, was zijne welsprekendheid 
wel in staat haar over hare bezwaren heen te helpen, 
omdat zij hem ook inderdaad genegen was, en eens zelfs had zij 
met een kus afscheid van hem genomen en hem gezegd, dat hij 
den volgenden dag haar eindbesluit zou kunnen komen vernemen, 
zoodat hij zich reeds zeker waande van de overwinning, 
maar den volgenden dag ging het „op een afzeggen". en moest 
hij zich in een gedichtje droevig beklagen over zijne „lieve lichte 
Leonoor" en haar toevoegen : „Op den eenen avontstondt zeide 
mij uw schoone mondt : Liefste, lievren heb ick geen ; 's andren 
avonds zegt ghij neen". Toch bleef hij aanhouden, zelfs toen zij, 
uit vrees van niet langer tegen zijne aanzoeken bestand te zijn, 
Amsterdam was ontvlucht en naar Zevenbergen was gegaan, 
waar hij haar met brieven en gedichten bleef vervolgen en zelfs 
haar oudste dochtertje als pleitbezorgster voor zich liet optreden. 
En ook ditmaal was het de aanhouder die won ; en zoo kon hij 
dan ten slotte zingen in het laatste zijner eigenlijke minneliederen: 
„Leonor, lachend licht, lieve leven, 
Die de deughdt draeght in 't aenschijn geschreven, 
't Roode koraal van uw minnelyck montjen, 
Dauwend' een Ja, is myn morreghestontjen; 
Uwer ooghen bekorende klaerheit 
My verlicht van de nacht en de naerheit. 
Helder' ooghen, waerinne de schoonheit 
All' haer heerlijkste schatten ten toon spreit, 
Flonkrende starren, men ziet in uw swinken 
Goedigheit, vroedigheit, moedigheit blinken; 
En de geen', die den hemel bedoolen, 
Schouw ick doof bij uw gloeyende kolen."
395 
Drie maanden nadat Leonora naar Zevenbergen was gevlucht, 
den 30sten Nov. 1627, had het huwelijk plaats, en het was zeker 
geene geringe concessie, die HOOFT toen aan zijne Leonora deed, 
dat hij het huwelijk door Adriaen Smout in de Nieuwe Kerk liet 
inzegenen. Bruiloftszangen in het Latijn schreven HUYGENS en 
BARLAEUS, welke laatste kort te voren met HOOFT in kennis was 
gekomen door LAURENS REAEL, die zelf een Nederlandsch bruiloftslied 
dichtte, evenals VONDEL. Diens „Bruiloftslied" was eigenlijk 
een tafelspel, dat vermoedelijk op het feest zelf door de leden der 
Duytsche Academie voorgedragen en gezongen is. 
Ook dit huwelijk is, evenals dat van Huygens, hoogst gelukkig 
geweest. Nog een paar gedichtjes getuigen daarvan, het eene, door 
HOOFT omstreeks 1633 tot zijne Leonora gericht uit 's-Hertogenbosch, 
het andere ongeveer een jaar later „op liefs afweezen" 
geschreven, toen zij zelve voor korten tijd het Muiderslot verlaten 
had. In Susanna en Constancia Bartolotti kreeg HOOFT twee lieve 
pleegdochters, die niet meer van hem hadden kunnen houden, al 
ware hij haar eigen vader geweest, en wie hij de hartelijkste vaderliefde 
en vaderzorg heeft gewijd ; maar bovendien schonk zijne 
Leonora hem nog twee kinderen, eene dochter Christina, wier naam 
de herinnering aan zijne eerste vrouw levendig hield, en een zoon, 
Arnout Hellemans Hooft, die later nog schepen en raad van Amsterdam 
zou worden, maar wiens kinderen de laatste afstammelingen 
van den dichter zouden zijn. 
XXVII. 
VERHEERLIJKING VAN FREDERIK HENDRIK EN 
HEKELING DER GOMARISTEN. 
Het optreden van Frederik Hendrik als stadhouder in 1625 
werd met algemeene vreugde begroet : niet het minst met vreugde 
door de onderliggende partij, de Remonstranten, die reden hadden 
te verwachten, dat hij hen er weer bovenop zou helpen. Jan Tuning, 
zijn secretaris, had hen begunstigd, en het was in zekeren zin eene 
teleurstelling voor hen, dat HUYGENS hem verving. Nicolaas 
van Reigersberch gaf enkele dagen na die benoeming in een brief 
aan zijn zwager Hugo de Groot de vrees te kennen, „dat sy aen den 
successeur niet souden vinden dat sy aen hem hadden verloren",
396 
want HUYGENS was „een favoryt van Aerssens, die hem over dese 
tydinge seer verblijde". Inderdaad, hij zou de gunsteling ' van 
Aerssens niet hebben kunnen worden, als hij ook maar eenigszins 
tot de partij der Remonstranten overgeheld had. Levenslang is 
hij prinsgezind en contra-remonstrant geweest ; maar hij was geen 
ijveraar. Verdraagzaam en gematigd, kon hij vriendschappelijk 
blijven omgaan met zijne Amsterdamsche vrienden, die in de politiek 
een zoo geheel ander standpunt innamen; maar men begrijpt, 
dat de verhouding van beide kanten toch altijd iets van terughouding 
moet gehad hebben en voorzichtigheid gevenscht is 
geweest om verkoeling of zelfs vriendschapsbreuk te verhoeden. 
In elk geval konden zij het eens zijn op dit gewichtige punt : hartelijke 
ingenomenheid met het optreden van den nieuwen stadhouder. 
Niemand heeft die ingenomenheid luider en beter vertolkt 
dan VONDEL, allereerst met zijne uitvoerige „Begroetenis van 
Frederick Henrick op den intree van zijn stadhouderschap en 
landbestiering", waaraan niet alleen verschillende kleine gedichtjes 
op 's Prinsen beeltenis, op de verschillende deelen van 
zijne wapenrusting en op het portret van zijne echtgenoote Amelia 
van Solms zijn toegevoegd, maar ook het beroemde „Princelied", 
eene toepassing van het oude „Wilhelmus" op dien „Frederick 
van Nassouwe, vermaert door de wapenen en voor Oostenrijck 
noch Spanjen vervaert. Hij had „van kindsche dagen de vryheydt 
voorgestreen", van hem kon men dus verwachten, dat hij „'s Lands 
rechten en veyheden in zwang sou helpen, in geen vereende steden 
gewetens felle dwang of tyrannye lyen", maar de „trouwe borgeryen 
door liefde zou vereenigen", terwijl hij „als wachter en schutsheer 
van den tuyn" ook tegen den buitenlandschen vijand heldhaftig 
het harnas zou aangorden en als overwinnaar terugkeeren, zooals 
ook vroeger reeds, toen „by Nieuwpoort in den slagh syn vroomheyd 
gebleken was". 
Niet minder welluidend dan dit Princelied klonk in het volgende 
jaar het „Oranje Maylied" van VONDEL's lier. Zalig noemde hy het 
te schuilen onder den Oranjeboom, het zinnebeeld van eendracht 
en vrede, en nu wel vooral nu Mevrouw Aemilia aan den Vorst 
een zoon geschonken had, voor welken Willem van Nassau VONDEL 
de „Geboortklock" luidde met een zeer uitvoerig, beeldrijk en 
kunstvol gedicht in vorstelijke alexandrijnen. 
Weer een jaar later, in 1627, vond VONDEL om den Prins te
397 
huldigen nieuwe. stof in de „Verovering van Grol door Frederick 
Henrick". Hij deed het in een gedicht van denzelf den omvang en 
vorm, geschreven met denzelf den gloed en dezelfde beeldrij kheid, 
die ook de „Geboortklock" te bewonderen gaf, maar, naar het mij 
voorkomt, met nog grooter kunstvaardigheid en zeker met meer 
eenvoud en afwisseling van toon. De dichter stelt ons daarin voor, 
hoe aan den Prins de geest zijns grooten vaders verschijnt, die hem 
wijst op de „eeuwigh bloende wonde", hem door snood verraad toegebracht, 
en zoo den zoon opwekt tot onvermoeiden strijd voor de 
vrijheid. Met levendige kleuren schildert hij daarna de oorlogstafereelen 
bij het beleg; maar naast het schetteren der krijgsklaroenen 
hoort men in het gedicht ook zachter tonen, als de 
Prinses van Oranje wordt ingevoerd met haar eenig jongsken 
op den schoot spelende om hare bekommering te verdrijven en, 
op de tijding dat de stad genomen is, neerknielende en God dankende 
voor de zege, die haar echtgenoot aan haar hergeeft. Blaeu, 
die dezen heldenzang van VONDEL uitgaf, voegde er nog verschillende 
kleinere gedichten van anderen over beleg en verovering 
van Grol aan toe : van REAEL en van BROSTERHUYSEN, drie klinkdichten 
van HOOFT, eenige Latijnsche gedichtjes van BARLAEUS 
en verscheidene, in Latijn, Fransch en Nederlandsch, van HuYGENS. 
Toen in April 1628 Frederik Hendrik een bezoek bracht aan 
Amsterdam, was het weer VONDEL, die „Amsteldams Wellekomst" 
toeriep aan den Prins, „dien IJ en Amstelstroom al te selden 
mochten sien" en die daarom nu dubbel welkom was in het Prinsenhof, 
waar de Amsterdamsche burgemeesters, de schrandere De 
Vlaming, de oprechte Van de Pol en de dappere De Graef hem 
ontvingen met mannen, als de majoor Nicolaes Hasselaer, „die 
hun vaders degens droegen, welcke op 't Spaensche knokebeen 
syn geschaert voor 't algemeen". Het kloek optreden van den 
laatste bij een oproer van Gomaristen, die eene godsdienstoefening 
van Remontranten verstoorden, had aanleiding gegeven tot het 
indienen van een verzoekschrift aan de Regeering om de samenkomsten 
der Remonstranten te beletten; maar Burgemeesteren 
hadden daarop geantwoord met het onderteekenen van zulke 
ophitsende requesten te verbieden. De Kerkeraad had er zich mee 
bemoeid, en nu was de Stadhouder uitgenoodigd om den twist bij 
te leggen. Van zijne uitspraak hing voor de Remonstranten veel af; 
maar die uitspraak viel hun niet mee, want de Prins, te voorzichtig
398 
om uitdrukkelijk hunne partij te kiezen, besliste, dat de oude 
placaten tegen de Remonstranten gehandhaafd moesten worden. 
Dat verhinderde VONDEL echter niet, in 1629 opnieuw den 
lof van Frederik Hendrik uit te bazuinen. Er was dan ook wel 
aanleiding toe. Lang had het beroemde beleg van 's-Hertogenbosch 
geduurd en alles was door den vijand gedaan om de vesting 
te ontzetten; maar eindelijk had de stad zich toch aan Frederik 
Hendrik moeten overgeven ten gevolge van de verrassing van 
Wezel, het krijgsmagazijn der Spaansche en Keizerlijke troepen. 
Die verrassing had ook een ernstig gevaar van de Republiek afgewend, 
het gevaar van een inval in Holland, van eene belegering 
van Amsterdam zelfs, die tot de mogelijkheden behoorde, daar vijandelijke 
troepen reeds over De Veluwe getrokken waren, het 
„ellendich Amersfoort verlaen met volle schuren" bezet en Hilversum 
in brand gestoken hadden, zoodat nu ook Naarden en 
Muiden door „Wael, Italiaen en Duitsch, Croaet en Castiliaen" 
werden bedreigd. Muiden had reeds garnizoen gekregen, kanonnen 
waren aangevoerd en de Drost bereidde er zich op voor, het Slot 
tegen een dagelijks te verwachten overval te verdedigen. Toen de 
verrassing van Wezel ,;den Berger graef" had „gedwongen zyn 
roof en Amersfoort te slaken", tot op de grenzen terug te trekken 
en 's-Hertogenbosch prijs te geven, was natuurlijk niemand dankbaarder 
dan HOOFT, die in een schitterenden, slechts door gezochte 
toespelingen (ook volgens Barlaeus) wat overladen, lierzang „De 
Hollandsche Groet aen den Prinsse van Oraniën " overbracht 
bij diens zegevierenden terugkeer uit het leger. „Noit," zoo besloot 
hij dit gedicht, „nojt was gezegent helt met hoogher eer ontfaen". 
En zoo was het ook. 
Te 's-Gravenhage gaf de kamer „de Jonge Bataviers" den 
tosten September „Verthoningen over de heerlijcke en noyt voor 
desen verkregen victorie van 's Hertogen-bosch", zooals de titel 
luidt, waaronder PIETER NOOTMANS zijne verklarende verzen 
van die vertooningen uitgaf. De Middelburgsche rederijker HENDRIK 
VAN KANNENBURCH gaf een „Lof-dicht of dancksegginghe" 
uit „over de twee heerlijcke victorijen onlancx corts naer malcander 
van Godt de Heere verleent." ZACHARIAS HEYNS schreef 
een „Vreugden-gesang". Van HENDRIK MOOR verscheen een 
„Triumphdicht", van den Haarlemschen schrijfmeester DAVID 
VAN HORENBEECK een „Trompets-gheklanck, gesteken op de
399 
veroveringe van 's-Hertogen-Bosch", en diens vriend de Haarlemsche 
predikant SAMUEL AMPZING schreef een „Naszousche laurenkranze", 
terwijl „Oraniens overwinning van 's Hertogen-bos" 
(met een aanhangsel „tot gelukwenschinge over het wonderbaerlijck 
overgaen van de gemeynde onwinbare stadt Wesel aen den Rijn, 
in 't Hartogdom van Kleef") ook bezongen werd door den Haagschen 
boekverkooper GILLIS JACOBSZ. QUINTIJN, Haarlemmer 
van geboorte, die reeds in 1627 te Haarlem „Oraeniens Grolsgewin" 
had uitgegeven en daarvoor beloond was met 's Prinsen 
tusschenkomst, waardoor hij uit eene onrechtmatige gijzeling 
was verlost. 
De Eglentier vierde de overwinning met „Triumphs-Trompet 
speelsghewys uytghebeelt" door NICOLAES FONTEYN, de Duitsche 
Academie met een spel van Goliath. Het „gelaurierde princebeelt", 
niet lang daarna op het tooneel der Academie geplaatst, 
werd door VONDEL met een gedicht ingewijd : maar reeds eenigen 
tijd te voren zong VONDEL zijn „Zegesang ter eere van Frederick 
Hendrick, Boschdwinger, Wezelwinner". „Prins Welhem heeft 
den grond geheyt", zoo 'zong hij, „Sijn nasaet vrydoms muur geleyt 
in rood ciment van 't bloed der helden, niet sonder raedsman, 
dienmen selden ter weereld als een Phoenix socht : maer Fredrick 
heeft het werck volwrocht en d'opperoverwinningskroone geset voor 
Christenrijck ten toone op 't spits der vryheyd, 't oorlogswit". 
Aan jubelzangen kwam schier geen eind. In het Latijn zong de 
Amsterdamsche conrector Lambertus een feestlied, en een geheele 
bundel Latijnsche gedichten werd door BARLAEUS in 't licht gegeven 
en daaronder ook een „Sendbrief aen Princesse Amelia", dien 
SCRIVERIUS in Nederlandsche verzen overbracht en waarop JACOB, 
WESTERBAEN een „Antwoort van den Prince van Orangiën" liet 
volgen. 
HOOFT werd door BARLAEUS' „heldinnebrief" tot wedijver 
geprikkeld en zong in het volgende jaar zijne heerlijcke „Klachte 
der Princesse van Oranjen over 't oorloogh voor 's Hartogenbosch", 
een lierzang in een dichttrant, die nieuw was voor den 
Drost ; maar welk gebied van poëzie was er, waarop HOOFT'S 
proefstuk niet tevens een meesterstuk is geweest ? Moeielijk is 
het, inniger gevoel en teerder bezorgdheid uit te spreken in beeldrijker, 
hoofscher taal, dan hier in den mond wordt gelegd aan 
Amalia van Solms, de liefhebbende vrouw, die veel liever het lief de-
400 
vuur dan het krijgsvuur ziet flonkeren in het „schoon Prinssenoogh"; 
die hare tranen veel schooner parelen aan zijne kroon acht, dan die 
parelen, waarvan hij, duizend dooden trotseerend, er ééne aan de 
Spaansche kroon tracht te ontrukken; die , dagelijks hoorende 
„van versche dooden, gevelt in hol of galery", de pijn van elke kogel 
voelt, wanneer zij denken moet : „op 't hoofdt met witte veeren 
was dat gemunt" ; en die, als haar man „een glooryrijke faem" 
dan volstrekt verkiest boven al wat hem dierbaar is, boven „lief en 
lijf en leven", zelfs boven den „zoon van vaders naem", met hem 
wil deelen in alle gevaar en hem smeekt : „Gun my dan, dat ik 
met u rijde door koudt, door heet, en voer my by 't rappier op 
zijde, waer dat ghy treedt"! 
Ook in 1632, toen Frederik Hendrik Maastricht en andere steden 
veroverd had, bood VONDEL hem eene „Stedekroon" aan, 
omdat nu ook „Boschloof f om de schiltstar van Maestricht kon gevlochten 
worden". Ook BARLAEUS schreef toen in 't Latijn eene 
uitvoerige en dichterlijke verheerlijking van 's Prinsen krijgsdaden 
onder den titel „Triumphus federati Belgii", een jaar later 
gevolgd door zijn „Poemation in ducatum Limburgicum", welk 
„Gedicht op de Verovering van Limburg in Hollandts naergevolcht" 
is door JACOB VAN DER BURGH. 
Terwijl Frederik Hendrik en zijne krijgsdaden verheerlijkt 
werden door de Amsterdamsche dichters vooral met de bijbe-, 
doeling alzoo de tegenstelling tot het minder schitterend krijgsbedrijf 
van Maurits in zijne laatste levensjaren te meer in het 
oog te doen vallen, traden dezelfde dichters te gelijkertijd heftiger 
tegen de Gomaristen op, in de hoop bij den stadhouder en bij de 
wat gewijzigde Amsterdamsche Regeering steun te zullen vinden. 
VONDEI was het, die op het eind van 1625 den aanval opende 
met zijn treurspel Palamedes. 
Dat VONDEL zich reeds vroeger in den strijd der Arminianen 
en Gomaristen zou gemengd hebben met sommige zijner hekeldichten, 
is niet te bewijzen, omdat vele dezer niet gedateerd zijn 1). 
.Het komt mij ook niet waarschijnlijk voor, daar hij als Doopsgezinde 
buiten den strijd stond. Nochtans kan hij de veroordeeling 
,en terechtstelling van den grijzen staatsman, die veertig jaar 
1) Dat geen enkel Arminiaansch hekeldicht van Vondel aan zijn „Palamedes" 
voorafging betoogde ik in „Verslagen en Mededeel. der Kon. Akad. van Wet. 
..Afd. Lett. 4 R. XI bl. 314-317.
401 
achtereen zoo groote diensten aan zijn vaderland had bewezen, 
met innig medelijden en ergernis hebben aangezien, en zijne verontwaardiging 
zal ongetwijfeld nieuw voedsel gekregen hebben, toen 
hij was opgenomen in den kring van Hooft, Coster, Reael en Baeck, 
die, ofschoon zij niet alle tot de Remonstranten behoorden, toch 
anti-Gomaristen en in de staatkunde partijgenooten van Oldenbarnevelt 
en zelfs vrienden van De Groot waren. Het onrecht, 
dat zijns inziens de Remonstranten geleden hadden, maakte hem 
bereid hunne zaak te bevorderen, zoo krachtig als hij dat met 
zijn vurigen geest en Zuidnederlandschen hartstocht doen kon. 
Het was dan ook niet voor doove ooren gepreekt, toen een der 
Amsterdamsche schepenen, Albert Koenraedsz. Burgh, hem 
aanried, de terechtstelling van Oldenbarnevelt tot het onderwerp 
van een treurspel te maken en, op zijne opmerking, dat de tijdsomstandigheden 
dat verboden, hem op de gedachte bracht, het 
in bedekten vorm onder andere namen te doen. 
Onwaarschijnlijk is het ook niet, dat eene oude aanteekening 
gelijk heeft, die mededeelt, dat Oldenbarnevelt's schoonzoon 
Cornelis van der Mijle, die tot de vrienden van Frederik Hendrik 
behoorde en den Prins ook later het treurspel voorlas, en dien 
Vondel te Beverwijk heeft leeren kennen, de hand in het werk 
heeft gehad en den geleerden Joannes Meursius heeft aangezocht 
om aan Vondel de bouwstoffen voor zijn hekelspel te verschaffen. 
Meursius zelf had in 1619 als hoogleeraar te Leiden zijn ontslag 
gekregen en was wel in het volgende jaar opnieuw aangesteld, 
maar had zich in het begin van 1625 naar Denemarken begeven, 
waar hij hoogleeraar aan de hoogeschool van Soroë was geworden. 
V66r zijn vertrek .of van Denemarken uit moet hij dan eene schets 
van den „Palamedes" aan VONDEL ter bewerking hebben gezonden, 
hetgeen te waarschijnlijker is, omdat de voorrede van het stuk 
van veel meer bekendheid met de Oudheid getuigt, dan toen van 
Vondel verwacht kon worden, omdat uit allerlei treurspelen van 
Seneca groote gedeelten in den „Palamedes" vrij vertaald zijn, en 
omdat zelfs Grieksche citaten niet ontbreken, terwijl Brandt 
ons vertelt, dat VONDEL zijne studie van het Grieksch eerst toen 
onder leiding van Daniël de Breen begon. 
Moge dus misschien inhoud en samenstelling van den Palamedes 
maar gedeeltelijk VONDEL'S werk zijn, de verzen waren 
dat wel en brachten, volgens Brandt, alle kunstkenners in ver- 
TE WINKEL III. 26
402 
rukking wegens „de zuiverheit der taaie en hooghdravende vloej entheit 
tot noch toe van niemant der Nederduitsche dichteren zoo 
wel uitgevonden." 1) . 
Palamedes-Oldenbarnevelt wordt in het stuk voorgesteld als 
de „vermoorde onnoozelheyd," wiens schim, zooals VONDEL in 
een voorafgaand klinkdicht zegt, nu na zeven jaar zijne rechters 
uit hun slaap komt opschrikken om hun in een gruwelijk 
beeld voor oogen te stellen, wat zij misdaan hadden. 
Het geheele eerste bedrijf van het stuk wordt, behalve door 
een beurtzang van Eubeërs (Arminianen) en Ithakoisen (Gomaristen), 
ingenomen door eene lange alleenspraak van Palamedes, 
eene welsprekende verdediging en verheerlijking van Oldenbarnevelt's 
beleid en eene scherpe afkeuring van de „dorperheyd" 
der „onedele gemeente, het wispelturigh volck, dat, veel te los 
van hoofd, ghenooten dienst vergeet en leyder! 't quaed gelooft." 
Vooral ook de jaloerschheid van Agamemnon (d. i. Maurits), die 
„verwoei syn trousten raedmans edel bloei" had gedronken, en 
de heerschzucht van Calchas en Eurypylus of de grootendeels 
uit Zuid-Nederland overgekomen priesters, die met hun Calvinisme 
God voorstellen als lust scheppend „in 't vernielen en 't ommebrengen 
van soo veel gedoemde sielen," worden er fel in gehekeld. 
Eerst met het tweede bedrijf begint de eigenlijke handeling. 
Megaera „komt dan nut den afgrond klimmen", Sisyphus voor 
zich uit drijvend, die, voor een oogenblik uit de hel verrezen, zijn 
zoon Ulysses (Francois van Aerssen) het listig plan inblaast, dat 
Palamedes ten val moet brengen. Ulysses moet namelijk een schat 
begraven onder den grond, waarop kort te voren Palamedes' tent 
had gestaan, en door Diomedes (in wien men Graaf Willem Lodewijk 
meende te herkennen) een nagemaakten brief van Priamus 
laten onderscheppen, waaruit, als hij echt geweest was, Palamedes' 
landverraad zou gebleken zijn. De aanslag gelukt volkomen: 
1) Over den Palamedes zie J. H. W. Unger in Oud Holland VI bl. 51-67, 
die daar voor het eerst Brandt's uitvoerige, uit 's dichters mond opgeschreven, 
aanteekeningen in haar geheel afdrukte, waarvan reeds gebruik was 
gemaakt door den uitgever der zoogenaamde Amersfoortsche edities van 1705, 
1707 en 1736. Achter ééne der uitgaven van 1736 vindt men de, niet van 
Brandt afkomstige, aanteekening, dat Joannes Meursius de stof voor den 
„Palamedes" zou hebben geleverd, wat niet onwaarschijnlijk is. Voor de taalen 
dichtwijzigingen, die Vondel in de uitgave van zijn „Palamedes", Amst. 
bij Abraham de Wees 1652 aanbracht, zie J. L. Walch, De Varianten van Vondel's 
Palamedes, Leiden 1906. Met inleiding en aanteekeningen gaf S. S. Hoogstra 
den „Palamedes" in de Zwolsche herdrukken, z.j. uit.
403 
met het opgegraven goud en den valschen brief wordt de krijgsraad 
in den waan gebracht, dat Palamedes zich door den vijand 
heeft laten omkoopen, en trots het welsprekend pleit van Nestor 
(den raadsheer Junius) en het heftig verzet van Ajax wordt hij 
schuldig verklaard en onder pressie van Calchas en het „by hem 
opgestoockte graeu" aan de krijgslieden overgeleverd, „die hem 
als eenen openbaeren v'erraeder uutleyden en steenighden", welke 
terechtstelling door een bode levendig wordt afgeschilderd in het 
vijfde bedrijf, dat besloten wordt met het optreden van Palamedes' 
stamvader Neptunus, om Oates (dien men voor Van der Mijle 
hield) te troosten over zijns broeders (schoonvaders) dood, terwijl 
Koning Priamus er over juicht. En die troost bestaat in de voorspelling 
van de gruwelijke wraak, die door de goden op de moordenaars 
van den onschuldigen ouden staatsman voor hunne euveldaad 
zal genomen worden. 
Het treurspel wemelt van toespelingen op Oldenbarnevelt 
en Maurits, op Van Aerssen vooral, op den dommen G. B. van 
Santen, den heftigsten van Oldenbarnevelt's rechters, die hier 
als Thersites optreedt, en o.a. ook op Hugo de Groot, dien men 
„in een kist voor boecken uutdroegh" ; maar hoe kunstig ook de 
Grieksche geschiedenis tot in bijzonderheden is toegepast op 
Oldenbarnevelt en zijne tegenstanders met hunne valsche beschuldiging, 
dat hij zich door den vijand zou hebben laten omkoopen 
om het Bestand te sluiten, onmogelijk is het, alles in het 
stuk als toespeling te willen verklaren : veel er in behoort alleen 
in de Grieksche overlevering tehuis en wel, als het meest in het 
oog vallende, dat Palamedes hier ondanks den „veertighj aergen 
dienst", waarop hij zich beroept, wordt voorgesteld als een man 
in de kracht van zijn leven, wiens vader Nauplius als koning van 
Euboea den dood zijns zoons overleeft. 
Geweldig was de indruk, dien het treurspel maakte, toen het 
in October of November 1625 met VONDEL's naam op den titel 
het licht had gezien. De Remonstranten groeiden er in, ofschoon 
zelfs ook zij er van ontstelden en daarom, zooals hun predikant 
Carolus Niellius, er zich over verheugden, dat het hekelspel niet 
door een Remonstrant was gemaakt. Onmiddellijk schreef Reigersberch 
aan zijn zwager De Groot : „Hier is uutgecommen een 
tragedie van Palamedes, daer onder bedeckte namen het ongelijck 
aen den Advocaet gedaen wort verhaelt. Het is wel gemaeckt,
404 
wert veel gelesen" 1). Ofschoon de verspreiding verboden was, 
volgde de eene druk den anderen met grootti snelheid op ; maar 
ook de tegenpartij hield zich niet stil. Er kwamen schimpdichten 
uit, waarin VONDEL woordspelend „Mennoos Armer knecht" 
werd genoemd, en sterk werd er bij de Regeering op aangedrongen, 
dat zij Vondel zou straffen. 
Hij zelf vertrouwde aanvankelijk op de onmogelijkheid om 
het streng juridisch bewijs te leveren, dat onder deze Grieksche 
geschiedenis de moord van Oldenbarnevelt gehekeld was ; maar 
spoedig begreep hij, dat het moreel bewijs voor zijne vijanden 
voldoende zou zijn, en hij hield zich schuil, eerst bij zijne zuster 
Clementia 2), weduwe van Hans de Wolff (fi 1615), en toen deze 
voor zichzelf beducht begon te worden, bood Laurens Baeck, die vermoedelijk 
mede de hand in 't spel had gehad, hem eene schuilplaats 
aan 3). Had de Amsterdamsche Regeering niet gestaan op haar 
recht om zelf hare burgers te vonnissen, dan ZOU, VONDEL misschien 
naar Den Haag zijn gevoerd en had zijne stoutheid hem het 
leven kunnen kosten. Onder de Amsterdamsche regeeringsleden 
echter had hij ook nog andere vrienden en geestverwanten dan 
Albert Burgh, die hem had aangehitst. Vooral de Schout Jan ten 
Grotenhuys was hem genegen ,en zoo slaagde de pensionaris Adriaen 
Pauw, de zoon van den oudburgemeester en oudvoorzitter van 
Oldenbarnevelt's rechters Reinier Pauw, er niet in, hem zwaarder 
dan met eene geldboete van driehonderd gulden te doen straffen, 
omdat hij, zooals het heette, „dingen hadde gesproken, die hij 
behoorde te zwygen". Ruim een jaar later heeft VONDEL aan 
Pauw zijne vijandschap betaald gezet met zijn in grappig Amsterdamsch 
gezongen „N'ieu Lietgen van Reyntjen de Vos". 
Wel plaagde een schimpdichter hem met zijne boete, hem verdacht 
makend, dat hij zijn stuk alleen had geschreven „op hoop 
1) Zie „Brieven van Nicolaes van Reigersberch", uitg. door H. C. Rogge, 
Amst. 1901 bl. 77. 
2) Men zie over haar en den zijdehandel, dien zij dreef, J. F. M. Sterck, in 
het Veertiende Jaarboek van Amstelodamum, Amst. 1916, bl. 145-183 en 
„Oorkonden over Vondel en zijn kring", Bussum 1918, bl. 63-82. 
3) Te onrechte wordt soms beweerd, dat Vondel, die daarna door Laurens 
Baeck werd opgenomen, op Scheibeek zou verborgen zijn. Baeck toch woonde 
alleen 's zomers op Scheibeek, maar 's winters — en het was toen winter — 
in Amsterdam op de Lastage in de Keizersstraat. Bovendien zou Vondel door 
Amsterdam. te verlaten zelf het „jus de non evocando" hebben prijsgegeven 
en zich blootgesteld hebben aan het gevaar bij ontdekking naar Den Haag 
te worden overgebracht, wat men niet van hem kan verwachten..
405 
van grooter winst dan al sen Couse-Craem", maar sinds de Jalamedes" 
het land in rep en roer had gebracht, was VONDEL in de 
geheele Republiek een beroemd man geworden en genoot hij 
bescherming en vriendschap van al wie onder de Amsterdamsche 
aristocratie tot de vrijzinnige partij behoorden en binnen weinige 
jaren in Amsterdam weer de regeering in handen zouden hebben, 
de Bickers en De Graefs, de Vlooswijcks en De Vlaminghs, de 
Sixen en Huydecopers. 
Opgetreden voor de staatsgezinde partij en tegen de Gomaristen, 
was VONDEL nochtans ver van zich bij de Remonstranten aan 
te sluiten. Hij bleef als vroeger tot de Waterlandsche Doopsgezinden 
behooren en toonde zelfs reeds in het volgende jaar zijne bijzondere 
belangstelling in de twisten, die daar gerezen waren tusschen 
den van Antwerpen afkomstigen HANS DE RlES, sinds 1598 Waterlandsch 
leeraar te Alkmaar, die behalve godsdienstige prozaschriften 
ook een in 1604 herdrukt stichtelijk „Liedboeck" heeft 
uitgegeven en die beweerde, dat men den in het Evangelie uitgesproken 
geest van Christus moest onderscheiden van hetgeen 
de letter der Schrift leerde, en Nittert Obbesz, die maar één Woord 
Gods aannam, de letterlijk op te vatten Heilige Schrift l). Opmerkelijk 
is het, dat VONDEL in dien strijd partij koos voor hetgeen 
de tegenpartij letterknechterij noemde, zooals blijkt uit zijn hekeldicht 
„Antidotum tegen het vergif der geestdryvers tot verdedigingh 
van 't beschreven Woord Gods". Heftig trekt hij daarin te 
velde tegen die „droomers en propheten en sienders, met den 
geest der dwalingen beseten", die voor ketterijen de deur wijd 
open zetten en den weg banen „tot duysend rasernyen". Neen, 
zegt hij, „Gods Woord, door letters uytgedruckt", is „gelyck een 
hamer, die rotsen stucken slaet, een schat en staf op den wegh", 
zonder welken men „in 't onseker tast en vecht als in de locht". 
Opmerkelijk noem ik deze partijkeus, omdat zij getuigt van VoNDEL's 
behoefte aan onwankelbaar gezag in geloofszaken, waardoor 
hij vijftien jaar later tot de Katholieke kerk zou worden gedreven. 
Toch wilde VONDEL allerminst kettermeester zijn, zooals zijn 
klinkdicht „Misbruick des kerckelycken baas" bewijst, dat „een 
geweldenaer in Christus koninkrijk" noemt wie „Christenen ont- 
1 ) Voor dien strijd zie men J. S. S. Ballot, Hans de Ries, zijn leven en werken, 
in Doopsgezinde Bijdragen, 1864 en W. J. Kuhler, Het Socinianisme in 
Nederland, Leiden 1912, bi. 114-130.
406 
aait den Christelyken beker" 1). Hierdoor toonde hij zich geestverwant 
van den vrijzinnigen Lubbert Gerritsz., die eerst leeraar 
der Vlaamsche Doopsgezinden te Hoorn was geweest, van 1603 
tot zijn dood in 1612 als zoodanig te Amsterdam bij de Waterlanders 
optrad en daar gematigder denkbeelden op het stuk van ban 
en mij ding kon verkondigen, dan er heerscheen bij de Oude Vlamingen 
en Oude Friezen. Bij het portret van dezen „nae der Kereken 
vreede soo vuyrigen" man maakte VONDEL een bijschrift, zooals 
hij trouwens ook bij dat van HANS DE RTEs heeft gedaan. 
Tegen Gomaristische ketterjagerij trad hij eerst in 1627 weer 
op met een zijner meest beroemde en geestige hekeldichten, De 
Rommelpot in 't Hane-kot, gericht tegen de haantjes van den kerkeraad, 
predikanten als „'t haentje dickkop van de Mase" of 
Adriaen Smout, „'t kalkoensse haentje" of „Jacobus Trigland, 
en ,,haentje clopper" of Johannes Cloppenburg: jonge hanen, 
die al even onverdraagzaam waren als die van „het ouwe hoek" en, 
gesteund door leeken als „Oogentroost" of Dr. Karel Lenaertsz., 
„Trompman" of Simon Verdoes, „Corteboef " of den stadssecretaris 
Boudewijn Kortenhoef, en „'t malle ventje" of den oudschepen 
Jan Willemsz. Bogaert, uit hun „hanekot" een hunner 
medebroeders, namelijk „foppen" of Cornelis Hanekop, hadden 
uitgepikt als een „geveynsden ketter, een Christen songder giest 
en letter, een wye deur en ruyme poort, een sielverleyer" en 
waarom ? Omdat hij openlijk op den kansel zijne afkeuring te 
kennen gegeven had over het schandaal, dat „grauwe geusen 
wonnen 't huys te Monkelbaen" of m. a. w., dat het door geestdrijvers 
opgeruide grauw eene godsdienstoefening der Remonstranten 
met steenworpen verstoord en hunne vergaderplaats 
geplunderd had en nog meer zou misdreven hebben, als de kloeke 
majoor Nicolaes Hasselaer het niet verhinderd had. 
VONDEL'S liedje bleef niet onbeantwoord, zooals Hasselaer 
-niet onberispt bleef, maar de Stedelijke Regeering strafte enkele 
,der plunderaars, bleef aan den van zijne bediening ontzetten 
.Hanekop zijne jaarwedde uitbetalen en toonde zoo, dat zij de 
1) Tegenover P. Leendertz Jr., Het leven van Vondel, Amst. 1910 bl. 77 
blijf ik aannemen, dat het klinkdicht ,,Misbruick des kerekelijcken bans" 
,op het „bannen en mijden" bij de Doopsgezinden slaat, dat Vondel afkeurde. 
.Een „reukloos huureling" beteekent een in dienst genomen knecht tegenover 
een „oprecht harder" of eigenaar der schapen en behoeft niet bepaald een 
,bezoldigd" predikant aan te duiden, maar alleen iemand, die zijn werk ver- 
.richt, zooals vele gehuurde dienstknechten dat doen.
407 
Remonstranten tegen handtastelijkheden en geestelijke opruierij 
in bescherming wilde nemen en zelf baas wilde blijven tegenover 
de bemoeizieke predikanten, die zich door God aangesteld 
waanden als wachters op den toren. 
Op dit zoo uitnemend geslaagde hekeldicht, in vroolijk spottenden 
toon, vol grappige zetten en treffende woordspelingen, 
en uitnemend geschikt om door een liedjeszanger bij het gemommel 
van den rommelpot gezongen te worden, liet VONDEL in de 
eerstvolgende vier jaar nog vele andere volgen, die wel verdienden 
uitvoerig besproken te worden, doch hier toch maar met enkele 
woorden vermeld kunnen worden, omdat eene toelichting, waardoor 
zij volkomen begrepen en genoten zouden kunnen worden, 
tot afdalen in te kleine bijzonderheden zou verplichten'). 
Overigens ondervond VONDEL bij zijne hekeling ook steun 
van anderen, waarschijnlijk zelfs van CosTER, die wel achter 
de schermen moest blijven, maar toch vermoedelijk de dichter 
was van eene in 1628 verschenen en 1 Juni van dat jaar vertoonde 
klucht, Kallefss--vvaall (d. i. Calvinus' val) getiteld, waarin „Blinde 
Yver" de geestelijke heerschzucht vertegenwoordigt en o.a. Mieuwes 
en Jaucke de spotvogels zijn, die er den draak steken met de Amsterdamsche 
predikanten Roelof Pieteers (d. i. Rudolphus Petri), 
El-ja-zeer (d. i. Eleazar Swalmius), Dry-aakers of Kalkoen-neus 
(d. i. Trigland) en Smout, en waarin met welgevallen aan Vondel's 
Palamedes herinnerd wordt, die de Staten neep, terwijl dit spel 
1 ) Verzameld tot een afzonderlijken bundel verschenen J. van Vondels Hekeldigten 
met aanteekeningen uit 's Digters mondt opgeschreven het eerst in de 
zoogenaamde Amersfoortsche editie, die in 1705 te Amersfoort uitgegeven heet, 
maar inderdaad te Rotterdam bij Pieter van der Veer uitgegeven is. Dat de 
op den titel genoemde Aanteekeningen van Geeraerdt Brandt zijn, is bewezen 
door G. Penon op bl. 160-185 van zijn voor de kennis der hekeldichten 
belangrijk geschrift: Historische en Bibliographische beschouwing van Vondel's 
Hekeldichten, Gron. 1873. 
Overigens is waarde en beteekenis der hekeldichten het eerst helder in het 
licht gesteld door R. C. Bakhuizen van den Brink, Vondel met Roskam en 
Rommelpot in De Gids 1837 bl. 161 vlgg. 197 vlgg., 277 vlgg. en 407 vlgg.; 
ook opgenomen in zijne „Studiën en Schetsen over Vaderl. Geschiedenis en 
Letteren II, en afzonderlijk verschenen: 4 dr. 's-Grav. 1891. Met gebruikmaking 
van kerkeraadsprotocollen en andere officiëele stukken handelde daarover ook 
uitvoerig Hendr. C. Diféree, Vondel's Leven en Kunstontwikkeling, Amst. 1912 
bl. 119-257. 
Over Jacobus Trigland (geb. 1583 t 1654), onder den spotnaam Haentje 
Kalkoen door Vondel aangevallen en te onrechte van drankmisbruik beticht, 
zie men H. C. Rogge, Een viertal brieven van Jacobus Trigland in „Archief 
voor Ned. Kerkgeschiedenis, I 's-Grav. 1885 bl. 37-50; H. W. ter Haar, 
Jacobus Trigland, 's -Grav. 1891 en P. Leendertz Jr., Vondel en Trigland in 
het Eerste Verslag der Vereen. Het Vondel-Museum, 1904 bl. 24-32.
408 
voornamelijk tegen de Kerk en hare onwaardige dienaars gericht 
was 1) . 
VONDEL zelf schreef in hetzelfde jaar 1628 den „Boeren-Categismus", 
een gesprek tusschen Poëet en Student, ter beschimping 
van eene onvoorzichtige uitspraak der theologische faculteit te 
Leiden, door Cloppenburg uitgelokt, dat Amsterdamsche schutters 
geen eed behoefden af te leggen aan officieren, wier gehechtheid 
aan het gereformeerde geloof betwijfeld kon worden. Dat toch 
werd toen door de Amsterdamsche Regeering, op straffe van ontschuttering, 
geëischt, waardoor meer en meer het vertrouwen der 
onderliggende partij gewassen was, terwijl de tegenstand van den 
kerkeraad meer en meer zijn invloed op de Amsterdamoche Regeering 
verzwakte, tegen welke de predikanten dan ook van den 
preekstoel heftig uitvoeren. Z66 weinig was de Amsterdamsche 
Overheid in dezen gelijkgezind met de Rotterdamsche geneigd, 
zich door de geestelijke heeren de les te laten lezen, dat zij 
den 8sten Sept. 1630 den Remonstranten zelfs oogluikend toeliet, 
hunne kerk op de Keizersgracht in te wijden met eene preek van 
den eertijds verbannen hoogleeraar Simon Episcopius. „Den 
goeden God sy lof en Amstels wijsen Raed, dat den verdruckten 
nu dees tempel open staet", juichte VONDEL in zijn gedicht op de 
„Inwying van den Christentempel t'Amsterdam", terwijl hij een 
ander gedichtje maakte onder een „Afbeeldsel van den Christentempel", 
waarvan de Regeering de verspreiding echter verbood omdat 
zij met hare toegeeflijkheid niet gepraald wenschte. 
Nu scheen ook voor HUGO DE GROOT de tijd gekomen om uit 
zijne ballingschap terug te keeren. In Parijs had hij sedert zijne 
ontvluchting uit Loevenstein geleefd van een hem door den Koning 
toegekend pensioen, maar geen ambt gezocht, omdat hij altijd 
bleef hopen op een omkeer in de staatkunde van zijn vaderland 
na den dood van Prins Maurits en door Frederik Hendrik, in wien 
hij zijn vriend zag. Doch deze had hem niet durven uitnoodigen, 
terug te keeren, en daar hij zich steeds onschuldig veroordeeld 
rekende wilde hij zelf, dat zijn terugkeer tevens eer-en rechtsherstel 
voor hem zou zijn. Nu echter meende hij, dat de toestanden zooveel 
veranderd waren, dat hij het wel durfde wagen openlijk weer den 
1) Nadat H. E. Moitzer in de Aant. der Sectie-vergadering van het Prov. 
Utrechtsch Genootschap 1884 op het spel van Kalle f s-val de aandacht gevestigd 
had, is door M. M. Kleerkooper, Tijdschrift XVIII bl. 296-304 hoogst waarschijnlijk 
gemaakt, dat dit spel door Samuel Coster vervaardigd is.
409 
vaderlandschen grond te betreden. In October 1631 kwam hij te 
Rotterdam aan, maar hij zag zich in zijne goede verwachtingen 
bedrogen. In December werd hem te kennen gegeven, dat men 
hem in hechtenis dacht te nemen, en daarop vertrok hij naar 
Amsterdam, waar hij op de bescherming der Regeering rekende. 
Ook weder te vergeefs, ofschoon zijne vrienden, waaronder HOOFT, 
moeite deden, zijn banvonnis opgeheven te krijgen. VONDEL, die 
reeds in 1628 aan „den getrouwen .Hollander", zooals hij hem 
noemde, zijne vertaling van Seneca's Hippolytus had opgedragen, 
begroette hem met een „Wellekomst" en sloot toen zeker met hem 
die innige vriendschap, waaraan de dood van den grooten balling 
geen einde kon maken, want balling moest hij blijven, misschien 
omdat hij zelf niet bereid was een deemoedig verzoekschrift in te 
dienen, misschien ook omdat de terugkeer van een man als hij, die 
de hoofdman zijner partij was geweest, te veel ergernis aan de Calvinisten 
zou gegeven hebben. Toen hij in het volgende jaar zijne 
vrijheid al te zeer bedreigd zag, verliet hij noode weer zijn vaderland. 
In 1635 werd hij tot Zweedsch gezant bij het Fransche hof 
benoemd, wat hij bleef tot kort voor zijn dood, toen hij naar Stockholm 
werd opontboden. Over Amsterdam, waar zijne vrienden 
hem hartelijk onthaalden, reisde hij in 1645 naar de Zweedsche 
hoofdstad, waar hij ontslag nam uit den staatsdienst. Op zijne 
terugreis vandaar overleed hij 28 Aug. 1645 te Rostock, door 
VONDEL met een „Uitvaertlied" uitgeluid. 
In of even voor 1630 had VONDEL nog eenige hoog ernstige, 
gestrenge en dichterlijk-puntige hekeldichten in alexandrijnen geschreven, 
zooals in de eerste plaats de aan HOOFT opgedragen Roskam 
l), tegen de heerschappij van onder gehuichelden godsdienst 
verborgen baatzucht, geldgierigheid en oneerlijkheid in het alge- 
1 ) Algemeen werd Vondel's Roskam op gezag van Brandt geacht van 1630 
te zijn, totdat P. Leenderts Jr. het gedicht op 1626 stelde, waarvoor hij later, 
Tijdschrift XXXIV (1906) bl. 298-311, argumenten gaf. „Maer nu is 't Muysevreught" 
zou daarin slaan op de benoeming van Hugo Muys van Holy 13 
Maart 1626 tot lid van den Raad van State, waarop echter reeds 28 Mei 1626 
diens dood volgde. Een pamflet van 1625, vooral tegen Muys gericht, zou aan 
Vondel een deel van zijne stof hebben geleverd. Met lof daarentegen wordt door- 
Vondel „de Haegsche Bie", d. i. de Thesaurier-generaal der Unie Joris de 
Bie, vermeld en wel als reeds gestorven, zooals P. Geyl. Tijdschrift XXX 
(1911) bl. 308-320 meende, die daarom de „Roskam" in of na 1628, het sterf - 
jaar van De Bie, stelde, en, naar 't schijnt, terecht, want dat het betoog van 
Leendertz voor 1626 te zwak is, wordt uiteengezet door A. Kluyver, Vondel's 
Roskam in „Mededeel. der Kon. Akad. van Wet. Afd. Lett. I—III (1922) 
bl. 311-326.
410 
meen gericht, maar niet tegen iemand in het bijzonder : immers, 
zegt de dichter, „sprack ick klaerder spraeck, ick sorg, men sou 
me dreygen met breuck en boeten of te levren aen den beul ; want 
waerheyd (dat 's al oud) vind nergens heyl nocht heul : dies roemt 
men hem voor wijs, die vinger op den mond leyd" ; en dan laat hij 
er op volgen, wat zoo teekenend is voor zijn eerlijk karakter en 
vurigen geest : „0, kon ick oock die konst ! maer wat op 's harten 
grond leyd, dat weltme na de keel: ick word te stijf geparst, en 't 
werekt als nieuwe wijn, die tot de spon uytbarst". 
Bij dit gedicht sloot zich de Harpoen aan, waarin onder den 
naam Godefried het ideaal van den predikant wordt geschetst 
tegenover Wolfaardt, het type van den heerschzuchtigen, oproerkraaienden 
en scheurmakenden geestelijke, en het gedicht 
Haec Libertatis ergo op de papieren noodmunt, uitgegeven tijdens 
het beleg van Leiden, toen het nog de vrijheid en niet de heerschappij 
van Calvijn was, waarvoor men streed. Daarin worden 
weer persoonlijke aanvallen gedaan, niet alleen op Smout en 
Cloppenburg, maar ook op den al te gestrengen Leidschen schout 
Bont en den burgemeester Jacob van Broekhoven, wien CosTER 
onmiddellijk nog iets toegaf in zijn klein gedichtje „Drukf aut 
in 't Papiere Geldt". Even persoonlijk is VONDEL's niet in alexandrijnen, 
maar in korte versregels geschreven „Medaellie voor de 
Gommariste kettermeester en inquisiteur te Dordrecht", vermoedelijk 
de predikant Gosewinus van Buytendijk. 
Hoe verbitterd VONDEL destijds was op hen, die de gewetensvrijheid 
verkortten, blijkt wel hieruit, dat hij over hen Gods wraak 
geheel te onpas inriep in een later weer door hem geschrapte 
slotstrophe van zijn „Triomf torts" over de nederlaag door „'t Gewapent 
Scheld" in 1631 geleden, toen het ,,t'seyl ging" om „den 
leeu in syn nest te doorschieten". Maar, genoopt door Hollands 
admiraal, rees deze op, „geterght tot wraeck, en sloegh syn klaeu 
in 't Slaeck", zoodat den vijand niets overbleef, dan in overijling 
en met schande het lijf te bergen. In hetzelfde jaar schreef VONDEL 
nog zijn „Decretum horribile" tegen Calvijn's leerstuk der eeuwige 
uitverkiezing en verdoemenis, en zijn „Blixem van 't Noordhollandsche 
Synode", die, te Enkhuizen vergaderd, zich verzet 
had tegen het besluit, dat de Amsterdamsche Regeering in het 
begin van 1630 genomen had om aan een paar regeeringspersonen 
zitting in den kerkeraad te geven en een onruststoker als Smout
411 
uit de stad te verbannen, nadat Cloppenburg reeds vrijwillig in 
ballingschap was gegaan. 
In denzelf den tijd zullen wij, meen ik, de ongedateerde gedichten 
op Oldenbarnevelt hebben te plaatsen : ten eerste het kleine meesterstukje 
„Geuse-vesper of siecken-troost voor de vierentwintich" 1) 
rechters van den Advocaat, met het aandoenlijk begin: „Hadt hy 
Hollandt dan ghedragen onder 't hart, tot syn afgeleefde dagen, 
met veel smart, om 't myneedigh swaert te laven met syn bloei, 
en te mester kray en raven op syn goet ?" en de ernstige slotvermaning: 
„Spiegelt, spiegelt u dan echter, wie ghy zijt : Vreest 
den worm, die desen rechter 't hart afbijt ! Schent uw' handen 
aen geen Vaders, dol van haet ; Scheldt gheen vroomen voor 
verraders van den Staet !" Scherp is het „Gespreck op het graf 
van Joan van Oldenbarnevelt", in den vorm van een echolied 
geschreven naar aanleiding van een Latijnsch echolied, dat anoniem 
verscheen, en roerend de herinnering aan den staatkundigen 
moord bij de verjaring van „'stands treurspel" of het Jaergetyde 
van Joan van Oldenbarneveld, vader des vaderlands." 
Bij deze hekelende klaagliederen sluit zich aan, ofschoon het 
blijkbaar veel later (omstreeks 1658) gemaakt is, het beroemde 
gedichtje op „Het stockske van Joan van Oldenbarnevelt" 2), dat 
de weemoedigste herinneringen bij VONDEL opwekte, toen hij het 
later (het was toen in het bezit van WESTERBAEN, die er ook een 
gedichtje op schreef) onder de- oogen kreeg, zooals wij het tegenwoordig 
nog in het Vondelmuseum kunnen zien, het stokje, dat 
„veydoms stut en Hollants vader gestut heeft op het wreet schavot, 
toen hy voor 't bloedigh zwaert moest knielen", en dat hem vroeger 
zoo dikwijls „voor een derden voet in 't gaen streckte by 't 
klimmen op de hooge trappen, als hy, belast van ouderdom, papier 
en schriften, overleende en onder 't lastigh lantspack steende", 
1) Over Geuse-vesper en in 't bijzonder over de beteekenis van den titel, dien 
ik eenvoudig als „Nachtgroet der (oude) Geusen" zou willen verklaren. is met 
zeer verschillende opvattingen geschreven door J. W. Muller Tijdschrift 
XXXIV bl. 23-31, P. Leendertz Jr., Tijdschrift XXXV bl. 11-27, A. Greebe, 
Vondel's Geusevesper, z. p. en j., G. J. Geers, Tijdschrift XXXVII bl. 302- 
307 en J. F. M. Sterck in Achtste Verslag der Vereen. het Vondel-Museum, 
1918 bl. 11-23, die daar ook voor het eerst het kleine hekeldichtje van Vondel 
„Op de vaerzen van Morandt" duidelijk toelichtte. 
2) Over de lotgevallen en de echtheid van het, samen met het gedichtje in 
Vondel's eigen handschrift in het Vondel-Museum bewaarde, Stockske van 0ldenbarnevelt 
schreef J. F. M. Sterck, Oorkonden over Vondel en zijn kring, Bussum 
1918, bl. 242-247.
412 
hij, die, „hoe krom gebuckt, noit krom ging". „Nu stut en styft 
ghy noch myn dichten," zoo besloot VONDEL, en ongetwijfeld 
had *onze groote dichter geen dankbaarder stof voor zijne poëzie 
kunnen vinden ; maar even ontwijfelbaar is het, dat niet eeuwenlang 
zoo velen over den dood van den grijzen staatsman zouden 
hebben meegetreurd, als VONDEL'S poëzie hun niet stille tranen 
van ergernis en weemoed had ontlokt. 
XXVIII. 
DE ACADEMIE EN DE DOORLUCHTIGE SCHOOL. 
Door bij den politieken strijd als dichter zoozeer op den voorgrond 
te treden moest VONDEL onder ' de leden der Duytsche 
Academie, die zijne geestverwanten waren, wel beschouwd worden 
als de man, die het meest geschikt was om aan deze kwijnende 
instelling nieuw leven te geven, waaraan het haar sinds het gedwongen 
aftreden van COSTER al te zeer ontbroken had. Dat hij 
althans in 1627 en later daar de leiding had, mag m. i. worden 
opgemaakt uit het feit, dat hij in Januari 1627 HUYGENS, die bij 
een bezoek aan Amsterdam de voorstelling van Hooft's „Warenar" 
in de Academie was komen bijwonen, daar van „'t hooge tooneel" 
af een dichterlijk „welkom, welkom t' Amsterdam !" toeriep of 
liet toeroepen. HUYGENS was er blijkbaar niet erg mee gediend, 
dat hij daarin op allerlei wijzen als Orpheus werd toegesproken, 
en verklaarde aan Vondel, dat, indien hij zich al dien lof had laten 
aanleunen, er in de oogen van het publiek in den schouwburg wel 
twee ware narren geweest waren : één op het „raduys" en een 
tweede onder de toeschouwers. 
Op het eind van 1629 of in het begin van 1630 toonde VONDEL 
zich weder den leider door van het tooneel der kamer bij monde 
van haar toenmaliger eersten speler, Thomas de Keiser (portier 
van de Regulierspoort van beroep), eene prijsvraag in verzen te 
doen voordragen, die weldra ook in druk werd aangeboden door 
„de Academi aen alle poeten en dichters, liefhebbers van de goude 
vryheyt", maar van dien aard was, dat de Amsterdamsche Regeering 
wel genoodzaakt was in April 1630 een verbod uit te vaardigen 
tegen het „vercoopen van seeckere vragen op name van de 
Academie binnen deser stede ingestelt, mit de andwoorden daerop
413 
gevolght, streckende tot vermeerderinghe en voedinghe van den 
haet der ingesetenen deser landen". Hatelijk toch waren de bewoordingen 
van dit gedichtje tegen de opruiende predikanten en 
zelfs tegen Prins Maurits, die tweemaal te vergeefs beproefd had, 
het nu door Frederik Hendrik veroverde 's-Hertogenbosch te 
vermeesteren, zooals er in gezegd werd. 
Groot was de opschudding, die deze vraag in de dichtwereld 
maakte : omstreeks vijftig antwoorden kwam er op in, op allerlei 
toon en in zeer verschillenden geest, uit verschillende deelen 
des lands, vooral ook uit Haarlem (o. a. van JONAS VAN GHERWEN) 
1). In één dezer werden de .,Academi-Heeren nu besitters van 
de Brabantsche camer" genoemd ; in een ander werd gesproken van 
de „tweedemael geformde Academy, alias de Brabantsche camer", 
waaruit blijkt, dat deze kamer, die in 1629 nog in wezen was, maar 
welker leden reeds lang meerendeels ook tot de Academie hadden behoord, 
nu voorgoed met de Duytsche Academie was samengesmolten. 
Tegen één van die antwoorden, getiteld „Amsterdamsche Kakademie 
ofte Guytschool," waarin de .,Academieheeren voor lieffhebbers 
van de volle kannen" werden uitgekreten en van den 
naam Joost van Vondelens het anagram „Sotje vol van sonden" 
gemaakt werd, kwam VONDEL op met een al te vuil gedichtje 
tegen Jacobus Trigland, die er als Japick Priaep is aangeduid. 
Van Geeraerdt Brandt, die in dien spotnaam verkeerdelijk JACOB 
CATS zag, is de lasterlijke mythe afkomstig, dat Cats de „Amsterdamsche 
Kakademie" zou gedicht hebben, ofschoon dat hatelijk 
versje al zeer weinig strookt met den geest en den dichttrant van 
Cats. Eenmaal op den verkeerden weg, kwam Brandt er ook toe, 
een ander spotdichtje op Jaap Priaap, dat den titel „Text" heeft 
en waarbij glossen gevoegd zijn op Cats, als rijk geworden door 
zijne vrouw, aan VONDEL toe te kennen, ofschoon daarvoor bewijs 
noch redelijke aanleiding is 2). 
1) Alle antwoorden, die op de prijsvraag inkwamen en het licht zagen, zijn 
door J. H. W. Unger in zijne Vondel-uitgave afgedrukt. Over de prijsvraag 
zelf zie men M. M. Kleerkooper, De prijsvraag van de Nederduytsche Academie, 
in Taal en Letteren 1902. 
2) Het gedichtje „Text", dat inderdaad op Cats doelt, kwam in plano z.j. 
en p. met het onderschrift „Plus ultra" uit en is ook opgenomen in het bundeltje 
„Arminiaensche liefde en yver", Amst. 1631 waar het nog door een ander, 
veel vuiler, schimpdicht „Aen de liefhebbers ende liefhebsters van Jaap Broeckof 
en Jaep Priaap" wordt gevolgd. Evenmin als dat laatste, meen ik, mag 
ook „Text" met de glossen aan Vondel worden toegeschreven. Door dat te 
onrechte te doen, heeft Brandt de legende Cats-Vondel in de wereld gebracht.
414 
In VONDEL'S geest antwoordden o. a. CORNELIS PLEMP (doch 
zonder zijn antwoord uit te geven), WILLEM DIRCKSZ. HOOFT 
(of diens vader) en TESSELSCHADE, die haar gedichtje door den 
Drost had laten „betuttelen". Deze zelf antwoordde niet en kan 
ook moeielijk met het uitschrijven der prijsvraag ingenomen geweest 
zijn. Hij vergeleek haar bij een „krijgsgranaet, die, zwanger 
met doodt en bederf, niet en baert om ter wereld te brengen, maer 
om daer uyt te helpen." Toen VONDEL hem zijn „Roskam" opdroeg, 
prees hij dat gedicht, evenals de „Harpoen", omdat de dichter 
daarin „yder naegeeft dat hem toekomt en zoo wel voor een goedt 
betaeler als voor een scherp maener gaen magh", maar overigens 
achtte hij „schempen en schieten" onridderlijk en was het hem 
„tegens de borst,.dat men de luiden leelijk en afschouwelijk in 't oogh 
der gemeente maekt, daer zy leer en stichting by te zoeken en 
uit te zuighen heeft". HOOFT toch, die libertijn was, was den 
Remonstranten alleen genegen, omdat zij onrecht geleden hadden, 
maar zou zich van hen, als zij den „harden gereformeerden" 
in heftigheid trachtten te evenaren, evenzeer afkeerig betoond 
hebben, als van de roervinken onder de heerschende predikanten: 
althans hij schreef na de lezing van VONDEL'S ,,Medaellie" aan zijn 
zwager : „Ick en kan dien stookebranden ter wederzijden niet vergeven 
hunne reukelooze dulligheit, daer niet dan vererghering 
onzer quaele uyt koomen kan". 
Hij was het dus geheel eens met Frederik Hendrik, die zijn 
best deed, „om d' ontstelde gemoederen tot bedaering ende 't landt 
in ruste te brengen", en met de vrijzinnige overheden van Amsterdam, 
die het er op toelegden, geleidelijk en als ongemerkt de Remonstranten 
in hunne rechten te herstellen, maar daarin zeker 
niet geslaagd zouden zijn, als zij ook maar eenigszins tartend en 
met in het oog vallende partijdigheid tegen de geestelijke heeren 
waren opgetreden. Wilden zij de instemming der burgerij behouden, 
wanneer zij de opruiers en twiststokers onder deze intoomden en 
desnoods uit de stad banden, zooals zij deden, dan moesten zij daarbij 
niet bemoeilijkt worden door onruststokende twist- en spotschriften 
der Remonstrantsche partij, zooals ook de hoofden 
dier partij zelf inzagen, daar b.v. Uyttenbogaert aan Episcopius 
schreef, toen hij van de boven besproken klucht van „Kallefsval" 
gehoord had : „sulcke boecken doen gheen goedt". 
Door zoo voorzichtig en staatkundig te werk te gaan als de
415 
Amsterdamsche patriciërs, en HOOFT met hen, destijds deden, 
hebben zij aan hunne stad en, door hun voorbeeld, aan het geheele 
vaderland den roem kunnen verschaffen, dat onze Republiek, 
ook buitenslands, mocht worden beschouwd als het bolwerk der 
vrijheid, waar alle gezindten ook katholieken en zelfs atheïsten 
ongemoeid werden gelaten en zelfs binnen zekere grenzen (men 
denke echter aan Adriaen Koerbagh in 1668) 1) op gematigde 
wijze hunne meening mochten verkondigen. Dat daarentegen 
prikkelbare geesten als VONDEL met hun moedig optreden voor 
de vrijheid door hunne heftigheid die vrijheid juist in het uiterste 
gevaar brachten, zag de wereldwijze en echt vrijzinnige Drost 
volkomen goed in. 
Terwijl de Regeering van Amsterdam de prijsvraag der Academie 
verbood, liet zij haar echter in 1630 toe, zooals zij ook reeds 
in 1626 gedaan had, nog eens weer de Iphigenia van COSTER te 
vertoonen, die ditmaal vermeerderd was met een laatste tooneel, 
waarin gesproken wordt van de verbanning der „verlopen papen" 
Pultarx en Ari-adeps of Cloppenburg en Adriaen Smout. Den 
speler, die de rol van Eurypylus vervulde, had men zoo gegrimeerd, 
dat hij sprekend op Trigland geleek. Het stuk had, als altijd, grootgin 
toeloop, want zooals VONDEL terecht zeide : „Verbiet de lieden 
het tooneel, soo loopt 'er sevenmael sooveel"; en ondeugend voegde 
hij er aan toe : „Wie dan den yver blusschen wil, sie door de vingers 
en swygh stil" ; maar dat lag niet in het karakter der predikanten, 
want één hunner, Otto Badius, de aanstaande schoonzoon 
van den te Haarlem in ballingschap levenden oud-schepen Jan 
Willemsz. Bogaert, schold van den preekstoel op de Academie 
zoo ijverig, dat „het quijl hum uyt sen mongt liep", volgens VONDEL's 
Otter in 't Bolwerck, dat tergend begon met de vraag : „Wel 
hoe is Otjes hart so groen, dat hy dus yvert in 't sermoen? 0 jeemy, 
o jeemy! 59 en daarop ten antwoord gaf : „Om Boogers dochter 
is 't te doen: hy preeckt van d'Acadeemy." 
Dat was zeker persoonlijk genoeg, te meer daar Bogaert, wien 
men zoo groot genoegen kon doen met op de Academie te schelden, 
niet alleen Coster's neef was, maar bovendien in 1617 Coster's 
vertegenwoordiger was geweest bij het vaststellen van het contract 
1 ) Voor de schandelijke vervolging van Adriaen Koerbagh en zijn broeder 
Johannes wegens hun vrijdenken zie men K. 0. Meinsma, Spinoza en zijn 
kring, 's -Grav. 1896, bl. 272-324.
416 
,met de Regenten van het Weeshuis, waarbij deze een deel van de 
winsten ontvingen. Persoonlijk was ook de herinnering aan de 
tochtschuit, waarmee Smout had moeten vertrekken, die, als hij 
nu nog op den preekstoel mocht staan, wel zou maken, dat „Jan-rap 
in stee van Monckelbaen sou plongd'ren d'Acadeemy". Ook dit 
liedje lokte natuurlijk tegenliederen uit 1), zooals van „Esopus-ezel 
op 't tonneel", van „De droes in 't warr-gaern" en van „Honden 
wt de kerck", waarin het aan schimpscheuten op het persoonlijk 
leven van COSTER niet ontbrak en hij met de zijnen naar Loevestein 
gewenscht werd, terwijl ook Truytgen van Buyl Visscher, Roemers 
dochter, er niet zonder kleerscheuren afkwam. Daarentegen nam 
de scheepsdokter QuIRIJN VAN BREEMBORCH het voor Coster in een 
hekeldicht op. In een der tegenschriften wordt gesproken van 
„Vond'lens Academie", zooals men vroeger van Coster's Academie 
sprak. 
In den tijd, waarin de Academie zich onder VONDEL'S leiding 
zoo roerde, werden daar ook minder geruchtmakende stukken 
gespeeld, zooals in 1627 PIETER N00TMANS' treurspel „Borias 
oft Wulpsche minstocht" 2), in 1628 JAN FRANSSOON's klucht 
Grietje Wouters, de , dramatiseering van een griezelig komiek verhaal 
uit Boccaccio's Decamerone (IX. 1), en in 1629 H. ROELANDT'S 
treurspel Biron. In 1630 werd „voor de weesen op kerkmis", en 
dus door de Academie, ook het , eerst vier jaar later uitgegeven, 
deels romantisch, deels idyllisch, maar grootendeels grofboertig 
tooneelstuk Margrietje vertoond, waarin onder meer ook nog eens 
de grap van den in eene mand opgeheschen en ten spot van een ieder 
ten toon gehangen vrijer voorkomt. De dichter JAN VAN SWOL 
droeg het stuk op aan Geertruid, Visscher's tweede dochter, in hetzelfde 
jaar, waarin hij ook reeds zijn wonderlijk (eerst in 1637 
gedrukt) spel Constantinus .(d. i. zekere „grave Constantyn van 
Charlois") in stroeve en gekunstelde verzen aan Anna Visscher 
1) Zie R. A. Kollewijn, in De Ned. Spectator van 1887, bl. 190 en 197, en 
J. F. M. Sterck, Hoofdstukken over Vondel en zijn kring. Amst. 1923, bl. 22-29. 
2) Volgens P. H. van Moerkerken, Noord en Zuid XVI (1893) bl. 427 heeft 
Pieter Nootmans de stof voor zijn Borias ontleend aan het achtste deel der 
„Tragedische ofte Klaechlikke Historiën", maar de dichter zelf geeft de „Histoires 
tragiques" van Francois de Rosset als zijne bron op. Behalve treurspelen 
schreef Pieter Nootmans ook nog „Jeugdige Minne-spiegel cierlij ck 
uyt-stralende verscheyde aerdige, nieuwe en lieffelycke Liedekens", 's-Grav. 
1624. Zijn portret, door Staverinus geschilderd en door W. Hondius gegraveerd, 
noemt hem Anno 1634 Aetat. XXXIII. Hij was te Amsterdam 2 Juli 1600 
geboren. Zie ook beneden, bl. 418 vlg.
417 
had opgedragen. Nog werden in 1630 op de Academie gespeeld: 
de tragi-comedie „Hel en Hemelvaert van Theodore en Constancy" 
van HENDRIK MooR en het blijspel Hedendaegsche verloren soon 
van den glasschrjver WILLEM DIRCKSZ. HOOFT I). 
Alleen dat laatste stuk verdient, dat wij er een oogenblik bij 
stilstaan. De inhoud is natuurlijk - de bijbelsche parabel, maar in 
de 17de eeuw geplaatst en naar ons land overgebracht : eene moderniseering 
zooals wij er van deze gelijkenis ook in vroegeren tijd 
en in verschillende talen vele kennen. Toch heeft de dichter 
niet het bijbelverhaal zelf gedramatiseerd, maar, zij het ook met 
veel vrijheid, een volksboek nagevolgd, dat er zich uitstekend toe 
leende, omdat het zelf naar eene Fransche moralité van 1535 
was bewerkt. Door zijne herbergvrienden Bytebier en Schentekeucken 
wordt Juliaan, de verloren zoon, kroegen en bordeelen 
rondgevoerd totdat hij, om geld verlegen, met valsche sleutels 
het kantoor van zijn vader opent en daar door zijne stiefmoeder 
Gerrebrich op diefstal wordt betrapt. Bijna terzelfder tijd wordt 
hem een speelkind te huis bezorgd, dat zijn vader „in Waterlant 
besteedt". Hij had „steekint" behooren gemaakt te worden, zegt 
zijne stiefmoeder,of naar de Oost gezonden moeten worden; maar 
al moest hij ook door de ratelwachts op een kruiwagen dronken 
t'huis gebracht worden, door berouw te veinzen weet hij zijn vader 
te belezen, hem het moederlijk erfdeel uit te keeren, en nu kan hij 
eerst recht genieten van de „vrolijcke voogh'lesang". Het duurt 
echter niet lang. Hij gaat naar Den Haag, waar hij in de herberg 
„De belegeringh van Oostende" in handen valt van de waardin 
Susanna en hare meisjes, die hem, als hij dronken is, van alles 
berooven. Arm en berooid krijgt hij van een boer niets anders dan 
varkensdraf om zich mee te voeden, en zoo overwint hij dan zich 
zelf en besluit hij terug te keeren naar zijn vader, die hem in zijne 
armoedige plunje niet eens herkent, maar hem toch, ten spijt 
van zijn oudsten zoon Abraham, verheugd ontvangt en het gemeste 
kalf voor den berouwhebbenden zondaar slacht. Ofschoon dit stuk 
eene zedelijke strekking heeft, die aan het einde ook duidelijk genoeg 
wordt uitgesproken, kan men toch begrijpen, dat het wegens 
de uitvoerigheid, waarmee de ruwe en aanstootelijke bordeeltooneeltjes 
er zijn uitgewerkt, tot die onstichtelijke stukken zal gere- 
1) Voor Willem Dircksz. Hooft zie men Ch. M. Dozy. Oud Holland VI bl. 
159 vlg. en J. F. Haverman, W. D. Hooft en zijne kluchten, 's-Grav. 1895. 
TE WINKEL. 27
418 
kend zijn, welke de predikanten er toe brachten, zoo geweldig tegen 
de Academie uit te varen. 
Voor 1631 want toen was de dichter reeds overleden — werden 
door JACOB STRUYS 1) verschillende droefeindende spelen gedicht, 
die vermoedelijk ook alle op de Duytsche Academie vertoond, 
maar misschien niet voor zijn dood gedrukt zijn, namelijk het 
aan Ovidius ontleende stuk „Ontschakingh van Proserpina met 
de bruyloft van Pluto", de aan Coster opgedragen Styrus en Ariame 
en twee treurspelen, waarvan de inhoud geput is uit de toen zoo 
geliefde „Tragische Historiën" van Bandello. Het eerste, Romeo 
en Juliette is merkwaardig, omdat het dezelfde stof bewerkte 
als Shakespeare's meesterstuk 2), waarmee men maar niet moet 
beproeven het stuk te vergelijken van een dichter, die, blijkens 
zijne spreuk „Ick wil maer kan niet", althans de deugd der bescheidenheid 
bezat. De Italiaansche novelle is er stipt in gevolgd, 
dikwijls zelfs zoo nauwkeurig mogelijk in alexandrijnen overgebracht. 
Het tweede stuk, Albonus en Rosimonda, dramatiseert 
het uit de Longobardische geschiedenis van Paulus Diaconus afkomstige 
gruwelverhaal van Alboin's moord, dat ook VONDEL zich 
wat later koos voor een treurspel „Rozemont", waarvan echter 
nog niet eens het eerste bedrijf door hem voltooid werd. Een vijfde 
stuk van STRUYS, Amsterdamsche Ju f f ertjen, hebben wij vroeger 
reeds genoemd. 
In 1632 zouden nog op de Academie een treurspel Violense 
en eene klucht, Licht-hartighe Joosje, vertoond worden, gerijmd 
door G. ANDRIESZ. DUIRKANT, van wien ook reeds een blij eindend 
spel Sistiliaen op Palmzondag 1628 door de Brabantsche kamer 
was gespeeld. 
Dat toen ook in de Duytsche Academie de classieke richting 
niet de alleenheerschende was, blijkt, behalve uit de genoemde 
stukken, nog uit de woorden, waarmee PIETER NOOTMANS zijn 
Borias, in 1635 op de Jonge Bataviersche kamer te 's-Gravenhage 
vertoond, toen opdroeg „aen den achtbaren, seer discreten en 
konst-lievenden Jan Hendricksz van der Kisten" : „my is niet 
1) Voor de tooneelwerken van Struys zie men W. Zuidema, Jacob Struy8 
in Oud Holland XXI bl. 181-192, 220-244. 
2) In Shakespeare's stuk toch is het gedicht van Arthur Brooke „Romeus 
and Juliet" (1562) verwerkt, dat zelf weer zijne stof aan Bandello-Boistuau 
ontleende.
419 
onbekent, dat ick hier inne mede niet en sal ontgaen de beschimpinghe 
van sommighe Neuswijse Al-bedillers, segghende dat alle 
Treur-ende Bly-Eynde-Spelen moeten ende behooren, na de oude 
maniere van eenighe Latynsche oft Griecksche comedi-schrijvers, 
op vier-en-twintigh uyren, hoewel sy het selve soo nauw niet en 
hebben onderhouden, uyt te spelen. Doch aengesien alle gheschiedenissen 
meestendeel niet op, maer wel boven den Lijdt van vier-entwintigh 
uyren ghebeurt zijn, kan het selve qualijck onderhouden 
worden, hetwelck in dit spel niet moghelijck en is om gedaen te 
konnen worden". Dezelfde Haagsche kamer vertoonde in 1629 
van NoOTMANS nog een treurspel Ulysses, terwijl door hem in 1627 
nog een spel Van den bloedigen slach van Pavyen aan den bekenden 
Vlaamschen schilder-dichter Adriaen Brouwer was opgedragen. 
Uit een eerdicht blijkt, dat hij vooraf nog een spel van Nebucadnesar 
had gemaakt. 
Den 7den Juli 1632 kwam door bemiddeling van Burgemeesteren 
een verdrag tot stand, waarbij ook Academie en Eglentier, die 
in den laatsten tijd telkens getracht hadden elkaar de beste spelers 
te onttrekken, tot ééne kamer vereenigd werden, welke eenige 
jaren onder den naam van „de Amsterdamsche camer" bekend 
bleef en wel het blazoen van de Academie behield, maar met het 
gewijzigd devies „Door yver in liefde bloeyende". Het Weeshuis, 
dat eigenares van het Academiegebouw op de Keizersgracht 
was, verkocht na veel gehaspel in 1635 een derde aandeel daarin 
aan het Oude-mannenhuis, dat de voordeelen der tooneelvoorstellingen 
van de Eglentier had genoten en waaraan bij het verdrag 
van 1632 ook een derde deel van de winst der vereenigde kamers 
was toegekend. 
De aanleiding voor deze vereeniging is zoo al niet geheel dan 
toch zeker grootendeels hierin te zoeken, dat in 1632 de Duytsche 
Academie hare reden van bestaan verloren had. Wel was zij door 
tegenwerking van kerk en wetenschap nooit veel meer geworden 
dan eene tooneelspelende rederijkerskamer, maar de bedoeling 
van den stichter was toch geweest haar ook te maken tot eene instelling 
van hooger onderwijs : en nu had de Amsterdamsche Regeering 
die taak van haar overgenomen. 
Reeds in 1629 was daartoe in beginsel besloten, maar het verzet 
der Leidsche hoogeschool, die concurrentie vreesde, had de uitvoering 
eenigen tijd tegengehouden, zoodat eerst den 8sten Januari
420 
1632 het Athenaeum Illustre of de Doorluchtige School') in het 
kerkje van het voormalig St.-Agnietenklooster op den Oudezijds- 
Achterburgwal kon worden ingewijd met eene Latijnsche redevoering 
over het put der geschiedenis door GERARDUS JOANNIS 
Vossius en den volgender dag door CASPAR BARLAEUS met eene 
andere over den „Mercator sapiens" 2). VONDEL vierde deze heuglijke 
gebeurtenis met twee gedichten, het eene ter eere van den 
grijzen Raad en Oudschepen Herman van de Pol, die het meest 
voor deze stichting geijverd had, het andere eene vertaling uit het 
Latijn van ScRIvERIUS, waarin St. Agnes gesteld wordt tegenover 
St. Barbara, in wier klooster de Leidsche hoogeschool aanvankelijk 
gevestigd was geweest : waarom dan, met zinspeling op de 
tegenwerking en den lateren spot der Leidenaars, van haar gezegd 
wordt: 
„Wat lacht ghy, Barber, hoe ? Al zijt ghy van vermogen 
Zeer groot, dees Agnes kan, indien ze wil, oock yet. 
Zy maackt de jeugt oock wijs : en wilt ghy 't niet gedoogen, 
Zy wyckt in 't minste van haar nagebuuren niet. 
Sy teelt een waerden oegst van geesten, door haar lezen 
Bequaam en vroet gemaackt om dragen de bonnet. 
Vrees Agnes niet, als ofse u in den wech zal welen: 
Om niet Barbaers te zijn, is 't eenigh daar ze op let". 
Tot HUGO DE GROOT, dien men gaarne, als het mogelijk geweest 
was, aan het Athenaeum verbonden had gezien, richtte HOOFT 
een gedicht, waarin hij zich verheugde over de benoeming tot 
professoren van „twee helden, die der dingen diept' en steilt' afperken 
op een prik, van 's hemels kruin in 't hart van 't slik"; 
en inderdaad, de tegenstand der kerkelijken tegen de stichting en 
de vreugde van mannen als Vondel en Hooft is te begrijpen, wanneer 
men bedenkt, dat de beide eerste hoogleeraren, die benoemd 
werden, zoowel Vossius als BARLAEUS, wegens hunne Arminiaansche 
gevoelens als hoogleeraar te Leiden in 1619, doch Vossius 
slechts tijdelijk, ontslagen waren en sinds dien tijd, schoon gematigd, 
in hunne overtuiging waren blijven volharden. Ook in een ander 
opzicht had men geene gelukkiger keus kunnen doen om terstond 
1) Voor de stichting en verdere geschiedenis van de Amsterdamsche Doorluchtige 
school zie men D. J. van Lennep, Illustris Amstelodamensium Athenaei 
Memorabilia, Amst. 1832, voor het gebouw der school J. F. M. Sterck, 
Het St. Agnieten-klooster te Amsterdam, Amst. 1909. 
2) De bekende openingsrede van Barlaeus over den Mercator Sapiens kwam 
te Amst. 1632 uit, eene vertaling er van door W. A. Buyserius, Verstandighe 
Coopman, eerst te Enchuyzen 1641.
421 
aan de Doorluchtige School een goeden naam te bezorgen, want 
beide mannen hadden zich in de wetenschappelijke wereld door 
bekwaamheid en geleerdheid reeds toen beroemd gemaakt. 
In CASPAR VAN BAERLE 1) hebben wij weder een Brabander, 
12 Febr. 1584 te Antwerpen geboren, maar reeds in het volgende 
jaar met zijn vader mee verhuisd naar Noord-Nederland, waar 
hij theologie studeerde, van 1608 tot 1612 predikant te Nieuwe- 
Tonge was en vervolgens te Leiden onderregent van het Statencollege 
en sedert 1617 ook hoogleeraar in de logica. Na in 1619 
afgezet te zijn, studeerde hij medicijnen te Caen in Frankrijk en 
woonde verder ambteloos te Leiden, waar hij slechts met moeite 
door lesgeven en schrijven in zijn onderhoud kon voorzien. Aan 
zijn redenaarstalent en vooral aan zijne vele Latijnsche verzen 
dankte hij zijn roem, en ofschoon hij als kunstenaar van gewaagde 
hoogdravendheid, zelfs van gezwollenheid niet is vrij te pleiten, 
verdient hij hulde en bewondering wegens de stoute verbeelding en 
de vindingrijkheid zijner Muze en vooral wegens de groote gemakkelijkheid, 
waarmee hij de meest moderne onderwerpen 
in keurig Latijn, dikwijls geestig, wist in te kleeden, zoodat diegenen 
onder zijne tijdgenooten, die Latijnsche poëzie nog hooger 
stelden dan Nederlandsche verzen, en b.v. ook De Groot en Hooft, 
hem eenstemmig den vorst onzer dichters, den aartspoëet (archipoeta) 
noemden ; en door ieder werd hij minstens Vondel's evenknie 
geacht. Vandaar ook wel, dat hij niet alleen onder zijne geestverwanten, 
zooals Hooft, De Groot en Vondel, zijne vrienden telde, 
maar dat ook mannen van geheel andere godsdienstige en politieke 
overtuiging, zooals Cats en Huygens, op zijne vriendschap 
hoogen prijs stelden. 
Later, toen hij de poëzie van Hooft en Vondel had leeren waardeeren, 
heeft hij ook wel enkele Nederlandsche gedichtjes geschreven, 
maar aanvankelijk was hij nog een Renaissanceman 
van den ouden stempel, die hooghartig neerzag op iedere andere 
poëzie dan de Latijnsche en die zelfs in 1625 in een gedicht Van 
der Burgh en Brosterhuysen trachtte te bewegen, het schrijven 
van Nederlandsche verzen na te laten en alleen de Latijnsche 
Muze te dienen. Het Latijnsche gedicht, waarmee HUYGENS het 
1 ) Over Caspar van Baerle zie men tot in kleine bijzonderheden J. A. Worp, 
Oud Holland III bl. 241-265, IV bl. 26-40, 172-189, 241-261, V bl. 93- 
126, VI bl. 87-102, 241-276, VII bl. 89-128.
422 
toen voor zijne vrienden en voor de moedertaal opnam, schijnt 
hem het eerst met Huygens in aanraking gebracht te hebben 
en mag alzoo beschouwd worden als de eerste knoop van den 
hechten vriendschapsband, die HUYGENS en BARLAEUS steeds 
vaster aan elkaar verbonden heeft. VONDEL heeft verscheidene 
van zijne Latijnsche gedichten in het Nederlandsch overgebracht 
en daaronder ook de vele dichterlijke opschriften op gebouwen, 
eerebogen en vertooningen, die VAN BAERLE in opdracht van de 
Regeering maakte bij de schitterende ontvangst, aan de Koningin- 
Weduwe van Frankrijk, Maria de Medicis, bereid, toen zij in September 
1638 hare „blyde inkomste" hield in Amsterdam. 
Evenals VAN BAERLE die gedichten opnam in de Medicea 
Hospes 1), het Latijnsche gedenkboek met platen, dat hij, ook 
in opdracht van de Amsterdamsche Regeering, schreef om die 
kostbare feesten te vereeuwigen, die te harer eere van stadswege 
gegeven waren, komen Vondel's verzen ook voor in de prozavertaling, 
die, zooals nu wel bewezen is, door VONDEL (naamloos) 
van dat gedenkboek is gemaakt onder den titel Blyde Inkomst 
der allerdoorluchtighste koninginne Maria de Medicis t' Amsterdam 
(Amst. 1639). Hij schonk ons daarin eene proeve van even kernachtig 
Nederlandsch proza, als BARLAEUS in zijn oorspronkelijk 
werk er ons eene van sierlijk Latijn had geschonken, en hielp zoo 
mede tot verspreiding van een ook nu nog boeiend geschrift, 
dat, nevens eene voor ons wel wat al te overdreven verheerlijking 
van vorstelijke majesteit, een schitterend, maar niettemin waar 
beeld geeft van den luister, dien Amsterdam ondanks zijn al te 
bekrompen geworden stadhuis, toen als eerste handelstad der 
wereld aan de verbaasde blikken zelfs van eene Fransche koningin 
kon vertoonen. Want het vroeg hare aandacht, zoowel voor zijne 
handelsvloot op Amstel en IJ, als voor zijn Prinsenhof en Oost- 
Indischhuis en de vorstelijke koopmanshuizen aan de nieuw gegraven 
grachten, terwijl de allegorische vertooningen, toen ter eere 
van de Koningin uitgevoerd, tevens bij haar konden getuigen 
van den kunstzin, en de sierlijk uitgedoste ruiterwacht en talrijke 
1) De Medicea Hospes werd in 1638 op stadskosten gedrukt even als eene 
daarvan gemaakte Fransche vertaling, en in 1639 ook de Nederlandsche. Dat 
deze, zooals reeds J. A. Alberdingk Thijm en P. Leendertz Jr. vermoedden, in 
haar geheel van Vondel was, werd voor het eerst bewezen door J. F. M. Sterck 
in „Bijblad voor Taal- en Letteren", 1915, bl. 65-69 en Oorkonden over Vondel 
en zijn kring, Bussum 1918, bl. 128-133.
423 
schuttersvendels van de weerbaarheid der in dichte drommen 
opgekomen burgerij. 
Meer nog dan tot Van Baerle schijnt VONDEL zich aangetrokken 
gevoeld te hebben tot den ernstigen Vossius 1). Grondig kenner 
van de beide classieke talen, was deze, als baanbreker op het 
gebied der Latijnsche grammatica en rhetorica vooral, in geheel 
Europa geëerd, en het was dus geene geringe glorie voor Amsterdam, 
dat hij zijn Leidsch professoraat wilde verruilen voor een leerstoel 
aan de Doorluchtige School, waar hem in 't bijzonder het 
onderwijs in de geschiedenis werd opgedragen, en terecht, want, 
zooals VONDEL zeide, toen (in 1637) „sestigh winters dat Vossenhooft 
hadden besneeuwd", dat grijze brein had, „heughenis van 
meer dan vijftigh eeuwen" (volgens VONDEL, „van een halfhondert 
eeuwen", volgens HOOFT). Voor hem waren boeken en blaren 
overbodig geworden : „al wat in boecken steeckt, was in zijn hooft 
gevaren". 
Voor zijne verdere studiën had VONDEL veel aan zijne voorlichting 
en ook aan zijne boekerij te danken : geen wonder dan 
ook, dat wij zijn naam in VONDEL'S poëzie telkens aantreffen. 
Reeds een jaar nadat Vossius zich in Amsterdam gevestigd had, 
was VONDEL in de gelegenheid hem zijne vriendschap te toonen 
met zijne algemeen bekende „Vertroostinge aen Geeraerdt Vossius 
over zijn zoon Dionys", den hoogst begaafden jongen man, die 
op twintigjarigen leeftijd aan zijn diep bedroefden vader ontrukt 
werd, als de eerste van acht volwassen kinderen, door hem in 
twaalf jaren tijds verloren. „Wat treurt ghy, hooghgeleerde Vos, 
en fronst het voorhooft van verdriet ? Beny uw soon den hemel 
niet. De hemel treckt, ay, laat hem los !" zong VONDEL toen. 
VONDEL Wist, wat het was, zijne kinderen te moeten verliezen. 
Kort te voren had hij op dezelfde wijze zijne vrouw zoeken te 
troosten bij het overlijden van haar Constantijntje, dat nu als 
„Cherubijntje van om hoogh" het „waerom schreit ghy, waerom 
greit ghy ?" aan zijne moeder scheen toe te roepen : immers, „boven 
leef ick, boven zweef ick, Engeltje van hemelrijck", sprak hij, 
met van vreugde stralende oogen neerziende op „d'ydelheden 
1) Over G. J. Vossius zie men Athenae Batavae p. 268-275 van zijn vriend 
Johannes Meursius, J. W. Crane, Oratio de Vossiorum Juniorumque familia, 
Gron. 1821 en N. G. van Kampen, Beknopte Geschiedenis der Letteren en Wetenschappen 
in Nederland III (Delft 1826), bl. 78-84.
424 
hier beneden". Zoo voerde hij de bedroefde moeder met hare gedachten 
uit het slijk der onstandvastige wereld heen naar het 
hemelsche paleis, van het tijdelijke naar het eeuwige. Het jongsken, 
dat VONDEL verloor, had zijn naam te danken aan een groot heldendicht, 
waaraan onze dichter sedert 1632 al zijne krachten 
wijdde : eene verheerlijking van Constantijn den Groote, die het 
Christendom tot den godsdienst van het Romeinsche rijk had 
gemaakt. In 1634 had hij er al vijf boeken van af en in 1640 was 
hij er nog mee bezig, maar het bleef onvoltooid en werd later 
zelfs door hem verscheurd, vermoedelijk omdat hij toen had ingezien, 
dat Constantijn in de verte die heilige man niet geweest 
was, waarvoor hij hem eerst had gehouden. 
Niet lang na het overlijden van zijn zoontje, in September 
1633, werd hij opnieuw zwaar beproefd door den dood van zijn 
achtjarig dochtertje Saartje 1) . De „Uitvaert van myn dochterken", 
toen door hem gezongen, behoort tot het gevoeligste en liefelijkste 
wat wij van den grooten treurspeldichter bezitten, en bewijst, 
hoe hij meester was in elken dichttrant, omdat het telkens zijn gemoed 
was, dat hem tot dichter maakte. Wij zien het lieve meisje 
v66r ons, „de vreught van de buurt", zoo vroolijk dartelend met 
hare kleine speelnootjes, die nu „met tranen om de baar" stonden 
en „ter liefde van heur beste kameraat nog een krans van roosmarijn" 
vlochten: „een krancke troost" voor de ouders, want „wat baat 
de groene en goude lover ? Die staatsi gaat haast over!" 
Zoo klaagde VONDEL en het was niet zijne laatste klacht. In 
Februari 1635 trof hem nog zwaarder slag : weinige dagen voor 
hij zijn zilveren bruilofstfeest zou hebben kunnen vieren werd 
Maaiken de Wolff, zijn goede vrouw, hem ontrukt en wijdde hij 
eene droeve „lijckklaght aan het Vrouwekoor" in de Oude kerk, 
waar zij begraven werd. Zij liet hem alleen achter met hunne beide 
kinderen : Anna, die tot op zijn ouden dag zijne trouwe en liefderijke 
verzorgster was, maar vier jaar voor hem overleed, en den 
onleerzamen en onbedachtzamen Joost, aan wien hij later zijne 
winkelzaak zou overdoen en die hem zou ruïneeren. 
1) Dat Saartje (12 Sept. 1633 begraven), toen zij stierf, acht jaar was, 
blijkt uit een brief van Willem van Vondel van 15 Maart 1625, waar hare 
geboorte wordt vermeld. Zie dien brief meegedeeld door J. F. M. Sterck in 
het Eerste Verslag der Vereen. Het Vondel-Museum, Amst. 1904 bl. 37 
vlgg., 47.
425 
XXIX. 
DE MUZIEKKAMER VAN JAN HERMANSZ. KRUL. 
V66r de Eglentier in 1632 met de Duytsche Academie was 
vereenigd geworden, had deze Amsterdamsche kamer, ofschoon 
zij door het vertrek van RODENBURG in 1619 den ondergang nabij 
geweest was, zich toch nog tamelijk wel weten te handhaven. 
Toch schijnt zij in dien tijd niet veel nieuws te hebben geleverd. 
Er werden verschillende door ons reeds genoemde stukken van 
Rodenburg, Hooft, Jan van Arp, Matthijs van Velden en Abraham 
van Mildert gespeeld en enkele nieuwe, zooals (in 1622) de 
klucht van Jan Saly, den onnoozelen jongen echtgenoot, die in 
zijne blijdschap, dat hem reeds eene maand na zijn huwelijk zeer 
onverwacht een kind geboren wordt, er dadelijk op uitgaat om 
twaalf wiegen te koopen, daar hij met mathematische nauwkeurigheid 
heeft uitgerekend : as ic 'smaents ien kynt krijch, dattet beloopt 
twaelf in 't jaer". De dichter, die deze grappige klucht aan 
de Eglentier leverde, WILLEM DIRCKSZ. HOOFT 1), schijnt voor haar 
ook eene andere, vrij onstichtelijke, klucht van Doortrapte Melis 
de Metselaer (in 1623 gedrukt) te hebben gemaakt.. Later zou op 
de Academie zijn, reeds door ons besproken, Verloren soon worden 
gespeeld, en in 1628 zou zijne ook reeds vroeger door ons genoemde 
klucht Andrea de Pierre Peerdelcooper worden vertoond op de 
Brabantsche kamer, waar ook wel, in dat zelfde jaar, zijne vijfde, 
als teekening van het volksleven niet onverdienstelijke, klucht 
van Stijve Piet, die echter allesbehalve stijf van zeden is, ten tooneele 
gevoerd zal zijn. Daarentegen werd weer op de Eglentier 
(en wel in 1631) vertoond de „Engelsche Tragedie : Ghemaeckten 
Geck", door HENDRIK MOOR aan een Duitschen roman ontleend. 
Het vorige jaar was van dezen ook reeds een stuk door de Duytsche 
Academie op de planken gebracht, en in 1635 zou nog een derde 
stuk van hem, Olympia, ten tooneele verschijnen. 
Als leider van de Eglentier in dien tijd mogen wij waarschijnlijk 
den smid en ijzerhandelaar JAN HERMANSZ. KRUL 2), beschouwen, 
1) Zie voor hem boven, bl. 417. 
2) Over Krul schreef G. Morre, Jan Hermansz. Krul, Delft 1894, waarin 
echter in het geheel niet over zijn schouwburgstrijd en zijne muziekkamer wordt, 
gehandeld. Dat hij eerst smid en slotenmaker zal geweest zijn, in 1637 makelaar 
werd en zich in 1645 bij het boekverkoopersgild liet inschrijven, is opgemerkt 
door G. Kalff, Tijdschrift XXXVI, bl. 57 vlg.
426 
die zich tegenwoordig ook in eenige bekendheid buitenslands mag 
verheugen, daar Rembrandt van hem in 1633 het deftige portret 
schilderde, dat men nu in de Galerie te Cassel bewonderen kan. 
In het begin van 1623 trad hij, op een-en-twintigjarigen leeftijd, 
op met „Dianaes treurbly-eyndig spel op het spreeckwoord : Gedenckt 
te sterven". Het is een herdersspel, ofschoon de herders, 
die er eene hoofdrol in spelen, van vorstelijke afkomst zijn en alleen 
het herderskleed hebben aangenomen. Diana, naar wie het stuk 
heet, leeft aan het Atheensche hof als verbannen koningsdochter. 
Florentius verleidt haar, maar vindt het daarna verstandiger, te 
dingen naar de hand van 's konings dochter Cecilia. Deze wil 
echter niets van hem weten, omdat zij verliefd is geworden op 
een herder, die eigenlijk geen herder is, maar de verdreven koningszoon 
Floriaen, en aan wien zij hare liefde mondeling en schriftelijkk 
bekent. In een herderinnepakje vlucht zij daarop met haar geliefde, 
maar, door Florentius achterhaald, wordt het verliefde paar voor 
den koning gebracht, die Floriaen ter dood veroordeelt. Hij is op 
het punt van onthoofd te worden, als Diana, die eerst bij tooverkollen 
en daarna bij een kluizenaar troost heeft gezocht, in kluizenaarspij 
optreedt om aan Florentius zijne ontrouw te verwijten. 
Niet alleen wordt deze geroerd en belooft hij haar te trouwen, 
maar Floriaen herkent bovendien in Diana zijne zuster en zoo 
komt ten slotte alles in orde. Vier vertooningen en eenige liedjes 
moeten dienen om de aantrekkelijkheid te verhoogen van een spel, 
dat op ons een kinderachtigen, onbeholpen indruk maakt en door 
zoutelooze en gerekte redeneeringen verveelt. Toch schijnt het in 
zijn tijd bewonderaars gevonden te hebben en dikwijls vertoond 
te zijn, zelfs omstreeks 1634 met een allegorisch voorspel „Liefdbloeyende 
Offerande". 
Dit eerste herdersspel van KRUL werd door verscheidene andere 
gevolgd : het eerst door Amsteldamsche Vryage (van 1628), waarin 
niet minder dan zeven vrijers aan zeven vrijsters het hof maken, 
zoodat Cupido, die hier evenals in andere stukken van KRUL in 
persoon optreedt, zeer ter snede tot Venus in een paar lamme 
verzen kon zeggen : „Vrou Moeder, so ick sie, en na ick ken vermoen, 
so (dunckt my) sal ick hier veel pijltjes syn van doen". 
Hij geeft daar ook een raadsel op, waarvan de oplossing „de maeghdom" 
is, en die is dan ook schering en inslag in KRUL's herdersspelen, 
welke in hooge mate zinnelijk zijn en den strijd om de maag-
42.7 
lelijke eer telkens in woorden, ja bijna in daden op het tooneel 
brengen. Om de zeven vrijerijen van dit stuk met minder eentonigheid 
voor te stellen, dan gedaan wordt, had KRUL meer talent 
moeten bezitten. 
Van talent is ook niet veel te bespeuren in de Helena (van 1629), 
wel is waar een „bly-eyndend treurspel" genoemd, maar toch in 
zoover nauw aan de herdersspelen verwant, dat de aanvankelijk 
ongelukkige vrijer Rogier als kluizenaar in een bosch gaat wonen, 
dat er verkleedingen in voorkomen, zooals van de edelvrouw 
Elizabeth, die een nonnenkleed aantrekt en een bekkeneel in de 
hand houdt om zich zelf te leeren, „dat wy niet dan stof en aschen 
bennen", en dat er ook eene tooverkol in voorkomt, die er hare 
„swarte kunst" in vertoont. 
Wat beter is het Meyspel Cloris en Philida (van .1631), door 
een tijdgenoot gekenmerkt als „Philidaetj e met haer Cloris, Cloris 
met zijn Philida, daer het liefde na en voor is, daer het min is voor 
,en na": een voortdurend „ghelif-laf", zooals deze het noemt; 
maar de verzen, vooral die van de vele ingevoegde liedjes, zijn 
in dit stuk beter dan in de vorige, misschien omdat KRUL toen 
blijkbaar studie had gemaakt van Hooft's Granida, die er hier 
,en daar bijna woordelijk in gevolgd is. Ook is in dit stuk het muzikaal-
idyllische van het herdersspel vrij goed weergegeven ondanks 
menigen terugval van het poëtisch lieflijke in het plat alledaagsche. 
Langdradig daarentegen is de Rosemondt en Raniclis 
(van 1632) met menigvuldige verkleedingen van Amsterdamsche 
jonge dochters en jonge heeren in boeren- en herderspakjes. Met 
deze herdersspelen heeft de Eglentier in 1632 den geest gegeven. 
Na de samensmelting met de Duytsche Academie werd door 
de nieuwe bestuurders blijkbaar meer werk gemaakt van de klucht, 
zooals wij die van WILLEM DIRcKsz. HOOFT kennen; en om mee 
te kunnen blijven doen leverde KRUL daarvan dan op het eind van 
1632 ook eene proeve in zijne klucht van Drooghe Goosen, die 
wel tamelijk grof, maar toch niet geheel zonder verdienste is. 
De held van de klucht wordt daarin, terwijl hij naar Truytj e Teeuwis 
vrijt, met behulp van verkleedingen, die tot qui-pro-quo's aanleiding 
geven, door twee berooide studenten beet genomen, dermate zelfs 
dat zij hem geheel berooven van zijne mooie kleeren en van de 
kostbare geschenken, door hem voor zijn liefje meegebracht. 
Ongetwijfeld heeft KRUL met zijn verliefd, zinnelijk-sentimen-
428 
teel temperament de richting, die op de hervormde Amsterdamsche 
kamer heerschte, niet verder kunnen en willen volgen, evenmin 
als men daar zelf met hem ingenomen was. Hij scheidde zich af, 
doch juist niet in der minne, zooals o. a. blijkt uit een in 1634 
anoniem verschenen gedicht, met eene maagd die het schild van 
de Eglentier voert als vignet, en getiteld „Treur-klacht van Liefd- 
Bloeyende" 1). Wegens stijl en inhoud mag men het gerust aan 
KRUL zelf toeschrijven. Daarin wordt gezegd, dat „de Kunst van 
edel reden-rijck op heden lijden moet het grootste ongelijck, dat 
haer geschieden ken", omdat „de oude vryicheyt" heeft moeten 
wijken voor „onveyheyt", voor „redelosen dwangh", die aanhangers 
vindt door „kracht en blinden Yver", waarmee blijkbaar gedoeld 
wordt op den dwang der Regeering, die de Eglentier met de Duytsche 
Academie tot ééne instelling deed samensmelten. Vroeger, 
zegt de dichter, waren de „kamer-hoofde wijs en wel geleerde 
liede, kenners van de kunst" ; toen heerschte er „goe order ende 
wette, waer dat sich yder most ghevoeghelyck naer sette". Iedere 
week kwam men toen eenmaal samen, en wie „yet wat stellen kost 
in maet van rymery, die broght op dese tijdt dan al syn rijmpjes 
by" : wie het beste rijm maakte, kreeg een prijs. „Men sprack malkander 
aen in rijmen en rondeel, men oeffenden om prijs ghesanghen 
en ghespeel", en dat alles in eendracht en vriendschap. Nu echter 
was alles veranderd. Nu waren het ezels, „ongeleerde loeren", die 
den baas speelden, nu heerschten er „onnutte klapperny en Goddeloos 
bedrijf, lichtvaerdigheyt, ghevloeck met laster en ghekijf". 
Wet noch regel werd er in eere gehouden, en gedurende het spelen 
was het er een janboel, want luidkeels werden er Rotterdammer 
bier en koekjes gevent en zag men er matrozen, die „de plaets 
vol roock bliezen", zoodat menigeen het er om „de smoock" niet 
langer kon uithouden. 
Terwijl KRUL op deze wijze tegen het bestuur van de Oude 
kamer te keer ging, durfde hij het ondernemen eene eigen kamer 
te stichten, waarvan hij als hoofd gehuldigd werd en waarin hij 
verwachtte, dat het herdersspel, vooral als muziekdrama, tot 
zijn recht zou komen. In Mei 1634 wijdde hij zijne „Musyk-kamer" 
in met een allegorisch spel, waarin Apollo o.a. vertelt, dat „dit 
kunst-tooneel gesticht is om door kunst te leeren, hoe dat men 
1 ) Over die „Treur-klacht" zie men M. M. Kleerkooper, Taal en Letteren 
XV (1905), bl. 567-571.
429 
kunst behoord met Liefd' en gunst te eeren: te plegen tot vermaek 
en eerelijke vreugd Muzijk en Rethorijk vermengt in alle deugd". 
Op het laatste, „alle deugd", werd, zooals steeds door KRUL, bijzonder 
nadruk gelegd. Het algemeene gebrek „onder 't Rethorijken", 
namelijk ,; laster, vuyle reên, ontucht, lichtvaerdigheyd", wil deze 
kunstkring schuwen en alzoo „rechten Yver" toonen en trachten 
„met naerstigheyd en rechte Liefd te bloeyen". 
Men ziet dus, deze muziekkamer geeft zich uit voor de echte 
vereenigde Eglentier en Duytsche Academie en nam als . haar 
blazoen aan: een „afgekapten stam", waaruit weer nieuwe spruitjés 
voortkomen, en als devies het door RODENBURG uitgevonden 
anagram van „In Lief te bloeyenden" namelijk „Ie blyft in eelen 
doen". Als eerste muziekspel werd daar nog in hetzelfde jaar het 
herdersspel Juliana en Claudiaen vertoond, met verschillende liedjes, 
fluit- en vioolspel en „musyk met volle stemmen", die zich meermalen 
doet hooren, zoodat wij er een soort van opera in te zien 
hebben, waarvan het jammer is, dat wij de muziek niet kennen, omdat 
wij eerst dan in staat zouden zijn, het geheel billijk te beoord 
eelen. 
Van zijn kunsttooneel zeide KRUL in denzelfden tijd : „Gy 
zyt Liefd bloeyend en je blyft in eelen doen : uw haters haet is 
wind, uw nijders nijd maer spoken, en vruchteloos zy 't vuur 
van uw verderven stoken," terwijl zijne kunstbroeders, in eene 
ode den stichter verheerlijkend, uitroepen : „Krul blijft ons Dichtershooft 
wy trotsen Nijt en Spijt : op Krul ken Nijt niet raecken". 
In een klinkdicht sprak Mr. JACOB DIELEFSZ. BLOCK van den 
„blinden yver" zijner „haters" en van den door hem gekluisterden 
„Midas, die d'oude Maegd verschoof". Er bestaat zelfs een allegorisch 
spel (geteekend E. F. B., d. i. vermoedelijk Engelbrecht, 
Fonteyn, Block) met den titel „J. H. Kruls Sterre-faem", waarin 
KRUL ten hemel toe verheven wordt en de Muzen worden opgewekt 
om zijn „goudgeel hayr, zijn gekrulde breyn" met lauweren 
te „omkrullen". 
Wie leden van die Muziekkamer zijn geweest, weten wij niet, 
maar wij zullen wel niet al te ver van de waarheid zijn, als wij .daarvoor 
al die dichters houden, die lofdichten op KRUL hebben gemaakt, 
en dat waren Mr. JACOB DIELEFSZ. BLOCK, SIMON ENGELBRECHT, 
de tooneeldichters JAN SCHIPPER en JAN VAN ARP, 
die onder vele andere tooneelstukken ook in 1639- als vervolg op
430 
KRUL'S „Klucht van Drooghe Goosen" een „Singende klucht 
van Droncke Goosen" 1) schreef, drie zoons van Dr JOHAN FONTEYN, 
namelijk BAREND, NICOLAES en ANTHONI FONTEYN, en verder 
nog CLAES SEEP en CORNELIS VLACK, van welke beide laatsten ons 
eenige versjes uit liedboekjes bekend zijn. 
Hoe lang KRUL's muziekkamer bestaan heeft en wat er verder 
ten gehoore gebracht is in die vereeniging tot beoefening van 
vocale en dramatische kunst, weten wij niet, maar het schijnt voor 
KRUL op eene teleurstelling uitgeloopen te zijn. Zijne vijanden, die 
hem spottend „Jantje met zijn krullen" noemden, bleven hem 
tot aan zijn dood (in 1646) „met een doodelijke haat" vervolgen, 
„zeggende dat van hem niets goeds komen kon", zooals SIMON 
ENGELBRECHT vermeldt als hij in 1647 zijn nagelaten blij-eindend 
treurspel Tirannige Liefde uitgeeft, dat door hem uit het Fransch 
vertaald was, eerst in proza en later in verzen. 
Toch ging KRUL onvermoeid voort met schrijven van tooneelstukken, 
hetgeen hem, zooals hij zeide, „tot steun was, zoo wanneer 
de ongunst van 't geluk hem 't noodlot op den hals drong", waarbij 
wij wel aan verliezen in zijn ijzerhandel zullen moeten denken, die 
hem zullen gedwongen hebben in 1637 makelaar te worden : immers 
„een bedurven coopman wordt wel een goet makelaar". Kort voor 
zijn dood, namelijk in 1645, liet hij zich nog bij het boekverkoopersgild 
inschrijven. Het waren weder meest herdersspelen die hij toen 
uitgaf, namelijk „'t Vonnis van Paris en d' ontschaeckinghe van 
Helena" (van 1637), Faustina (van 1639), waarin wij een koning, 
zij het ook maar voor korten tijd, van den troon zien aftreden 
om herder te worden ter wille van de herderin Faustina, en drie 
spelen, waarvan hij de stof ontleende aan het eerste deel van den 
destijds veel gelezen roman van Honoré d'Urfé, de „Astrée". Het tiende 
boek leverde hem den inhoud voor zijn Celion en Bellende, in 1639 
uitgegeven evenals de Alcip en Amarillis, uit het tweede boek geput, 
maar vermeerderd met een comisch tusschenspel van een 
Jonker en eene Juffer, waarin het werkwoord „amare" geconjugeerd 
wordt. Het derde spel, waarvan hij den inhoud aan de „Astrée" te 
danken had, Rosilion en Rosaniere, dagteekent van 1 641 . Bovendien 
maakte KRUL nog enkele treurspelen, zooals Theodorus en 
Dianira (van 1634) en de Hellevaert van Rodomond (van 1645), 
1) Van Arp's klucht van Droncke Goosen is herdrukt door Joh. Bolte in Die 
Singspiele der englischen Komódianten, Hamburg-Leipzig 1893 bl. 106-110.
431 
bewerkt naar de laatste zangen van Ariosto's „Orlando furioso". 
Wat men ook van KRUL moge zeggen, zeker is het, dat het 
rijmen hem gemakkelijk afging, want tot het tooneeldicht bepaalde 
hij zich niet. Ook in andere dichtvakken heeft hij vrij wat 
geleverd, het meest op didactisch gebied. In 1627 gaf hij zijn 
leerdicht Wereldt-hatende Noodtsaeckelijck uit, voor welks inhoud 
hij in kantteekeningen naar den bijbel en ook naar verschillende 
kerkvaders verwees, waaruit wij, maar nog meer uit de opmerking, 
dat voor onze kleine fouten bij de biecht vergiffenis te verwerven 
is, kunnen opmaken, dat hij katholiek was, zooals ook door enkele 
uitlatingen over het nut van het vasten in zijne latere werken wordt 
bevestigd. Dat verhinderde hem niet, groote bewondering te 
gevoelen voor CATS, dien hij reeds hier volgde, maar wiens dichttrant 
hij zich spoedig zoozeer eigen maakte, dat zijne volgende leerdichten 
: „Sellef -strijdt tusschen Porphyrus en Rozette" en „Korte 
spoor der billicheden", beide in zijne „Vermakelycke Uyren" (van 
1628) gedrukt, zijn „Minne- Spiegel" en ;,Weghwyser ter Deughden" 
(beide van 1639) en zijne „Christelijcke Offerande" (van 1640) 
nauwelijks van de leerdichten van Cats te onderscheiden zijn, 
of het moest wezen doordat zij de daarin hinderlijke gebreken 
nog in hoogere mate vertoonen en de deugden er van in mindere. 
mate bezitten. 
In 1644 gaf KRUL zijne latere leerdichten nog eens weer uit 
in den grooten bundel, die ook negen van zijne tooneelstukken 
bevat en den titel heeft van Pampiere Wereld. Terecht wordt 
die bundel „door hem verbetert en met veel nieuwe Rijmen verrijckt, 
doorgaans met schoone kopere platen verciert" genoemd: 
althans de leerdichten, die daar twee deelen innemen van de vier, 
waarin het werk verdeeld is, zijn vermeerderd met verscheidene 
kleinere stukken, zooals bv. eene berijmde heiligenlegende, ,.het 
leven van Theodora, zonderesse van Alexandrije", en grootere 
gedichten, namelijk „De Christelyke hoveling" met eene fraaie, 
vroeger aan Rembrandt toegeschreven, ets van Ferdinand Bol, 
en verscheidene ,; Historiën", die duidelijk navolging verraden van 
de kort te voren uitgegeven liefdesverhalen uit Cats' „Trouringh". 
Daarbij sluiten zich ook verscheidene „Minnebeelden" aan, die ten 
deele reeds in 1628 verschenen waren onder den titel „Het A. B. C. 
der Minnen", een bundel van niet geheel onverdienstelijke emblemata, 
waarbij invloed zoowel van Heinsius als van Cats duidelijk
432 
te bemerken is. Uitdrukkelijk roemt KRUL dan ook „Heyns geleertheyd", 
maar nergens vond hij „meer vermaeck", zooals 
hij zegt', „als in de wyse boecken, die een geleerde Cats haelt uyt 
de Zeeuwsche hoecken." Niet minder dan deze beiden prijst hij 
,,Vondel's philosopheeren" en „Huygens gheest en styl van rymerye", 
ofschoon het hem blijkbaar niet mogelijk is geweest, deze 
na te volgen. Wèl heeft hij dat met Hooft beproefd, ja men heeft 
KRUL om zijne „Minnelycke Sang-Rympjes en Minnepopjens", 
die het vierde deel van de „Pampiere Wereld" uitmaken, maar 
grootendeels reeds in 1627 (in den bundel „Amstelsche Linde ofte 
't Hof der Nimphen"), in 1634 en in 1639 waren uitgegeven, met 
HOOFT durven vergelijken. Om beiden in één adem te noemen 
moet men echter óf Hooft te laag stellen óf even blind ingenomen 
met KRUL zijn, als zijne vrienden dat waren. Wel kan men toegeven, 
dat KRUL in het pastorale minnelied zich zelf overtrof, zoodat hij 
vooral door zijn muzikaal gevoel in staat was welluidende 
en inderdaad nog altijd genietbare liedjes te schrijven voor de 
vele Amsterdamsche en Vollenhoofsche schoonen, die zijn hart 
in vuur en vlam zetten, al schijnt hij ook niet bijzonder gelukkig 
in de liefde geweest te zijn; wèl heeft hij daarin dikwijls op gelukkige 
wijze de schoone natuur dienstbaar weten te maken om hem 
beelden of motieven voor zijne liefdesontboezemingen te leenen; 
maar heeft men één-, twee-, driemaal de leliën en rozen in zijns 
liedjes zien bloeien en blozen, de rozenblaadjes zien rondstrooien 
en de rozegeur geroken, dan is men ook voldaan en ziet men naar 
iets anders uit .... doch te vergeefs. En zulk een minnedichter 
zou te vergelijken zijn bij HOOFT, bij wien in schier ieder liedje 
eene nieuwe gedachte opbloeit! 
Ondanks de groote menigte gedichten, die KRUL in een betrekkelijk 
kort leven gemaakt heeft, en niettegenstaande zijn 
geest altijd spelevaart in de sferen der verbeelding, is hij arm 
aan vinding en blijft hij, zooals hij zich zelf met, zeker niet gemeende, 
nederigheid noemt, „een gering navolger der Poëten," 
van CATS in de eerste plaats, maar bovendien ook van den man, 
-die voor hem in de Eglentier zulk eene groote rol had gespeeld, 
'van RODENBURG. Dezen riep hij in een bewonderend lof dicht 
toe: „Wat zyn u veersen dicht ghepropt met stijl van seggen!" 
Aan dezen „Bataefschen Apollo" bood hij in. 1638 met zijne eerbiedige 
hulde ook zijne diensten aan : „Kan ick u dienstigh zijn?
433 
ghy hebt maer te gebieden : 't ghebieden komt u toe en my 't volbrenghen 
past". RODENBURG beantwoordde die hulde met een 
vriendelijk gedicht, waarin hij hem zijn vriend en gildebroeder 
noemde, en maakte gebruik van zijn aanbod, door hem op te dragen 
zijne „Geboorte Christi" met nog twee andere stichtelijke gedichten 
uit te geven, zooals hij in 1639 ook heeft gedaan. Het blazoen van 
de toen reeds overleden Eglentier liet KRUL er achter plaatsen. 
Door zijne onwankelbare liefde bloeide die kamer in zijne verbeelding 
toen nog altijd. 
Onder KRUL'S vrienden noemden wij ook de gebroeders Nico- 
LAES en BAREND FONTEYN 1), zoons van Dr. JOHAN FONTEYN, 
die zich voor afstammeling hield van een bastaardzoon van Graaf 
Floris V. Beiden waren geachte geneesheeren, evenals hun vader. 
De eerste , in 1631 te Rheims gepromoveerd, te Amsterdam een 
tijd lang dokter in het Weeshuis en inspecteur van het Collegium 
medicum, en later (o. a. in 1644) lijfarts van den Keulschen aartsbisschop 
Ferdinand van Beieren, heeft, behalve een reeds genoemd 
gelegenheidsstuk, drie tamelijk ouderwetsche spelen gemaakt, 
namelijk „Casta ofte Spieghel der kuysheyd" in 16.37, en „Esther 
ofte 't Beeldt der Ghehoorsaamheid" en Aristobulus, dat het 
vijfde gebod, het ,;eert uwen vader en uwe moeder", in dialoogvorm 
herhaalt, beide in 1638. 
BAREND FONTEYN, zijn oudere broeder, die in 1625 te Padua 
promoveerde, schreef meer stukken van minder stichtelijk karakter. 
't Was zelfs eene „zingende klucht", waarmee hij in 1633 debuteerde, 
Mr. Sullemans Soete Vriagi, „wel eer by de Engelsche 
ghevonden (in 't Engelsch onder den titel „The black man"), nu 
op ons lof f Blij ck toneel nagebootst", wat het eigenlijk niet verdiende, 
omdat het een meer grove dan geestige verkleedingsgrap is, maar 
minder oneerbaar, dan tot 's dichters groote ergernis „fel-stekende 
adderstongen" beweerden. Nog in hetzelfde jaar vertaalde hij 
(misschien door bemiddeling van het Engelsch) Niccolo Secchi's 
blijspel ,,G1'Inganni" onder den titel Tranquilli de Mont, een 
„droef -bly-eyndent spel" met vele vermommingen en verwikkelingen, 
spelend in eene cortisanenwereld, maar eerbaar bekroond 
1) Voor de dichters Fonteyn en vooral Barend zie men J. A. Worp, Dr. 
Bernard Fonteyn in Oud Holland II bl. 141-160. De klucht van Barend Fonteyn, 
Sullemans Soete Vriagi, is met den tekst van het Engelsche origineel afgedrukt 
bij Joh. Bolte, Die Singspiele der englischen Komódianten, Hamburg— 
Leipzig 1893, p. 83-105. 
TE WINKEL. 28
434 
door een dubbel huwelijk, van Tranquilli's zoon Fortunatus met 
Portia en van zijne dochter Genura met Portia's broeder Gostanso, 
de beide kinderen van een Venetiaansch edelman. Den inhoud van 
twee stukken ontleende BAREND FONTEYN in 1643 aan het bekende 
volksboek Fortunatus Beurs en Wenschhoed, en eindelijk maakte 
hij in 1644 een herdersspel Romilius en Pelagia, waarin twee Romeinsche 
edellieden, Romilius en zijn vriend Arnulphus, zich in een 
herderspak steken om den eerste in de gelegenheid te stellen, 
het hart der herderin Pelagia te veroveren, wat hem ook gelukt, 
terwijl de tweede onder de vrijende en liedjes zingende herders 
en herderinnen het zijne aan Galathea verliest. Evenmin als in 
de herdersspelen van Krul ontbreekt ook hier een kluizenaar 
en eene toovenares, die den bijbelschen naam Debora draagt. BAREND 
FONTEYN bracht het verder dan Krul, want hij werd in 
1642 tot schouwburgregent benoemd en bleef dat tot 1645, d. i. 
vermoedelijk tot zijn dood, want overleden was hij reeds in 1649, 
toen zijn broeder ANTHONI een uitgebreid nagelaten gedicht 
„'t Lof der Rym-konst" van hem uitgaf. Ook hij bleef levenslang 
gelooven aan het voortbestaan der Oude kamer „In Lief d' bloeyende", 
die hij in den Schouwburg als herleefd zag. 
xxx. 
STICHTING EN INWIJDING VAN DEN AMSTERDAMSCHEN 
SCHOUWBURG. 
Ondanks de afscheiding van KRUL en de zijnen bloeide ' de Amsterdamsche 
kamer onder het bestuur van WILLEM DIRCKSZ. 
HOOFT, Mr. STEVEN JACOBSZ. VENNEKOOL, HEEREMAN DIRCKSZ. 
COORENKIND, JOHAN MEURS en MEYNDERT VOSKUYL. Dat deze 
toen de hoofden der Kamer waren, blijkt uit de opdracht van het 
tooneelspel „Kuyssche Roelandyne" in 1635, door VOSKUYL 
aan de vier anderen als zijne „confraters". Opmerkelijk is het, 
dat ook zij nog herhaaldelijk de hulp van RODENBURG inriepen, 
die toen te Brussel woonde. 
De bloei der Kamer blijkt uit den grooten toeloop, dien hare 
voorstellingen vonden, zoodat al zeer spoedig het, ook reeds eenigszins 
bouwvallige, houten gebouw, dat COSTER indertijd met groote 
overhaasting als Duytsche Academie had laten plaatsen, te klein
435 
bleek en de behoefte aan een grooter, een steenen, gebouw zich 
deed gevoelen. Om daaraan te kunnen voldoen werd een stuk 
gronds, aan de Academie belendende, aangekocht en aan Nicolaes 
van Campen, die zoowel raadsheer als regent van het Weeshuis 
was, opgedragen, het plan voor een Schouwburg te doen ontwerpen. 
Spoedig was hij daarmee gereed, de oude Academie werd gesloopt 
en, terwijl nu op de Schermschool boven de kleine Vleeschhal de 
voorstellingen plaats hadden, werd de Amsterdamsche Schouwburg 
op het vergroote terrein der Academie aan de Keizersgracht 
opgetrokken. Reeds op het eind van 1637 was de bouw voltooid 1). 
Over de inrichting van een zoo beroemd gebouw als de Amsterdamsche 
Schouwburg geworden is mogen wij hier niet zwijgen. 
Aan de Keizersgracht voerde eene poort met Ionische pilasters 
naar een voorplein. Op de architraaf van die poort las men in 
gouden letters VONDEL's bekend distichon : „De weereld is een 
speeltooneel, Elck speelt zijn rol en krijght zijn deel". 2). Aan 
het eind van het voorplein was het eigenlijke schouwburggebouw. 
De deur er van stond midden in eene galerij met een paneel, waarop 
de „weerschouwing" van VONDEL te lezen was : „Geen kipt den 
Schouwburgh lastigh zy. Tobackspijp, bierkan, snoepery, noch 
geenerlei baldadigheit : Wie anders doet, wort uitgeleit." Overbodig 
was deze, waarschijnlijk eerst wat later aangebrachte, waarschuwing 
niet, want het was, zooals wij reeds zagen, in de Oude 
kamer soms ruw toegegaan, en ook in den Schouwburg kostte het 
moeite, de toeschouwers fatsoenlijk te houden. Baldadigheden, 
vooral bestaande in schreeuwen en werpen met sinaasappelschillen, 
notendoppen en soms nog erger, kwamen althans nu en dan voor; 
maar aan het verbod van „bierkan en snoepery" heeft men blijkbaar 
de hand niet kunnen houden, want in 1696 verboden burgemeesteren 
wel het verkoopen van chocolade, confituren en likeuren, 
maar veroorloofden zij den kastelein „bier en oranjeappelen te 
1) Voor de stichting van den Schouwburg en zijne verdere geschiedenis zie 
men C. N. Wybrands, Het Amsterdamsche Tooneel 1617-1772, Utrecht 1873 en 
J. A. Worp, Geschiedenis van den Amst. Schouwburg 1496-1772, Amst. 1920. 
De inrichting van den Schouwburg was reeds vroeger uitvoerig beschreven in 
de stedenbeschrijvingen van Amsterdam in dien tijd, van M. Fokkens (2 dr. 
1662), 0. D (apper) (1663), Filips von Zesen (1664) en Tobias van Domselaer 
(1665). Met twee kopergravures gaf S. Savry in 1658 een beeld van de schouwburgzaal 
en van het tooneel. 
2) Dit gedichtje van Vondel is vertaling der spreuk van Petronius Arbiter: 
„lotus mundus agit histrionem", Opmerkelijk is het, dat diezelfde spreuk, 
maar in 't Latijn, ook te lezen was voor Shakespeare's Globe-theatre.
436 
verzorgen, gelijk van ouds gebruykelijk is geweest", zooals zij 
zelf zeggen. 
De schouwburgdeur doorgegaan, kwam men in een ruim portaal 
onder de hoofdenkamer, van waaruit de hoofden of regenten 
met eene trap naar de kamer der tooneelspelers beneden konden 
komen. Voor den schoorsteen van die kamer schreef VONDEL: 
„Hetzy ghy speelt voor stom of spreeckt, let altijt in wat kleet 
ghy steeckt", terwijl van hem voor den schoorsteen in de regentenkamer 
deze regels prijkten : „Gezegent is dat lant, daar 't kint 
zijn moer verbrant". Van het portaal kwam men ter zijde in „het 
ruim", tegenwoordig „parterre" geheeten, waar alleen staanplaatsen 
waren. Daaromheen had men tweehoog „huisjes" of loges, een-entwintig 
in getal, want de plaats van het twee-en-twintigste werd ingenomen 
door de deur, waarmee men in „het ruim" kwam. Aanvankelijk 
hadden die loges schuifgordijntjes, waardoor men, zelf 
verborgen, kon heengluren; maar daar er in die „huisjes" allerlei 
onstichtelijkheden plaats hadden, werden de gordijntjes na eenige 
jaren weer afgeschaft. Boven de loges was eene galerij met vier 
oploopende banken. Op de architraaf boven de loges las men 
VONDEL's naast elkaar geplaatste verzen: 
„Tooneelspel quam in 't licht tot leerzaem tijdverdrijf. 
Het wijckt geen ander spel noch koningklijcke vonden. 
Het bootst de weereld na, het kittelt ziel en lijf, 
En prickeltze tot vreughd of slaet ons zoete wonden. 
Het toont in kleen begrip al 's menschen ydelheid. 
Daer Demokryt om lacht, daer Heraklyt om schreit". 
Op de balken aan de zoldering, waarvan eene koperen kerkkroon 
met kaarsen afhing, had VONDEL geschreven : „De byen 
storten hier het eelste dat ze leezen, om d'oude stock te voen 
en ouderlooze weezen", en: „Het spel heeft oock zijn tijd, wanneer 
't de tijd gehengt : 't Vermaeckelijck en 't nut word hier, van pas 
gemengt". 
Het tooneel bestond uit twee gedeelten : het voor- en het achtertooneel, 
van elkaar gescheiden door een gordijn met de stadskleuren 
(rood, wit en zwart), dat opengeschoven kon worden 
en bij het spelen van een treurspel meestal open was, behalve 
wanneer er eene „vertooning" in gereedheid gebracht moest worden. 
Intusschen kon dan het stuk of een comisch intermezzo op 
het voortooneel verder gespeeld worden. Kluchten zullen wel altijd
437 
alleen dáár, met gesloten gordijn, gespeeld zijn. Dat weinig diepe 
voortooneel had aan beide zijden een steengin muur met gevangenisdeur, 
daarboven eene nis met een beeld (zinnebeeld van weesen 
oude-mannenhuis) en daarboven een tralievenster Achter de 
deur links van de toeschouwers zaten de muzikanten : dus evenzoo 
voor het publiek verborgen als de „boekhouder" of souffleur, die 
achter de deur rechts van de toeschouwers schijnt gezeten te hebben. 
Het souffleurshokje kon dus het publiek niet hinderen. 
Het achtertooneel vertoonde op den achtergrond een overdekten 
troon, geflankeerd door de beelden van Apollo en Mercurius 
in nissen. Boven den troon was Paris' oordeel geschilderd 
en daarnaast zag men in nissen de beelden van Melpomene en 
Thalia, de Muzen van treur- en blijspel. Aan weerszijden van den 
troon verbond eene op pilaren rustende galerij den achtergrond 
met het voortooneel. Wie vandaaraf sprak, moest men zich 
voorstellen als van een balcon of een torentrans af te spreken, al 
naar gelang het stuk dat vereischte. Ook voor de architraven van 
die galerijen had VONDEL een distichon gemaakt, namelijk: 
„Twee vaten heeft Jupijn. Hy schenekt nu zuur, nu zoet, 
Of matight weelde en vreught met druck en tegenspoet". 
Het tooneel was dus gebouwd met vast decoratief, zooals ook 
de Eglentier en de Academie gehad hadden. Bene min of meer 
bedrieglijke nabootsing door het penseel van de omgeving, waarin 
de handeling geacht moest worden plaats te hebben, werd toen 
nog niet verlangd. Een groot dichter als VONDEL wist die omgeving 
wel zoo levendig met woorden af te schilderen, dat men 
het penseelwerk missen kon, en overigens deed het er gewoonlijk 
weinig toe, hoe bosch, tuin, straat of kamer er uitzagen, als het 
publiek maar wist, dat de handeling in bosch, tuin, straat of kamer 
plaats had. Dat kon gemakkelijk gezegd worden of door het een 
of ander worden aangeduid. Werkelijke graszoden, boomen of 
boomtakken werden al in het eerste jaar na de stichting van den 
Schouwburg op 't tooneel geplaatst, om bosch of tuin te verbeelden. 
Aan machinerieën ontbrak het reeds van den aanvang af niet 
geheel; er waren twee zinkluiken om de spoken en geesten, die 
zoo dikwijls eene rol speelden, te laten „opdonderen" of verdwijnen, 
en een „stralend zwerk"voor de apotheose of het neerdalen van 
goden. Nu en dan maakte men ook wel van zijschermen gebruik
438 
en aan ingevoegde „vertooningen" werd, ook met hulp van schilders, 
al sinds lang groote zorg besteed evenals aan de costumes, 
die soms prachtig waren; want de Schouwburg bezat „allerley toestel 
en maecksel van uytheemsche en hedendaagsche kleedinghe, 
waartoe verscheyde kameren waren, daar rondtom dit ghewaat 
ophing aan houte pennen of in doozen en kofferen bewaard werd", 
zooals Fokkens zegt. Ook waren er twee „persooneerkamers" of 
kleedkamers voor mannen en vrouwen afzonderlijk, ofschoon 
het nog bijna twintig jaar duren moest vóór ook vrouwen aan 
den Schouwburg verbonden werden. Aanvankelijk werden de 
vrouwenrollen nog door mannen vervuld, evenals op de Eglentier 
en de Academie. Dat lag in den aard der zaak, al traden in 
Italië en Frankrijk en zelfs in ons land bij reizende tooneelgezelschappen 
vrouwen ook al lang ten tooneele. 
Onze Schouwburg echter was ontstaan uit de rederijkerskamers, 
waarvan altijd alleen mannen lid waren geweest. Zoolang 
die kamers godsdienstige instellingen geweest waren, hadden 
de leden zelf de rollen op zich genomen, doch na de vestiging 
van het Protestantisme was dat anders geworden. Het spelen van 
rollen was nu geene godsdienstige handeling meer, de verplichting 
om te spelen begon menig lid der kamers zwaar te drukken en 
allengs was, reeds in de Eglentier en op de Academie, plaatsvervanging 
toegelaten, Men begon tooneelspelers te huren en ten 
slotte ongetwijfeld reeds in den tijd der stichting van den 
Schouwburg werden alle spelers betaald voor het vervullen 
van eene rol, en wel niet meer door de leden persoonlijk, maar 
uit de algemeene schouwburgkas, dus uit de kas van Burgerweeshuis 
en Oude-mannenhuis. De Schouwburg was dan ook al niet 
meer eene vereeniging met leden, maar was eene onderneming 
van de beide godshuizen geworden. Aan den vroegeren toestand 
echter herinnerde nog lang de gewoonte om de tooneelspelers, de 
drie of vier zangers, die o. a. de koren in de treurspelen zongen, 
en eenige balletdansers per avond (en wel goed) te betalen en 
ze niet voor een geheel saizoen aan te nemen. Zij waren ook méestal 
niet uitsluitend tooneelspelers van beroep, maar voorzagen overdag 
nog door ambacht of nering verder in hun onderhoud. Tweemaal per 
week, Maandags en Donderdags, werd er gespeeld, en in den herfst, 
waarin de kermis viel, ook wel Zaterdags. De voorstellingen begonnen 
reeds te vier uur.
439 
Tot hoofden van den Schouwburg werden door Burgemeesteren 
(meestal op voordracht der regenten van de beide Godshuizen) 
zes regenten benoemd. Drie van de reeds door ons vermelde hoofden 
der Oude kamer werden voor het speeljaar Sept. 1637 Sept. 
1638 aangesteld, namelijk WILLEM DIRCKSZ., HOOFT, Mn. STEVEN 
JACOBSZ. VENNEKOOL en HEEREMAN DIRCKSZ. COORENKIND, 
maar ook van Krul's vrienden werden er twee benoemd, namelijk 
MR. JACOB DIELEFSZ. BLOCK en SIMON ENGELBRECHT, en deze 
noodigden nu VONDEL uit om het inwijdingsspel te maken. 
Sedert twaalf jaar had hij geen tooneelstuk geschreven; alleen 
had hij aan de vertaling, die hij van twee treurspelen van Seneca 
geleverd had, in 1635 nog eene derde vertaling toegevoegd en wel 
van HUGO DE GROOT's „So f ompaneas of Joseph in 't Hof", onmiddellijk 
nadat dit Latijnsche treurspel het licht had gezien. 
DANIËL MOSTART en JOAN VECHTERS Of VICTORIJN hadden hem 
daarbij met hunne taalkennis geholpen. Dat VONDEL er zoo spoedig 
toe kwam het nieuwe treurspel van DE GROOT met zooveel ingenomenheid 
te vertalen, had misschien vooral hierin zijne oorzaak, 
dat hij zich, zooals hij in zijne voorrede zegt, „somtijds liet voorstaen, 
dat Joseph in den treurspeelder (waarmee hij „treurdichter" bedoelt) 
verresen was of dat de treurspeelder Josephs spoor most bewandelt 
hebben". Terecht is daarom ook vermoed 1), dat inderdaad 
DE GROOT tot de keuze van deze stof voor zijn treurspel gekomen 
was, omdat hij, toen hij dit stuk in Februari 1634 te Hamburg 
begon te dichten, op het punt stond bij het Fransche hof het schitterend 
ambt van Zweedsch gezant te gaan bekleeden, bij Joseph's 
verheffing aan het Egyptische hof te vergelijken: hij, die evenals 
Joseph door zijne naaste betrekkingen uitgestooten als balling had 
moeten rondzwerven, vijftien jaar lang, zooals hij in den (later 
gewijzigden) eersten druk van zijn treurspel Joseph laat zeggen, 
in strijd met den Bijbel, die Joseph eerst na twee en twintig jaar 
zijne trouwlooze broeders weer laat ontmoeten, en die tevens in 
zijn stuk de gelegenheid aangreep om zijne trouwe echtgenoote te 
verheerlijken bij monde van Joseph, van wiens echtgenoote in den 
Bijbel nauwelijks sprake is. 
De lof, met zijne vertaling ingeoogst van De Groot zelf, die aan 
Vossius schreef, dat hij aan VONDEL „groote dank schuldig was, 
1 ) Door C. van Vollenhoven, De Groots Sophompaneas in Mededeel. der Kon. 
Akad. van Wet. LVI (1923) S. B. bl. 1-84.
440 
omdat deze, die uit zich zelven beeter dingen kon voortbrengen, 
nu in 't vertaalen van de sijne, tot blijk van vriendtschap, zijnen 
arbeidt besteed en sijn stuk met zeer gelukkige handt in 't Hollandsch 
kleedt gestoken had", was hem zeker een spoorslag geweest 
om nu weer eens te toonen, wat hij als oorspronkelijk treurspeldichter 
vermocht. Hij schreef toen het meest bekende van al 
zijne werken, zijn „Gysbreght van Aemstel, d'ondergang van zijn 
stad en zijn ballingschap", opgedragen aan Hugo de Groot, „den 
godvruchtigen en dapperen balling". 
Als inwijdingsdatum van den Schouwburg was 26 December 
1637 vastgesteld, maar onverwacht voor den dichter kwam er een 
kink in den kabel. Onder de nieuwe regenten was het stuk niet met 
onverdeelde ingenomenheid begroet. SIMON ENGELBRECHT verzette 
zich tegen de vertooning en was zoo onverstandig den kerkeraad, 
die toch reeds met leede oogen de stichting van den Schouwburg 
had gezien en van ouds op Vondel gebeten was, tegen het stuk 
gaande te maken. De kerkeraad nu vaardigde Ds. Laurentius 
en den ouderling Claes Jansz. Visscher naar Burgemeesteren af, 
om er bij hen op aan te dringen, dat het treurspel niet zou worden 
gespeeld l) 
Wat was namelijk het geval? VONDEL had met het oog op den 
datum der opvoering de handeling geplaatst in den Kerstnacht, 
waarin alle. Amsterdammers „ter kercke gaen op 't hooge feest", 
en .dan te midden van de kerstviering de stad door den vijand 
laten overrompelen, zoodat in één slag. ,,de Kersnacht in stucken 
lagh". Op zijne gewone schilderende manier had hij de Nieuwe 
kerk in feestgewaad beschreven met al de heilige voorwerpen, 
dMr bewaard, en door twee reien had hij kerstliederen laten aanheffen 
; maar want het stuk speelde in het begin der veertiende 
eeuw die kerk was eene katholieke kerk, „ons hooftkerck, rijck 
gebouwt ter eere van Katrijn", met „het Marianum, dat te pronck 
hing van 't gewelf" en al de verdere praal, waarop de katholieke 
eeredienst prijs stelt en waarover Pontanus en Plemp hem hadden 
ingelicht ; en een der reien werd aangeheven door Klaerissen, 
wier klooster overvallen wordt, nadat Bisschop Gozewijn zich daar 
den mijter had laten opzetten en zich in vol ornaat had laten 
1) Voor de door Vondel ondervonden tegenwerking zie men J. H. Rossing 
in De Tijdspiegel 1874 III bl. 288 vlgg.
441 
kleeden, om als bisschop te sterven. Zoo herinnerde, en herinnert: 
nog, het treurspel aan de godsdienstige spelen der middeleeuwen 
en kon het min of meer den indruk maken van een gemoderniseerd. 
mysteriespel. 
Die verfoeide beeldendienst nu, dien men uit Amsterdam gebannen 
had, althans alleen in het verborgene oogluikend toeliet,. 
zou nu openlijk op het tooneel worden vertoond en verheerlijkt 
vanwege Protestantsche godshuizen en onder bescherming der 
Amsterdamsche Regeering! Dat kon SIMON ENGELBRECHT, dat 
kon de kerkeraad niet dulden. Zij klaagden over „de superstitiën 
van de paperye als misse ende andere ceremoniën", die ten tooneele. 
zouden komen, en twijfelden er aan, of „hetgene soude moge passeeren 
wel meer soude strecken tot bespottinge van het pausdom 
als tot onteeringe van de Christelycke religie", zooals de voorzittende. 
burgemeester Dr. Gerard Schaep aan de afgevaardigden van den. 
kerkeraad deed opmerken. Zij meenden integendeel, dat het stuk. 
„teenemael daerop liep om het pausdom smakelyck te maecken".. 
Evenmin konden zij de juistheid gevoelen van VONDEL'S eigen 
verdediging, dat men in een middeleeuwsch stuk toch wel geene. 
andere dan middeleeuwsche godsdienstplechtigheden kon vertoonen, 
want vooreerst zagen de tooneeldichters van dien tijd 
niet op tegen de grofste anachronismen, waaraan men eerst veel 
later langzamerhand aanstoot is gaan nemen, en Vondel zelf 
onthield zich daarvan in dit stuk ook verder niet geheel; maar 
bovendien had de ondergang van Amsterdam ook wel kunnen 
vertoond worden zonder al die „paperj . 
Van hun standpunt hadden de predikanten destijds niet zoo 
groot ongelijk, als zij nu zouden hebben, wanneer zij weer met 
dezelfde bezwaren voor den dag kwamen ; maar de Amsterdamsche 
Regeering was nu eenmaal niet geneigd den vinger te geven aan de 
geestelijke heeren, die dan zoo gaarne de geheele hand zouden. 
genomen hebben. Zij liet ook eene tweede bezending van den. 
kerkeraad vertrekken, haar, „cleyne hope gevende", en al werd 
de opening van den Schouwburg ook eenige dagen uitgesteld, om de. 
Protestantsche kerstvreugde niet te verstoren door de Katholieke 
kerstviering op het tooneel, de inwijding van den Schouwburg; 
mocht toch met VONDEL'S „Gysbreght" plaats hebben, maar 
nu den Sen Januari 1638. SIMON ENGELBRECHT had zijn pleit 
verloren en trad als schouwburgregent af, althans in het volgende.
442 
speeljaar was hij geen regent meer, hoewel hij in later tijd nog een 
paar maal in het regentencollege zitting heeft gehad ; en nu nog 
leeft de herinnering aan zijne poging om de „Gysbreght" van het 
tooneel af te houden voort in de volgende woordspelende schimpregels, 
door VONDEL Op hem, den Akenaar van geboorte, gemaakt: 
„Wie wroet den Amstels Schouwburg om ? een Akervarken, bot 
en dom".') 
Omdat ieder volk gaarne de daden zijner voorouders ziet vertoonen, 
koos VONDEL voor zijn inwijdingsstuk een onderwerp uit 
de geschiedenis van Amsterdam, namelijk de inneming van die 
stad in 1304. Het feit zelf vond hij weliswaar slechts met enkele 
woorden, en dan nog zelfs onjuist, door de oude geschiedschrijvers 
aangestipt, maar voor de vele kleine historische bijzonderheden, 
waarmee hij dat hoof df eit vindingrijk aankleedde en tot een historisch-
romantisch tafereel vol werkelijkheid en beweging wist 
te maken, gebruikte hij met veel talent van samenstelling als bronnen 
de door den Dordtenaar WOUTER VAN GOUTHOEVEN in 1620 
omgewerkte „Divisiekroniek" en Dousa's uitgave van STOKE'S 
Rijmkroniek. Zooals hij reeds bij zijn Jalamedes" had gedaan, 
voegde hij ook nu geheele stukken uit de Latijnsche poëzie bijeen 
als bouwsteenen, waarmee hij gedeeltelijk zijn dichtwerk opbouwde. 
Ditmaal deed hij dat zelfs in het groot, want zijn treurspel kan 
bijna eene dramatiseering van het tweede boek van Virgilius' Aeneis 
genoemd worden, zoodat hij in zijn voorspel met recht kon zeggen, 
dat in het stuk „'t aeloude Troje wert herboren en te gronde ging 
in 't gloeiende Amsterdam". In dat voorspel gaf hij ook duidelijk 
op, met welke personen uit Virgilius' heldendicht de personen van 
zijn treurspel overeenkwamen. Blijkbaar rekende hij het zich 
tot eene niet geringe verdienste, dat hij daarin naar het oordeel zijner 
tijdgenooten zoo goed was geslaagd; en ook het nageslacht, al 
zou het misschien hooger lof aan eene geheel zelfstandige behandeling 
van het onderwerp hebben toegezwaaid, kan niet nalaten 
het ongewoon vernuft te bewonderen, waarmee VONDEL de beschrijving 
van Troje's ondergang met slechts geringe wijzigingen 
1) Voor Simon Engelbrecht (geb. te Aken 1606 t 1671), ook als tegenwerker 
van Vondel, zie men mijne Bladzijden uit de Geschiedenis der Ned. Letterkunde, 
Haarlem 1882 bl. 120-122 en 132, waar echter niet is opgemerkt, dat de uitdrukking 
„Akervarken" bij Vondel bovendien ook wel toespeling kan zijn 
op Engelbrecht's geboorteplaats Aken.
443 
op de inneming van het middeleeuwsche Amsterdam heeft weten 
toe te passen 1). 
De bezwaren, die men bij de tegenwoordige eischen der dramaturgie 
zou ontmoeten, indien men nu een episch verhaal tot 
een drama zou willen omwerken wat trouwens nog telkens 
wordt gedaan behoefden voor VONDEL niet te bestaan, daar 
hij en zijne tijdgenooten uitvoerig schilderende verhalen in een 
tooneelstuk als sieraden beschouwden en verreweg de meeste 
tooneelstukken uit dien tijd gedramatiseerde geschiedverhalen 
of novellen waren. Wie ze daarom afkeurt, toont slechts zijne 
eigen bekrompenheid, die hem verbiedt een stap te doen buiten het 
enge gezichtskringetje van zijn eigen tijd. Door „den schoonen 
brand van Troje t' Amsterdam in het gezicht zijner ingezetenen te 
stichten na het voorbeeld des goddelijcken Mantuaens" was VONDEL 
wel gedwongen een anachronisme te begaan en het in 1304 nog 
zeer onaanzienlijke Amsterdam te maken tot eene „groote aeloude 
stad, vermaert in oorelogen, zoo scheeprijck en voor wie zich zee 
en stroomen bogen, den vreemde en nagebuur en rijeken tot. ontzagh". 
Hij stelde in zijn stuk de stad voor, zooals Cornelis Anthonisz. 
haar in 1544 in kaart bracht voor de vergrootingen, die Vondel 
zelf had beleefd, maar met de ook toen reeds geslechte burcht der 
heeren van Aemstel, door hem aan de Oude Zijde, dicht bij Schreihoek, 
geplaatst. 
Bij het begin van het spel treffen wij Gysbreght met zijne krijgslieden 
aan buiten de Haarlemmerpoort, om zich te vergewissen 
van de juistheid der bijna ongelooflijke tijding, dat de vijanden, 
die onder aanvoering van Willem van Egmond een jaar lang zijne 
„benaeuwde vesten" belegerd hadden, op eens „zonder slagh of 
stoot" waren afgetrokken. 
Zoo toonde dan toch de hemel eindelijk zich rechtvaardig ten 
opzichte van hem, die altijd onschuldig had moeten boeten voor 
het kwaad van anderen, want van allen, die aan de samenzwering 
tegen Graaf Floris hadden deelgenomen, was hij de eenige geweest, 
die het recht zijn loop had willen laten door den Graaf voor eene 
1 ) Voor Vondel's navolging van het tweede boek der Aeneis van Virgilius 
bij zijn „Gysbreght" zie men Jeronimo de Bosch „Verhandelingen van Teyler's 
Tweede Genootschap II bl. 229 vlgg. Ook Van Lennep gaf in zijne Vondeluitgaaf 
alle nagevolgde of vertaalde plaatsen op. Voor de overigens door Vondel 
voor zijne schildering van Oud-Amsterdam gebruikte historiebronnen (in het 
bijzonder Plemp's Poematia) zie J. F. M. Sterck, Oorkonden over Vondel en zijn 
kring, Bussum 1918, bl. 111-123.
444 
wettige rechtbank te brengen, en die dus den haat, waarmee men 
hem vervolgde, allerminst verdiende, zooals hij in eene lange alleenspraak 
welsprekend vertelt. Willebrord, de vader van het even 
buiten Amsterdam gelegen Karthuizerklooster, waarin Egmond's 
hoofdkwartier gevestigd was geweest, komt hem nu mededeelen, 
dat het loos gerucht van een uitval der stedelingen op het oogenblik, 
waarop de vijandelijke aanvoerders hoogloopenden twist hadden, 
eene paniek: had veroorzaakt : eene mededeeling die bevestigd 
wordt door Vosmeer, half weggezonken in den drassigen grond 
aangetroffen door Gysbreght's broeder Arent, die den vluchtenden 
vijand tot „ontrent een booghscheut weeghs aen geen zy Slooterdijck" 
had vervolgd. Vosmeer had behoord tot de _ vijandelijke 
krijgsoversten: hij had het plan beraamd om de stad te overrompelen 
door de stadsgracht af te dammen met rijs, waarmee een 
schip „'t Zeepaert", vol geladen dicht bij de poort lag; maar het 
noodlot, dat hem, het ongelukkig Gooierskind, altijd had vervolgd, 
had hem ook nu niet gespaard. In twist geraakt met de aanvoerders 
werd hij in de boeien gesloten en zou het leven hebben moeten 
verliezen, indien te midden van den twist in het hoofdkwartier een 
vriend zijne boeien niet geslaakt had, zoodat hij ontvluchten 
kon; maar bij ongeluk kwam hij in de biezen terecht en „stack 
in diep moerasch al den verleden nacht". Zóó werd hij door Arent 
gevonden, en nu zwoer hij zijn aan Holland duur gezworen eed af 
en gaf hij zich aan Gysbreght's genade over. De heer van Aemstel 
gelooft al te lichtvaardig zijn verzierd verhaal en draagt hem zelfs 
op, het Zeepaert met rijs binnen de veste te brengen, waarom het 
hem juist te doen was, want „de schalcke Vossemeer bootste 
Sinons aerd na in 't stoffeeren" : het Zeepaert deed denzelfden 
dienst als „het zwanger paerd van Troje" en als het turfschip 
van Breda, waaraan VONDEL te liever de herinnering wilde verlevendigen, 
omdat juist in hetzelfde jaar, waarin de Schouwburg gebouwd 
werd, Frederik Hendrik Breda in even weinig weken teruggewonnen 
had, als Spinola in 1625 maanden had noodig gehad om 
die stad te veroveren. Een rei van Amsterdamsche maagden 
komt nu de overwinnaars met een zegelied inhalen, juichend 
omdat aan de vreugd van „Gods geboortefeest" zich nu de blijdschap 
over de verlossing der stad kan paren. 
Het tweede bedrijf voert ons voor het Karthuizerklooster. De 
vlucht des vijands is slechts eene krijgslist geweest : op bevel van
445 
Egmond eischt Diedrick van Haerlem daar en dat is een bijzonder 
levendig tooneel van den eerst hooghartigen, maar weldra 
door bedreiging van brandstichting gedwee geworden Willebrord 
een tijdelijk verblijf voor eene bende krijgsvolk, die de stad moet 
overrompelen, wanneer Vosmeer de Haarlemmerpoort voor hen 
geopend zal hebben. „Al heimelijck gezwommen door de grachten", 
komt Vosmeer nu aan Egmond vertellen, dat het Zeepaert, „zwanger 
van gewapenden", zonder argwaan te wekken binnen Amsterdam 
is gebracht en dat hij het, zoodra de krijgslieden het verlaten 
en de Haarlemmerpoort vermeesterd hebben, in brand zal steken 
als sein voor de anderen om in dichte drommen binnen te trekken. 
Intusschen bereidt in Amsterdam ieder zich tot de kerstviering 
voor en zingt een rei van edelingen, die „bly van geest ter kercke gaen 
om den eerst geboren Heiland te groeten", een heerlijk kerstlied. 
Badeloch, Gysbreght's vrouw, is uit een benauwden droom 
ontwaakt, zoo vangt het derde bedrijf aan. Zij vertelt aan haar 
man, hoe zij gedroomd heeft, dat haar nicht Machteld, de overleden 
vrouw van Geraert van Velsen, haar verschenen was en haar 
dringend had aangespoord, te vluchten met alles wat haar lief 
was. Nauwelijks heeft Gysbrecht haar geantwoord, dat het „louter 
ydelheid was, die zich het brein verbeeldde", of ,,Wapen! Wapen!" 
luidt de kreet, „de vyandt is in stad !" Zoo is dan opeens de triomfkreet 
versmoord, de hoogste vreugde in bittere ellende verkeerd, 
en stort Badeloch haar hart uit in de roerende klacht: 
„Hoe veel geluckiger zijn arme en slechte dorpen 
En hutten, laegh gebouwt, min stormen onderworpen, 
Dan eenigh heeren huis, dat door 't geboomte steeckt 
En daer het bulderen des winds zijn kracht op breeckt! 
Weet hiervan eenigh mensch, ick weet er van te spreecken." 
Gysbreght heeft inmiddels maatregelen genomen om te redden, 
als er nog iets te redden valt ; maar in de stad is verder iedereen 
nog onbewust gebleven van den naderenden ondergang der veste. 
Daar heffen de Klaerissen op de verrukkelijke zangwijze, die 
men wel eens te onrechte aan Dirck Sweelinck heeft toegeschreven 1), 
1) Voor de mooie melodie, waarop van ouds de rei van Klaerissen („0 Kerstnacht") 
gezongen werd, zie J. G. R. Acquoy, Tijdschrift der Vereen. voor 
N. Ned. Muziekgeschiedenis IV (1892) bl. 177-200. Door J. H. Scheltema 
de Heere, Tijdschrift voor N-Ned. Muziekgeschiedenis VIII (1907) bl. 140 vlg. 
wordt de melodie aan Cornelis Padbrué toegeschreven. In elk geval was zij 
niet van Dirck S weelinck, zooals J. A. Alberdingk Thijm indertijd vermoedde.
446 
den beroemden reizang aan: „0 Kersnacht, schooner dan de 
daegen !" het jammerlied van den moord der onnoozelen, die zich 
binnen weinige oogenblikken in Amsterdam zou herhalen. 
Met het vierde bedrijf bevinden wij ons in de kapel van het 
Klaerissenklooster, waar Gysbreght's oom Gozewijn, de uit zijn 
bisdom verdreven grijsaard, de nonnekens aanspoort te vluchten: 
hem zelf „stokoud en traegh, voeght het niet te vlieden"; maar 
de nonnen willen vader Gozewijn niet verlaten, samen wenschen 
zij met hem te sterven. In zijn „staetighste gewaet", met al de 
teekenen zijner hem wederrechtelijk ontnomen waardigheid wil 
de grijze bisschop dan in den kring der godgewijde maagden den 
vijand afwachten met den lofzang van Simeon op de lippen : „Vergun, 
o God ! op zijne bede, na uw belofte uw' knecht verlof, opdat hy 
reize, in rust en vrede, omhoogh na 't hemelsche vredehof " ; en 
dien lofzang heffen de nonnen dan ook in koor aan. „Is 't hier 
noch tijd van zingen?" roept Gysbreght met verbazing uit, als 
hij op dat oogenblik binnensnelt om den bisschop en de nonnen 
te redden; maar vergeefsch is zijn aanbod om hen in veiligheid 
te brengen : „zy zijn aleens gezint en wel getroost te sterven". 
Weldra is het ook te laat : de vijand is voor de poort en Gysbreght 
vliegt heen om te beproeven, of hij hem kan tegenhouden. 
Hier worden wij, midden in het bedrijf, naar Gysbreght's burchtzaal 
verplaatst, waar Arent van Aemstel aan Badeloch het uitvoerig 
verhaal doet van de plundering der St.-Katharinakerk. Gysbreght, 
zoo vertelt hij, had nog te vergeefs getracht den Dam en het Stadhuis 
te verdedigen, maar waar hij zich nu bevindt, weet Arent niet 
te zeggen. „Ick reken hem al dood en zie hem nimmer weer!" 
roept Badeloch wanhopig uit, en hare innige huwelijksliefde spiegelt 
zich af in den beroemden reizang der burghzaten : „Waer werd 
oprechter trouw, dan tusschen man en vrouw, ter weereld oit 
gevonden?" met de slotbede : „0 God, verlicht haer kruis, dat zy 
den held op 't huis met blijdschap magh ontfangen", eene bede, 
die terstond verhooring vindt, want „daer roept een aen de 
poort. God lof, het is mijn heer!" jubelt zij, ,,ick heb zijn stem 
gehoort !" 
De stad is reddeloos verloren, alleen de burcht der Aemstelheeren 
is nog in Gysbreght's macht bij het begin van het vijfde 
bedrijf, wanneer Gysbreght aan zijne vrouw alles verhaalt, wat 
hij gedaan en gezien heeft. Hoe het met Gozewijn en de Klaerissen
447 
is afgeloopen, weet hij niet, maar een Bode komt op om uitvoerig 
te vertellen, hoe schandelijk de vijand in het klooster heeft gewoed. 
de nonnekens verkrachtend en daarna vermoordende in het bloed 
van den ouden bisschop. Als dit gruwelijk, maar buitengewoon 
schilderachtig verhaal is gedaan, wordt Arent doodelijk gewond 
binnengedragen. Hij heeft nog een uitval beproefd, maar is terugge 
slagen en sterft nu in de armen van zijn broeder. Eene beleefde 
en eervolle uitnoodiging, door den heer van Voorne namens Egmond 
aan Gysbreght gedaan, om de burcht over te geven, wordt even 
beleefd als beslist afgeslagen : Aemstel zal zich tot het uiterste 
verdedigen, maar vrouw en kinderen kunnen, daar het kasteel 
aan den IJkant nog niet is afgesloten, in veiligheid worden gebracht. 
Daarvan echter wil Badeloch niet hooren, en nu ontstaat 
eene zeer levendige woordenwisseling tusschen Badeloch, dii niet 
wil vertrekken zonder haar man, en Gysbreght, die haar volstrekt 
scheep wil doen gaan, maar haar daartoe alleen kan bewegen 
door de wanhoop, waarmee hij op hare weigering een uitval wil 
gaan doen om zich dood te vechten. 
Toch behoeft het niet tot eene scheiding te komen, want als 
broer Peter, Gysbreght's huiskapelaan, op Badeloch's verzoek 
voor het afscheid nog tot God de bede opzendt, dat deze „zijnen 
engel stuure en haren heer bewaere," daalt inderdaad Rafaël 
(met „een paar swaanevluegels") van den hemel neer, niet zoo zeer 
als een „deus ex machina", waarvoor men hem wel te onrechte 
gehouden heeft, als wel om op indrukwekkende wijze den lateren 
schitterenden bloei van de zoo deerlijk ondergegane stad te kunnen 
voorspellen. Indien God het anders gewild had, zegt hij, „'t en 
waer met Amsterdam zoo verre noit gekomen"; Gysbreght moet 
met zijn gezin zijn wettig erf verlaten, een nieuw vaderland zoeken 
en in „'t vette land van Pruissen een stad Nieuw-Holland bouwen." 
Amsterdam zal „met grooter glans uit asch en stof verrijzen", 
en na drie eeuwen, wanneer „'t Roomsch autaer met kracht uit alle 
kercken geschopt en 't graeflijck hoofd van zijn recht vervallen 
verklaert zal zijn," te midden van een „endeloozen krijgh haer 
kroon tot aen den hemel toe verheffen" ; en als zij dan „haer Schouwburgh 
open doet", zullen daar Gysbreght's daden „op 't hoogh 
tooneel den burgemeesteren en driemael twalef raeden te gemoet 
gevoert worden." Nu buigt Gysbreght zich voor God en, „hoe bitter 
oock het scheiden moge vallen" immers „de liefde tot zijn land
448 
is yeder aengeboren !" met een „vaerwel mijn Aemsterland !" 
.gaan Gysbreght en de zijnen scheep. 
Dat VONDEL met dit gelegenheidsstuk (want als zoodanig moet 
men het in de eerste plaats beschouwen) ook een classiek treurspel 
heeft willen geven, blijkt uit zijne eigene opmerking, dat hij „tegen 
de tooneelwetten wetende niet misdeed, 't en waer misschien in de 
talrijckheid van personagiën, daar immers de classieke tooneelwetten 
er niet meer dan zeven toestonden". Voor VONDEL gold dus 
de wet der eenheid van plaats toen nog niet, want zelfs midden 
in een bedrijf liet hij de handeling zich verplaatsen. Ook schijnt 
hij toen nog niet geweten te hebben, dat, -volgens Aristoteles, de 
held van een treurspel, zooals hij twintig jaar later zeide, „pochte 
heel vroom, nochte onvroom, maer tusschen beide" moest wezen, 
-wilde een drama een echt tragischen indruk maken, en hier is Gysbreght, 
evenals de „pius Aeneas" bij Virgilius, wèl „heel vroom". 
De ondergang van zijne stad en zijne ballingschap wekt dus geen 
-tragisch medelijden, maar zou veeleer ergernis kunnen wekken, 
indien men weigerde met Gysbreght te berusten in Rafaël's woor- 
,den : „0 Gysbreght zet getroost uw schouders onder 't kruis, u 
opgeleit van God". Is derhalve de „Gysbreght" geene tragedie 
in zuiver Grieksch-Aristotelischen trant, het is daarom niet minder 
-een treurspel in echt Nederlandsch-Vondeliaanschen geest, en 
dat zegt wel iets, naar het mij voorkomt 1). 
Zelfs de aanhangers van een streng classicisme waren er in 
VONDEL's eigen tijd vol bewondering over, zooals blijkt uit het- 
1) Over de aesthetische waarde van den Gysbreght heeft het nageslacht zeer 
verschillend geoordeeld. Vgl. b.v. het oordeel van J. Macquet in zijne Proeven 
,van Digtkundige Letteroefeningen III (Utrecht 1786) bl. 1-40 met dat van 
P.' G. Witsen Geysbeek, Biogr., Anthol., en Critisch Woordenboek VI (Amst. 
1827) bl. 150-195, die veel later nog gevolgd werd door Theod. Jorissen, 
_Palamedes en Gijsbrecht van Aemstel, Amst. 1879, maar tegen wien terecht 
opkwamen J. A. Alberdingk Thijm in De Gids XVII (1879) bl. 314-324 en 
W. J. A. Jonckbloet, in De Ned. Spectator 1879. Verder zie men de beschouwingen 
in de verschillende geschiedenissen der Ned. Letterkunde, in de Biographieën 
van Vondel, in de litteratuur over Vondel's dramatischen arbeid 
en in de inleidingen op met aant. verschenen uitgaven van den Gysbreght, 
,zooals o.a. van J. M. Schrant, Leyden 1851 en van C. G. N. de Vooys, Gron. 
1910. Natuurlijk is, zoo hier als elders, die beschouwingswijze de juiste, waardoor 
men zijne lezers zooveel mogelijk vatbaar tracht te maken voor het ontvangen 
van dezelfde indrukken, als de dichter met zijn kunstwerk bedoelde 
te wekken en bij zijne tijdgenooten inderdaad gewekt heeft. Daarom is voor ons 
,dan ook het oordeel van die tijdgenooten van zooveel waarde, vooral wanneer 
wij dat vernemen uit den mond van een zoo geniaal denker en gewaardeerd 
dichter als Hugo de Groot. Geïllustreerd werd de Gysbreght door C. Rochussen, 
's-Grav. 1841, en door Berlage, Haarl. 1893 met muziek van B. Zweers.
449 
geen De Groot aan Vossius schreef : „Vondel heeft my vriendtschap 
gedaan, dat hij een treurspel van treffelijken inhoudt, voeghelijke 
schickinge en overvloedige welspreekenheit aan my, als eenigen 
smaak hebbende in zulke dingen, heeft toege-eigent", en aan 
VONDEL zelf schreef hij, dat hij „Amsterdam voor gelukkig hield., 
indien daar veele waren die dit werk na zijne waarde konden 
schatten". Zoo waren er inderdaad velen in Amsterdam. Dertien 
maal achtereen werd het stuk vertoond, en sedert 1641 is het te 
Amsterdam bijna jaar op jaar aan het eind van December of in 
het begin van Januari gespeeld, tot in onzen tijd toe; en altijd 
blijft het publiek trekken en boeit het de groote meerderheid der 
toeschouwers door de levendigheid van een deel der handeling, 
door de majesteit der schilderende verzen, door de treffende beelden, 
de welluidende taalmuziek en de heerlijke reizangen. Laat het zijn, 
dat de indruk, dien het maakt, meer te vergelijken is bij den 
indruk door eene grootsche opera, dan door eene dramatische 
handeling gewekt, aan de kunstwaarde kan dit alleen te kort doen 
bij den dogmatischen aestheticus, die dadelijk met zijn Procrustusbed 
klaar staat. 
Voor VONDEL was de opgang, dien zijn „Gysbreght" maakte, 
een prikkel om zich verder bovenal aan het treurspel te wijden. 
Eerst nu, op zijn vijftigste jaar, had hij zich in zijne volle kracht 
getoond op het terrein, waarop hij meester was en waarop hij nog 
veel grootscher werken zou scheppen in een verbazingwekkenden, 
schier ongelooflijken overvloed, want vier vijfden van zijne dichtwerken 
had men toen nog van hem te wachten. Op hem zelf is de 
vergelijking van toepassing, die wij een paar jaar later in een reizang 
uit zijn „Josef in Dothan" aantreffen, de vergelijking bij „een 
eick, den boschreus, die eerst allengskens groot wort", omdat 
„langzaemheit groote zaecken past". 
XXXI. 
HET PROZA VAN HOOFT. 
Met zijn „Gysbreght" was VONDEL als dichter den Drost, totnogtoe 
het hoofd der poëten, over het hoofd gegroeid. Uit de tooneelwereld 
had HOOFT zich reeds lang teruggetrokken : maar om 
in een nieuw geschapen proza het epos van onzen Opstand te kun- 
TE WINKEL. 29
450 
nen schrijven, hing hij ook de lier aan de wilgen, na zich daarop, 
met zijne „klaghte der Prinsesse over 't oorloogh voor 's Hartogenbosch", 
nog eenmaal in zijne volle kracht te hebben doen hooren. 
Zonder wangunst, die hem vreemd was, en zonder eenig hartzeer 
zelfs zal hij aan VONDEL zijne plaats hebben ingeruimd, want hij 
beschouwde zelf de poëzie als de uitspanning zijner jongere jaren 
en oordeelde al te gestreng over de vruchten daarvan, omdat hij de 
kunst zoo bijzonder hoog stelde en te zeer geneigd was, zich zelf 
te onderschatten, zooals zeer duidelijk blijkt uit een brief van 1630 
aan Tesselschade ter begeleiding van zijn „Hollandsche Groet", 
waarin hij schreef : „Myn verdrooghde rympen is dees daeghen een 
groenigheit over- en daervan gekomen 'tgeen UE. hier by ontfangt. 
Indien 't het beste maxel niet en is, laet het UE. geen nieuw geeven, 
want behalven dat ick noit myn heele werk maeckte van dichten, 
gelyk schier dient te doen, die nae de volmaecktheit tracht, zo 
heb ick 's my nu in zoo lange niet ondervonden, dat ick haest 
waende dit deel der werelt gestorven te wesen". 
Hooft was ook toen reeds, zooals hij een paar jaar later aan 
Tesselschade schreef, „zoo verzoopen en verzonken in 't rijmeloos 
schrijven sijner Historiën, dat hem de wieken te nat waren en in 
te diep een kuil staken om vlucht oft veirt nae de poëetsche lucht te 
maeken". „'k Weet van dichten noch van deunen. Niet dan ketelachtigh 
dreunen is het dat mijn snaeren baeren", rijmde hij toen; 
maar al van 1618 af had hij zich tot geschiedschrijven in proza 
gekeerd, en, zooals wij reeds vermeldden, in 1626 zag zijn Henrik 
de Gróte het licht als een doorwrocht voortbrengsel dezer werkzaamheid, 
waarmee hij, volgens VONDEL, „der Vrancken held deed leven 
voor altoos". 
Hij had daarin de geschiedenis van den Franschen Koning 
zoo onpartijdig mogelijk willen verhalen, en mocht het verhaal 
soms wat te veel op eene lofrede gelijken, dan was de oorzaak daarvan 
geweest „de gemeene zucht onzes Vaderlandts tzyner Majesteit 
en de danckbaerheydt, die ons verplicht tot eeuwighe erkentenis". 
Deze zullen voor hem ook wel aanleiding geweest zijn om juist een 
onderwerp te kiezen, dat hij als geschiedschrijver alleen uit de tweede 
hand kon leeren kennen, zoodat hij het uitsluitend zijn doel noemde, 
's Konings leven en bedrijf, „uyt verscheide schriften opghezocht, 
in kort Hollandtsch te vervaten". In dat „kort Hollandtsch" 
bestond dan ook de nieuwheid en oorspronkelijkheid. Geen geschied-
451 
werk was hier ooit geschreven, z66 beknopt van voorstelling 
en kernachtig van stijl, zoo zuiver Nederlandsch van taal. „Harnasduits", 
noemde HoOFT het zelf, Willem de Groot sprak van 
„gezenude (d. i. gespierde) woorden tot verheffinghe van onse 
moederlycke tael", maar Huygens gaf later aan de Nederlandsche 
Historiën den lof, dat daarin „de woorden soo krachtigh. 
als in Henrick, maer min wreed" waren, en inderdaad is HooFT's, 
eerste geschiedwerk lastig te verstaan en vermoeiend te lezen. 
Toen in 1638 een herdruk in kleiner formaat van de Henrik, 
de Gróte het licht zag, schijnt HoOFT (of misschien zijne eenigszins 
hooghartige Leonora) op de gedachte gekomen te zijn om 
daarmede van Hendrik's zoon de ridderorde van St. Michiel te 
verwerven. Immers, al is het waar, schrijft Hooft, „dat weinigh 
Franchoizen onze tael verstwen, hunne boekeryen worden toch 
ook door uitheemschen bezightight", zoodat zij er ook het nut 
van konden inzien, „dat de eere huns konings ook door vreemden 
vert uitgedraeghen". Toch begreep HoOFT, dat een boek in zoo 
geheel vreemde taal bij den Franschen koning niet voor zich zelf 
kon spreken, en hij verzocht dus aan HUYGENS er een Fransch, 
aan BARLAEUS er een Latijnsch lofdicht bij te voegen. Zulke lofdichten 
waren voor het werk zelf evenmin gedrukt als voor eenig 
ander werk van HoOFT, die daarmee een zeldzaam bewijs van 
kieschheid gaf in een tijd, waarin bijna alle dichters, zelfs iemand 
als HUYGENS, van alle kanten lofdichten samenbedelden om er 
hunne werken mede te versieren; maar HoOFT heeft, naar zijn 
eigen getuigenis, „zulk een tentoonstelling van eighen lof, hoewel 
zy door de gewoonte verschoont wort, altijds wat wanvoeghlijck 
gedocht." 
Zijn neef Joachim van Wikkevoort, die ook zelf ridder geworden 
was, bewees aan Hooft den dienst, met zijn broeder deze zaak 
te Parijs in orde te brengen en hem zoo denzelfden titel te bezorgen, 
waarop niet alleen menig Nederlandsch staatsman zich 
toen kon verheffen, maar ook menig dichter, zooals RODENBURG, 
die al in 1612 Ridder van den Huize van Bourgondië was geworden, 
HUYGENS, die behalve zijn Engelschen riddertitel (van 1622) bovendien 
nog in 1633 dien van ridder van St. Michiel verwierf, evenals 
WESTERBAEN in 1629 door bemiddeling van Hugo de Groot, terwijl 
REAEL in 1626 (ook blijkens een klinkdicht daarop van VONDEL) 
en CATS in 1627 door Karel I van Engeland in den ridderstand
452 
waren verheven. VONDEL en BARLAEUS hebben het, ondanks hunne 
vele lofdichten op vorstelijke personen, nooit zoo ver kunnen 
brengen. Natuurlijk moesten er door HoOFT eenige onkosten gemaakt 
worden, want zonder geld kwam men aan het Fransche 
hof niet tot zijn doel, maar toch schreef hij, dat hij „zijne eigene 
ydelheid niet al te duur wilde betalen", en voor zich zelf schijnt 
hij dan ook niet veel waarde aan den titel gehecht te hebben, zooals 
van hem te begrijpen is. De brieven van ridderschap moesten, schreef 
hij, „uitdrukkelijk inhouden, dat niet alleen de eere van ridderschap 
hem, maer ook de waerdigheit van edeldoom hem ende zijnen 
naekomelingen vergunt wert", en zoo is dan in het voorjaar van 
1639 HoOFT op grond van zijns vaders verdiensten voor de Republiek 
en van zijn eigen geschiedwerk, zooals het diploma zegt, 
en bij opvolging later ook zijn zoon Arnout, in den ridderstand 
verheven. 
Kort voor dien tijd (in 1636) schreef HOOFT nog een ander, 
kleiner geschiedwerk, De Rampzaligheeden der verhe f f Inge van den 
Huize van Medicis, dat hij echter niet ter uitgave bestemde, zoodat 
het eerst na zijn dood (in 1649) het licht zag met een bijgevoegd 
gedicht van VONDEL „Op d'Ilias van de Medicis", dat er als het 
ware eene korte inhoudsopgave van is. 
Niet minder verdienstelijk proza dan in deze beide geschiedwerken 
heeft HOOFT ons nagelaten in zijne (omstreeks 870) brieven 1), 
gedeeltelijk in Latijn, Fransch of Italiaansch, maar grootendeels 
in het Nederlandsch en met dezelfde zorg geschreven, waarmee 
Romeinsche schrijvers, zooals Cicero, Seneca en de jongere Plinius, 
en later de voornaamste Renaissancemannen, hunne brieven opstelden, 
ofschoon deze evenmin als Hooft aan eene uitgave van 
die brieven dachten. Toch verdienden de zijne met piëteit te wor- 
1) Dat Hooft het best is te kennen uit zijne brieven, is reeds vroeg ingezien, 
nl. door Jacobus Scheltema, die er voortreffelijk gebruik van gemaakt heeft 
in zijn P. C. Hooft geschetst met zijne eigene woorden in zijn „Geschied- en Letterkundig 
Mengelwerk" II 1. (1818) bl. 1-94. Deze brieven komen voor een 
klein deel reeds voor in P. C. Hooft's Mengelwerken, Amst. 1704. Verreweg de 
meeste zijn voor het eerst gedrukt in Brieven van P. C. Hooft Amst. 1750, 
uitg. door B. Huydecoper. Het getal van 770 daar gedrukte brieven is nog 
tot 873 geklommen in de laatste, ook naar de nog op de Amst. Univers. bibs. 
bewaarde handschriften bezorgde, maar toch nog onnauwkeurige uitgaaf 
van J. van Vloten. P. C. Hooft's Brieven, Leiden 1855-57 IV dln. (eene kleine 
aanvulling gaf J. te Winkel, Tijdschrift III bl. 173-176). In Van Vloten's uitgaaf 
vindt men ook tal van brieven, door anderen aan Hooft gericht. Eene 
keurige bloemlezing uit Hooft's brieven gaf Mej. G. F. C. van Nop, Zutphen 
1909.
453 
den uitgegeven, niet slechts als bouwstoffen voor de kennis van 
zijn leven en zijn karakter, maar ook als proeven van geestigen, 
beeldrijken en pittigen briefstijl voorzoover zij aan vrienden en 
vriendinnen (vooral de 35 ons bewaarde aan Tesselscha) gericht 
zijn, en als modellen van ambtsbrieven, die de bastaardtaal der 
kanselarij vermeden voorzoover dat maar eenigszins mogelijk was, 
en zóó dat zij zelfs genade zouden hebben kunnen vinden in de oogen 
van DANIËL MOSTART 1), zoon van den Antwerpschen, naar Amsterdam 
uitgeweken, notaris David Mostart, die de geleerdste 
mannen zijns tijds tot zijne vrienden had mogen rekenen en zich 
o.a. verdienstelijk gemaakt had voor het psalmgezang door eene 
uitgave van Datheen's psalmen, van fouten gezuiverd, te bezorgen, 
en die daarbij in 1598 een „Korte onderwysinge van de 
Musyk-konste en samenspreekinge over het misbruyk der wijsen 
en des singens" had gevoegd. 
Zijn zoon DANIEL, die sedert 1622 secretaris van Amsterdam 
was, gaf in 1635 met zijn „Nederduytse Secretaris oft Zendbriefschryver" 
(uitg. 1637) eene rijke verzameling voorbeelden van 
allerlei soort van ambtsbrieven, ten einde te bewijzen, dat ook 
zulke brieven zeer goed in zuiver Nederlandsch gesteld konden 
worden. Voor hetzelfde had ook HUYGENS reeds in 1628 maar, 
naar 't schijnt, vergeefs gepleit in eene uitvoerige, in het Fransch 
opgestelde, memorie over hervormingen in „la secretaire de son 
excellence Monseigneur le Prince d'Orange". HOOFT, VONDEL, 
VAN DER BURGH en anderen toonden door lofdichten hunne ingenomenheid 
met MOSTART'S streven, dat voor de kanselarijtaal 
beproefde, wat SIMON STEVIN had gedaan voor de wiskundige 
wetenschappen, SPIEGHEL voor taal- en stijlleer en DE GROOT voor 
de rechtsgeleerdheid, en wat HOOFT voor de geschiedschrijving 
bleef doorzetten. 
Om zich in het schrijven van zuiver Nederlandsch te oefenen 
heeft HOOFT, ook tijdens zijne geschiedoefeningen, veel vertaald 
o. a. in 1630 een deel der hekelende „Ragguagli di Parnaso" van 
Trajano Boccalini, en omstreeks 1635 alle werken van Tacitus, 
die hij niet minder dan twee-en-vijftigmaal had gelezen om den 
kernachtigen stijl er van in merg en been op te nemen, beter dan 
bv. Burgundius had gedaan, van wien hij zegt, dat zijn „styl Tacitus 
1 ) Zie voor hem ook boven, bl. 145.
454 
nae, maer nergens nae in treedt", omdat wie bij een schrijver 
voedsel voor zijn geest zoekt, niet „inschokken", maar „kauwen 
en erkauwen" moet. Dat nu heeft HOOFT met Tacitus gedaan, 
ook bij zijne vertaling, daar hij sommige gedeelten zelfs tweemaal 
vertaald heeft, nu eens wat letterlijker, dan weder wat vrijer. 
Hij deed dat overigens niet alleen tot eigen oefening, maar vooral 
ook op verzoek van zijn zwager Joost Baeck, die geen Latijn verstond 
en toch ook gaarne met den zoo hoog geroemden Tacitus 
meer dan oppervlakkig kennis wilde maken. Ook dit werk werd, 
ofschoon het geheel voltooid is en er de grootste zorg aan is besteed, 
niet door HOOFT zelf, maar eerst in 1684 door Geeraardt 
Brandt uitgegeven. 
Terwijl van de moderne geschiedschrijvers Thuanus voor HOOFT 
het groote gezag was, heeft hij bij het schrijven van zijne Nederlandsche 
Historiën toch geen schrijver zoozeer trachten te evenaren 
als Tacitus en wel, omdat hij zich als prozaschrijver aan hem 
zoo na verwant gevoelde. Telkens wordt men dan ook getroffen 
door overeenkomst in uitdrukking en voorstelling, zelfs door geheele 
zinnen, die met meer of minder vrijheid uit Tacitus zijn overgenomen 
en pasklaar gemaakt zijn voor de beschrijving van andere 
toestanden. Ook paste de geschiedenis van den aanvang van 
den tachtigjarigen oorlog, wat den omvang betreft, beter bij den 
vorm van Tacitus' Annales, dan b.v. bij dien van Livius' geschiedwerk, 
terwijl het tweede deel der Historiën van Hooft's eigen 
tijd zich als van zelf bij de Historiae van het door Tacitus beleefde 
aansloot. 
In 1628 legde hij er het eerst de hand aan en tien jaar later 
was het eerste deel (twintig boeken) voltooid. Het begon met den 
afstand van Karel V in 1555 en eindigde met den moord van 
Willem van Oranje in 1584. Het werk werd toen nog zooals te 
voren ook reeds met gedeelten er van gebeurd was aan verschillende 
vrienden ter lezing en beoordeeling gezonden, en door 
bemiddeling van Huygens ook aan Frederik Hendrik, aan wien 
HOOFT het met diens toestemming opdroeg, maar die vooraf verzoend 
moest worden met den ongewonen en aan het geheel verfranschte 
hof zeker weinig verstaanbaren stijl. Eerst in 1642 kwam 
dit eerste deel _van de pers, toen HOOFT reeds met het vervolg begonnen 
was, dat hij, zooals ook Tacitus met zijne Historiae gedaan 
had, veel breeder behandelde, zoodat het bij zijn dood nog
455 
niet verder dan het jaar 1587 gevorderd was. In 1654 gaf zijn 
zoon ook dat vervolg uit 1). 
HooFT's „Nederlandsche Historiën" zijn, ofschoon ten volle 
beantwoordend aan de strengste eischen, die men in de zeventiende 
eeuw aan een geschiedwerk kon stellen, in de eerste plaats 
te bewonderen als kunstwerk. Zij maken op ons denzelf den epischen 
indruk, als Tacitus' Geschiedenis, wanneer men ten minste bij een 
epos niet aan de naieve volkspoëzie denkt, want daarvan is HoOFT's 
werk zoo ver mogelijk verwijderd. Met Tacitus' Geschiedenis heeft 
die van HOOFT dit gemeen, dat zij niets kroniekmatigs heeft, maar 
dat er eene groote mate van eenheid heerscht in de voorstelling van 
het geschiedverloop. Door minder dan zijne voorgangers uit te 
weiden over buitenlandsche of toevallige gebeurtenissen wist 
HOOFT die eenheid te bevorderen. Steeds plaatste hij het belangrijke 
op den voorgrond en groepeerde hij daaromheen de minder 
belangrijke bijzonderheden; maar het werk zou aan aanschouwelijkheid 
nog gewonnen hebben, als de chronologische volgorde wat 
minder streng bewaard was geworden. 
Toch behooren aanschouwelijkheid en levendigheid van voorstelling 
zoozeer tot de hoofdkenmerken van het werk, dat wie 
er ergens, waar ook, in begint te lezen, al meer en meer door het 
verhaal wordt geboeid en slechts noode het boek uit de handen 
legt. Het zou ons kunnen gaan als Franciscus Martinius, die aan 
den rector der Latijnsche school te Kampen schreef: „Ik heb de 
geheele Histori des Heeren Pieter Hooft in zeeven dagen doorleezen 
met zulk een geweldigen drift, dat ik niet weete, of ik ooit diergelijken 
in 't leezen van eenigh boek gehadt heb."Wie een diepen 
indruk wil ontvangen van HooFT's meesterschap als stilist, kan 
niet beter doen dan eens een half uurtje in Bon of VAN METEREN 
te lezen en dan voor het daar gelezene HooFT's geschiedwerk op 
1) Van Hooft's Nederlandsche Historiën verschenen in eersten druk Deel 
I in 1642 en Deel II in 1654; daarna het geheel in Zen druk Amst. 1656, in 
3 dr. (bezorgd door G. Brandt, met toevoeging van de biographie) Amst. 
1677 en in 4 dr. Amst. 1703. Later zijn de Ned. Historiën nog uitg. door M. 
Siegenbeek, A. Simons en J. P. van Cappelle, Amst. 1820-24 VIII dln., en 
met aant. door W. Hecker, Gron. 1843-46 V dln. 
Met Inleiding en aant. verschenen Episodes uit Hooft's Ned. Historiën, 
Leeuw. 1874, bezorgd door Eelco Verwijs, 4 dr. Amst. 1919 door F. A. Stoett. 
Over de Ned. Historiën schreven A. C. van Heusde „Commentatio de ratione 
quam Hooftius noster in historia scribenda secutus est et comparatione eum 
inter et Corn. Tacitum", Gron. 1838 en Joh. C. Breen, Pieter Corneliszoon 
Hooft als Schrijver der Ned. Historiën, Amst. 1894. Vgl. J. te Winkel, Hooft als 
geschiedschrijver in De Ned. Spectator 1894, bl. 271-275, 279-281.
456 
te slaan, want daardoor kan men eerst recht leeren beseffen hoe groot 
het onderscheid is tusschen het ruwe marmer en het beeldwerk, dat 
er uit gehouwen kan worden en hoe lang de weg is, die leidt van natuur 
tot kunst. 
Daarmee worde allerminst te kort gedaan aan de historische 
waarde der werken van BOR en VAN METEREN, die HOOFT zelf als 
bronnen voor zijn geschiedwerk dankbaar gebruikte. PIETER BOR 
en zijne geschiedenis hebben wij vroeger reeds leeren kennen 1). 
Tegenover hem was EMANUEL VAN METEREN een Zuidnederlander, 
9 Juli 1535 te Antwerpen geboren, maar reeds vroeg naar Londen 
vertrokken, waar hij, als lid der Nederlandsch-Gereformeerde 
gemeente en als consul der Nederlandsche kooplieden, gevestigd 
bleef tot zijn dood, 18 April 1612. Na in 1583 een korter geschiedverhaal 
te hebben uitgegeven en vervolgens zijn grooter werk te 
Keulen in Duitsch en Fransch (met platen van Hogenberg versierd) 
ter perse te hebben gelegd, gaf hij dat in 1599 voor het eerst te Delft 
in het Nederlandsch uit. Later voortgezet, verscheen het in zijn geheel 
in 1609 en 1611 te Amsterdam onder den titel Historie der 
Nederlandscher ende haerder nabueren oorlogen, en, na zijn dood, 
in 1614 en later nog meermalen, met wijzigingen zoowel van historischen 
als van stilistischen aard, er door eene officiëele staatscommissie 
in aangebracht. 
In vrij wat beter stijl geschreven is nog een derde, niet minder 
belangrijk, historiewerk, dat de geschiedenis van 1583 tot 1601 
behandelt, maar eerst in 1626 het licht zag, namelijk de Historie der 
Nederlandtscher oorlogen begin ende voortganck van EvERARD VAN 
REYD, te Deventer in 1550 geboren, staatsman van beteekenis 
en vertrouwde vriend en raadsman van Jan en Willem Lodewijk 
van Nassau, en 25 Febr. 1602 te Leeuwarden overleden. 
Toch, ofschoon ook om den stijl te waardeeren, kan deze geschiedenis 
als kunstwerk de vergelijking niet doorstaan met HOOFT'S 
„Nederlandsche Historiën", omdat wij daarin met geene eenvoudige 
vermelding der feiten te doen hebben, maar met eene reeks 
van schilderijen, zoodat wij er de gebeurtenissen niet slechts, bij 
het lezen, als opnieuw in zien gebeuren, maar ook de personen 
van het groote drama als levend uit het boek te voorschijn zien treden 
door HooFT's vaardigheid in het boetseeren van karakterbeelden. 
Daartoe bediende hij zich soms van hetzelfde middel als Tacitus 
1 ) Zie Ontwikkelingsgang II, bl. 498.
457 
en zoovele andere geschiedschrijvers der Oudheid, maar dat de 
latere historiographie als minder betrouwbaar is gaan versmaden, 
het samenvatten van de gevoelens en meeningen der hoofdpersonen 
van het historisch drama in den vorm van redevoeringen, hun 
rechtstreeks of zijdelings in den mond gelegd. Die van Alva en 
van Fresneda in het vierde en van Willem van Orange in het 
vijfde boek zijn van deze de beroemdste en zullen in haar geheel, 
wat de gedachten betreft, ook wel juist zijn, al is iedere zinsnede 
op zich zelf ook niet z66 uitgesproken, als HOOFT die geeft. Evenmin 
worden de oorkonden, die vroegere geschiedschrijvers, en BoR wel 
voornamelijk, in haar geheel mededeelen, door HOOFT woordelijk 
ingelascht. Hij geeft er den hoofdinhoud van op in zijne eigene 
kernachtige woorden met vertaling van de bastaardtaal der kanselarij. 
Bovendien is het geheele werk, zooals Brandt zegt, „bezaait 
en bezielt met spreuken uit den boezem der wysheit gezoogen" 
en ziet men overal „'t gezondt en geoef f ent oordeel des grooten 
schryvers". De stijl is dichterlijker dan men van proza gewoon 
is, rijk aan uitgewerkte beelden of eenvoudige overdracht van. 
beteekenis. Is de beeldspraak soms aan de taal van het dagelijksch 
leven ontleend, dan is zij meestal door eene enkele kleine wijziging 
geadeld. Bij groote bondigheid is de zinbouw welluidend, ook door 
gepaste alliteratie. Fijn vernuft, soms in woordspelenden vorm, 
geeft bovendien aan de gespierdheid en beknoptheid van den stijl 
een eigenaardig persoonlijk karakter. De nevenschikkende zinbouw 
der spreektaal en eenvoudige schrijftaal van het verleden is bij 
HOOFT meerendeels vervangen door hypotaxis, waardoor de zinnen, 
in elkaar gewerkt, eene harmonische eenheid van woorden en gedachten 
vormen ; maar ontkend kan het niet worden, dat dezet 
kunst soms in gezochtheid ontaardt, dat de beknoptheid tot stroefheid, 
de gedrongenheid tot onduidelijkheid leidt. Onjuiste samentrekking 
van zinnen, in strijd met het karakter van onze taal, 
voert, bij den waren rijkdom van gedachten, den lezer menigmaal 
in een doolhof met verborgen uitgang. 
Ook de woorden zelf zijn niet alleen voor ons, maar waren ook 
voor HooFT's tijdgenooten dikwijls vreemd of, als zij bekend 
waren, in eene ongewone beteekenis gebruikt, die eerst met moeite 
uit den samenhang van den zin kan worden opgemaakt. Dat is 
gewoonlijk te wijten aan HoOFT's overigens prijzenswaardig streven
458 
naar zuiverheid van taal. Wel schreef hij, dat „de vieze naeuwheidt 
van gewisse hem zelven in dezen eenighsins mishaeghde 
en dat hy somtyds in beraedt had gestaen, oft niet beter waer, 
den schoot te vieren met spreken van hoofsch Duitsch", maar, 
voegde hij daar terecht aan toe, „zoo men die deure open zet, ik 
en zie niet waer 't eindighen wil met het verloop der taele". Zoo 
zocht hij dan voor ieder vreemd of half vreemd woord een zuiver 
Nederlandsch of uit zuiver Nederlandsche bestanddeelen samengesteld 
woord. 
In de eerste plaats putte hij daarvoor uit het Amsterdamsch 
zijns tijds en schrikte hij zelfs niet terug voor het gebruiken van 
Noordhollandsche dialectwoorden, die andere schrijvers vermeden 
; maar hij bepaalde zich niet tot de spreektaal of gangbare 
schrijftaal: hij zocht overal, waar hij meende zuiver Duitsch te 
vinden: in de oude keuren en geschiedbronnen, in oude liederen en 
rijmen. Daardoor heeft zijne taal ook dikwijls iets ouderwetsch; 
maar kon hij het vereischte woord nergens vinden, dan kende hij aan 
een Nederlandsch woord vaak eene beteekenis toe, die het niet 
had, doch die het vreemde woord, waarmee het wel eens te vertalen 
-was, ook bovendien nog bezat. Zoo kende hij b.v. aan het woord 
,,afmatten" den zin van „vertragen" toe, omdat het Italiaansche 
,,stancare" in die beide beteekenissen gebruikt werd. Ook maakt 
hij nieuwe woorden, niet zelden door letterlijke vertaling van 
de deelen eener vreemde samenstelling, die in het Nederlandsch 
niet in hetzelfde onderlinge verband konden voorkomen als in 
de vreemde taal. Geheele reeksen van slecht vertaalde woorden 
heeft men dan ook uit HoOFT'S proza bijeengebracht, maar op de 
veel grootere menigte van goed geslaagde vertalingen, die er tegenover 
staan, valt de aandacht, omdat zij goed zijn en dus niet nieuw 
schijnen, meestal te weinig, zoodat wel de „hardigheit der puirduitsche" 
woorden misprezen wordt, maar de zachtheid van andere, 
die men evenzeer aan HOOFT te danken heeft, ons dikwijls ontgaat. 
Het onnederlandsch karakter der taal openbaart zich niet 
slechts in enkele woorden, maar zelfs in geheele zinnen, daar 
HOOFT zijn best deed, met het krachtigste merg van andere talen 
zijn Nederlandsch te voeden. Die vreemde zinvorming werd nog 
bevorderd door eene standvastige eigenaardigheid van onzen 
.geschiedschrijver bij het samenstellen van zijn werk. De meeste 
zinnen toch zijn niet geheel oorspronkelijk, maar met meer of
459 
minder vrijheid vertaald, minder nog uit het Latijn, dan uit Fransch, 
Italiaansch of Spaansch, en zoo is het geschiedwerk te vergelijken 
bij een mozaïekvloer, kunstig samengesteld met kleine steentjes 
uit allerlei andere geschiedwerken losgepeuterd. Het beeld, dat 
ik hier gebruik, is aan HOOFT zelf ontleend. In een brief aan zijn 
.zwager Baeck schrijft hij : „Ick heb meer als anderhalf hondert 
steengin geraept uyt Burgundius ende maghtige moeite om ze 
in te voeghen t' eenen werke, dat ick volle vast gemetst ende 
gevlochten vind om zonder misstal van bobbel of holligheit yet 
versgevondens in te ruimen. De konst is kleen, maer de arbeydt 
ongelooflijk". 
Uit deze aanhaling ziet men tevens, hoe HOOFT nog telkens 
'weder zijn werk verbeterde en aanvulde door het raadplegen van 
.nieuwe bronnen, die hij met de grootste zorg bijeen bleef brengen. 
Zijn verzoek om gebruik te mogen maken van de archieven 
zijner vaderstad werd hem tot zijn grooten spijt geweigerd; maar 
allerlei moeite deed hij om van oudere personen, liefst ooggetuigen, 
mondelinge berichten in te winnen, waardoor de „Ne- 
•derlandsche Historiën" dan ook nu nog voor menig geschiedfeit 
.als bron kunnen beschouwd worden ; maar het meeste heeft hij 
.natuurlijk uit een groot aantal gedrukte en ook uit toen nog ongedrukte 
geschriften geput. Daar hij vele talen machtig was, heeft 
hij evengoed de schrijvers van Spaansche als van Nederlandsche 
zijde kunnen raadplegen en zich z66 een onpartijdig oordeel over 
den gang der zaken kunnen vormen, dat met zijne persoonlijke 
-waarheidsliefde strookte. 
Natuurlijk had hij ook zijne eigene overtuiging, waarvoor hij 
_met kracht en gloed uitkwam. Gewetensdwang was hem een 
.gruwel, dwingelandij kon hij niet verdragen, inmenging van vreemden 
in de zaken van zijn eigen, hem zoo dierbaar, vaderland ergerde 
hem; maar de vrijheid, die hij boven alles voorstond, wenschte 
hij ook aan anderen niet te betwisten, en zoo koos hij noch 
partij voor de Katholieken, noch voor de Protestanten, maar 
alleen tegen onruststokers en heerschzuchtigen van beide zijden, 
-en zelfs aan deze, zelfs aan iemand als Alva, den man van staal 
en bloed, meende hij, zooals hij zegt, den lof te moeten geven, die 
.hem toekwam. Hij was onpartijdig genoeg om niet in iederen 
-Spanjaard een Vargas, niet in iederen priester een kettermeester 
-te zien en de wilde Geuzen niet voor heiligen, geestdrijvers als
460 
Modet en Datheen niet voor beter dan de Katholieke inquisiteurs 
te houden ; ja, zelfs den zoozeer door hem vereerden Willem van 
Oranje spaarde hij niet, als deze had misgetast. Zelf schreef hij in 
een tijd, toen de meeste nog zoo geheel anders dachten, „gehouden 
te zijn geene waarheid van belang, 't en waare zij tot schaade 
zyns vaderlands strekte, te verzwyghen" en daarom ook „bywylen 
eenighe snootheden, begaan aan onze zyde, doch reeds gemelt 
door andren van dezelve op te haalen." 
Vandaar dan ook, dat hij tot op onzen tijd toe in eere is gebleven 
bij menschen van zeer verschillend geloof, zooals hij reeds. 
in zijn eigen tijd hoog gewaardeerd werd door Broeder Gabriël, 
den Leuvenschen Capucijn, en door den Leuvenschen hoogleeraar 
der geschiedenis ERYCIUS PUTEANUS. Mocht hij misschien in het, 
tweede deel van zijn werk den Graaf van Leicester wat te zwart 
hebben geteekend, dan bedenke men, dat aan alle onpartijdigheid. 
eene grens is en dat het voor HOOFT wel uiterst moeielijk moest 
zijn zonder eenig haatgevoel te denken aan iemand, van wien 
hij naar waarheid kon schrijven : „Op een lyste waaren Leycester 
veertien van de vroomste voorstanders der vrijheid en getrouste. 
aanklevers van 't Huis Nassau geleevert, onder welcke ook de 
naam myns zaalighen Vaaders gespelt stond", dien Leycester 
„meinde smaadighe dood te doen sterven". 
HooFT's Historiën zijn wat men gewoon is een „pragmatisch"' 
geschiedwerk te noemen. In den aanvang zeide hij het Bentivoglio 
na, „dat veele eeuwen herwaarts geen stof f e geleevert 
hebben, die ryker zy in allerley leeringen van 't beloop der wereldsche. 
dingen, oft wonderlyker, oft waarneemens waarder tot onderwys 
van vorsten en volken", en op die „leeringen" laat hij dan ook 
niet na telkens te wijzen, zoodat Brandt terecht van het werk 
kon zeggen : „Men wondt er geen bloot verhaal van zaaken, maar 
een school van staat, een leidtstar van regeeringe, een kompas. 
van beleidt, een wegwyzer ter oorloghskunde, een leermeester 
van grootmoedigheit, bescheidenheit en gemaatightheit, een. 
opwekker tot liefde des vaderlandts en der vryheit." 
Dat een zoo omvangrijk, inhoudrijk en stijlzwaar werk niet 
in den alledaagschen zin van het woord „populair" kon worden, 
spreekt van zelf. Toch . is na HOOFT geen Nederlandsch geschiedschrijver 
van eenige beteekenis opgetreden, die zijn werk niet, 
in menig opzicht tot voorbeeld genomen heeft. Doch middellijk heeft,
461 
zijn werk invloed geoefend op de voorstelling van ieder, die ook 
maar het geringste van onzen tachtigjarigen oorlog weet. De bijzonderheden 
van die heldenworsteling onzer voorvaderen tegen 
het machtige Spanje zijn,zooals zij door hem geboekt zijn, overgegaan 
in de kleinere lees- en leerboeken, en wat daarin aan hem 
ontleend is, staat ons meestal het levendigst voor den geest. Hij 
heeft de mannen van den Opstand tot heroën gemaakt, en als zoodanig 
treden zij op in onze litteratuur en vooral op ons tooneel. 
z66 de tragische figuren van Montigny, Egmont en Hoorne, z66 
burgervaders als van der Werff, vlootvoogden als Boisot en Jacob 
Simonsz. de Rijk, die zonder hem misschien onberoemd zou gebleven 
zijn, manhafte hoplieden als Ripperda en Kornput, de 
edele vaandrig Pieter Hasselaar en de Brielsche veerman Koppelstok. 
Meer dan vijfenzestig tooneelstukken, die later onderwerpen 
behandelden uit het dertigjarig tijdvak, waarvan HoOFT de geschiedenis 
beschreef, volgden zijne voorstelling en putten ten deele 
zelfs uitsluitend uit zijn werk. Zoo ook vond later Onno Zwier 
van Haren bij HoOFT de stof voor zijn dichterlijk tafereel der heldendaden 
van Rochus Meeuwsen en Sebastiaan de Lange. Zoo 
wekte zijn verhaal Tollens op om Herman de Ruiter, de kloeke 
Kenau en de edelmoedige geuzenvrouw te Gouda, en, in wedstrijd 
met Bogaers, ook Jan Harink te bezingen, en zelfs het „treflijk 
exempel van broederlijke liefde", door den Spanjaard Ferdinando 
d'Avolos voor Haarlem geleverd. Staat de heldenfiguur van den 
vrijbuiter 't Hoen en de onverschrokken sluwheid van Christiaan 
Huygens ons levendig voor den geest, 'aan HoOFT hebben zij dat 
te danken. Zoo heeft HoOFT er dan het meest toe bijgedragen om de 
epische overlevering te vormen, die aangaande den tachtigjarigen 
oorlog bij ons heerscht, en dat feit alleen reeds is voldoende om 
te bewijzen, dat HooFT's „Nederlandsche Historiën" een kunstwerk 
is van de grootste waarde. 
XXXII. 
DE MUIDERKRING VAN 1627 TOT 1647. 
Sedert het Muiderslot in zijne nieuwe drostin ook eene gulle 
vriendelijke gastvrouw herkregen had, kon HoOFT zijn drostelijk 
verblijf weer maken tot het middelpunt van een gezelligen vrien-
462 
denkring, die er dikwijls samenkwam om er kunst en vriendschap 
te dienen. Daartoe lag het Muiderslot juist dicht genoeg bij Amsterdam, 
zoodat het niet moeielijk te bereiken was, en toch ver 
genoeg er vandaan, om het bezoek er aan tot een aangenaam 
uitstapje te maken, vooral in den zomer. In den winter woonde 
HOOFT trouwens in Amsterdam aan de Oostzijde der Keizersgracht 
tusschen Brouwersgracht en Heerenstraat, over de Groenlandsche 
pakhuizen in een huis dat ten Noorden belendde aan de „Valckenaer." 
In den gevel van dat woonhuis werd in 1881 bij gelegenheid 
van een schitterend eeuwfeest, toen ter eere van HOOFT gevierd, 
met groote plechtigheid een gedenksteen geplaatst, die nu echter, 
helaas, reeds weer verdwenen is, daar het huis geheel verbouwd 
werd, toen men het tot eene Ziekenverpleging van St. Joan. de 
Deo inrichtte. Dat HOOFT ook daar zijne vrienden ontving spreekt 
van zelf; hij zal er allicht nog meer menschen gezien hebben, dan te 
Muiden; doch juist die Muider bezoeken zijn ons vooral bekend 
uit zijne brieven aan Amsterdamsche en andere vrienden, en zoo 
is er dan ook reeds lang van een Muiderkring sprake als van een 
der belangrijkste en aantrekkelijkste tafereelen uit de historische 
beeldengalerij onzer litteratuurgeschiedenis. 
Het dertiendeëeuwsche, later wat verwaarloosde en vervallen, 
maar nu weer in eere herstelde slot van Muiden ligt dicht bij den 
Vechtmond en was in HooFT's tijd met zijne vier hoektorens van 
alle kanten door eene slotgracht omgeven 1). Door de getorende 
hoofdpoort kwam men op het binnenplein en vandaar in de groote 
zaal, waar vergadering gehouden, gehoor verleend en feest gevierd 
werd. Tot de versieringen er van behoorde eene schilderij, die de 
fabel van Hercules, Nessus en Dianira voorstelde, ons bekend 
door een gedicht van JAN Vos. Als wachtkamer voor die groote 
zaal liet HOOFT zelf een voorportaal bouwen, dat met veel moeite 
in 1631 gereed kwam, maar nu weer afgebroken is. De slotgracht 
was aan alle kanten door een ruimen moestuin en boomgaard 
omgeven, beroemd door den overvloed van heerlijke pruimen, 
die er groeiden, „die rijpe geeltjes met haeren waes, uitstekend 
onder de blaeuwe van Damasco als starren aen haeren hemel", 
door HOOFT zoo dikwijls als lokmiddelen gebruikt om gasten te 
krijgen en door hem ook zoo dikwijls gulhartig aan zijne afwezige 
1 ) Voor het Muiderslot zie men Jacobus Koning, Geschiedenis van het slot 
te Muiden en Hooftt''ss leven op hetzelve, Amst. 1827.
463 
vrienden toegezonden. In dien boomgaard bevond zich HooFT's 
niet minder beroemd studeervertrek, het „zeskant huiske", zooals 
VONDEL het in een dichtbrief aan HOOFT noemde, of „zijn torentje", 
zooals het menigmaal bij den Drost zelf heet en ook in een klein 
gedichtje, dat JAN Vos er op maakte. Dáár heeft HOOFT met 
onvermoeide vlijt zijne geschiedwerken geschreven. In 1672 bestond 
het nog, nu is het verdwenen. 
Ook vandaaruit zal de Drost menigmaal zijnen gasten als hartelijk 
gastheer te gemoet zijn getreden, met wat minder ernstige 
waardigheid dan waarmee hij ons nu voorstaat, wanneer wij in 
de kamer van de letterkundige faculteit der Amsterdamsche Universiteit 
zijn portret beschouwen, dat hij in 1629 tegelijk met dat. 
zijner vrouw door Michiel van Mierevelt liet schilderen, en waarvoor 
hij zelf te Delft ging poseeren. Dáár voldoet hij geheel aan de 
beschrijving, die Geeraardt Brandt ons van zijn uiterlijk gaf. 
Hij vertoont er zich, tot aan de knieën afgebeeld, als „lang en 
maagerachtigh van persoon, ook van aangezicht, met wakkre 
bruine oogen, daar de schranderheit van zyn geest in scheen te 
speelen" ; als „blondtachtig van hair en baardt of tusschen blondt 
en bruin, en bloozend van aangezicht". Een tweede portret (nu. 
in het Rijksmuseum), in 1642 van hem door Sandrart geschilderd 
en door+ menigeen van een dichterlijk bijschrift voorzien, moet 
bij het eerste achterstaan, omdat het hem niet meer in zijne volle 
kracht te zien geeft. 
Dat HOOFT op het slot gaarne logé's en gasten had, laat zich 
bij zijne gezellige natuur licht begrijpen. Wanneer hij bij het begin 
van de lente het woelige Amsterdam verliet, gevoelde hij zich 
aan den Vechtmond niet zelden eenzaam en verlaten, ver van 
die groote wereld, waarin hij zooveel belang stelde en waarin. 
hij zich zoo goed te huis gevoelde. Wel trachtte hij zich te troosten 
met de overweging, dat men te Amsterdam zijn bestaan somtijds 
wat te zeer voelde en dat wie daar op het kussen zaten niet te 
benijden waren, met name niet in 1629, toen men er andere „passy 
preekte als die van onzen Heere", toen men „er requesten dichtte 
en steenen raepte om de Heeren nae 't hooft te werpen", zoodat 
er de trom geroerd en de wacht moest betrokken worden ; doch 
blijkbaar hinderde het hem, dat hem het nieuws van zijne vaderstad 
daar te Muiden zoo laat ter oore kwam, dat hij er leefde ,,als die dewerelt 
gestorven zijn oft ten minsten leeren sterven op zyn philo-
464 
soophs". „D'eene dagh is den anderen zoo gelijk", schreef hij 
aan Baeck, „dat ons leven een schip schijnt zonder riemen in 
doode stroom ende stilte". Een andermaal klaagt hij : „Wy leeven 
hier als ballingen buiten den zichteinder der nieuwmaeren", of 
noemt hij het een werk van barmhartigheid zijne eenzaamheid 
te vervroolijken. Zóó dankbaar is hij den gasten voor hunne komst, 
dat hij ze liefst beschouwt als zijne gastheeren, omdat zij hem 
op geestelijke spijs onthalen, waarnaar hij te Muiden zoo dikwijls 
vasten moest. Moesten zij voor zijne vele uitnoodigingen bedanken 
of hun bezoek uitstellen, dan was hem dat steeds eene teleurstelling. 
Om groot gezelschap en luidruchtige feestmalen was het hem 
niet te doen : zelf was hij matig en spoedig tevreden en zoo weinig 
fijnproever, dat hij zijn wijn koos naar den smaak van anderen, 
als hij soms welstaanshalve op fijnen wijn moest onthalen. „De 
grootste maeltyden baeren my juist de grootste vreughd niet", 
schreef hij : „onder 't getal der Gratiën noch boven dat van de Musen 
moet, zeidt men, geen zoet gezelschap loopen". Het liefst was het 
hem, als zijne gasten ook wat nieuw gemaakte verzen of andere 
letterkundige lekkernij meebrachten, waarmee het ernstig gesprek 
of de schertsende tafelkout kon worden afgewisseld. En 
dan zag hij gaarne zijn vriend, den Amsterdamschen stadssecretaris 
DANIËL MOSTART 1), bij zich aan tafel, die door hem en zijne vrienden 
menigmaal „de saus" van den letterkundigen maaltijd werd 
genoemd, omdat hij zelf slechts een middelmatig dichter de 
gave bezat, de verzen van anderen z66 voor te dragen dat zij den 
gunstigsten indruk maakten. „UE. troone, is 't mogelijk, den heer 
MOSTART mee", schreef hij eens aan Van Baerle; „alle spijs zal 
te beter smaek hebben met die saus". Hij had toen namelijk „wat 
nieuws van den Heere van Zuilichem ontvangen, dat hij spaeren 
wilde tot banket". 
Dat hij ook met enkele weinige gasten hoogst tevreden kon 
zijn, wanneer het tevens goede vrienden en geestrijke menschen 
waren en ook zijn zwager Joost Baeck er toe behoorde, blijkt uit 
hetgeen hij dezen in 1635 schreef: „De Heer Vossius oft Reael, 
nevens UE. zyn my alle de wereldt". LAURENS REAEL 2) was 
hem te meer welkom, omdat hij zoo lang zijn gezelschap had 
moeten missen. In 1625 tot vice-admiraal benoemd, ging REAEL 
1) Voor Mostart zie men boven, bl. 145 en 453. 
2) Voor Reael zie men boven, bl. 376 vlg.
465 
het volgende jaar naar Engeland om Karel I bij gelegenheid zijner 
troonsbestijging uit naam van de Staten-Generaal geluk te wenschen 
en nam daarna onder Willem van Nassau, wiens dood hij 
in 1627 in een lij kdicht betreurde, aan een vrij wel mislukten zeetocht 
tegen Spanje deel. Nog een jaar later vertrok hij als gezant 
naar Denemarken, maar in 1628 vandaar terugkeerend, leed hij 
schipbreuk op de kust van Jutland, waar hij in handen kwam van 
Keizer Ferdinands troepen, die hem als gevangene naar Praag en 
Weenen voerden. „Syn waerde was de swaerste van syn boegen", 
zooals HOOFT schreef, die ook het zijne tot 's ridders verlossing 
bijdroeg en op het „loos graf" van zijn vriend een paar versjes 
maakte, waarbij VONDEL, die zich in hetzelfde jaar ook naar 
Denemarken had begeven, een „bede" in sonnetvorm aan den 
Keizer voegde. Eerst op het eind van het jaar volgde de verlossing 
en eerst in het volgend jaar kwam hij over Hamburg en over zee 
naar Amsterdam terug, waar hij toen in het huwelijk trad met 
Susanna Moor, zooals wij o. a. weten uit HooFT's keurigen ,,Echtzang" 
en BARLAEUS' „Epithalamium". Na zijn huwelijk verliet 
REAEL Amsterdam niet weer. Als bewindhebber der Oostindische 
Compagnie en als voortreffelijk beoefenaar van wiskundige aardrijksbeschrijving 
en zeevaartkunde, waaraan hij de vriendschap 
van Galilei dankte, behoefde hij geen staatsambt om nuttig te kunnen 
werken. Toch werd hij te Amsterdam tot lid van de vroedschap 
benoemd en bekleedde hij daar eenige malen het schepenambt, 
maar toen hem zijne beide zoontjes tegelijkertijd door de 
pest waren ontrukt, schokte de droefheid daarover zijn gestel zoozeer, 
dat hij spoedig daarop, 10 Oct. 1637, ook zelf overleed. HUYGENS 
schonk hem een Latijnsch grafschrift. 
Dat HUYGENS onder de leden van den Muiderkring eene voorname 
plaats inneemt, zal niemand ontkennen; toch is hij in de 
laatste twintig jaar van Hooft's leven slechts driemaal op het 
slot geweest; maar wat aan persoonlijk samenzijn ontbrak, werd 
vergoed door levendige briefwisseling en toezending van gedichten. 
In 1630 gold die briefwisseling Petrarca. Een „versufte monnick" 
had een troep dronken boeren aangezet om het graf van Petrarca 
te schenden en „alle poësie van Italiën dreunde er af". De Venetiaansche 
kunstbeschermer Molino wenschte, dat ook van uit 
Nederland stemmen zouden opgaan om te weeklagen over dit 
vandalisme, en HUYGENS gaf aan dien wensch gehoor, niet alleen 
TE WINKEL. 30
466 
door drie kleine Italiaansche versjes en een uitvoeriger Latijnsch 
gedicht daarover te schrijven, maar ook door andere dichters op 
te wekken hetzelfde te doen. HOOFT vertaalde nu het Latijnsche 
gedicht van HUYGENS in het Nederlandsch en voegde er nog een 
klinkdicht bij „op het steuren van Petrarchaes graf". BARLAEUS 
deed zich in het Latijn hooren. VAN DER BURGH en de Leeuwarder 
dichter W. Snabelius zonden een Italiaansch gedicht en een advocaat 
van het Hof van Friesland, P. Knijff, een Fransch versje, 
zoodat de Nederlanders niet achterbleven, toen geheel Europa 
zijne liefde uitsprak voor den hoofdman der Renaissance, die ook 
op onze poëzie, vooral in den Muiderkring, zoo grooten invloed 
had geoefend 1) . 
In hetzelfde jaar werd HUYGENS op het Muiderslot verwacht 
in het gevolg van Frederik Hendrik, die het Gooi toen wilde bezoeken, 
doch tijdsgebrek was oorzaak, dat HOOFT den Prins alleen 
officiëel mocht begroeten en onthalen te Weesp, hetgeen eene 
groote teleurstelling voor hem was, omdat hij reeds lang te voren 
allerlei maatregelen had genomen om den vorst statelijk op het 
hooge huis to Muiden te ontvangen 2). Natuurlijk moest bij iemand 
als de Drost die feestelijke ontvangst ook een artistiek karakter 
dragen. Hij had daarom (vermoedelijk door Vondel's bemiddeling) 
„de speelende gezellen besproken om onder 't schaffen der spijze 
eenighe kluchten aen te rechten" en ook zijn vriend, den voortref 
f elijken organist Dirck Sweelinck, weten over te halen, naar 
Muiden te komen, terwijl daar TESSELSCHADE en hare vriendin, 
de Fransche nachtegaal Francisca Duarte, er den Prins met haar 
liefelijken zang zouden hebben trachten te bekoren. 
Meermalen treffen wij later beide met elkaar op het Muiderslot 
aan, want HOOFT hield bijzonder veel van muziek en zang en 
TESSELSCHADE bleef voor hem steeds de oude getrouwe vriendin, 
die altijd welkom was en altijd de vroolij kheid meebracht, als zij 
voor eenige dagen kwam logeeren. Op haar zang werden ook 
anderen genood. Wanneer eenmaal (in 1633) BROSTERHUYSEN 3), die 
1) De gedichten op de schending van Petrarca's graf kan men vinden in 
Van Baerle's Poemata, Lugd. Bat. 1630, p. 509, in de Gedichten van Huygens 
(uitg. Worp) II bl. 219-222, en van Hooft (uitg. Stoett) I bl. 298-300, terwijl 
het Fransche van P. Knijff en de Italiaansche van W. Snabelius en J. van der 
Burgh zijn afgedrukt achter Hooft's Brieven (uitg. Van Vloten) II vl. 464-466. 
2) Over dit vergeefs verwachte bezoek zie men Hooft's Brieven, (uitg. Van 
Vloten) II bl. 65-100. 
3) Voor Brosterhuysen en Van der Burgh zie men boven, bl. 371 vlg.
467 
zelf de clavecimbel bespeelde, en VAN DER BURGH, zelf verdienstelijk 
luitenist, er op getrakteerd waren geweest, schreef HoOFT 
haar na haar vertrek: „Brosj en en Burghjen konden hier niet 
duiren, toen TJE. weg was. Wy gingen ze 's naemiddags quijt. 
't Zoud' er anders gegaen hebben, waeren de deunjens niet uit 
geweest. Ach, hoe binden die keelbanden!" 
Zelf verheerlijkte TESSELSCHA de zangkunst in het meest bekende 
der 29 gedichtjes, die wij van haar bezitten: „Onderscheyt 
tusschen een wilde en een tamme zangtester", waarin eerst 
de lof verkondigd wordt van den nachtegaal, dat „zingend veedertje 
en gewieckt geluyt", zooals zij hem in navolging van Marino 
noemt, dat „oolyk, vrolyk diertje", dat in zijn klein lijfje „zulk 
een kracht van luytruchtigheden herbergt" en „wiens tjilpend 
schril geluyt gelijck een orgel fluyt, veel losse toontjes speelt 
en met één tongh alleen als duyzend tongen queelt". Maar verre 
wordt het „ydel galmen" van den nachtegaal overtroffen door het 
woordbezielen van de „tamme zanghster", die, „zoomers en 's winters 
even rustigh, na een liever trant doet luystren het verstande", 
en die, „waardiger onthaelt de geesjes van 't gehoor en hipp'len 
doet de ziel van 't hertje tot het oor." 
Zij schreef dit gedichtje voor de uitnemende zangeres Maria 
Pilt, van wie het ons niet bekend is, of zij zich ooit op het Muiderslot 
heeft laten hooren. Evenmin weten wij dat van de Engelsche 
nachtegaal, Utricia Ogle, het „tooverende vogeltje" 1), aan wie 
HUYGENS enkele gedichtjes en ook zijn muziekbundel gewijd heeft; 
maar onwaarschijnlijk is het toch niet, daar HoOFT haar kende, 
zooals blijkt uit het kleine gedichtje : „0 Ogle, ooghelijn der jeugdt: 
de min te vlieden is geen deughd", enz., eene vermaning in 1641 
tot haar gericht, waarnaar zij eerst in 1645 luisterde door Sir William 
Swann, kapitein in dienst der Staten, te huwen. Wel weten wij zeker, 
dat JAN Vos, blijkens een zijner sneldichtjes, in 1643 te Muiden Mevrouw 
Anna Bloys van Treslong de door HOOFT vertaalde „Klaght 
van Koning Hendrik de Groote over 't afwezen van Marie de Mommorency" 
hoorde zingen. 
MARIA TESSELSCHADE had echter veel meer aantrekkelijkheden 
dan haar zang. Iedereen te Muiden wist zij te boeien. Hooft's 
1 ) Voor Utricia Ogle zie men J. A. Worp in Tijdschrift der Vereen. voor 
N. Nederlandsche Muziekgeschiedenis V (1896) bl. 129-136.
468 
stiefdochter Susanna dweepte met haar, zooals jonge meisjes 
dat kunnen, en hij zelf noemde haar met haar „ouwde even jonge 
zoetemelxhart wel gesoorteert met sijn lieve Leonoor, derwelke 
zy op eenen roemer tot zinspreuk toegewijdt heeft : „Altijts vroo". 
Dat was niet de eenige roemer, waarop zij graveerde, want Hooft verzocht 
haar meermalen aan zijne bokalen met hare diamanten stift 
de waarde te geven van diamant : eene kunst, die zij evengoed 
verstond als hare zuster Anna. Zij daarentegen vereerde in hem het 
hoofd der poëten en den grooten historieschrijver, blijkens haar 
bijschrift bij zijn portret: 
„Siet hier u heerlijck hooft! dat is de schets in 't kleen 
Van al u groote leen. 
Geen duistre prophecy en heeft hij voorgenomen 
In 't licht te laten komen; 
Maer doet u meenich eeuw de Son terugge gaen 
Door zijn Histori-blaen. 
Dit is u Hooftman, siet, dit is hy, die bedreven 
Op blinde klippen is, om andre licht te geven, 
d'Onsterflijcke Poeët, doorwatert in de vloet 
Van steyle tweelingstop, die duyzent Echoos voet" 1 ). 
Eenige jaren achtereen was TESSELSCHADE, wanneer zij te Muiden 
kwam, vergezeld van haar man, bij wien zij twee dochtertjes 
had, Teetje (Taddaea) en Maria; maar in Mei 1634 verloor zij 
haar oudste dochtertje, en de vader, die zich al te sterk aan dat 
negenjarig meisje schijnt gehecht te hebben, ontving daardoor zulk 
eene hartewond, dat hij den volgenden dag, zooals HUYGENS in 
een klinkdicht zeide, „daeraen doodt bloedde". Het wijsgeerig 
heroïsme, waarmee TESSELSCHADE dezen dubbelen slag verdroeg, 
noopte HOOFT de woorden zijner hartelijke deelneming grootendeels 
in de pen te houden. 
Dat TESSELSCHADE sedert dien tijd in den Muiderkring als 
schoone weduwe verscheen, voerde er een toon in, die er te voren 
nog niet werd gehoord, ook omdat in 1632 daar voor 't eerst twee 
bezoekers onthaald waren, die al spoedig tot HooFT's beste vrienden 
zouden behooren: GERARD Vossius en CASPAR VAN BAERLE. De 
eerste, een buitengewoon geleerd en ernstig man, paste misschien 
1) Nog een gedichtje, een sonnet, wijdde zij in Dec. 1644 aan Hooft, het eerst, 
naar een handschrift op het Vondel-Museum te Amsterdam, meegedeeld door 
J. F. M. Sterck, Tessalica, in Tijdschrift XL, (1921) bl. 246-258. Vgl. daarover 
J. W. Muller, Tijdschrift XLI (1922), bl. 221-223. Vgl. ook J. F. M. Sterck, 
Hoofdstukken over Vondel en zijn kring, Amst. 1923, bl. 30-39.
469 
beter bij HOOFT persoonlijk, dan in den geheelen kring; maar met 
zijn collega VAN BAERLE 1) was het. anders. Deze was alleen op den 
katheder professor en overigens het type van een Renaissanceman: 
beweeglijk en spoedig bewogen, soms diep zwaarmoedig, maar 
dikwijls ook luidruchtig vroolijk en onuitputtelijk van vernuft. 
Vijand van azijnzure gezichten en lichtschuwe kerkuilen, noemde 
hij zich zelf, al bezong hij ook Christelijke onderwerpen, een halfheidensch 
dichter („semipaganus poeta"), wien het jolige leven 
der Ouden veel meer aantrok, dan het eenigszins ascetisch gekleurde 
Christendom, en die door de levendigheid van zijn geest 
en de slagvaardigheid van zijn goedmoedig vernuft spoedig de 
ziel was van elk gezelschap, dat hij bezocht. 
Toen nu in het midden van 1635 zijne Barbara hem ontvallen 
was, betreurde hij zijne huisvrouw wel in rhetorisch Latijnsch 
proza, maar blijkbaar meer als bedgenoot dan als persoon, zoodat 
hij, zelfs als vader van zeven kinderen van zeven tot twee-en-twintig 
jaar oud, zich nog jeugdig genoeg gevoelde om soms met onstuimigen 
hartstocht naar eene tweede echtgenoote te verlangen; 
en het getuigt in elk geval voor zijn goeden smaak, dat hij die 
meende gevonden te hebben, toen hij in het begin van 1636 te 
Amsterdam voor het eerst met TESSELSCHADE kennis maakte. 
HOOFT die hem wel „een bescheiden plaetsvulster van zyne waerde 
saelighe Barbara toewenschte", moedigde VAN BAERLE terstond 
aan en beproefde hem met TESSELSCHADE op het Muiderslot 
nader in aanraking te brengen, terwijl HUYGENS hem in hetzelfde 
jaar en na een gezellig samenzijn van vele goede vrienden aan 
HooFT's gastvrijen disch in eene reeks van schertsende Latijnsche 
puntdichtjes, die hij eigenlijk tegen zijn zin vernuftig wist 
te beantwoorden, vermakelijk, maar wat te plomp, plaagde, zoowel 
met zijne watervrees, die voor hem de Zuiderzee onbetrouwbaar 
maakte, als met zijne liefde voor het mooie weeuwtje, dat hij 
plan had, te Alkmaar te gaan opzoeken. Ook TESSELSCHA werd 
geplaagd met haar Belusar (d. i. Schoon gebruik), zooals HOOFT 
Barlaeus' naam omspelde, en met den dichtstrijd, dien zij had 
uitgelokt ; en zij vond het, zooals zij schreef, „geene kleene troost 
een ballon te zijn, daer de armen der geleerde luyden mee kaetsen", 
maar in een tweede huwelijk had zij geen zin. Zelfs bepleitte zij in 
1 ) Voor Van Baerle zie men boven, bl. 421 vlg.
470 
theorie het coelibaat tegenover VAN BAERLE, die het huwelijksleven 
voorstond 1). 
Een paar jaar later wist HOOFT zijn vriend nog naar Muiden 
te lokken met de aankondiging, dat daar „de Meereminnen" 
(Tesselschade en Francisca Duarte) te verwachten waren, op 
welk „paer klaere keelen" hij ook andere „gezuiverde ooren te 
gaste" noodde, zoodat het toen weer feest was te Muiden. Langzamerhand 
werd VAN BAERLE Tesselschade's „veyer om welstaens 
wil", zooals HOOFT het uitdrukte, en TESSELSCHADE liet zich 
die dichterlijke vrijerij welgevallen, die welhaast niet anders was 
dan vriendschap in pikanten vorm 2). 
Vooral moest deze, aanvankelijk zeker wel ernstig gemeende, 
liefde bij BARLAEUS haar ernstig karakter gaan verliezen, toen 
HUYGENS na den dood zijner Sterre ook deed alsof hij het geestige 
weeuwtje tot vrouw begeerde en dus als zijn mededinger optrad, 
zonder dat hunne vriendschappelijke verhouding er ook maar 
in het minst onder leed. Duidelijk blijkt dat uit de vele, meest 
Latijnsche, gedichtjes, waarin zij elkaar wederzijds plaagden 
met hunne gemeenschappelijke hofmakerij van dezelfde toovenares, 
die „het oude jonck, de steenen groen maeckte." 
Deze woorden komen voor in het bekendste der weinige gedichtj 
es, die VAN BAERLE voor Tesselscha, omdat zij geen Latijn 
verstond, in het Nederlandsch schreef 3), namelijk in zijn dankdicht 
„aen de aerdige Tesselschade voor het festoen, (in 1639) 
opgehangen te Muyden" in de „Geluckige Sale daer 't weeuwtj en 
in spoockte" : eene versiering, waarmee zij aan de drostelijke hooge 
zaal zulk een feestelijk aanzien wist te geven. Van haar smaakvol 
1) Men vindt dit pleidooi in eene door Barlaeus opgestelde samenspraak 
over de noodzakelijkheid van het huwelijk opgenomen als bijlage bij de Faces 
Augustae (Dordraci 1643), waar echter Tesselschade's denkbeelden niet tegenover 
Barlaeus door haar zelve bepleit worden, maar door Hooft, en tevens eene 
meesterlijke karakteristiek van Tesselschade's voortreffelijkheden gegeven 
wordt. 
2) Het geheele materiaal voor de verhouding van Van Baerle en Huygens 
tot Tesselschade vindt men bij J. A. Worp, Een onwaerdeerlijcke vrouw, 's -Grav. 
1918, bl. 139-333. 
3 ) P. S. Schull, Poëzy van Caspar van Baerle, Dord. 1835, bracht alle Ned. 
gedichten van Van Baerle en die, welke anderen uit zijn Latijn vertaald hadden, 
bij een, maar sommige, door hem oorspronkelijk geachte, zijn ook nog 
gebleken door anderen uit zijn Latijn vertaald te wezen. Van Van Baerle's gedichten 
op Tesselschade gaf hij twee Nederlandsche en zeven andere uit zijn 
Latijn vertaalde, doch op het oogenblik kennen wij zes Ned. gedichten van Barlaeus 
op haar en niet minder dan 24 Latijnsche, tot haar gericht of op haar 
betrekking hebbend.
471 
vlechtwerk van bloem- en vruchtfestoenen zeide hij in een ander 
gedichtje, navolging van een zijner Latijnsche verzen, „dat het 
alleen geen enckle zoen, maer meer kusjes waerdig" was, dan er 
bladeren aan te tellen waren, „die de handt gevlochten heeft van 
de zoetste die daer leeft". TESSELSCHADE'S andere begaafdheden 
zijn door BARLAEUS in keurige Latijnsche gedichten geprezen, 
waarvan er sommige door Bilderdijk voortreffelijk zijn vertaald, 
o.a. het inhoudrijke gedicht op „Belvedere", Tesselschade's woning 
in den Alkmaarder Hout, een zetel der kunsten, een tempel 
der wijsheid, grootendeels gemeubeld met kunststukken van 
Tesseltjes eigen hand, die al wat er maar schoons en bekoorlijks 
te bedenken viel te voorschijn wist te tooveren. 
Dat HUYGENS een ernstig mededinger naar de hand zijner 
oude vriendin zal geweest zijn, kan betwijfeld worden. Hij hield 
er nu eenmaal van, vriendschapsbetrekkingen te onderhouden 
met begaafde vrouwen, die hij gaarne in verzen huldigde, zooals 
bv. ook reeds voeger, maar later nog telkens weder, ANNA MARIA 
SCHUERMANS ; maar toch deed die geleerde jonkvrouw, die zelfs 
de studie van het Aethiopisch ondernam, in zijn oog verre onder 
voor Tesseltje, en niet minder in dat van BARLAEUS en VAN DER 
BURGH, die het er over eens waren, dat „haer werk nae schoolmeesterye" 
riekte, terwijl Tesseltjes „verheven vernuft zwanger 
ging met buitenwereldsche invallen". In elk geval kon er bij 's Prinsen 
secretaris, al waren zijne „tong en penn en hand in vrijheid 
noyt verkocht, alleen verknocht aan 't vorstelick bevel dat onse 
Vrijheid plantte", geen denken zijn aan een huwelijk met TESSELSCHADE, 
zoodra het bekend was geworden dat zij van de Gereformeerde 
kerk was overgegaan tot de Katholieke, en zelfs bij het 
toenemen van haar leeftijd even innig vroom werd, als ANNA 
MARIA SCHUERMANS, wier theologische haarklooverij eindelijk ook, 
ten spijt van Huygens, in piëtistische dweperij met Jean de Labadie 
verliep. 
Wie zou willen staande houden, dat HUYGENS ernstig gehoopt 
heeft op TESSELSCHADE's hand, zou daarvoor als bewijsgrond kunnen 
aanvoeren, dat een man als hij, die nooit als ijveraar voor 
eenig geloof was opgetreden, toch zooveel moeite heeft gedaan 
om haar van den overgang tot het catholicisme terug te houden, 
ja zelfs daarna weder tot het protestantisme te bekeeren, en dat 
wel op half meesterachtigen, half hekelenden toon, dien. hij met zijne
472 
genegenheid voor haar trachtte te verontschuldigen d-oor te 
zeggen: „Iek spaer de roede niet, ick heb het kind te lief", want 
dat antwoordde hij in 1642 aan BARLAEUS, toen deze zijne „rouwe 
bestraffing over Tesselschade's miss-geloove" had afgekeurd. Toen 
Huygens in Jan. 1642 nog vroeg : „Is Tessel op het pad na Roomen 
van Geneven?" waaruit tevens blijkt, dat zij te voren gereformeerd 
was geweest 1), had zij vermoedelijk den grooten stap reeds gedaan 
op het voorbeeld van hare zuster ANNA, bekeerd door de 
Jezuieten der Alkmaarsche missie en niet zonder toedoen van haar 
neef A. Sammers. 
Vier jaar lang sloeg HUYGENs bij tusschenpoozen op het zelfde 
aanbeeld, in den ijdelen waan, dat zij wispelturig genoeg kon zijn 
om het met zooveel liefde aangenomen geloof weer te verzaken. 
Hij herinnerde haar aan haars vaders vrijzinnigheid, beweerde, 
dat „een stall-licht haer missleydde", dat haar geloof schipbreuk 
zou lijden en dat dit dan de ware „Tessels-schade" zou wezen. 
In het begin van 1645 gaf VAN BAERLE negen stichtelijke gedichtjes 
van HUYGENS uit onder den titel Heilige Daghen, met eene dichterlijke 
opdracht aan Leonora Hellemans. Eén van die gedichtjes 
was aan „'s Heeren Avondmael" gewijd, en dat gaf aan HUYGENS 
aanleiding om, toen hij een exemplaar van het bundeltje aan de 
„beroemde maer eilaes ! beRoomde Tesselscha" zond, daar een 
lang gedicht bij te voegen, dat fel en hatelijk de mis bestreed en 
dat begon en ook besloot met de opwekking : „Kom, Tessel, uyt 
de Miss en uyt het misverstand !" TESSELSCHA schijnt aan HUYGENS 
zijne aanvallen niet kwalijk genomen te hebben, want kort daarop 
logeerde zij eenige dagen bij hem in Den Haag. Blijkbaar hield 
zij wel van disputeeren en werd er niet door in tweestrijd met 
zich zelf gebracht. „Vergeefs gepreeckt", achtte zij het, daar 
„door Godts genaed de keur niet aen haer stond" ; zij voelde zich 
veilig op „Sinte Pieters schip", en, als zij de mis hoorde, hoorde 
zij „de waerheyt", terwijl HUYGENS „altijt mis hoorde", zooals 
zij in een puntdicht zeide. 
Men ziet, ook bij dezen ernstigen geloofsstrijd ontbrak het 
niet aan woordspelingen: die kon men in den Muiderkring blijk- 
1) Dat Tesselschade inderdaad tot de Gereformeerde kerk heeft behoord, 
en niet oorspronkelijk katholiek was, maar tot het catholicisme werd bekeerd, 
is duidelijk bewezen door J. F. M. Sterek in Vierde Verslag van de Vereen. Het 
Vondel-Museum, 1910, bl. 24-32, 41 vlg. en nog uitvoeriger door hem bevestigd 
in zijne Oorkonden over Vondel en zijn kring. Bussum 1918, bl. 143-186,
473 
baar niet missen, en vooral HUYGENS was er ver in. Ook wag 
de ingenomenheid er mee destijds internationaal, al wordt er 
ook minder geest dan oefening voor vereischt, evenals voor het, 
oplossen van raadsels en rebussen en het te pas brengen van anecdoten. 
Zoo ergens, dan is vooral hier maat houden noodzakelijk,, 
en ongelukkig kan niet worden beweerd, dat de leden van den. 
Muiderkring in dezen gewoonlijk binnen de perken van den goeden 
smaak bleven. Alleen BARLAEUS, die over zooveel oorspronkelijk 
vernuft beschikte, schaamde er zich wel een beetje over, als hij 
aan die mode moest meedoen, zooals o.a. blijkt uit een brief van 
hem aan Hooft, waarin hij naar aanleiding van een vernuftswedstrijd 
met epigrammen, die Huygens met hem had aangegaan, 
schreef: „Ik heb geantwoord, zooals ik kon, niet zooals ik wilde. 
Dit schrijf ik, opdat ge niet meenen moogt, dat ik alle woordspelingen 
veracht". Hij wilde zeggen: eene woordspeling kan 
op zijn tijd wel aardig zijn, maar Huygens gaat er zich aan te buiten. 
Ook HOOFT zag Huygens liever „werken in de gloory des Prinsen", 
dan in gezochte puntdichtjes alles opofferen aan den lust om 
eene aardigheid te zeggen. 
Evenmin was VAN BAERLE ingenomen met HUYGENS' duister 
Latijn. „Het is den goden eigen zich in wolken te hullen", schreef 
hij aan Hooft, , ;ik voor mij wordt gaarne van alle kanten bekeken, 
en in het schrijven streef ik bovenal naar duidelijkheid. De bevalligheden 
worden zonder omhulsel afgebeeld. Deze zijn het, 
die ik in u vereer". Met deze beleefdheid aan het adres van Hooft 
besloot hij zijne fijngeestige critiek in den hof f elijksten vorm. 
Ook het Latijn zelf van HUYGENS kon BARLAEUS, die zijn roem 
buitenslands vooral aan de elegantie en keurigheid zijner woordenkeus 
en zinswending te danken had, niet hoog stellen, daar de 
veelschrijvende en bovendien door bezigheden overstelpte staatsman 
geen tijd had om met de keurigste schrijvers der Oudheid te 
wedijveren, maar het Latijn schreef, zooals het toen onder mannen 
van studie in den dagelijkschen omgang meest gesproken werd, 
met dooreenmenging van woorden en zegswijzen uit allerlei perioden 
der Latiniteit. Toch heeft BARLAEUS aan HUYGENS den 
dienst bewezen, in 1644 diens gezamenlijke Latijnsche gedichten 
onder den titel Momenta desultoria uit te geven in negen boeken, 
waarvan er acht alleen puntdichten bevatten. 
De eigenaardige verhouding, waarin TESSELSCHADE, HUYGENS
474 
en VAN BAERLE tot elkaar waren komen te staan, deed niets 
aan hunne vriendschap te kort en werd zelfs de kruiderij van 
hun gezellig verkeer. Meesterlijk verstond men in den Muiderkring 
de kunst, elkaar jong van hart te houden ook bij het klimmen 
der jaren, en de wat oudere HoOFT verlustigde er zich blijkbaar 
in, zulk een vroolijken kring te kunnen bijeenbrengen. Kenmerkend 
voor den prettigen toon, die er heerschte, is een brief 
van 30 Aug. 1644 l), geschreven aan HUYGENS, die in dienst van 
,den Prins aan de belegering van Sas van Gent deelnam en dus 
niet van de partij kon zijn. Deze draagt de onderteekening van 
HOOFT en zijne vrouw, van TESSELSCHADE, BARLAEUS en DIRCK 
GRASWINKEL, en luidt aldus : „Terwyl UE. Gestr. daar dondert en 
blixemt tegen 't Sas, met groove stukken van metaal, dondren 
en blixemen wy hier, met fyne stukken van kristaal, teegens 
UE. Gestr. achteloosheit in 't stuk van woordthouding aan dit 
huis, dien d'eere van een bezoek belooft was by handtteeken en 
zeegel. D' een vermeet zich te bewijzen, met den beeker in de 
handt, dien hy aanneemt daarop uit te veeghen, dat de windt 
slechts anderhalf aas meer weeght dan UE. Gestr. ; d'ander wil staande 
houden met hetzelfste geweer, dat UE. Gestr. wel drie aazen 
lichter is. De derde drijft, tot naadeel van UE. Gestr., dat het noch 
veel meer scheelt, en voeght er by noit tot noch toe gelooft te 
hebben, dat er ydel in de natuur was : dat hij nu, oovertuight door 
ondervinding, het teeghendeel bekennen moet, houdende UE. 
Gestr. voor 't ydel ! Elk, wat verzacht door 't drinken van den nectar, 
ons geschonken in haare laatst uitgekome Gedichten, bidt daarentussen 
voor UE. Gestr. bekeering, en maakt beurtelinx daarop, 
gelijk t' effens op haare behoudenis en den ondergang van 't Sas, 
een versch vat van drie mutskens leedigh". Hoe men ook over 
den Muiderkring oordeele, zwaar op de hand als het gros der Nederlanders 
waren HooFT's vrienden in elk geval niet. 
Doch ook deftiger gasten waren HoOFT welkom : mannen van 
aanzien in den staat of beroemd in de wetenschap. Zoo kon men 
op het Muiderslot behalve Vossius ook 's gastheers neef Pieter 
Jansz. Hooft aantreffen, die, rechtsgeleerde van beroep, ook als 
bekwaam natuur- en scheikundige in eere geweest was aan het 
hof van Keizer Rudolf II, tot hij naar Amsterdam terugkeerde, 
waar hij tot aan zijn dood in 1636 eene plaats in de schepenbank 
1 ) In P. C. Hooft's Brieven (uitg. Van Vloten) IV bl. 150.
475 
innam ; en verder Hooft's aangehuwden neef Joachim van Wikkevoort, 
den Majoor-generaal Jacob Wytz, Dr. Nicolaas Tulp, 
Hooft's huisarts, den Alkmaarder doctor Pauw, Hadrianus Junius, 
den rector der Latijnsche School, den geleerden Dirck Graswinkel, 
fiskaal van 't Hof van Holland, en vele anderen. Dat ook Descartes 
het Muiderslot zou bezocht hebben, valt van dien eenzelvigen 
wijsgeer te betwijfelen, maar bekend is het,. dat ook HOOFT, evenals 
HUYGENS, met hem bevriend was en bij zijn tegenstander Voetius 
als Cartesiaan te boek stond. Uit het feit, dat zijn vriend, de 
Utrechtsche hoogleeraar Henricus Reinerus, hem uit Descartes' 
naam een exemplaar van diens „Discours de la méthode" aanbood 
„pour le grand estime", zooals deze er bij schreef, „qu'il 
fait de vostre mérite", blijkt tevens, hoe hoog HOOFT ook onder 
de wijsgeeren als vrijzinnig denker stond aangeschreven 1). 
Van zijne oude vrienden zag HOOFT te Muiden zoo nu en dan 
ook Dr. SAMUEL COSTER, o. a. in 1631 en ook nog in 1646, en jaren 
lang was ook VONDEL er een gewenschte gast, die telkens uitnoodigingen 
ontving, van wien telkens in brieven sprake is, die aan 
HOOFT in 1628 uit Denemarken, waar hij zich toen voor handelszaken 
bevond, twee dichtbrieven toezond en ook later vele andere 
gedichten, terwijl hij hem (in 1634) in de gelegenheid stelde, op 
het slot een „poëtischen maeltijdt" te houden, daar hij toen het 
vijfde boek zijner Constantinade aan Hooft's gasten kwam voordragen. 
Zoo bleef VONDEL minstens tot 1640 toe een welkom lid 
van den Muiderkring 2), al valt het te betwijfelen, of hij daar wel 
veel tot het vroolijk samenzijn bijdroeg, want in gezelschap was 
hij opmerkelijk weinig spraakzaam, en hij wist dat zelf ook, daar 
hij als bewijs daarvan eens aan Geeraardt Brandt vertelde, „dat 
hy, op een tijdt ten huize van den Heere Joost Brasser in 't gezelschap 
van Hugo de Groot, Vossius en Barlaeus ter maaltydt 
1) Voor Hooft's betrekking tot Descartes zie men zijne Brieven (uitg. Van 
Vloten) III bl. 215 en Gustave Cohen, Ecrivains f rancais en Hollande, Paris 
1920 p. 507-509 en verder p. 491-494, 502 over de betrekkingen van Descartes 
met Huygens, die hem vooral als wiskundige hoog stelde. Verscheidene 
brieven bezitten wij door Descartes en Huygens gewisseld, afgedrukt in De 
Briefwisseling van Const. Huygens, uitg. J. A. Worp. 
2) Voor de vriendschapsbetrekking die er sedert 1620 tusschen Hooft en 
Vondel heeft geheerscht, zie men de bewijsplaatsen bij W. J. A. Jonckbloet, 
Geschiedenis der Ned. Letterkunde 3 dr. IV bl. 145. Bij te voegen is nog een brief 
van Hooft aan Huygens van Febr. 1639 (Zie P. C. Hooft's Brieven III bl. 277 
vlg.), waarin hij vertelt, dat hij eenige avonduren besteed heeft met Van Baerle, 
Baeck, Mostart en Vondel om samen Huygens' Daghwerck op verzoek van den 
dichter te beoordeelen.
476 
genoodigt, onder 't eeten niet een enkel woord sprak, 't welek 
den bysitteren vreemdt voorquam". 
Sedert 1643 was het op eens met de vriendschappelijke verhouding 
onzer beide grootste dichters gedaan. Ongetwijfeld was 
VONDEL daarvan de schuld. Hij was kort te voren tot de Katholieke 
kerk overgegaan en toen met den overdreven, schoon begrijpelijken, 
ijver van ieder bekeerling bezield geraakt. Onder 
suggestie van anderen (naar wij althans mogen hopen) had hij 
zich niet ontzien, den edeldenkenden Drost gruwelijk te beleedigen, 
misschien echter zonder zelf al het grievende dier beleediging te 
beseffen. HOOFT was namelijk voor het Hof van Brussel in proces 
over goederen zijner vrouw, en nu maakte VONDEL daarvan misbruik 
om hem nog meer vrijheden voor de pausgezinden in het 
Gooi te willen afdwingen, dan zij reeds genoten, zeggende, zooals 
wij door Brandt weten, „dat hy hun te wil behoorde te zyn, of 
dat het hem anders te Brussel moght schaaden", waarop HOOFT terecht 
zeer ontevreden antwoordde, „dat hy zich daarmede niet hadt 
te bemoeyen en dat hy die taal voor een dreigement nam". Het 
eenig gevolg was, dat HOOFT nu in 1644 strenger maatregelen tegen 
de katholieke Gooilanders nam, dan hij anders zou hebben gedaan. 
VONDEL schijnt niet gevoeld te hebben, dat zulk eene bedreiging 
gelijk stond met poging tot omkooping van een ambtenaar in zijn 
beroep, door zijn eed verplicht de verordeningen op het houden 
van Roomsche conventikelen te handhaven 1). 
Tevens toonde VONDEL daarmee, dat hij, ondanks zijn veeljarig, 
uiterlijk zoo vriendschappelijk, verkeer met den Drost, nooit 
eenig begrip had gekregen van diens ware karakter, althans niet 
van diens vrijzinnigheid en onbaatzuchtigheid. HOOFT had al 
jaren lang, alleen uit afkeer van allen gewetensdwang, aan de 
Gooische katholieken oogluikend zooveel vrijheid verleend, als 
hij maar eenigszins in zijn ambt mocht en kon doen, en terwijl die 
1 ) Over de oorzaak der verkoeling van Hooft's vriendschap voor Vondel 
zie men o.a. J. Witlox en J. F. M. Sterck in „Van onzen tijd" XIX (1919) 
bl. 100-108). Daar, ook volgens Sterck, Vondel's dreigement van 1643 zal 
dagteekenen en zijn brief aan Hooft daarop dus gevolgd kan zijn en Hooft's 
strengere uitvoering der placaten in 1644 daarop zeker gevolgd is, bestaat 
er voor mij geene reden, wijziging te brengen in mijne voorstelling, alleen 
omdat Brandt dat dreigenemt eerst in de (niet chronologisch) tweede plaats 
vermeldt en deze in overeenstemming met Vondel, die hier wel zijn zegsman 
zal geweest zijn, in diens overgang op zich zelf eene oorzaak van verwijdering 
zag. Men bedenke ook, dat Hooft, als libertijn, reeds onder de verdenking stond, 
zelf katholieke neigingen te hebben, wat hem geenszins aangenaam kon zijn.
477 
van Regeeringswege binnen zekere grenzen veroorloofde oog- 
:luiking elders aan den baljuw of schout een niet onaardig sommetje 
opbracht, waarvoor de katholieken haar kochten, stelde HOOFT 
,er zijne eer in, „nooit voor die ooghluiking, by uitkoop of gift, 
den gantschen tydt zyner bediening eenen penning te willen genieten", 
evenmin als hij eenig aandeel verlangde aan de opbrengst 
,der verbeurd verklaarde goederen van misdadigers, waarop hij 
toch aanspraak had. Trouwens onbaatzuchtigheid was een der 
,edelste trekken van zijn karakter en van zijne jeugd af had hij op 
;geldbezit weinig prijs gesteld, over geldverlies zich gemakkelijk 
weten te troosten. VONDEL'S veronderstelling, dat bedreiging 
met financiëele schade bij hem noodig was, om hem tot vrijzinnige 
toepassing der verordeningen te bewegen, of doeltreffend zou 
.hebben kunnen zijn, om hem tot plichtverzuim over te halen, 
:moest den Drost dus wel ten diepste grieven en hem tot de ontdekking 
brengen, dat VONDEL'S vriendschap voor hem nooit op ware 
hartelijke sympathie had berust. Wat er dientengevolge van zijne 
eigene vriendschap voor VONDEL overbleef, was, bij alle waardeering 
van zijne kunstbegaafdheid, niet veel meer dan deernis, 
wanneer daartoe aanleiding was. 
VONDEL nochtans schijnt niet spoedig begrepen te hebben, 
wat hem HoOFT'S genegenheid had ontroofd. Zijne geloof sver- 
.andering had hem vele vijanden bezorgd, en hoever HoOFT boven 
-deze stond, zag hij niet in, evenmin als Geeraardt Brandt, die, 
'omdat hij zelf VONDEL'S bekeering zoo sterk afkeurde, daarin 
de eerste oorzaak der verwijdering tusschen HoOFT en VONDEL 
.zocht. Hij deelde ons het volgende briefje van VONDEL aan HoOFT 
mede : „Ik wensch Kornelis Tacitus een gezont en zaalig nieu 
,jaar, en dewyl hy my zijn geusetaafel verbiedt om een onnoozel 
Ave Maria, zoo zal ik somtydts noch een Ave Maria voor hem 
.lezen, opdat hy sterve zoo devoot Catholyk als hy zich toont devoot 
Polityk." Over de naïveteit der laatste woorden moge HoOFT hebben 
kunnen glimlachen, VONDEL'S veronderstelling, dat hij er een 
.geuzentafel op nahield, waarvan hij alle katholieken weerde, 
heeft hem als eene andere beleediging moeten voorkomen, hem 
-door zijn ouden vriend aangedaan tegen beter weten in. 
Immers VONDEL wist, hoe welkom Tesselschade en ook hare 
.zuster Anna steeds aan Hooft's tafel bleven, al nam ook beider 
_katholieke devotie met de jaren toe. Hij wist, hoe bevriend Hooft
478 
levenslang geweest was met een overtuigd en ijverig katholiek 
als CORNELIS GIJSBERTSZ. PLEMP l), den geleerden muziekbeoef 
enaar, geneeskundige, advocaat en taalkenner (ook van onze 
moedertaal), den keurigen dichter van vele Latijnschea „Poematia", 
waaronder de beide boeken „De Patria" of „Amsterodamum 
Monogrammon", en van enkele Nederlandsche, waaronder „Der 
Herdooperen Anslach op Amsterdam" (naar 't Latijn van Jan 
van Nieuwveen), maar die toch boven en in alles katholiek was, 
zoodat VONDEL hem bij zijn overlijden in December 1638 deze 
woorden in den mond kon leggen : „boven poëzy en snaar omhelsde 
ick yvrigh 't Roomsch altaar". 
Het was VONDEL evenmin onbekend, dat HOOFT met de Leuvensche 
geleerden in vriendschapsbetrekking en briefwisseling 
stond, en zeker evenmin, dat juist in denzelf den tijd, waarin hij 
als katholiek zich de zoogenaamde geuzentafel van den Drost 
ontzegd rekende, daaraan een welkom gast was de priester en 
rector van het Haarlemsch begijnhof JOAN ALBERT BAN 2), die in 
1637 in eene merkwaardige Latijnsche verhandeling eene (gedeeltelijk 
nieuwe) theorie der muziek uiteenzette en in 1642 onder den 
titel Zangh-Bloemzel aan zijn vriend HuYGENS een bundel van 
meerstemmige composities opdroeg, waarin, behalve een enkel 
gedichtje van HuYGENS en van TESSELSCHADE („Wilde en tamme 
zanghster"), zes liedjes van HOOFT op muziek gebracht zijn en ook 
een paar lofdichtjes van BAN zelf op HUYGENS en op HOOFT, het 
laatste met den slotregel : „Dies eeren wij u, Hooft, o roem van 't 
vaderlandt." 
Nog een ander katholiek had men in dien zelf den tijd aan 
HooFT's disch kunnen zien aanzitten, namelijk den verver en 
glazenmaker JAN Vos, die, sedert hij in 1641 met zijn treurspel 
„Aran en Titus” aller aandacht getrokken had, door den Drost 
„eens voor al op 't slot te Muiden" genoodigd werd, zooals hij zelf 
met zekeren trots vermeldde. Dat hij er gaarne verscheen, valt niet 
1) Voor hem (geb. 1574 t 1638) zie men P. Scheltema, Aemstel's Oudheid, 
VI bl. 3-15 en J. F. M. Sterck, Oorkonden over Vondel en zijn kring, Bussum 
1918 bl. 111-124. 
2) Voor Joan Albert Ban, diens betrekking tot Hooft en Huygens, zijn 
Zangh-Bloemzel en zijne nieuwe muziektheorie zie men J. van Vloten, P. C. 
Hoo f t's Brieven IV bl. 249-273, W. J. A. Jonckbloet en J. P. N. Land, Musique 
et musiciens au XVII siècle, Leyden 1882, p. XXXVI—CXLV en J. P. N. 
Land, Tijdschrift der Vereen. voor N.-Ned. Muziekgeschiedenis I (1885) bl. 
95-111, III (1891) bl. 204-218.
479 
te betwijfelen, want „wie dichtkunst mint is graag by 't Hooft 
der Zanggodessen", zeide hij, en aan het vernuftsspel der andere 
gasten nam hij er naar vermogen deel, zooals blijkt uit de sneldichten, 
die hij te Muiden voor de vuist maakte. 
Drie jaar nadat de verwijdering tusschen HOOFT en VONDEL 
ontstaan was, heeft de laatste nog eens beproefd, den verscheurden 
vriendschapsband weer aan te knoopen. Hij had toen (1646) juist 
zijne prozavertaling van „Publius Virgilius Maroos Wercken" 
uitgegeven met eene opdracht aan HUYGENS, die er, evenals 
BARLAEUS, te onrechte zeer ongunstig over oordeelde, en zonddaarvan 
een exemplaar aan HOOFT met een vriendelijk briefje, 
waarin hij voor dien „Parnasheiligh" toegang verzocht en oude 
herinneringen ophaalde, terwijl hij er op wees, hoevele hunner 
gemeenschappelijke vrienden reeds overleden waren. ,,Regel leit in de 
Westerkerck", schreef hij, „Plemp, [Jacob] Baeck, Blaeuw, Victoryn 
en Mostert leggen in de Nieuwe kerck onder de zercken 
gekropen : een teken, dat wy volgen zullen : Godt geve ter zalige 
ure". HOOFT echter schreef beleefd en vriendelijk terug, maar 
zonder een enkel woord, waaruit kan worden opgemaakt, dat 
VONDEL'S uiting van hartelijkheid weerklank bij hem had gevonden. 
Weldra ook zou herstel van de vriendschapsbreuk niet meer 
mogelijk zijn. HOOPT had er zich op voorbereid, dat hij spoedig 
zijne overleden vrienden volgen zou. In de laatste jaren had hij 
veel geleden aan jicht en graveel, al trachtte hij zich ook goed 
en blijmoedig te houden ; maar dat hij zijn groot geschiedwerk 
niet zou kunnen voltooien, begreep hij reeds lang. Had hij op 't, 
eind van 1646 ook geschreven, dat hem nu, nadat hij veel had 
moeten lijden, „'t leeven weeder begon toe te lachen", in Maart 
van het volgende jaar gaf hij aan Broeder Gabriël te Leuven zijne 
vrees te kennen, dat het hem „niet gelukken zou het werk wij der 
te brengen by mangel van gezontheit oft leeven, want", voegde 
hij er bij, „d'eene wort dikwijls bestreeden en 't ander luistert my, 
die staa om op den 16den deezer maant in myn 67e jaar te treeden, 
in 't oor : Tempus abire mihi". 
En zoo was het ook. Zijn verjaardag mocht hij nog beleven, 
doch toen hij twee maanden later naar Den Haag was gegaan,. 
om er de begrafenis bij te wonen van Frederik Hendrik, op wien 
hij, als zijn laatste dichtwerk, nog drie graf dichtj es maakte, werd
480 
hij daar ongesteld en stierf er 24 Mei 1647 ten huize van zijne 
stiefdochter Constancia, die er getrouwd was met den oudburgemeester 
van Rotterdam en lid der gecommitteerde Raden van 
Holland, Johan van der Meyde. Zijn lijk werd naar Amsterdam 
overgebracht en daar in het koor van de Nieuwe kerk bij dat zijns 
vaders bijgezet. 
Zijne trouwe vrienden, geheel de Nederlandsche Parnas was 
in rouw en aan lijkzangen ontbrak het niet : die van REYER ANSLO 
vooral werd geroemd ; maar de Schouwburg wilde aan den vader 
van het Nederlandsch treurspel eene openbare hulde brengen. 
Op den dag na zijne begrafenis wilden de Regenten hem eeren 
met eene vertooning van zijn „Geeraert van Velsen," voorafgegaan 
door eene lijkrede, die in der haast moest worden opgesteld. 
De jonge GEERAARDT BRANDT, zoon van den schouwburgregent 
Gerrit Brandt, kreeg, omdat de tijd kort was, de opdracht, de beroemde 
lijkrede, in 1586 door Du Perron op Ronsard, gehouden, 
in het Nederlandsch te vertalen en waar dat noodig was door 
wijziging en aanvulling op HOOFT toepasselijk te maken. Niet 
onverdienstelijk heeft de jonge man zich van die taak gekweten, 
en de eerste tooneelspeler van dien tijd, ADAM KAREL VAN ZJERMES, 
heeft door het uitspreken er van dezen lijkdienst tot eene indrukwekkende 
plechtigheid gemaakt. De beschuldiging van plagiaat, 
die BRANDT al spoedig in een schimpdicht naar het hoofd geworpen 
is, was ongetwijfeld onverdiend, daar hij juist zijn best *had gedaan 
om door zoo nauwkeurig mogelijk te vertalen ieder deskundige 
in staat te stellen het origineel te herkennen, en JOAN SIX VAN 
CHANDELIER heeft hem dan ook in een scherp gedicht afdoende 
„teegen 't lasterschrift" verdedigd 1). 
Even onverdiend was een later verwijt, dat Vondel in de lijkrede 
opzettelijk doodgezwegen zou zijn, terwijl Huygens en Van 
Baerle er in waren toegesproken, want deze stonden bekend als 
HOOFT's beste vrienden onder de dichters en iedere verheerlijking 
1 ) Brandt's „Lijkreeden over P. C. Hooft" is afgedrukt in Gedichten van 
Geeraardt Brandt, Rott. 1649 bl. 135-159 en daaruit, met Anslo's lofdicht 
er op, herdrukt in J. van Vloten, P. C. Hoo f t's Brieven IV, bl. 435-460, en vervolgens, 
naast de overeenstemmende stukken uit Du Perron's „Oraison funèbre 
sur la mort de Monsieur de Ronsard", door J. C. Matthes, Geeraardt 
Brandt. Het leeven van P. C. Hooft en de lij kreeden, Gron. 1874. Daar vindt men 
ook, bi. XV—XIX het verdedigingsgedicht, dat Jan Six van Chandelier uitgaf 
„Teegen 't lasterschrift op Gerrit Brandt". Een ander gedicht te zijner verdediging 
vindt men bij G. Penon, Beschouwing van Vondel's Hekeldichten, 
Gron. 1873 bl. 209 vlg.
481 
van Vondel zou hier misplaatst geweest zijn, waar het er alleen om 
te doen was, den Drost te huldigen, als „den grootsten dichter 
dien Hollandt ooit zagh". Of wel iemand in 1647 de waarheid 
van die uitspraak in twijfel zal getrokken hebben? Ik geloof het 
niet. VONDEL zelf althans dacht er evenzoo over, als men gelooven 
mag, wat REYER ANSLO ons vertelt van diens opgetogenheid na 
het hooren van deze lijkrede. En zeker was met HOOFT zoo al 
niet de talentvolste, dan toch in elk geval de beroemdste, de invloedrijkste, 
de meest zijn tijd kenmerkende dichter van de eerste 
helft der zeventiende eeuw heengegaan. De tweede helft dier eeuw 
behoorde aan VONDEL. 
In de geschiedenis onzer letteren neemt HooFT's Muiderkring 
eene éénige, schitterende plaats in, en gaarne zeggen wij JOHANNES 
VOLLENHOVE na, wat hij in 1671 aan Arnout Hooft bij het uitgeven 
van zijns vaders werken toezong : „Te Muiden was de ware Helikoon, 
en Hooft Apol, op 't hoge Slot gezeten: daar paste hem der dichtren 
lauwerkroon : Dien gulden tydt moet Hollant nooit vergeten!" 
XXXIII. 
VONDEL ALS DE DICHTER VAN HET CATHOLICISME. 
De verwijdering van HOOFT en VONDEL, de beide heroën onzer 
litteratuur, werpt eene sombere schaduw op de schoonste, de 
zonnigste bladzijden der geschiedenis onzer letterkunde. En toch 
gaat ook uit die schaduw voor ons een poëtisch licht op over het 
leven onzer vaderen in dien gulden tijd. VONDEL'S overgang tot 
de Katholieke Kerk was daarin een veelbeteekenend feit. 
Menigeen had dien overgang al enkele jaren te voren zien aankomen, 
want waar VONDEL'S hart heen trok was .voor de bestrijders 
van zijn „Gysbreght van Aemstel" reeds in 1637 niet twijfelachtig 
geweest, al werden eerst in de uitgaaf van 1659 vier versregels 
aan den engel Rafaël in den mond gelegd om aan te sporen 
tot volharding „by 't out geloof". Ook kon VONDEL in 1639, toen 
hij zijn treurspel Maeghden uitgaf, wel niemand diets maken, dat 
uitsluitend „groote zucht tot zyn geboorteplaats Agrippine" 
hem den marteldood van St. Ursula met hare elf duizend maagden, 
van haar bruidegom Aethereus en van Paus Cyriacus had doen 
kiezen tot onderwerp van een treurspel, maar begreep iedereen, 
TE WINKEL. 31
482 
dat bovendien ook ingenomenheid met de door Protestanten verfoeide 
heiligen- en reliquievereering zijne keus had bepaald. Immers, 
als op het eind van het stuk de geesten der door Hunnenpijlen 
doorboorde Ursula en Aethereus koning Attila en zijn maarschalk 
Juliaen op de vlucht hebben gedreven en Ursula's geest 
opnieuw aan Keulen's burgemeester en aan den aartsbisschop 
Aquilijn verschijnt om hun mee te deelen, dat door Attila's vlucht 
het beleg der bedreigde stad is opgeheven, wordt tevens voorspeld, 
dat weldra ook de overblijfsels der Driekoningen naar het 
„heiligh Agrippijn" zullen gevoerd worden om daar in een „Driekoningskoffer" 
den trots van de prachtige Domkerk uit te maken 
en er toe bij te dragen, dat de stad in het geloof zou blijven volharden 
„als een echte oprechte Roomsche dochter", terwijl de 
aartsbisschop met zienersblik reeds de door Clematius gestichte 
„Maeghdekerck" voor zich ziet, waar „Sinte Ursul noch feest noch 
ommegang" zou ontberen. 
Feitelijk echter had VONDEL'S overgang eerst plaats in 1641, 
zooals gebleken is uit de „Litterae Annuae" der Jezuieten, aan 
wie ook VONDEL zelf in een door hem medeonderteekend schrijven 
aan Paus Clemens X (van 1670) de eer zijner bekeering gaf. Deze 
waren dan ook, ofschoon bij placaat van 1612 uit de Vereenigde 
Gewesten verbannen, door de oogluikende vrijzinnigheid der Regeering 
overal als missionarissen ijverig werkzaam om bekeerlingen 
te maken, en slaagden daarin z66 goed, dat in al te angstvallige 
kringen zelfs voor verraad van het land aan den vijand 
kon gevreesd worden en de heftige Calvinisten geneigd konden zijn, 
ieder niet-strengrechtzinnige van papisterij te verdenken. 
Welke missionaris het bepaaldelijk geweest is, die VONDEL 
tot de Kerk bracht, is nog niet bekend. Men heeft aan Pater Petrus 
Laurentius gedacht, die in 1642 eene der drie toenmalige statiën 
te Amsterdam, namelijk die van den Krijtberg, stichtte, maar 
dan zou men althans wel een enkel gedicht van VONDEL op dezen 
priester bezitten, zooals men een lijkdicht van hem heeft op Pater 
Augustinus van Teilingen (t 1669), die „tot zijn hooge daegen 
het lastigh kruis geduldigh heeft gedraegen" als pastoor der statie 
de Papegaai, wat hij reeds van 1620 af geweest was 1). 
1) Over de vraag, welke geestelijke Vondel zou hebben bekeerd, is onder de 
katholieken veel strijd gevoerd. Voor Leonardus Marius, den rector van het 
Begijnhof te Amsterdam, pleitten B. H. Klönne (ook rector van het Begijnhof) in
483 
Nog acht andere gedichten maakte VONDEL op den stichter 
of op leden der Jezuietenorde, terwijl hij ook in 1657 met een 
viervoudigen lierzang zijne vreugde uitte over het herstel der 
Jezuietenorde te Venetië door de bemoeiingen van Paus Alexander 
VII, wiens inwijding en uitvaart hij eveneens met een lierdicht 
begeleidde. Zijn gedicht „Op het eeuwgetijde van den H. vader 
Ignatius de Loiola", in 1656 gevierd, bewijst, hoeveel bewondering 
hij had voor den „soudenier" van Jezus, die „Christus zegenrijken 
standert" verhief tegenover de „slagordens van den Vorst der 
helle" en aan zijne volgelingen het voorbeeld gaf om ,,godvruchtigheid 
en tucht en letterwijsheid in de steden" te voeren en „in 
Oost en West by d'Indianen nieuw gebouwde kerken te doen 
rijzen", zooals b.v. Franciscus Xaverius had gedaan, wiens „pater 
noster" hij als eene kostbare nalatenschap reeds in het eerste jaar 
na zijne bekeering bezong en op wiens eeuwgetijde hij in 1652 
een lofzang aanhief. 
Was VONDEL dus levenslang de Jezuietenorde dankbaar voor 
zijne bekeering, hoe kwam hij zelf aan de neiging om bekeerd 
te willen worden? 1). Op die vraag heeft reeds menigeen een antwoord 
trachten te geven,en daar het voor eene les van wereldwijsheid 
gehouden wordt, bij alle raadselachtige handelingen te 
zoeken, of het soms ook „de vrouw" is, die de hand in 't spel had, 
heeft men dat ook hier gedaan. Men heeft VONDEL's bekeering 
toegeschreven aan zijne liefde voor eene schoone weduwe (eene 
„welgegoede", voegden zijne vijanden er bij) en later zelfs wat 
nader die weduwe als TESSELSCHADE aangeduid. Men vergat 
dan echter, dat zij na Crombalch's dood zich ernstig had voorgenomen 
verder ongehuwd te blijven, terwijl in geen enkel geschrift 
Marius en Vondel, bekeerder en bekeerling, Leiden 1885 en Marius gehandhaafd, 
Leiden 1885, en H. J. A. M. Schaepman, De hoofdgetuige in het geding in „Onze 
Wachter" 1885. Voor den pater Jezuiet Petrus Laurentius (of diens collega Augustinus 
van Teylingen) daarentegen pleitten en, formeel althans, met beter gevolg, 
de paters Jezuieten P. J. Koets, A. van Lommel en vooral H. J. Allard, o. a. in 
Laurens en Vondel, bekeerder en bekeerling, Utrecht 1885. Reeds vroeger had deze 
Vondel's gedichten op de Societeit van Jesus, 's- Hertogenb. 1868 in een bundeltje 
verzameld, waarin hij ook reeds hetzelfde had bepleit. 
1) Vaak is de vraag gesteld, wat Vondel kan bewogen hebben, zich te laten 
bekeeren. Met verbijsterende uitvoerigheid behandelde die vraag Gerard Brom, 
Vondel's Bekering, Amst. 1907, doch hij vond bestrijding bij H. W. E. Moller 
in „De Katholiek" CXXXI bl. 135-157 en in „Van onzen tijd" VIII, bij C. N. 
Wybrands in „Teylers Theologisch Tijdschrift" VI bl. 413-426 en bij P. Leendertz 
Jr. in „De Ned. Spectator" 1907 bl. 401-404. Door Sterck wordt er veel 
gewicht aan gehecht, dat er in Vondel's familie nog vele katholieken waren.
484 
of gedicht, door VONDEL tot haar gericht, eenige andere toon dan 
die der vriendschap wordt gehoord, ook niet in het gedicht, waarmee 
hij aan haar onder den naam Eusebia in 1641 zijn „Peter en Pauwels" 
opdroeg 1). 
Toch zou men wel den naam eener vrouw kunnen noemen, 
die bij VONDEL's bekeering betrokken was, namelijk dien zijner 
dochter Anna, die iets voor haar vader tot de Katholieke kerk 
was overgegaan en zelfs als begijntje of klopje de tijdelijke kuischheidsgelofte 
had afgelegd. Daaruit is ook VONDEL's vriendschap 
te verklaren voor Leonardus Marius, pastoor van de Oude Zijde 
niet alleen , maar ook overste van het Begijnhof, wiens „lykstaetsi" 
VONDEL in 1652 met een hartelijk klaaglied volgde, waarin hem 
o.a. de eer gegeven wordt, dat zijn „bant yder, die op een driesprong 
ysde", den weg wees. Uit die woorden is niet zonder waarschijnlijkheid 
afgeleid, dat ook hij zijn aandeel zal gehad hebben aan VONDEL's 
bekeering; maar dan volgt er tevens uit, dat VONDEL zelf 
eenigen tijd op den driesprong gestaan heeft, vol angst, omdat 
hij niet wist, welken weg hij moest inslaan, „totdat hem door een 
klaerder blijck van 't Weereltlijck en Kerckelijck ontdeckt viert 
in een schooner dagh de Perle, die verborghen lagh, waervoor 
men 't al met winst verliest." 
Voor men hem geholpen had die „Perle" te ontdekken, „bondt 
sijn jonkheit door errefleer zich aen één secce en geene meer", 
zooals hij in 1650 in zijn „Toets-steen" zeide ter weerlegging van 
de beschuldiging, als zou hij telkens van godsdienst veranderd 
zijn, eerst van Doopsgezind Remonstrant en daarna weder van 
Remonstrant Katholiek zijn geworden. De Arminianen hadden 
in hem alleen een politieken bondgenoot gehad, en alleen waar 
zij negatief tegen de gestrenge praedestinatieleer der Gomaristen 
optraden, was hij hun medestander geweest 2). Van de Calvinisten 
had hij slechts afkeer gevoeld, maar die afkeer behoefde hem nog 
1) Dat met de Eusebia, aan wie Vondel zijn „Peter en Pauwels" opdroeg, inderdaad 
door hem Tesselschade bedoeld is, werd zeer waarschijnlijk gemaakt 
door J. F. M. Sterck, Oorkonden over Vondel en zijn kring. Bussum 1918, bl. 
178-186, ofschoon er van eenige liefdesbetrekking tot haar geene sprake kan 
zijn. In Eusebia zijne dochter Anna te zien, gaat niet aan, al heeft zij bij zijne bekeering 
ook zeker eene rol gespeeld. 
2) Dat Vondel ook een tijdlang Remonstrant zou geweest zijn, werd door zijne 
hem vijandig gezinde tijdgenooten, maar zeker te onrecht, beweerd, en ook nog 
in onzen tijd betoogd door J. C. Wannée in het tijdschrift „Uit de Remonstrantsche 
Broederschap", XXIII 1911, maar nog in denzelfden jaargang door P. 
Leendertz Jr. bestreden.
485 
niet in de armen van Rome te drijven. Wie zijn overgang wil 
verklaren, behoort alleen het oog te vestigen op de Mennonieten 
zijns tijds en zich dan af te vragen, wat hem in hun geloof 
onbevredigd liet, zoodat hij besloot de gemeente zijner ouders, 
waarvan ook hij eenmaal een ijverig lid was geweest, vaarwel te 
zeggen. 
Ver nu behoeven wij naar dat antwoord wel niet te zoeken. 
Wat toch was de onvervalschte leer der Doopsgezinden ? Hij 
had gemeend het te weten, maar wist het niet meer. Er waren 
immers zoovele verschillende soorten van Doopsgezinden, die 
ieder hun eigen weg gingen, hunne eigen meeping hadden, in 
overeenstemming met het individualistisch karakter van den 
Noordnederlander, dat te weinig strookte met zijne Brabantsche 
natuur. Er waren er velen, die in hun eigen geweten de stem Gods 
meenden te hooren ; doch die stem sprak niet bij ieder dezelfde 
woorden. Er waren er nog meer, die de Schriften onderzochten 
en daaruit Gods wil meenden te kunnen opmaken ; maar welk 
eene bron van strijd was dat geworden ! Eenigen tijd had hij gemeend 
het veiligst te gaan door zich aan de letter der H. Schrift 
te houden; maar ook dat was hem gebleken nog geene zekerheid 
te kunnen geven. Woorden immers zijn wat zij gelden. 
Had God zich inderdaad aan het menschdom geopenbaard 
en VONDEL schrok voor den twijfel daaraan met ontzetting terug - 
dan moest er ook een hooger dan persoonlijk gezag zijn, dat Gods 
woorden vertolkte, en dat hooger gezag nu leerde VONDEL kennen 
in de van geslacht tot geslacht overgeleverde verklaring en aanvulling 
der bijbelboeken, die zuiver bewaard was gebleven in de 
Kerk van Rome met hare door den H. Geest bezielde kerkvergaderingen 
en hare onafgebroken reeks van plaatsvervangers van 
Christus op aarde, die door Gods genade in staat waren geweest 
de ware bedoeling van Christus aan elkaar en zóó aan het verre nageslacht 
over te brengen. Eerst toen hij geleerd had, den hoogmoed 
der persoonlijke overtuiging af te leggen en zich nederig te buigen 
voor het machtige kerkgezag, toen hij „door ootmoed was herboren", 
gevoelde hij zich als een „van het hemelsche geslacht", zalig in 
zijne verzekerdheid, gerust te midden van de telkens wisselende 
en elkaar bestrijdende meeningen zijner kettersche landgenooten. 
Het eerste grootere dichtwerk, dat VONDEL na zijne bekeering, 
nog in hetzelfde jaar, schreef, was zijn treurspel Peter en
486 
Pauwels 1), de verheerlijking van den eersten bisschop van Rome 
en van den grooten apostel der heidenen, in wier marteling Christus 
als het ware een tweeden kruisdood onderging. Christus echter 
was, zelf zondeloos, gestorven voor de zonden der menschheid, 
bij Peter en Pauwels werd juist de geestdrift voor het ondergaan 
van den marteldood uit schuldbesef geboren. Beiden toch hadden 
eene oude schuld uit te wisschen, die hun zwaar op het hart lag: 
de een zijne verloochening van Jezus, de ander zijne vervolging 
van de eerste Christenen. Deze maakte hun dood tot eene zedelijke 
noodzakelijkheid, en alzoo het treurspel tot eene ware tragedie, 
ook in Aristotelischen geest; maar juist omdat zij vrijwillig den dood 
zochten na eerst wonderdadig uit hunne gevangenschap verlost 
te zijn, omdat zij, uit diep berouw over het bedreven kwaad, door 
opoffering van hun leven getuigenis wilden afleggen van de waarheid 
hunner geloofsovertuiging, konden zij tevens werktuigen worden 
in Gods hand om in het goddelooze Rome der keizers die heilige 
kerk der pausen te grondvesten, wier rij, met Peter geopend, door 
Linus werd voortgezet. 
Wèl is de „Peter en Pauwels", evenals de „Maeghden", de 
dramatiseering eener martelaarsgeschiedenis, maar tegelijk ook 
de voorstelling eener indrukwekkende wereldgebeurtenis : de 
overwinning van de Oude wereld door de Nieuwe. In de geesten 
van „Simon den toveraer" en Elymas, bij den aanvang van het 
stuk (evenals de geesten bij Seneca) uit den afgrond der hel opgerezen 
om, in bondgenootschap met Cornelia, de opperpriesteres 
van Vesta, den bloedgierigen en wellustigen Nero aan te zetten tot 
vervolging der Christenen, is de oude, toen zoo diep vervallen, 
godsdienst van koning Numa verpersoonlijkt : het Heidendom, 
dat in Nero's verstandsverbijstering ondergaat. In Peter en Pauwels, 
de standvastige geloofshelden, die „triomfeeren" konden, omdat 
zij „strijden, sterven, lijden" hadden geleerd, openbaart zich de 
onweerstaanbare kracht en meesleepende gloed van den jongen 
godsdienst des Gekruisten, de wereldveroverende macht van het 
opbloeiende Christendom. 
Toch heeft VONDEL nooit de betrekkelijke waarde van het 
heidendom miskend, en allerminst de kunst der heidensche dichters, 
die ook na zijn overgang tot de Oude kerk zijne leermeesters 
1) De Peter en Pauwels is met inleiding en toelichting uitg. door P. J. Koets, 
Amst. 1869.
487 
in de poëzie gebleven zijn. Dat toonde hij reeds een jaar later, 
toen hij zich de moeite gaf de Heroides van Ovidius in proza te 
vertalen 1), niet om die vertaling uit te geven (zooals bij zijn leven 
ook niet is geschied), maar uitsluitend om zich te oefenen in den 
antieken briefstijl, dien hij zich wilde eigen maken voor een werk, 
dat hij terstond daarop aanving : zijne twaalf Brieven der Heilige 
Maeghden, martelaressen, of de „maeghdepalmen" door hem toegewijd 
aan de „Hemelkoningin", de ,,martelstarregordel" door hem 
geofferd aan de „Zeestar", die voor hem het licht was geworden 
„in 's weerelts nacht". 
Overgelukkig, dat hij zijne gemoedsrust in den schoot der oude 
moederkerk teruggevonden had, deed VONDEL nu zijn uiterste best 
om ook anderen hetzelfde heil deelachtig te maken, waarvan hij zelf 
genoot. Zoo werd hij al spoedig ijveraar voor het katholieke geloof 
en schijnt hij ook meer anderen tot den Ouden godsdienst te hebben 
teruggebracht. In elk geval liet hij niet na, zooveel mogelijk 
in proza en dicht getuigenis af te leggen van zijne liefde voor de 
Katholieke kerk, en hare voortreffelijkheid ook voor anderen in 
het licht te stellen, zoodat hij daarmee voor alle tijden de dichter 
van het Catholicisme in ons land is geworden. Inderdaad, trotsch 
mag het Katholieke nageslacht er op zijn, dat bij ons geen kerkgeloof 
in schitterender gedichten verheerlijkt is dan het hunne, nadat 
onze grootste dichter voor dat geloof was gewonnen. 
Natuurlijk, dat in zijn eigen tijd zijn rustelooze ijver voor dat 
geloof ook aan velen ergernis gaf en dat zijne geschriften op velen 
den indruk maakten van lasterschriften tegen de heilige zaak, 
waarvoor hunne voorouders goed en bloed hadden veil gehad; 
dat hij in de eerste plaats werd beschouwd als de man, die, ware 
. het mogelijk geweest, weer alle gruwelen der inquisitie in het 
land zou hebben hernieuwd. Het allermeest waren het zijne oude 
vrienden, de Remonstranten, die hem zijn afval niet konden vergeven, 
maar die misschien nog niet zoo heftig tegen hem zouden 
zijn opgetreden, als het niet Lekend geworden was, dat hij het was 
geweest, die onder de initialen R. C. (d. i. Roomsch Catholiek) den 
1) Vondel's proza-vertaling van Publius Ovidius Nasoos Heldinnebrieven is niet 
door Vondel zelf, maar eerst in 1716 te Amst. door David van Hoogstraten uitgegeven. 
Daar het oorspronkelijk handschrift op de Leidsche Universiteitsbibliotheek 
berust, was J. H. W. Unger, Oud Holland II bi .17-23, in de gelegenheid 
aan te toonen, hoeveel willekeurige veranderingen Van Hoogstraten er bij 
de uitgave in heeft aangebracht.
488 
overmoed had gehad, hun grooten aanvoerder, tegen wien zij met 
eerbied en bewondering opzagen, HUGO DE GROOT, onmiddellijk 
na zijn dood voor te stellen als in zijn hart een voorstander van de 
Roomsche Kerk en misschien als geheim bekeerling gestorven. 
Dat toch deed hij in 1645 door de uitgave van het prozaschrift 
Grotius Testament, waarin hij alles wat dienen kon tot verdediging 
of aanprijzing van de voornaamste leerstukken en instellingen der 
R.K. Kerk bijeenbracht uit DE GROOT'S laatste geschriften, bepaaldelijk 
uit diens, kort voor zijn dood anoniem uitgegeven, 
„Rivetiani apologetici discussio", als vervolg op zijne „Animadversiones" 
en zijn „Votum pro pace ecclesiastica", in 1642 gericht 
tegen André Rivet, Leidsch hoogleeraar en later leermeester van 
Prins Willem II. Door „Grotius Testament" gaf VONDEL nieuw 
voedsel aan de verdenking van papisterij, waaronder de Remonstranten 
toch reeds bij velen stonden, en wakkerde hij veeleer 
den haat der Calvinisten tegen hen aan, dan dat hij hen zelf bewoog, 
het gewaande voorbeeld van Grotius te volgen, daar zij en waarschijnlijk 
met recht beweerden, dat iemand als GROTrus, wiens 
hoogste ideaal een Christendom boven geloofsverdeeldheid was, 
zeer goed de overtuiging van anderen, en dus ook die van de 
Katholieken, waartoe ook zijne eigene moeder behoord had, kon 
waardeeren en er eene betrekkelijkewaarheid in kon erkennen, zonder 
nog voor zijn eigen persoon diezelfde overtuiging voor te staan 1) . 
Nog in hetzelfde jaar, waarin „Grotius Testament" verscheen, 
gaf VONDEL, behalve een „Klaghte" over den brand van de Nieuwe 
of St.-Katharinakerk, ter verheerlijking van zijn geloof nog een 
doorwrocht dichtwerk van drie jaren arbeids (schijnbaar te Keulen) 
uit, met zijne initialen op den titel, namelijk de „Altaer-Geheimenissen, 
ontvouwen in drie boecken" 2). Ook dit werk is in de eerste 
plaats een strijdschrift : het wil door bestrijding der ketterij bekeeren 
tot de heerlijkheid van het altaar en is daarom een werk 
1) Zie over die beweerde bekeering o. a. J. F. M. Sterck, De bekeering van Hugo 
de Groot in Tijdschrift voor Geschiedenis, I (1921) bl. 22-38. 
2) Vondel's Altaer-Geheimenissen zijn door F. J. Hoppenbrouwers „opnieuw 
uitg. met ophelderende Noten en toelichtende Aanteekeningen", 's-Hertogenbosch 
1825. Zie ook A. Stillemans, J. v. Vondel et son poème les Mystères de 
l'Autel, Louvain 1869. Daarover schreven ook Gerard Brom, Altaer-Geheimenissen 
in „Van onzen Tijd", VI (1906), blz. 97-129, die de bronnen er van 
vooral in de geschriften van Leonardus Marius zag en B. H. Molkenboer, De 
bronnen der Altaer-Geheimenissen in „De Katholiek" CXXXI bl. 301-315, 379 
—393, CXXXII bl. 41-52 en 130-158, die aantoonde, dat de „Disputationes" 
van Robertus Bellarminus ongetwijfeld door Vondel als bron werden gebruikt.
489 
van „Godtvruchtigheit en Godtgeleertheit t'zamen", waarbij 
historie, typologie en philosophie om strijd hare diensten moeten 
bewijzen; en toch is het geen droog leerdicht, maar frissche, 
stralende poëzie van het begin tot het eind, waarin stoute en lieflijke 
beelden en vergelijkingen elkaar als verdringen op den welluidenden 
maatslag van den iambischen vijfvoet. In drie boeken 
is de rijke stof verdeeld : in het eerste zingt VONDEL „van d'Offerspijs 
der heilige Offerdisschen" of de Communie, waarbij hem, als 
geestverwant van Calderon en zoon der middeleeuwen, eerst de 
schaduwbeelden van het Oude Testament eene flauwe voorstelling 
geven van dit altaarmysterie en vervolgens de apostel Johannes 
(met name Joh. VI) hem het geheim ten volle ontvouwt. Bij het 
tweede boek, waarin „Van Of f ereere" of Aanbidding gehandeld 
wordt, is het een ander jongeling, die den dichter komt voorlichten, 
namelijk „Godtvruchtigheit d'Aertsengel" ; en in het derde boek 
wordt de „eeuwige Offerhant" of de H. Mis verklaard door „Sint 
Pauwels (met name in den Hebreeërbrief), die van boven neder 
quam, eene rol met brieven" in de hand houdende als den grondslag 
van zijn betoog. 
Dat hier de groote kerkleeraar Thomas van Aquino ook VONDEL'S 
leermeester was geweest, blijkt voldoende. Meer echter 
dankte hij nog aan de „Disputationes" van Bellarminus ; maar ook 
onder de levenden had VONDEL wijze mannen gevonden, wier 
invloed op hem zich ook bij het schrijven van dit dichtwerk deed 
gelden, en wel bepaaldelijk Leonardus Marius, die in 1639 te 
Antwerpen „Amstelredams eer ende opcomen, door de denckwaerdige 
miraklen aldaer geschied aen ende door het H. Sacrament 
des Altaers" had uitgegeven om daarmee in herinnering te brengen, 
dat het derde eeuwfeest van 't Mirakel der Heilige Stede in 1645 
stond gevierd te worden l). Nog meer onder den invloed van dat 
geschrift staat het gedicht, dat VONDEL voor 't eerst achter de 
uitgaaf zijner „Altaer-geheimenissen" liet drukken, namelijk het 
1) Voor het Eeuwgety der Heilige Stede t'Amsterdam gebruikte Vondel, naast 
een Latijnsch gedicht daarop van Plemp, natuurlijk wel Marius' geschrift 
„Amstelredams eer ende opcomen". Zie daarvoor en voor de geschiedenis van 
het mirakel A. J. Pluym, Het Sacrament van Mirakel en de H. Stede, Amst. 1845 
en J. F. M. Sterek, De „Mirakelkist" en de traditie. Een bijdrage tot de geschiedenis 
van het kerkelijk Oud-Amsterdam, Amst. 1896. Over Marius' boekje schreef J. F. 
M. Sterck ook in den „Almanak voor Ned. Katholieken" 1895 bl. 274-303, en 
1901 bl. 176-198, waar vooral ook gehandeld wordt over de prentjes, die geteekend 
en gegraveerd waren door Boëtius a Bolswert.
490 
„Eeuwgety der Heilige Stede t'Amsterdam", toegewijd „aen 
d'oude burgerij", en nog gevolgd door een kort gedicht, „Kenteken 
des afvals", dat aan het eind het „stuiten van Kristus eeuwigh 
offer" of het verbieden van de misbediening gelijkstelt met het 
„blusschen van de zon des Godtsdiensts". 
Een storm van verontwaardiging ging daarover op, en zelfs 
HOOFT kon zijn leedwezen niet ontveinzen. Reeds vroeger, toen 
VONDEL met vinnige hekeldichten gestreden had voor eene partij, 
die ook HOOFT op zijne wijze voorstond, had de Drost bedenkelijk 
het hoofd geschud over den vechtlust, waaruit wel nooit de zoo 
gewenschte vrede kon geboren worden; en ook nu kon hij nauwelijks 
begrijpen, hoe iemand op bijna zestigjarigen, leeftijd, waarop 
men toch eindelijk naar rust begint te verlangen, er nog lust in had, 
zoo tartend op te treden en zoovelen tegen zich in 't harnas te jagen. 
„Vondel heeft een veirs gemaakt op 't wonder, waaraf de Heilige 
Stee haaren naam draagt", schreef hij aan Van Baerle, „en laat 
het openbaarlijk voor de boekwinkels ten toon hangen, gelyk 
de voorvechters de messen in de luifen steeken om de oogen van 
de verbygangers te tergen als met zeggen : wie 't hart heeft pluike. 
My deert des mans, die geenes dings eerder moede schijnt te worden 
dan de ruste". Misschien had hij toen reeds „Der Poëten Vegtschool" 
gezien : een bundel, waarin VONDEL'S „paepsche rijmen" 
met de heftige antwoorden er op bijeenverzameld waren. Hij vreesde, 
dat het -Vondel wel weer eene nieuwe boete zou kunnen kosten, 
zooals bij het schrijven van zijn „Palamedes", of, nog erger, dat 
„d'een oft d'ander heetharsen, by ontyde, de handen aan hem 
moghte schenden, denkende dat er niet een haan naa kraayen 
zonde". 
Dreigend genoeg toch waren de schimpdichten, waarmee 
VONDEL'S verheerlijking van „het verdichte wonder" en van 
de „paapsche misse, die vervloekte afgoderye" (zooals het in 
den Heidelbergschen Catechismus heet) was begroet ; en toen 
er een verdediger voor hem was opgetreden, die zijne „nakrabbelaers" 
bespotte, had een dezer, die zich „prudenter" teekende, 
hem „ouwe geck, overgeven leugen-dichter" gescholden en het 
volk toegeroepen : „Schuymt dit schuymsel in het rijse, delght 
in tijdts den Paepsen Hont". 
Van beter gehalte was de „Kracht des Geloofs", een uitvoerig 
gedicht van JACOB WESTERBAEN, waarin met ernstig en waar-
491 
dig betoog en zelfs met gepaste vereering voor Vondel als dichter 
„de grondslag, waarop de geheele leer der „Altaer-geheimenissen" 
-steunt, werd weggeredeneerd, nadat eerst op hatelijke wijze al 
Vondel's vroegere hekeldichten bij name in de herinnering teruggeroepen 
waren en betreurd was, dat zulk een man „de kerck, die 
hy had helpen bouwen", nu weer verlaten had en „smaek vond in 
grollen en legenden, in Roomsche keucken gebrouwen", en dat 
:hij „den Ouwel nam met sulcke luy, die eens de mutsaert voor 
de ketters" ontstaken. Hij mocht wel, zoo besluit het gedicht, 
.aan den Tibergod vereerd worden om, als weerhaan op de Englenburcht 
geplaatst, te „drayen daer voor Innocent den Tiende", 
.-aan wiep VONDEL ook reeds in 1644 een lierzang als „Olyftack" 
.had aangeboden, waarop destijds evenmin een antwoord was 
-uitgebleven. Achter WESTERBAEN'S gedicht vindt men nog 
teen met P geteekend, „Toegift", waarin, met toespeling op VONDEL's 
spreuk „Justus fide vivit", spottend gezegd werd : „Soo een 
.rechtveerdig mensch door het Geloove leeft, hoe seecker gaet gy 
-dan, Heer Vondel, boven and'ren ! Gy hebt strax weer een nieuw, 
,als u het out begeeft : de beesten dijen best, die veel van wey 
verand'ren." 
Misschien is WESTERBAEN'S gedicht eerst in 1647 verschenen, 
-want het schijnt in verband te staan met het toen (schijnbaar 
-te Schiedam, maar inderdaad te Rotterdam) uitgegeven tweede 
edeel van J. V. Vondels Poesy". Het verschijnen van dien bundel 
-was VONDEL onaangenamer dan alle schimpdichten, die er op 
hem uitgegeven werden. Hij zelf had in 1644 toegelaten, dat onder 
den titel „Verscheide gedichten" voor het eerst eene verzamelde 
uitgave van zijne kleinere gedichten in 't licht werd gezonden, 
..in 1650 onder den titel „Poesy" nog eens vermeerderd herdrukt; 
,en in eene narede „aen zynen afwezenden vrient" had hij, uitgezonderd 
eenige met name genoemde grootere dichtwerken, 
,alles wat die bundel niet bevatte, maar wat vroeger door hem 
-was uitgegeven, „den nacht der vergetenisse toegedoemt" en 
streng verboden die „op zijnen naam buiten zijn kennis en be- 
,stemminge te drucken". 
Dit nu werd toch gedaan in dat tweede deel, waarin vooral 
.zijne oude hekeldichten bijeenverzameld waren en ook wel dergelijke 
gedichten, die men alleen aan hem toeschreef zonder voldoende 
zekerheid te hebben, dat hij ze ooit gemaakt had. „Men
492 
mengt der andren rijm, ook leuren, in mijn schriften", zeide hij 
later, maar troostte zich met de bijvoeging : „doch wie mijn stijl 
verstaet, kan 't een van 't ander schiften" : iets wat evenwel zelfs 
nu nog niet gemakkelijk valt. Tot die onechte gedichten behoorden 
ook zestien versregels 1), waarin op de Katholieke kerk de meer 
gebruikelijke scheldnaam „Babylonsche hoer" wordt toegepast 
en gezegd wordt, dat zij „in de wereldt saeyt het heyloos zaet 
waervan men sulcke vruchten maeyt", als b.v. de moord op Hendrik 
den Groote geweest was. In het uitvaartgedicht op dien vorst, 
lang te voren door VONDEL in 't licht gezonden, heetten die versregels 
voor te komen, ofschoon zij niet worden aangetroffen in de oudste 
uitgave, die wij van dat gedicht kennen die van 1622 dagteekent. 
Ongetwijfeld was dat gedicht echter reeds in 1610 afzonderlijk. 
gedrukt, maar ongelukkig is van die eerste uitgaaf geen enkel 
exemplaar bewaard gebleven, zoodat wij nu niet met zekerheid. 
weten, in hoever men te goeder trouw is geweest met deze versregels 
aan VONDEL toe te schrijven. Mij komt het niet onwaarschijnlijk 
voor, dat zij inderdaad achter (en niet, zooals het heet,. 
in) Vondel's gedicht waren afgedrukt en daarom ook Vondel's, 
werk konden schijnen, maar daaraan door een ander (bv. den vermoedelijken 
uitgever PERS of ABRAHAM DE KONING) waren toegevoegd. 
Niet alleen nu zijn deze zelfde verzen ook achter WESTERBAEN'S 
„Kracht des Geloofs" afgedrukt, maar bovendien ook 
komt de prozavoorrede voor dit zoogenaamde tweede deel van 
„Vondels Poesy" naar den inhoud grootendeels, en zelfs hier 
en daar in woorden en uitdrukkingen, overeen met een gedeelte 
van WESTERBAEN'S gedicht. Slechts in één opzicht is er verschil.. 
In „Kracht des Geloofs" worden uitvoerig de „Altaer-Geheime-, 
nissen" bestreden, maar wordt met geen woord gerept van „Grotius 
1 ) Die zestien versregels komen niet in den eersten, maar eerst in den tweeden_ 
druk van dit tweede deel voor. 
Over den aanval, op Vondel gedaan door Westerbaen en (vermoedelijk) , 
door G. Brandt met de uitgave van J. van Vondel's Poesy, Tweede Deel, van 1647, 
en over de vraag, of de zestien verzen, die beweerd worden eenmaal in Vondel's 
„Uitvaert en Truer-dicht van Eenricus de Groote" te zijn voorgekomen, werkelijk 
van Vondel zijn, zie men W. J. A. Jonckbloet, Het Brandt- Vondel vraagstuk 
Tijdschrift I bl. 47-59, G. Penon, Bijdragen tot de Geschiedenis der Ned. Letterkunde, 
Gron. I (1881) bl. 57-62, J. A. Worp, Tijdschrift VI bl. 184-189 en J. te 
Winkel, De oudste gedichten van Vondel in Verslagen der Kon. Akad. van Wet.. 
Afd. Lett. 4 R. XI bl. 347 vlg. 
Voor de echtheid der 16 versregels wordt (doch m. i. niet overtuigend) gepleit. 
door P. Leendertz Jr., Tijdschrift XXXV (1916), bl. 1-10.
493 
Testament", terwijl daarvan in de voorrede als van eene „onbeschaamtheit" 
wordt gesproken en verder wordt aangewezen, 
„door wat valscheidt Vondel de Hollanders getracht had in te 
scherpen dat den Heere De Groot zoo Papist was, als Hy is". Van 
„Grotius Testament" heeft dit tweede deel van „Vondels Poesy" 
dan ook blijkbaar zooveel mogelijk een tegenhanger willen zijn, 
om voor de valsche voorstelling, door Vondel van de Groot's 
geloofsovertuiging gegeven, hem als met gelijke munt te betalen. 
Was Grotius, de Remonstrant, door Vondel als katholiek voorgesteld, 
hier werd twijfel voorgewend, of, de liefde van den eertijds 
zoo . Remonstrantsgezinden Vondel voor het Catholicisme wel 
oprecht gemeend was ; ook hier werd echt met onecht vermengd; 
ook hier werden schijnbewijzen uit Vondel's eigen gedichten 
aangehaald om den indruk te geven, dat hij tot een kerkgenootschap 
had behoord, waartoe hij feitelijk nooit was toegetreden; en ook 
hier was het adres van den drukker niet het ware, terwijl tegenover 
Vondel's onderteekening der narede R.C. hier de voorrede met 
P. (d. i. natuurlijk „Protestant") onderteekend was 1). 
Wie nu heeft VONDEL deze poets gebakken? Bij mij lijdt het 
geen twijfel, of WESTERBAEN heeft er den stoot toe gegeven en de 
jonge GEERAARDT BRANDT heeft het werk uitgevoerd. Het laatste 
is trouwens reeds vroeger op verschillende gronden hoogstwaarschijnlijk 
gemaakt en schijnt zelfs door BRANDT op lateren leeftijd 
en onder bedekte termen erkend te zijn, toen hij er berouw van had, 
VONDEL terzelfder tijd, waarin hij hem vriendschappelijk bezocht, 
anoniem zoo bitter te hebben gegriefd. Wij willen echter aan 
BRANDT zijne dubbelzinnige houding vergeven, niet alleen om zijn 
later berouw, maar vooral ook, omdat hij zooveel mogelijk wat 
hij aan VONDEL had misdaan heeft trachten goed te maken, voornamelijk 
door samen met VOLLENHOVE in 1682 eene eerste werkelijk 
volledige uitgave van VONDEL's kleinere dichtwerken in het licht 
te zenden en daarbij dat voortreffelijk „Leven van Joost van den 
Vondel " te schrijven, dat voorgoed VONDEL gemaakt heeft tot 
het middelpunt onzer litteratuurgeschiedenis der 17de eeuw. 
Intusschen had VONDEL reeds een jaar te voren, in 1646, 
opnieuw getuigenis van zijn katholieken ijver gegeven in zijn 
1) In P. (voorkomend in de „Poesy" van 1647) werd vroeger te onrechte ,,Prudenter" 
gezien: ik meen, dat het niet anders beteekent dan „Protestant" tegenover 
R. C. (Roomsch-Catholiek) als onderteekening in „Grotius Testament".
494 
treurspel „Maria Stuart of gemartelde Majesteit" 1), waarin hij 
haar laatsten levensdag dramatiseerde en haar marteldood deed 
verhalen en betreuren. Aan haar achterkleinzoon, den Paltsgraaf 
Eduard, die evenals hij tot de Katholieke kerk was overgegaan, 
droeg hij het stuk op. De jongste gebeurtenissen in 
Engeland waren voorzeker voor hem do aanleiding geweest om dit 
onderwerp te kiezen. Reeds in 1641 had hij zijne ergernis getoond 
over de terechtstelling van den Ierschen onderkoning, den Graaf van 
Strafford, en in 1644, toen de Puriteinen in Engeland meester waren 
en Koning Karel I als balling in zijn eigen land rondzwierf, had hij 
reeds eene „Klaghte" aangeheven „over de weerspannelingen in 
Groot Britanje", de nazaten der moordenaars van haar, „die 't aertsche 
Rij ck versmade om 't Kristaltaer", en had hij, behalve nog een 
paar andere hekeldichten, ook een „Morgenwecker" geschreven voor 
de „Sabbatisten", wier „scepterstormen" hen tot volgelingen gemaakt 
had „van Lucifer, die naer zijn Scheppers scepter stont". 
Evenals eenmaal in Maria Stuart de majesteit van het koningschap 
bij Gods genade was aangerand en de Katholieke koningin 
was gestorven als martelares voor haar geloof, zoo vergrepen de 
Presbyterianen zich ook nu, meende VONDEL, in Karel Stuart 
aan de vorstelijke majesteit en de Katholieke kerk, voor welke 
Karels heimelijke sympathie geen geheim meer gebleven was. 
Vandaar dan ook, dat hij in het derde bedrijf van zijn treurspel 
aan Burgon, Maria's lijfarts, deze profetie in den mond legde: 
„Ick sie Britanje noch in 't uiterste gevaer; 
De stale vuist des Schots verwart in 't Engelsch hair; 
De rechtbijl scherp gewet op 's Konings Stedehouders 
En 's Kantelbergers hals; het graeuw op zijne schouders 
Des Ouderlings gezagh verheffen op de straet 
En Londen hoofdeloos verscheuren zijn gewaet." 
1 ) Vondel's Maria Stuart werd afzonderlijk met toelichting uitg. door J. A. 
Rijk, Amst. 1872. Daarover schreef o. a. D. C. Nijhoff, Vondel's Hecuba, Gebroeders 
en Maria Stuart, aesthetisch-critisch beschouwd, Utrecht 1886, maar 
te onrechte wordt daar ontkend, dat het stuk tegen Cromwell en de parlementspartij 
was gericht, zooals terecht wordt aangenomen door P. Fockens, Maria 
Stuart, eine literarhistorische Studie, Berlin 1887. Waaruit Vondel voor zijn stuk 
de stof voornamelijk putte, werd aangewezen door J. A. Worp, Vondel's Maria 
Stuart en G. Camdeni Annales in Tijdschrift XXI bl. 241-249, maar dat Vondel 
een protestantsch schrijver heeft gevolgd, bewijst nog volstrekt niet, zooals 
Worp meent, dat hij zuiver historisch en niet polemisch heeft willen zijn en dat 
de vervolging, tegen hem door de Amsterdamsche Schepenen ingesteld, onverklaarbaar 
is. Dat het stuk op den titel te Keulen gedrukt heet, bewijst op zich 
zelf reeds, dat de uitgever het althans voor een niet onschuldig politiek hekelspel 
hield, en eveneens bewijst dat de bestrijding, die het vond. Verder zie men over 
de „Maria Stuart" nog J. F. M. Sterck, Een door Vondel verbeterde drukproef in 
Zesde Verslag der Vereen. Het Vondel. Museum, 1914, bl. 37-48.
495 
Overal in dit lyrische drama, maar vooral in de reizangen der 
Staetj off eren, klinkt de stem van het heden door het verleden 
heen, hoe diep VONDEL ook overigens al het aandoenlijke van dat 
verleden moge gevoeld hebben. Dat VONDEL in dit stuk, als historiespel, 
ten aanzien van de vroegere en latere gebeurtenissen 
in Maria's leven en ook ten aanzien van hare onschuld, volkomen 
in overeenstemming was met een protestantsch geschiedschrijver, 
William Camden, wiens „Rerum Anglicarum et Hibernicarum 
Annales, regnante Elisabetha" (van 1625) hij nauwkeurig, meermalen 
zelfs woordelijk, heeft gevolgd, vrijwaarde hem niet tegen de 
verontwaardiging der Calvinistische partijdigheid, voor wie het 
gewoonte geworden was, zonder nauwkeurige onderscheiding, 
het ontzettend gevaar, dat eenmaal van de Armada gedreigd 
had, op rekening te stellen van Maria Stuart, en in het doodvonnis, 
geveld door eene zoo getrouwe bondgenoote als Elisabeth, eene 
rechtvaardige straf te zien. 
Het regende weder schimpdichten op VONDEL, „den onbeschaemden 
paepschen leughen-dichter", zooals hij genoemd werd 
in een „Vasten-avontsgift", die op eene Schotsche „Distelroe" 
volgde. Zelfs de „Geest van de Coningin Elisabeth", door VONDEL 
eene bloeddorstige Herodias genoemd, werd „uyt den grave opgheweckt" 
om haar lasteraar te lijf te gaan, en zekere juffrouw 
GONDINA VAN WEERT verwierf van verschillende kanten lof- en 
dankdichten voor het „Vagevier", dat zij in heftige alexandrijnen 
voor VONDEL stookte. Tegenover zijne „Maria Stuart als gemartelde 
majesteit" gaf de Haarlemsche schilder STEVEN TEUNISZ. 
VAN DER LUST in een ander treurspel eene veel minder historische, 
maar zijns inziens „Ongheblanckette Maria Stuart" te zien, terwijl 
JOACHIM OUDAEN als tegenstelling eene protestantsche „Johanna 
Grey", het slachtoffer der katholieke Maria Tudor, tot de heldin 
maakte van een treurspel, waarvoor hij, zooals hij zeide, de stof 
uitsluitend uit „Roomsch-gesinde schrijvers", zooals Thuanus 
en André du Chesne geput had ; doch als dichters traden beiden 
VONDEL slechts met boden schoenen na. 
VONDEL had zijne „Maria Stuart" anoniem uitgegeven „te 
Keulen in d' oude druckerye", zooals het heette. Toch werd eene 
boete van honderd tachtig gulden hem opgelegd en door zijn 
uitgever Abraham de Wees betaald. Blijkbaar zag de Regeering 
den ondergang van Karel I te gemoet en wenschte zij moeielijk-
496 
heden met het Engelsche parlement te voorkomen. Toen in 1649 
Karel gedeeld had in het bloedig lot zijner grootmoeder, schreef 
VONDEL bij dien „vader-moort" zes vinnige versregels op Cromwell, 
den „vermomden Lucifer", dien hij vijf jaar later aan de kaak 
stelde als „Protector Weerwolf" of „Milord Isegrim", onder wiens 
schijnheilige dwingelandij de „arme Gentelmans" toen gebukt 
gingen, terwijl hij in 1650 eene „Graf-naeldt" oprichtte voor den 
Graaf van Montrose, gesneuveld bij eene poging om Karel II in 
Schotland tot koning te doen uitroepen. 
Na de hevige aanvallen, die VONDEL'S optreden als katholiek 
dichter tengevolge had, zou men er zich misschien over kunnen 
verbazen, dat hem reeds een jaar later werd opgedragen, het 
feeststuk te maken, waarmee de Munstersche vrede op den Schouwburg, 
min of meer officiëel zelfs, zou worden gevierd. Men moet 
dan echter bedenken, dat verreweg de meerderheid der bevolking 
van ons land vredelievend en verdraagzaam was, en dat deze 
meerderheid toen, al sprak zij zich in het openbaar uit den aard 
der zaak minder uit, toch ten slotte den meesten invloed oefende 
op den loop der zaken, terwijl de heftigheid der uiterste partijen 
ten gevolge van den plomperen toon en de ruwere zeden dier 
dagen aan ons nu nog grooter toeschijnt dan zij inderdaad was. 
Het leven had er wat meer kleur door, maar de haat was daarom 
nog niet feller. 
Natuurlijk begreep VONDEL zeer goed, dat hij van het tooneel 
voor geheel Amsterdam met hare Regeering niet als voorstander 
van de goddelijke macht der koningen en van de heerlijkheid 
der Katholieke kerk mocht optreden, en wel allerminst bij 
gelegenheid, dat de zegepraal van volks- en godsdienstvrijheid 
op staats- en kerkdwang gevierd werd als een door alle Europeesche 
vorsten en prelaten erkend feit. Evenzeer begreep hij, 
dat bij de feestvreugde zijn gewone treurspeltoon niet paste. Hij 
koos zich daarom den vorm van het herdersspel en gaf in zijn 
Leeuwendalers zijn eerste (en laatste) „landspel", zooals hij het 
noemde, reeds in 1647 gedicht en zelfs gedrukt, maar eerst den 
7den Mei 1648 vertoond, toen de Vrede van Munster wel reeds 
geteekend, maar nog niet plechtig afgekondigd was. 
Daar hij den tachtigjarigen oorlog niet meer was blijven beschouwen 
als een opstand tegen vorstelijke dwingelandij en kerkelijke 
heerschzucht, stelde hij zich dien nu het liefst voor, zooals hij
497 
zich in de laatste dertig jaar ook het meest had kunnen voordoen, 
als een onderlingen strijd namelijk der beide helften van Nederland 
Leeuwendaal, de Zuidelijke onder Lantskroon, de verpersoonlijking 
der Aartshertogen, van welke hij de „godtvruchtige Isabella" 
in een lijkdicht bij hare uitgestelde begrafenis als „vredemoeder" 
verheerlijkte, en de Noordelijke onder Vrerick, den door hem zoo 
vaak bezongen en nu, kort vóór het sluiten van den vrede, overleden 
Frederik Hendrik. Als stam- en godsdienstverwant van het 
Zuiden, maar voedsterzoon en staatsburger van het Noorden, 
had hij de vijandelijke verhouding der gescheiden deelen van dat 
geliefde Leeuwendaal reeds lang betreurd, en vurig uitgezien naar 
den dag, waarop aan dien strijd, die telkenjare bloedige offers 
vorderde, door den wil der Godheid een einde zou komen. En nu 
had dan de Godheid gesproken : nu mochten in Adelaert en Hageroos, 
de edelste jeugd van beide landstreken, zich „Zuidt- en 
Noortzy paren" : „de tweedragt was vervaren, het was al boter tot 
den boom, men zong al Pais en Vre". Zoo was voor VONDEL het 
feest van den Munsterschen vrede in de eerste plaats het verbroederingsfeest 
van Zuid en Noord, die, al zou ook „voortaen 
de Noortzy een Vryheit op zich zelf blijven", toch in . het vervolg 
weer één zouden kunnen zijn door de liefde hunner zonen en 
dochteren. Deze geest spreekt duidelijk uit het geheele landspel, 
en wie verder nog (ik zeg het VONDEL na) „neuswijs in alle personaedj 
en, vaerzen en woorden geheimenissen zoeckt, zal ze 'r 
niet visschen" 1). 
Had zijn landspel VONDEL eenigermate uit de theologische 
sfeer gerukt, waarin hij voor en na zijne bekeering zoo lang had 
geleefd, ook in 't vervolg namen theologische studiën een groot 
deel van zijn tijd in beslag. Ongetwijfeld heeft hij jaren lang 
besteed aan een groot leerdicht, dat hij in 1662 uitgaf onder den 
titel Bespiegelingen van Godt en godsdienst 2). Drie jaar te voren 
had hij als proeve reeds ongeveer vierhonderd verzen uit het 
vijfde boek er van (vs. 875-1252) afzonderlijk in het licht gezonden 
onder den titel „Onderwys van het geloofshooftpunt der H. 
1) Jonckbloet's meening, dat Vondel in dit stuk zijne voorkeur voor Spanje 
tegenover Nederland duidelijk zou toonen, is volstrekt onaanneembaar. Voor het 
pastoraal karakter van het spel zie men boven, bl. 155 vlg. 
2) Daarvoor zie men J. V. de Groot, Vondel in zijne Bespiegelingen, in Dietsche 
Warande 2. R. 1 (1879). bl. 31 vlgg., 225 vlgg. en 456 vlgg. Als hoofdbron 
er van wordt daar het „Summa contra Gentiles" van Thomas Aquinas aangewezen. 
TE WINSEL. 32
498 
Dryeenigheit", hoofdzakelijk gericht tegen Faustus Socinus en 
zijne aanhangers, als „de godtloose Ostorot en Frans [Davidsz.] 
te Zevenbergh" (door Van Lennep, grappig genoeg, voor „Ostrogot,
hen en Franschen" gehouden). Slechts twee versregels, die 
niet in de „Bespiegelingen" voorkomen, heeft hij aan dit fragment 
toegevoegd, namelijk : „Zoo ziet men 't louter voort van 't schuim 
der ongodisten in assche en enckel roock en smoock veralchimisten", 
als bewijs dat in zijn geest Faustus Socinus zich vereenzelvigd 
had met doctor Faust, den duivelskunstenaar uit het volksboek. 
Ook dit dichtwerk bleef niet onaangevochten. Anoniem nam 
OUDAEN het voor de Socinianen op met een nog wat uitvoeriger 
gedicht : „Naerder onderrechtingh, vereyscht op het onderwijs 
der dry-eenigheydt", waarin o.a. aan Vondel verweten wordt, 
dat hij ook de hulp van Talmud en Heidensche schrijvers als 
Plato had ingeroepen om de overoude heiligheid van het getal 
drie te bewijzen. OUDAEN zag daarin terecht een ijdel spel, dat 
hem nog te meer mishaagde, omdat hij vermenging van Christelijk 
en Heidensch niet kon dulden, terwijl VONDEL met zijne liefde 
voor symboliek ook de mythologie niet versmaadde, als zij hem 
maar goede zinnebeelden verschafte voor zijne Christelijke denkbeelden. 
Het groote leerdicht „Bespiegelingen van Godt en godtsdienst" 
behoefde, ook buiten katholieke kringen, geen aanstoot te geven, 
daar het gericht was tegen „d'ongodisten, verlochenaers der Godtheit 
of goddelycke Voorzienigheit", wier aantal nu juist destijds 
zoo bijzonder gering wel niet was, maar die het niet zoo licht 
waagden, openlijk voor hunne meening uit te komen. De aanvallen 
werden dan ook meest tegen heidensche schrijvers en wel 
bepaaldelijk tegen Lucretius gericht, en vervolgens ook tegen de 
Socinianen. Terwijl het gedicht ook blijken geeft van bekendheid 
met natuurphilosophische werken en stelsels, en zich ook op 
sterrekundig gebied beweegt, bestrijdt het de leer der eeuwige 
zelfbeweging in de natuur en gaat het, tegenover de theorie van 
Copernicus, nog uit van de juistheid der Ptolemaeische voorstelling 
van de aarde als het onbeweeglijke middelpunt des heelals. Om de 
poëtische waarheid van VONDELS wereldbeschouwing volkomen 
te gevoelen, moet men beginnen met zich terug te verplaatsen op 
zijn, in de 17de eeuw nog door velen ingenomen, Ptolemaeisch 
standpunt.
499 
In vijf boeken is het werk verdeeld. In het eerste geeft VONDEL 
zijne bewijzen voor het bestaan van God, in het tweede onderzoekt 
hij de eigenschappen, die God noodwendig bezitten moet ; het 
derde boek bespreekt Gods werken ; het vierde betoogt de onmisbaarheid 
en de beteekenis van den godsdienst, waarna in het 
vijfde gronden worden aangevoerd, waarom alleen in een bovennatuurlijk 
geopenbaarden godsdienst, zooals de Katholiek-Qhristelijke, 
de ware godsdienst mag worden gezien. Als stelselmatig 
betoog is dit gedicht te vergelijken bij De Groot's „Bewys van den 
waren godsdienst", dat VONDEL natuurlijk door en door kende; 
maar wie het vergelijkt, zal tevens kunnen . zien, hoeveel dichterlijker 
Vondel's opvatting van den godsdienst was, zoodat hij 
door zijn onvermoeid beeldend vernuft zelfs in staat was, nu en 
dan het dorre geraamte der abstracte redeneering tot een bloeiend 
lichaam te maken, dat althans bekoort, wanneer de redeneering 
ook al niet overtuigt. 
Hooger echter staat het leerdicht, dat hij in 1663 liet volgen 
en dat veeleer een lyrisch epos zou kunnen genoemd worden: 
De Heerlyckheit der Kercice 1). In drie boeken verhaalt hij daar, 
in den lyrischen toon der verheerlijking, „ingang, opgang en voortgang" 
van de Kerk, of m. a. w. haar zinnebeeldig voorbestaan 
in de geschiedenis der menschheid voor Christus' komst, zooals 
Augustinus dat had leeren zien, vervolgens hare stichting door 
Christus, zijne apostelen en martelaren tot op hare zegepraal 
door Constantijn den Groote, en eindelijk hare verdere ontwikkeling 
en uitbreiding door het beteugelen der ketters en het herwinnen 
van het, helaas ! weer verloren, Heilige land. „Dus verre was zyn 
zangh de Heerlyckheit der Kercke op 't spoor van 't heilzaem 
licht gevolght", toen de stemmen der afvalligen om hem heen 
hem beletten zijn tafereel te voltooien, zoodat hij slechts kon eindigen 
met eene bede : „Verlicht ze, o Heer, die 't licht der vaderen verlaeten, 
verzamel uw verstroide uit Oost en West byeen, opdat 
ze, in ééne koy vergadert, zich gewennen één herder, en zijn stem 
1 ) De Heerlijckheit der Kercke is met uitvoerige inleiding en aant. opnieuw uitg. 
door H. W. E. Moller, Amst.—Leuven 1907. Naar aanleiding daarvan schreef 
J. van Mierlo „waarom Vondel het protestantisme niet heeft uitgebeeld in zijne 
Heerlyckheit der Kercke" in „Het Vondeljaarboek voor 1908 bl. 116-121 
en zijne eenvoudige en overtuigende verklaring is, dat Vondel in zijn gedicht G. 
Bisciola, Epitome Annalium Ecclesiasticorum Caesaris Baronis" volgt, dat onvoltooid 
is en niet verder dan tot het jaar 1000 gaat.
500 
te hooren en te kennen". Aan Paus Alexander II droeg hij het 
gedicht op ; of het dezen ook bereikt heeft, is onbekend. 
Tusschen deze beide groote dichtwerken in, ook nog in het 
jaar 1662, gaf VONDEL zijn Johannes de Boetgezant 1) uit, zijn eenig 
episch gedicht, want zijne Constantinade werd voor de voltooiïng 
weer verscheurd en van zijn plan om „naer 's Mantuaners wetten 
den krijghshelt Bato met opklinckende trompetten in top te 
voeren naer den eisch van 't vrye lant, door twalef boecken heen", 
waarvan hij in zijn „Parnasloof" of opdracht zijner vertaling van 
Virgilius' werken in verzen aan Cornelis de Graef in 1660 sprak, 
schijnt later niet meer gekomen te zijn. 
Men zou „Johannes de Boetgezant" eene dichterlijke levensbeschrijving 
kunnen noemen, rijk aan levendige, met gloed en 
kunst geschilderde tafreelen, waaronder dat van den dans van 
Herodias' dochter uitmunt ; maar wie het liever beschouwen wil 
als een heldendicht in zes zangen, kan daarvoor wel het een en ander 
aanvoeren. Een episch karakter toch heeft reeds het begin van 
het dichtstuk, waarin „de vader der genade" zijn engel Gabriël 
afvaardigt om Johannes op te dragen als boetprediker de komst 
des Verlossers aan te kondigen. Daar VONDEL hier het begin van 
Tasso's epos bijna op den voet heeft gevolgd, en ook Milton in 
zijn „Paradise lost" daarvan gebruik heeft gemaakt, is overeenstemming 
van Vondel met Milton hier zeer verklaarbaar. Episch 
ook is in den vierden zang het (weder aan Tasso en Milton herinnerend) 
optreden van Lucifer in zijn helraad en zijn afvaardigen 
van Apollion, die hoogepriester en koning tegen Johannes moet 
opzetten en zoo den Dooper in het verderf moet storten. Episch 
is eindelijk het slot, waar Johannes, na zijne onthoofding naar 
het voorportaal der hel afgedaald, door aartsvaders en profeten 
begroet wordt als wegbereider ook daar van den Verlosser, die 
gereed staat de macht der hel te breken en zijne getrouwen met zich 
ten hemel te voeren. 
.Eindelijk schreef VONDEL nog in 1667 ter eere van de missie 
der Jezuieten in China zijn, over het algemeen als tooneelstuk 
niet bijzonder geslaagd, in elk geval weinig aangrijpend treur- 
1 ) Johannes de Boetgezant werd met inleiding en aant. opnieuw uitg. door J. M. 
Schrant, Leyden 1840. Er was ook reeds eene Latijnsche vertaling van geleverd 
door C. F. de Rees, Justi Vondelii Joannis metanoe-angeli sive poenitentiae praeconis 
libri sex, versibus latinis redditi, Hag.—Com. 1761.
501 
spel Zungchin 1), dat wel den ondergang van den Chineesehen 
dwingeland Tsoeng-tsjing in 1644 en den val der Ming-dynastie 
na de overrompeling van Peking door de opstandelingen onder 
Lykungzus ten tooneele voert, maar misschien nog meer den 
Keulenaar Adam Schal, ,,overste der priesteren van de Societeit", 
die tot zijn dood in 1666 grooten invloed in China heeft gehad. 
en daar veel heeft gedaan tot verbreiding van het Christendom. 
Ook wordt het stuk besloten met het verschijnen van den geest van 
Franciscus Xaverius, die den ondergang van Zungchin's bestrijder 
voorspelt en tevens den bloei van het Christendom in China onder 
de regeering van Sjoen-tsji, den grooten khan der Tartaren. De 
in 1655 gedrukte ,,De bello Tartarico historia" van Martino Martini 
heeft aan VONDEL grootendeels de stof voor zijn treurspel 
verschaft, en daarnaast waarschijnlijk ook het in 1667 uitgegeven 
groote werk over China van den bij VONDEL bekenden en zelfs in 
een gedicht door hem geprezen geleerden Jezuiet Athanasius 
Kircher. 
Behalve deze grootere dichtwerken en zijne ,,Kruisklacht", 
eene fraaie vertaling van het ,,Stabat mater", zouden wij nog 
talrijke kleinere gedichten kunnen noemen, die bewijzen, dat 
geene gebeurtenis van eenige beteekenis voor de Katholieke 
kerk, vooral in onze gewesten, maar toch ook daarbuiten, ongemerkt 
aan VONDEL voorbijging. Zoo ontlokte in 1654 de troonsafstand, 
later de bekeering en „blijde inkomste in Rome" van de 
Zweedsche Koningin Christina, die trouwens ook reeds vroeger 
door hem bezongen was, hem dank- en jubelliederen. Zoo volgde 
hij met gezangen de gebeurtenissen in het Duitsche rijk, voortdurend 
door de Turken bedreigd, zooals hij reeds was begonnen 
in 1634 met zijn gedicht ,,Op de tweedraght der Christe Princen", 
die ,,vast malkanderen in 't hair saten, terwijl d'erfvyant, de felle 
Turck, in sijn vuist lachte" (op muziek gezet door Cornelis Thymans 
Padbrué in 1640), en zooals hij nog bleef doen in 1670, toen 
hij een dichterlijken lauwerkrans vlocht voor den Graaf van 
Koningsmark, die nog eene laatste, zij het ook vergeefsche, poging 
had gedaan om te verhinderen, dat Kandia in handen van den 
Sultan viel. 
Groot ook is het aantal liederen, door hem aan pausen, 
1) Zie daarvoor J. A. Worp, De bronnen van Vondel's Zngchin, in Tijdschrift 
XXII (1903), bi. 37-44.
502 
bisschoppen (zooals Philippus Rovenius, aartsbisschop van Utrecht 
in partibus) en vooral aan hem bevriende priesters toegezongen 
bij hunne inwijding of uitvaart of bij andere gelegenheden. Ook 
was de Jezuietenorde niet de eenige kloosterorde, waarin hij belang 
stelde. Verscheidene andere kloosterdichten schreef hij, zooals 
op Bruno van Keulen, den stichter der Karthuizerorde, op den 
oudprior der Antwerpsche Carmelieten, Karel Couvrechef, en op 
een drietal Minderbroeders. Voor ,,Sinte Clare" hief hij zelf een 
lofzang aan, aan „de geestelijke maeghden", die „van drie staeten 
den besten, den staet van 't maeghdeleven", hadden gekozen, 
legde hij er een in den mond. Aan twee van die maagden, aan 
zijne nicht Anna Bruining en aan Margarita Krulis l), reikte hij 
met diep gevoelde poëzie, die van groote ingenomenheid met het 
geestelijk leven getuigt, den „Maeghdepalm" toe, toen zij hare 
professie deden in de orde der Clarissen, en toen Dina Noordijck 
en later Joanna en Helena Blezen als begijn of als klopje hare 
geloften van zuiverheid en gehoorzaamheid aflegden, vereeuwigde 
hij hare „staetsie "met zijne zangen. 
Zoo mag dan met recht VONDEL bij ons de dichter van het 
Catholicisme worden genoemd en is het ook geen wonder, dat 
al wat katholiek is hier te lande hem met devote liefde, bijna 
als een heilige, vereert, en hem beschouwt als den dichter, die 
het hoogst bereikbare bereikt heeft : het verhevenste te bezingen 
in den voortreffelijksten vorm en op de veelzijdigste wijze, naar 
inhoud en vorm tegelijk. En inderdaad, in zijn lateren levenstijd 
waren voor VONDEL godsdienst en poëzie samengesmolten tot 
ééne hoogere eenheid van het verhevene en het schoone : zijne 
poëzie was godsdienst geworden, zooals zijn godsdienst poëzie. 
Als zoodanig moge ook de niet-katholiek de grootsche schepping 
van dezen dichtervorst bewonderen. 
XXXIV. 
DE LATERE DICHTWERKEN VAN HUYGENS. 
Onder HooFT's vrienden was er niemand, die zich zijn dood 
1 ) Over Vondel's Maeghdepalm voor Margarita Krulis schreef J. F. M. Sterek, 
Oorkonden over Vondel en zijn kring, Bussum 1918, bl. 280-284, waarop nog 
eene bijdrage ter verklaring van Vondel's gedichtje op den begrafenispenning 
van Tanneken van Erpekom volgt.
503 
zoozeer aantrok als CASPAR VAN BAERLE. De opgewektheid ontbrak 
hem zelfs om een lijkdicht op den Drost te schrijven. Slechts voor 
een oogenblik week de zware melancholie, waarin hij verzonken 
was, maar den 14den Januari 1648 overleed hij, nadat hij den 
vorigen dag nog college gegeven had, plotseling aan eene hartverlamming. 
Corvinus, lector aan de Doorluchtige School, hield 
in 't Latijn eene lijkrede op hem l), en groot was het aantal lijkdichten 
van zijne vrienden, o.a. van JACOB WESTERBAEN. Ook 
VONDEL schreef er een, besloten met de karakteristieke versregels 
voor zijn graf in de Nieuwe kerk, dicht bij dat van den Drost: 
„Hier sluimert Baerle neffens Hooft : Geen zerk hun glans noch 
vriendschap dooft." Ruim een jaar later zou VONDEL weder een 
lijkzang aanheffen, en wel op GERARD VossiUS, die 17 Maart 1649 
overleed. 
Snel volgden de vrienden elkaar op. TESSELSCHADE had in 
1647 ook hare jongste dochter, Maria, verloren; zij beproefde 
ook nu zonder tranen haar leed te dragen, maar dat kostte haar 
blijkbaar te groote inspanning : den 24sten Juni 1649 bezweek 
zij, zooals HUYGENS zeide, omdat zij haar verdriet niet had willen 
uitschreien, „en die zy 't leven gaf was die haer 't leven nam". 
Een uitvoerig lijkdicht op haar te schrijven scheen HUYGENS 
onmogelijk : „Laet niemand zich vermeten, haer onwaerdeerlickheit 
in woorden uyt te meten : All wat men van de sonn' derft seggen 
gaet haer af", en die zon, die eens een geheelen vriendenkring 
met haar vroolijk licht had bestraald, was nu voorgoed ondergegaan. 
HUYGENS wist zijn leed z66 te dragen, dat hij het verdragen 
kon, en overleefde zijne vrienden nog veertig jaar. Ook aan de 
poëzie kwam dat ten goede. Nog even voor den dood zijner vrienden, 
in de eerste dagen van 1647, voltooide hij in gespierde alexandrijnen 
een zijner grootere gedichten, dat tot het beste gerekend wordt 
uit zijn rijken dichtschat, namelijk Euphrasia. Ooghen-troost 2). 
Hij droeg het op aan Parthenine of Lucretia van Trello, eene oude 
vriendin, die hij „vander jeugd met ydel vrolickheid, met jock 
1) Deze lijkrede werd in Ned. verzen vertaald door Boëtius van Elslandt, een 
der leerlingen van Barlaeus, die er van zich zelf nog een „lyck-gedicht" bij de 
uitgave aan toevoegde. 
2) Met inleiding en aant..is Oogentroost afzonderlijk uitg. door A. W. Stellwagen, 
Den Haag 1886. Voor de Parthenine, aan wie Huygens het dichtwerk 
opdroeg, zie men J. F. M. Sterck, Charles de Trello en zijn dochter Lucretia in 
Oud Holland V bl. 275-295.
504 
voor jook bericht" had, maar die hij nu met ernstige verzen wilde 
troosten, nu zij, aan één oog blind geworden, vreesde het gezicht 
geheel te zullen verliezen. Hij kon zich volkomen in haar toestand 
verplaatsen, want als jong man had hij door eene oogziekte het 
licht van zijn eene oog bijna geheel verloren en nu al jaren lang 
voor het verlies van het andere gevreesd. 
Mocht die ramp hem treffen, dan zou hij zich in Gods wil weten 
te schikken, zooals hij ook van haar verwachtte. Immers, wat 
is oogenblindheid bij blindheid van den geest ! en hoevelen met 
gezonde oogen dwalen als blinden door de wereld ! Menschen, die 
altijd gezond zijn, zijn blind voor de gevaren, die hunne gezondheid 
bedreigen, en de zieken zien nog minder. Blind zijn de geruste 
lieden en de onrustige, de gierigen en de verkwisters, de vroolij ke 
en de treurende menschen, de bezigen en de lediggangers, de 
moedigen en de bloodaards. Babbelaars en zwijgers zijn het ook, 
verliefden en j aloerschen niet minder. Jeugd verblindt en ouderdom 
evenzeer. Blind is het heele hof. Zelfs de kunstenaars, schilders 
en dichters zijn niet uit te zonderen; en „daer sijn noch meer 
blinden", waarvan hij nu niet eens wil spreken : kortom, op deze 
wereld is „blind en onblind één." Berooft onze Schepper ons van 
één onzer oogen, wenscht Hij zelfs onze beide oogen te sluiten, 
't is om ons te leeren „een schooner licht te zien", een geluk, dat 
ons beloofd is met een heilig woord, het woord van Christus : „de 
vromen sullen God sien". 
Wij hebben hier te doen met een leerdicht, want HUYGENS 
is, als hij ernstig wil zijn, altijd bovenal de wijze man, die niet 
alleen een schat van kennis bezit, maar ook een schat van levenswijsheid 
heeft opgegaard, en deze nu is in dit gedicht in den 
rijksten overvloed opeengehoopt, maar in beknopten, pittigen 
vorm gebracht. Vereischt zijne manier van zeggen ook altijd 
eenig nadenken, hier behoeft de lezer zich althans niet blind te 
staren op den zin, en het soms ook hier wat vèr gezochte is meestal 
goed gevonden. Toen HUYGENS zich als dichter even blind noemde 
als zijne medeblinden, omdat zijne zotheid zich inbeeldde, dat 
Parthenine die gedachten „voor heel wat fraeys sou aensien", die 
hem eigenlijk alleen door de toevallige rijmklanken ontlokt waren, 
wees hij wel met veel zelfkennis op een zwak van menig dichter, 
maar misschien heeft hij juist daarom bij het schrijven van dit 
gedicht het ernstiger bestreden dan gewoonlijk.
505 
Met den dood van Frederik Hendrik kreeg HUYGENS een nienweri 
meester in den jeugdigen stadhouder Willem II. Na diens ontij 
digen dood in 1650 bleef hij het Huis van Oranje dienen en wel 
met name Amalia van Solms, ook in haar twist over de voogdij 
met Maria van Engeland, de jonge prinsesweduwe, moeder van. 
den lateren stadhouder Willem III, wiens secretaris hij in 1672 
worden zou. V66r dien tijd was hij wat wij misschien het best, 
kunnen noemen „toegevoegd lid tot den Raad van het Huis van 
Oranje". Dat hij niet meer dan „toegevoegd lid" werd, had hij 
te wijten aan de onvriendelijke gezindheid van Prinses Maria tot 
hem, bij ondankbare onverschilligheid van Amalia 1). Toch is 
hij het Huis van Oranje trouw blijven dienen; maar zijne tegenwoordigheid 
was nu niet meer zoo noodig als vroeger, en daarom. 
kon hij in 1651 met recht schrijven: „De groote webb' is af en. 
't Hof genoegh beschreven: Eens moet het Hofwijck zijn." 
Met deze woorden begint het uitvoerigste van HUYGENS' 
gedichten : Vitaulium. Hofwijck 2) (uitgegeven in 1653), waarmee 
hij het voortbestaan, althans op papier, wilde verzekeren aan 
het deftige, in 1642 ingewijde, buitenhuis, dat hij naar zijn eigen 
ontwerp en met behulp der architecten Jacob van Campen en 
Pieter Post aan de Vliet onder Voorburg had laten bouwen, midden 
in een grooten vijver, „als een flesch in 't .koelvat", en waarachter 
hij in den toenmaligen Lenótre-stijl eene uitgestrekte buitenplaats 
had laten aanleggen met boomgaard en kruidhof, abeel- en eikendreven, 
eikenkreupelhout, berken-, elzen- en mastbosch, vier , 
zomerhuisjes en, in het achterste gedeelte, een berg, waarop zich. 
eerst eene naald of obelisk en, toen die door „'t felste weer dat 
sonn oyt sach of maen ter aerd geslagen" was, eene belvedere 
verhief. 
Van dat Hofwijck nu, waar HUYGENS, het Haagsche hof ontweken, 
rust en eenzaamheid kwam zoeken, zijn in dit gedicht, 
huis en hof beschreven, zooals hij ze zich voorstelde, wanneer 
1) Reeds in den laatsten levenstijd van Frederik Hendrik was er veel bij den. 
Prins tegen hem geïntrigeerd. 
2) Voor Ho f wijck zie merk A. D. Schinkel, Bijdrage tot de kennis van het karakter 
van C. Huygens, 's-Grav. 1842 bl. 77-82. Voor den tijd, waarin Huygens 
zijn „Hofwijck" dichtte, en de oplossing van een daarin door Huygens opgegeven 
raadsel zie men H. E. Moltzer, Tijdschrift V bl. 303-308. Eene afzonderlijke 
uitgave met inl. en sant. bezorgde van Constantijn Huygens Hofwijck 
H. J. Eymael, Culemborg 1888. Voor de plannen om Huygens' Hofwijck. 
te restaureeren en tot een Huygens-Museum in te richten zie „Verslag over de. 
werkzaamheden en den toestand der Vereeniging Hofwijck, 1913-1918.
506 
alle boomen volgroeid zouden zijn; maar bij eene eenvoudige 
stelselmatige beschrijving liet de dichter het niet : telkens week 
hij met voorbedachte kunst op zijpaden af om toepasselijke 
opmerkingen en bespiegelingen van zedekundigen aard in te 
vlechten, uit te weiden over zijne lievelingsdenkbeelden en bezigheden, 
en zelfs eene enkele maal om een tafreeltje te schilderen 
of in zijn Delflandschen tongval Kees het hof aan zijne Trijn te 
laten maken. 
Niet al te lang mogen wij ons bij elk van HUYGEN's gedichten 
ophouden, te minder omdat de opmerkingen, naar aanleiding 
van zijne vroegere dichtwerken reeds gemaakt, ook op de latere 
van toepassing zijn : alleen behooren wij nog van „Hofwijck" te 
.getuigen, dat 's dichters gebreken er niet hinderlijk in uitkomen 
en in elk geval hier door zijne vele deugden in de schaduw gesteld 
worden. Meer dan eene eeuw lang heeft het tot nooit geëvenaard 
model gediend voor de talrijke kortere en langere hofdichten, 
die onze letterkunde in vervelenden overvloed zou opleveren, 
maar die geene enkele heerenhofstede zoo beroemd hebben kunnen 
maken als HUYGENS het met dit gedicht zijn Hofwijck wist te 
doen. 
In 1653 zette HUYGENS zich aan een geheel ander werk, misschien 
wel het meest om daarmee te kunnen botvieren aan zijne, reeds 
meer dan eens gebleken, liefhebberij om het volk in eigen tongval 
te doen spreken, en wel aan het schrijven van wat hij zelf -eene 
„klucht" noemde, maar wat met zijne vijf bedrijven naar den 
omvang wel een blijspel mag heeten. De titel is Trijntje Cornelis, 
zooals ook de hoofdpersoon heet, eene Zaansche schippersvrouw, 
die met haar man een reisje naar Antwerpen meemaakt, zoo onvoorzichtig 
is, daar alleen te gaan rondwandelen, en dan wordt aangesproken 
door een licht vrouwmensch, dat zich als hare nicht 
weet voor te doen en haar medetroont naar hare woning in de beruchte 
Lepelstraat, waar zij dan dronken gemaakt wordt en, in 
slaap gevallen, van al hare kostbaarheden beroofd en in oude 
manskleeren gestoken, 's nachts op straat neergelegd wordt. Als 
zij 's morgens wakker wordt, acht zij zich eerst betooverd en weet 
zich in hare geslachtsverandering wonderwel te schikken, maar als 
zij tot het besef gekomen is, dat zij wat er dan ook met haar 
gebeurd moge zijn alevenwel Trijntje Cornelis gebleven is, 
weet zij, door den klepperman naar haar schip teruggebracht,
507 
het gebeurde voor haar man te verbergen met behulp van Kees, 
den schippersknecht, die haar ook handtastelijk helpt om de 
Antwerpsche snol met Francisco, haar pol, duchtig voor diefstal 
en mishandeling te doen boeten. 
Dat HUYGENS in dat spel met evenveel talent als Bredero 
voorheen het eigenaardige van het Antwerpsch dialect heeft 
weten weer te geven en ook Trijntje zelf echt natuurlijk in haar 
Zaansch heeft kunnen laten babbelen, maakt er de hoof dverdienste 
van uit, maar ook overigens is het stuk niet onvermakelijk. 
De anecdote, die aan HUYGENS de stof voor dit spel leverde, kan 
door hem gevonden zijn in „'t Leven en Bedrijf van Clément Marot", 
door JAN ZOET uitgegeven (naar 't heet vertaald uit het Fransch), 
of in het kluchtboek „De gaven van de Milde St. Marten", waarvan 
echter geen oudere druk dan van 1654 bekend is 1). Daar heet het 
verhaal het „kluchtigh Avontuurtje van 't Nieuwsgierigh Aeghje 
van Enkhuysen", en daaruit schijnt het zóó bekend geworden 
te zijn, dat nog altijd „nieuwsgierig Aagje" eene spreekwoordelijke 
uitdrukking gebleven is. Tot die bekendheid zal zeker ook hebben 
meegewerkt, dat hetzelfde verhaal nog eens weer in 1662 door 
ABRAHAM BORMEESTER tot eene klucht is bewerkt, doch in veel 
beknopter vorm dan door HUYGENS, daar BORMEESTER zich 
zeer getrouw aan de woorden van het kluchtboek gehouden en 
de namen onveranderd gelaten heeft, tot zelfs den titel toe: 
't Nieuwsgierig Aegje. Onder denzelfden titel heeft in 1679 
ANTHONIE VAN BOGAERT de klucht van Bormeester nog eens 
nagemaakt of omgewerkt en in 1664 is zij ook op den Amsterdamschen 
Schouwburg vertoond, hetgeen met die van HUYGENS 
niet gebeurde, daar hij hoopte, dat „deze vodderye" als een 
„camerspel onder d.e vrienden ende in hare cameren ' blyven" 
zou, zooals hij schreef, toen hij door „menighvuldige aenporringen 
van al te goede vrienden" het stuk in 1657 in het licht zond. 
Ook gaf hij er eene plaats aan in de uitgave van het grootste 
deel zijner Nederlandsche gedichten, die hij in 1658 verzameld 
van de pers deed komen, en waarin al het vroeger door hem uitgegevene, 
met veel ander dichtwerk vermeerderd, door hem 
werd opgenomen. Hij gaf er den karakteristieken titel Koren- 
1) Voor de door Huygens in zijn Trijntje Cornelis bewerkte geschiedenis 
van 't Nieuwsgierig Aagje van Enkhuizen zie J. A. Barnouw, Tijdschrift XX b]. 
291-301.
508 
bloemen aan, omdat hij zijn staatkundigen arbeid beschouwde 
als het koren, door hem verbouwd, en zijne gedichten als de korenbloemen, 
tusschen dat koren opgeschoten. „De bloem is noodeloos 
in 't koren, en nochtans, daer 's geen weerseggen aen, zij geeft de 
Tarw' een glans", zeide hij van zijne poëzie, zooals ook met recht 
van de korenbloem kon gezegd worden. 
Nauwelijks echter had het werk het licht gezien, of het werd met 
een strafdicht begroet, dat hoofdzakelijk de ongetwijfeld wat al 
te onkiesche klucht van Trijntje Cornelis gold. Deze pijl kwam 
uit den koker van JOACHIM OUDAEN, die anoniem, om den schijn 
niet te hebben, dat hij eigen eer zocht met aan HUYGEN's naam 
te knagen, „maar niet uit schaamt' of schroom of om vermont te 
gaan," den dichter van „Trijntje Cornelis", dien hij altijd zoo 
hoog had geacht om zijne groote dichtgaven, zijn godsdienstzin 
en zijn zedelijk karakter, ernstig en met nadruk verweet, dat hij 
„met besneeuwde haren d' onkuisheid op d'altaren hief en schaamteloos 
een heidensch offerhand bracht". Zijn gezaghebbend voorbeeld 
zou, volgens OUDAEN, de jeugd tot navolging wekken en haar 
schaamtelooze wulpschheid leeren. 
HUYGENS heeft het strafdicht van OUDAEN onbeantwoord 
gelaten, maar wel rechtvaardigde hij zich in hetzelfde jaar 1658 in 
een gedicht „Noodweer" tegen ons onbekende lasterpraatjes, die 
er over hem waren verspreid ; en dat laatste gedicht heeft hij ten 
slotte laten drukken in de tweede, weer met vele nieuwe gedichten 
vermeerderde, uitgave van de Korenbloemen, die in 1672 het licht 
zag. OUDAEN verbeeldde zich, zooals later vele anderen, dat de 
„Noodweer" tegen hem was gericht en beantwoordde het, doch 
eerst in 1675, met een „Afkeer der noodweer" 1) ; maar heeft 
later nog getoond, dat hij HUYGENS als dichter hoog waardeerde, 
door hem zoowel op zijn acht-en-tachtigsten als op zijn negenen-
tachtigsten verjaardag in een verjaardicht te huldigen. 
OUDAEN'S aanval was ten deele ook gericht geweest tegen 
HUYGENS' Sneldichten, die ongeveer de helft van zijne „Korenbloemen" 
uitmaken : voor het meerendeel puntdichten, berijmde 
kwinkslagen en anecdoten of spreuken, en ten deele uit het 
Spaansch, Engelsch of Hoogduitsch vertaald. Eene vrij omvang- 
1) Dat Oudaen zich vergiste en ook anderen daarmee op een dwaalspoor 
bracht, toen hij in Huygens' „Noodweer" een antwoord zag op zijn „Strafdicht", 
is aangetoond door H. J. Eymael, Tijdschrift XXXI bl. 104-113.
509 
rijke bloemlezing van grappige, aardige, soms zelfs geestige, versjes, 
pittig van inhoud en puntig van vorm, zou er uit bijeengebracht 
kunnen worden, maar te ontkennen is het niet, dat HUYGENS 
bij het plukken van deze korenbloemen ook veel onkruid mee in 
zijne ruikers heeft samengebonden. Aan gezochte woordspelingen, 
flauwe uien en plompe of zelfs vuile onkieschheden ontbreekt 
het er niet in. Zij pleiten evenmin voor HUYGENS' goeden smaak, 
als voor den beschaafden toon, die er destijds heerschte onder de 
stafofficieren en in de hofkringen, waar deze aardigheden blijkbaar 
toejuiching hebben gevonden. Als vruchten van verloren oogenblikken 
waren deze sneldichten ,,te velde, te schepe, te waghen, 
te paerde meest geboren", zooals HUYGENS ook wel van andere 
gedichten zeide ; maar daarmee is de uitgaaf er van nog niet verontschuldigd, 
en zeker zouden zij dan ook het licht niet gezien 
hebben, als HUYGENS zelf niet van nature een groot vermaak 
in dergelijke berijmde kwinkslagen gehad had. 
Hij wist ze evengoed in het Fransch en Latijn te maken als 
in het Nederlandsch en heeft er dan ook blijkbaar eenige eer mee 
ingelegd, toen hij in 1661 te Parijs gekomen was om daar te onderhandelen 
over de teruggaaf van het prinsdom Oranje, dat Lodewijk 
XIV door Fransche troepen had laten bezetten, aan het hoofd 
van zijn stamhuis, den lateren stadhouder Willem III. Tijdens 
zijn verblijf in Frankrijk maakte hij een paar maal een uitstapje 
naar Engeland en in 1665 bracht hij, alvorens op het eind van dat 
jaar naar Den Haag terug te keeren, ook nog een bezoek aan het 
prinsdom Oranje zelf, waar, ten bewijze dat zijne lange onderhandelingen 
met goed gevolg bekroond waren, door de bevolking 
plechtig de eed van trouw aan hem als vertegenwoordiger van den 
Prins werd afgelegd 
Na een vierjarig verblijf buitenslands vond hij in Den Haag 
reeds bijna geheel het door hem al in 1653 ontworpen plan uitgevoerd, 
om door de duinen van Den Haag naar Scheveningen 
een ,,steenweg" aan te leggen, die nog altijd als de Zeestraat 
bekend is. In zijne vreugde daarover wijdde hij aan De Zeestraet 
in 1667 een uitvoerig gedicht in alexandrijnen, want de liefde 
ot zijne ,,geboort-stadt groeyde, hoe sijn verloopen dagh meer 
1) Voor Con8tantjjn Huygens te Parije (1661-1665) zie ,,Haagsch Jaarboekje" 
11896 bi. 104-120 en voor Constantijn Huygens te Oranje (1665) zie Oud Holland 
XIX bi. 31-39 door J. A. Worp.
510 
na den avond spoeyde", en even dankbaar als hij was, dat hij 
na een arbeid van vier jaar het kindskind van den eersten :,,man 
te roer", dien hij diende, weer in het bezit van zijn rechtmatig 
eigendom had kunnen stellen, even gelukkig rekende hij zich, dat 
hij door zijn mondeling en schriftelijk pleit alle bezwaren tegen het 
aanleggen van de Zeestraat eindelijk had kunnen overwinnen. 
Tot in kleine, misschien te kleine, bijzonderheden vertelt hij 
in dit gedicht de voorgeschiedenis van den aanleg op zijnegewone, 
eigenaardig-aantrekkelijke manier en met eenige, hier 
zeker niet ongepaste, zelfvoldaanheid, die slechts even getemperd 
wordt door het onverdiend verwijt der Scheveningers, dat 
die steenweg hun meer aan schoenen kostte, Y dan de duinweg 
vroeger aan zweet : immers allermeest uit medelijden met de 
door het duin zwoegende visschersvrouwen had hij zijn plan. 
ontworpen. Toch beoogde hij er ook het nut en vermaak zijner 
stadgenooten mee, die nu gaarne het tolgeld, waarmee aanleg 
en onderhoud van den weg bekostigd konden worden, zouden 
betalen om gemakkelijk van de zee en hare wonderen te kunnen 
genieten, en aan het strand allerlei nieuwe vermaken te vinden 
ter afwisseling van het eeuwig „lanterfanten" in 't Voorhout. 
Eene frissche wandeling aan 't strand ook was, vooral voor jonge 
vrijers en vrijsters, vrij wat beter dan „van noen te middernacht 
sijn geld, sijn dieren tijt" aan kaartenblaadjes te verspillen; en 
een goed maal van versche zeevisch was ook niet te versmaden. 
Zoo weidde hij breed uit in de voordeelen van den nieuwen weg,, 
al naar gewoonte telkens afdwalende in de richting van menschen 
zedekundige bespiegeling, om eenigszins mat te eindigen, zooals. 
bij zijne ' meeste grootere gedichten : ditmaal met een toespraak 
tot de Hoogmogende Heeren Staten van Holland en tot de „trouwemomberen 
van 's-Graven schoonen Haghe", aan welke hij zijn 
gedicht opdroeg met de „goe vertroosting", als het hun „te laf 
of te lang" mocht vallen, dat het zijn „swanesang" zou zijn. 
HUYGENS' zwanezang evenwel is het niet geweest. Behalve 
een groot aantal kleinere gedichten voltooide hij nog twee uitvoerige 
dichtwerken, die echter niet meer door hem zijn uitgegeven:. 
in— het Latijn zijn 'De Vita Propria van 1678, in het Nederlandsch 
zijn Cluyswerck van 1681. In het eerste gaf hij een regelmatig 
overzicht van zijne levensgeschiedenis, in het tweede beschreef 
hij, hoe hij, na het vertrek van „kindren en kindskind" alleen
511 
achtergebleven in het voor hem door Jacob van Campen en Pieter 
Post gebouwde en in 1637 door hem betrokken huis op den hoek 
van het Plein en de Lange Poten, daar als „een cluysenaer, een 
Zeewsche stelle-man" 1) leefde, maar in het volle genot zijner 
vrijheid en zonder dat hij zich in zijne eenzaamheid ook maar 
een oogenblik behoefde te vervelen met zijne boeken, zijne muziekbeoeferving 
en het bezoek van goede vrinden. 
Dit gedicht van een vier-en-tachtigjarige, die nog altijd, ,nu 
door zijn oudsten zoon bijgestaan, als Secretaris en Raad van 
Willem III zijne diensten aan den Staat bleef bewijzen, moge ook, 
evenals ook reeds „De Zeestraet", sporen van den ouderdom 
vertoonen, toch zal niemand er de verdienste aan ontzeggen, dat 
het zich, zelfs nu nog, in zijn geheel aangenaam laat lezen en verschillende 
zeer goed geslaagde gedeelten bevat, die getuigen van 
de levenslustige natuur en den wakkeren geest, door HUYGENS 
tot het einde toe behouden. Tot het einde toe bleef hij ook zich 
zelf gelijk in zijne liefhebberij om sneldichten te maken. De laatste 
in het Nederlandsch (van 1686) zijn een woordspelend grafschrift, 
en een lofdichtje op het „welspreken" van den predikant JOHANNES 
VOLLENHOVE, van wien hij betwijfelde „of oyt op Stoel de weergae 
sou verschijnen". Met eene woordspeling besloot hij ook zijne 
loopbaan als dichter, toen hij in Maart 1687 in een vierregelig 
Engelsch versje aan Willem's gade Maria Stuart als erfgename 
van Koningin Elzabet eene kroon toewenschte, waarmee zij zich 
„Elza-better" zou toonen. Kort daarop, den 26sten Maart 1687, 
overleed hij op Hofwijck. 
xxxv. 
JACOB WESTERBAEN, NAVOLGER VAN HUYGENS. 
Aan navolgers en bewonderaars heeft het HUYGENS niet ont- 
1) Huygens' Cluyswerck werd naar een handschrift het eerst uitg. door 
W. J. A. Jonckbloet, 's-Grav. 1842 en later (behalve in Worp's uitgaaf van Huygens' 
Gedichten) samen met „Costelick Mal" en „Voorhout" door J. Verdam, 
Leeuwarden 1884 en P. Leendertz Jr. Amst. 1904, waarin bl. XXI over den 
tijd der vervaardiging van „Cluyswerck". 
Voor Huygens' woonhuis aan het Plein te 's-Gravenhage zie men A. D. 
Schinkel, Bijdragen tot de kennis van het karakter van C. Huygens, 's -Grav. 1842 
bl. 61-63 en voor Zuylichem en Zeelhem aldaar bl. 7-25. Zie ook D. Veegens, 
Het Mauritshuis, het huis van Huygens, De Zeestraat en Eene wandeling naar 
Hof wijck in zijne „Historische Studiën", 's-Grav. 1884 bl. 108-189.
512 
broken. Onder die, welke zich het meest naar hem richtten, neemt 
zijn stadgenoot JACOB WESTERBAEN 1) als eerste en verdienstelijkste 
van allen de eereplaats in. „Van kleynen afgesproten", 
zooals hij zelf met eenigen trots zegt, was hij 7 September 1599 
te 's-Gravenhage geboren. In het Statencollege te Leiden werd hij 
voor predikant opgeleid, maar als overtuigd en vurig aanhanger 
van de Arminiaansche partij, zooals hij levenslang gebleven is, 
zag hij zich den toegang tot den preekstoel afgesloten, zoodat 
hij na het sluiten van de Dordsche Synode, waarop hij aan de 
Remonstranten als hun secretaris goede diensten bewees, naar 
Caen ging, om er in de medicijnen te studeeren. In 1622 vandaar 
als doctor teruggekeerd, vestigde hij zich als geneesheer in zijne 
geboortestad. 
Spoedig daarna trad hij op als dichter met zijn in 1624 uitgegeven 
bundel Minnedichten, waarin, behalve eenige welluidende 
minnezangen en bruiloftsdichten, verschillende grootere dichtwerken 
voorkomen : vooreerst het verhalend gedicht in alexandrijnen, 
„Verhuysinge van Cupido". Daarin vertelt hij, hoe op 
een godenmaal Eris onder de Olympiërs twist deed ontstaan over 
de vele minnarijen, waaraan goden en godinnen zich hadden 
schuldig gemaakt, hetgeen ten gevolge had, dat Cupido van den 
Olympus verdreven werd en „sijn vlugge veeren roerende van boven 
recht op het Haegje neerkwam", dat van -dien tijd af „sijn hemel 
sijn sou", waar hij bij Lucella zijn intrek nam en, omdat hij het er 
zoo goed had, niet weer „van verhuisen wilde hooren". Blijkbaar 
is dit gedicht geschreven onder invloed van Heinsius en van Cats 
beide, al komt dat er ook niet zóó sterk in uit als HUYGENS' invloed 
bij zijn volgend gedicht : „'t Nood-saeckelick Mal". 
Onder een naam, dien "'HUYGENS met zijn „Costelick-Mal" 
hem aan de hand deed, worden er de onvermijdelijke dwaasheden, 
waartoe de liefde de jonge menschen brengt, en vooral de blindheid 
der vrijers voor de gebreken der fraai uitgedoste juffertjes schilderend 
gehekeld, zooals HUYGENS dat in zijn „Voorhout" deed. 
Hier echter is dat alles meer uitgewerkt. Ook wordt er, evenals 
door Huygens, een vrijer sprekende ingevoerd, die allerlei Fransche 
woorden mengt in zijne hoofsche taal; maar daartoe bepaalt 
1) Eene uitvoerige levensbeschrijving van Jacob Westerbaen gaf J. A. Worp, 
Tijdschrift VI bl. 161-280. Eene zoogoed als volledige verzameling van Westerbaen's 
Gedichten kwam na zijn dood, doch nog door hem zelf voor de pers gereed 
gemaakt, uit in 1672 III dln. De Psalmberijming is er echter niet in opgenomen.
513 
zich de navolging niet, want terwijl WESTERBAEN denzelf den 
strophenvorm van het „Voorhout" gebruikte, bootste hij tot 
in kleinigheden toe allerlei eigenaardigheden van Huygens' stijl 
na, zijne tegenstellingen en herhalingen, nu en dan zelfs woordelijk; 
en ofschoon hij hier en daar zijn meester in geestigheid bijna wist 
te evenaren, over het algemeen is hij minder verrassend en vernuftig, 
vooral minder pittig dan deze. 
In eene volgende uitgave laschte hij nog twaalf nieuwe strophen 
in zijn gedicht in en daaronder ééne, waarin hij iemand aan zijne 
vrijster laat vragen, of niet „de Delvenaers haer boxens meugen 
komen leggen by de hoofse Hagenaers", daar immers de Delftsche 
schutters, die „kalverschieters", bij deze vergeleken maar „boeren" 
zijn en „aen haer roeren passen als een esel aen de luyt". Die, zeker 
stereotype, schimpscheut van een Hagenaar op de naburige 
Delftenaars bleef niet onopgemerkt. Een ons onbekende zond 
„tot Nootsakelijcke Verantwoordinge der Schutteren van Delft" 
een lang gedicht in de wereld, waarop WESTERBAEN weer antwoordde 
met een ander onder de spreuk „leege tonnen rasen meest", dat, 
in denzelfden trant geschreven als het „Nood-saeckelick Mal", 
zeker daarvoor niet onderdoet. 
Wel moet dat laatste gezegd worden van een ander groot 
gedicht, weder in denzelf den trant, dat ook in de ,,Minnedichten" 
voorkomt en onder den titel „'t Vrouwen-lof" een pleit is voor 
het vrouwelijk geslacht. Verder komt in den bundel nog eene 
goede vertaling voor van twaalf (later vijftien) „kusjes", naar 
de „Basia" van Janus Secundus, die kort te voren (in 1619) opnieuw 
door Scriverius waren uitgegeven. De Haarlemsche musicus 
Cornelis Padbrué heeft deze „kusjes" later op muziek gezet 1). 
Als tegenhanger van de „Basia" had Janus Lernutius van 
Brugge in 1579 een bundel „Ocelli" uitgegeven, waarvan er dertig 
vertaald werden door den in 1609 of 1610 te Dordrecht geboren 
1 ) De „Kusjes, In 't Latijn geschreven door Joannes Secundus, Ende in 
duytsche vaersen ghesteldt Door Jacob Westerbaen, Beyde Haegsche Poëeten" 
zijn „eerst op Musijck ghebracht Door Cornelis Thymans Padbru é, Musicyn van 
Haerlem" en aldaar gedrukt in 1631, 2de vermeerderde uitgaaf 1641. Cornelis 
Padbrué schreef ook de muziek voor „'t Lof van Jubal", Amst. 1643-44 op 
gedichten van Westerbaen, Cats, Vondel en anderen, voor „De traanen Petri 
en Pauli", reien uit Vondel's treurspel, Amst. 1646, en voor „J. v. Vondels Kruisbergh 
en Klaght over de tweedraght der Christe Princen", Amst. 1640. Zie daar 
over J. H. Scheltema de Heere in Tijdschrift der Vereen. voor N.-Ned. Muziekgeschiedenis 
VIII (1907) bl. 109-145. 
TE WINKEL. 33
514 
geneesheer DANIEL EwouTSZ. JONCTIJS 1), die ze met een dertigtal 
andere gedichtjes (o.a. een vertaling van het derde der ,,Basic") 
opnam in zijn, in 1639 uitgegeven, bundeltje Roseliins oochiis 
ontleedt 2), dat ook nu nog tot de bevalligste en welluidendste 
minnepoëzie der zeventiende eeuw wordt gerekend en in elk geval 
verdienstelijk is om de vernuftige verscheidenheid, waarmee hetzelf 
de onderwerp, de oogjes der geliefde, er telkens weder in 
behandeld wordt, schoon het van eenige gezochtheid en gekunsteldheid 
niet is vrij te pleiten. 
Een uitvoerig hekeldicht, Hedens-daegse Venus en Minerva, 
dat JONCTIJS in 1641 uitgaf, behoort tot de beste hekeldichten 
van dien tijd. Het herinnert soms aan het „Costelick-Mal", 
ofschoon het breeder van uitdrukking en eenvoudiger van taal 
is en de vernuftige opmerkingen en grappige stempelwoorden 
er niet zoo opeengedrongen zijn, wat van den anderen kant weer 
aan de onmiddellijke verstaanbaarheid ten goede komt. Het is 
een pleit van Venus als godin van het zingenot en Minerva als 
godin der wetenschap voor den godenraad, die door Jupiter wordt 
gepresideerd. Het oordeel van Paris had de oneenigheid dezer beide 
godinnen veroorzaakt. Venus begint met te wijzen op de levenskracht, 
die van haar uitgaat, en het genot, dat zij den stervelingen 
biedt, tegenover Minerva, die met hare wetenschap de jeugd 
deftig en zwaarmoedig maakt en alle blijdschap bij haar onderdrukt. 
Ook oogst de beoefenaar der wetenschap voor al zijne 
lichaamverslijtende en gezondheidknakkende studie dikwijls niet 
anders in dan miskenning en nijd. Minerva daarentegen laat er 
zich op voorstaan, dat zij waardig is, alleen door de voortreff elijksten 
gediend te worden; haar behoort de bloem der menschheid, 
die buiten haar niemand anders noodig heeft, terwijl Venus toch 
altijd nog de hulp van Bacchus en Ceres behoeft om hare volgelingen 
te boeien, en ook dan nog te strijden heeft met den wedijver 
der Muntgodin, die zelfs Cupido bewogen heeft, boog en pijlkoker 
weg te werpen, en hem in plaats daarvan het goudschaaltje in 
de hand heeft geduwd. Aan Venus mogen de menschen het leven 
te danken hebben, aan Minerva danken zij de onsterfelijkheid 
1) Voor Daniel Jonctijs zie men Jacobus Scheltema, Geschied. en Letterkundig 
Mengelwerk III 1 (1821) bl. 1-93; Thomas Nolen in Rotterdamsch Jaarboekje 
voor 1890, bl. 133 vlgg.; R. Krul in De Tijdspiegel L (1893) bl. 76-88 en E. 
Wiersum in „Bronnen voor de Geschiedenis van Rotterdam" II bl. 469 vlgg. 
2) Rooseliins Oochiis ontleedt is opnieuw uitg. door H. M. Labberté, Sneek 1877.
515 
door hun roem bij het nageslacht. En hoe vluchtig is het mingenot! 
hoe wordt het getemperd door jaloezie en teleurstelling ! Hoe 
spoedig valt de liefdesbril, die Cupido uit zijn goocheltasch te 
voorschijn bracht om den minnaar alles mooier te doen schijnen 
dan het is, den ongelukkige weer van den neus, en hoe droevig 
vindt hij zich bedrogen, als wat hij voor echte kleur hield „waterverf" 
blijkt ! Welk een waar genot, hoeveel roem en eer daarentegen 
verschaft de beoefening der wetenschap ! Zij voert den mensch 
ten hemel, terwijl de wellust, door Venus aangeboden, meestal 
in tranen eindigt. Nu komt Venus weer aan het woord, om in een 
lang pleidooi niet zoozeer zich zelf te verdedigen, als wel, in nauweaansluiting 
aan het bekende wijsgeerig geschrift „De incertitudine 
et vanitate scientiarum" (1527) van Agrippa van Nettesheim, 
geestig in het licht te stellen, hoe onvruchtbaar, nutteloos en nadeelig 
zelfs alle wetenschappen zijn, geene enkele uitgezonderd. 
Alle moeten achtereenvolgens de spitsroede doorloopen : Goden 
rechtsgeleerdheid, genees- en heelkunde, wijsbegeerte en letterkunde, 
oudheid- en geschiedkunde ; en wanneer zij er duchtig van 
langs gekregen hebben, dan moge Minerva uitroepen, dat kracht, 
deugd en waarde der wetenschappen door Venus niet behoorlijk 
onderscheiden zijn van het misbruik, dat soms van de wetenschap 
is gemaakt, en het bedrog, dat dikwijls met schijnwetenschap 
is gepleegd, de goden wenschen hare repliek niet verder aan te 
hooren en sluiten het debat; en daar nu gelijk pleegt te krijgen, 
wie het laatst aan het woord bleef, maakte JONCTIJS den indruk, 
alsof hij inderdaad alle wetenschap voor ijdel hield en in ernst 
alleen zingenot aanbeval. 
De meeste beoefenaars der wetenschap lachten er om of haalden 
er hoogstens de schouders over op ; maar godgeleerden aan het 
lachen te brengen over hunne eigene gebreken is niet zoo gemakkelijk 
:zij werden er boos over, zóó boos zelfs, dat zij den Dordschen 
kerkeraad bewogen, den hekeldichter met den kerkelijken ban 
te treffen. Zelfs konden zij niet tot andere gedachten gebracht 
worden door zijne „Apologie of gedrongen onschuld, roerende zyn 
misduide hedendaegse Venus en Minerva" (van 1642), zoodat 
hij naar Rotterdam, de geboorteplaats zijner vrouw, verhuisde, 
waar hij, ofschoon het hem eerst in 1649 gelukte het banvonnis 
opgeheven te krijgen, reeds een jaar te voren tot schepen verkozen 
werd, als bewijs hoezeer hij daar in aanzien was, ook wegens een
516 
paar voortreffelijke prozawerkjes, waarop wij later nog wel terugkomen. 
In 1654 is hij te Rotterdam overleden. 
Wegens zijn verdienstelijk proza zullen wij later ook nog hebben 
te spreken over JOAN DE BRUNE, den jongen, die omstreeks 1616 
te Middelburg geboren werd en er in 1649 overleed; doch reeds 
nu hebben wij aanleiding om zijn bundel Veirzjes van 1639 te 
vermelden : eene verzameling van een groot aantal kleine minnedichtjes, 
die er den schijn van hebben, dat zij den dichter telkens 
door het een of ander voorval, eene ontmoeting of opmerking, 
ontlokt zijn. Een negental „Kusjes" is er bij, en dertig rijmpjes 
hebben den afzonderlijken titel „De Honich-bye". Een zeer klein 
gedeelte dezer versjes is in anderen, ook wel stichtelijken, toon geschreven, 
maar verreweg het meeste in de taal der hoffelijke liefde. 
Onder de voorafgaande lofdichten is er een in het Fransch van 
PIETER DE GROOT, die ook een der academievrienden was van 
WESTERBAEN, tot wien wij nu, na deze uitweiding, terugkeeren. 
In 1625 trad WESTERBAEN, zeer tegen den zin der hooghartige 
familie zijner bruid, in het huwelijk met Anna Weytsen, de weduwe 
van Reinier van Groeneveld, die hem tot een rijk en aanzienlijk 
man en heer van Brandwijk (in de Alblasserwaard) maakte. Zijn 
huwelijk veroorloofde hem, de geneeskundige praktijk neer te 
leggen en zich aan andere bezigheden te wijden, aan studie en 
poëzie wel het eerst, zou men verwachten, doch zelf schreef hij in 
1657, dat hij, „op het land koomende te woonen", namelijk op 
het huis West-Escamp, „het woud der nachtegaelen" ten Oosten 
van Loosduinen, ook zelf wel gedacht had, zich daarmee onledig 
te zullen houden, maar dat hij „daer soo veel wercks of tydkortinge 
vond in planten, pooien, hovenieren, ryden, jaeghen, visschen 
en vogelvangen ende diergelijcke land-genuchten, dat hy noch 
aen Apollo, noch aen yemanden der negen Zang-godinnen een 
goedt woordt wilde of behoefde te gheven". Slechts nu en dan 
maakte hij, bij bepaalde gelegenheden, een gedicht ; maar toen 
hij in 1648 „het goed geselschap van syne echtgenoote door haer 
overlijden verlooren had ende zich daerdoor in meerder eensaemheydt 
op het lant vond, heeft hy wat meer heuls aen de Rijmpen 
gesocht, om daermede altemet de smerte van syn verlies en een 
stuck van de quaede dagen en lange avonden te vergeten ende 
zich de eensaemheydt te min verdrietich te maecken". 
In groot aantal volgden zijne dichtwerken nu elkaar op, te
517 
spoediger naarmate hij ouder werd. Grootendeels waren het vertalingen 
uit het Latijn. Had hij reeds in 1647 in zijn „Uytvaert 
van Frederick Hendrick" de vertaling gegeven van een Latijnsch 
gedicht van zijn vriend BARLAEUS, van wien hij nog meer in het 
Nederlandsch overbracht, in de verzamelde uitgaaf zijner ,,Gedichten" 
van 1657 vindt men gedeeltelijke vertalingen van twee 
hekeldichten van Juvenalis en eene verduitsching van eenige 
der Heroides van Ovidius. In 16-58 gaf hij „Senecaes Troas" in 
Nederlandsche verzen uit, waarop in 1659 de „Lof der Sotheyd", 
eene berijmde vertaling van Erasmus' Jncomium Moriae", volgde. 
Zelfs verscheen van hem in 1662 eene vertaling der geheele Aeneis 
van Virgilius en in 1663 van „De ses comediën van P. Terentius", 
van welke Jerentii Eunuchus of de Kamérlingh" reeds twee 
jaar vroeger afzonderlijk was uitgegeven, toen ook zijne vertaling 
van de „Andria" op den Amsterdamschen Schouwburg 
vertoond was. Eindelijk gaf hij in vrije bewerking „op onse tijden 
en zeden gepast" in 1665 eene vertolking van Ovidius' „Ars amatoria" 
als „Avond-school voor vryers en vrysters" en in 1666 
van Ovidius' „Remedia amoris" als „Nieuwe Avond-school". 
In 1655 werden door hem ook nog „Davids Psalmen in 
Nederduytsche Rijmen gestelt", die eene polemiek in verzen 
uitlokten, daar zij werden aangevallen in een anoniem schimpdicht, 
getiteld J. van Vondelen Voorlooper", dat Mr. PIETER 
VAN GELDEREN tot maker had en waarop WESTERBAEN geestig 
antwoordde met een gedicht „Boden-Brood voor den Man, die 
sich noemt J. van Vondelen Voorlooper". Daarbij bleef het niet, 
doch wij kunnen hier evenmin over deze als over andere polemische 
gedichten van WESTERBAEN uitweiden, ofschoon hij daarbij vooral 
in zijne kracht was. 
Alleen moeten wij met een paar woorden melding maken van 
zijn „Krancken-troost voor Israël in Holland" van 1663, en zijn 
„Kostverlooren" van 1668. Het eerste werd geschreven naar 
aanleiding van de afkeuring, door sommigen geuit over het besluit 
der Staten van Holland, waarbij aan de predikanten gelast was, 
bij de godsdienstoefening officiëel te bidden voor de Staten als 
voor den souverein des lands. WESTERBAEN hield hier natuurlijk 
de zijde der Staten, kwam krachtig tegen de heerschzucht der 
predikanten op, bracht 's lands treurspel van 1619 in herinnering 
en besloot zijn gedicht met den wensch uit te spreken, dat men
518 
„op 't Hof, recht voor de groote Sael, een beeld, een heerlijek 
beeld van marmer of metaal" voor den vermoorden landsadvocaat 
zou oprichten. met dit opschrift : „Dits Oldenbarnevelt, die trouwe 
patriot, die hier zijn leven liet voor 't land op een schavot". In 
het tweede gedicht overwoog WESTERBAEN, „of de predikanten 
van de Publijcke Hercke de gage, die zy van het gemeene Land 
genieten, oock al verdienen", waarbij hij tot de slotsom kwam, 
dat het uitbetalen van dat geld „kost-verlooren" was. Natuurlijk 
lokten deze gedichten ook tegenschriften uit, waarbij WESTERBAEN 
dan niet naliet meermalen van repliek te dienen. Zoo wisselde 
hij b. v. verscheidene strijddichten met den Harderwijker professor 
in de theologie, Guilielmus van Ingen (naar 't mij voorkomt dezelfde 
als Wilhelmus Wilhelmius, later hoogleeraar te Leiden), die in 
een welgemeend, maar slecht uitgevallen, gedicht „Thersites", 
en met den boekbinder-tooneeldichter J. TOLEDO, die in een 
gedicht „Papier-verloren", zijn „Kost-verlooren" hadden bestreden. 
Deze strijddichten vindt men o.a. achter de rubriek Xengel-
rym" der volledige uitgave zijner werken van 1672, waarin 
ook verschillende zoogenaamde „heldendichten", die op staatsen 
krijgsbedrijven betrekking hebben, voorkomen, benevens 
eene verzameling Latijnsche verzen en een vrij groot aantal 
puntdichten, die weer aan HUYGENS doen denken, met wien 
hij al meer en meer bevriend werd, zooals tal van onderling door 
hen gewisselde gedichten getuigen, al verschilde hij van HUYGENS 
dan ook door zijn Arminiaanschen geest, zijn lust in polemiek 
en zijne geduldige liefhebberij in het vertalen van uitvoerige 
classieke dichtwerken. 
Geheel en al als navolger van HUYGENS treffen wij hem weer 
aan in 1654 met zijn groot oorspronkelijk dichtwerk Arctoa Tempe. 
Ockenburgh, waarin hij, wat Huygens voor „Hofwijck" had gedaan, 
hem onmiddellijk wilde nadoen voor zijn eigen landgoed 
Ockenburgh, dat hij met zorg en moeite in de klingen Westelijk 
van Loosduinen had aangelegd en waar hij in 1652, toen het bewoonbaar 
geworden was, het ruime, maar eenvoudige landhuis 
betrok. In zijne „Opdraght van het papieren Ockenburgh" aan 
Huygens zeide hij : „uw voorbeeld wees my 't spoor, waer lanx 
ick had te rennen", ofschoon hij wel begreep, dat zijn „rennen" 
maar „stappen" zou moeten blijven. In allerlei opzichten heeft
519 
hij dan ook hier Huygens gevolgd, niet alleen diens „Hofwijck", 
maar ook diens „Zedeprinten", met name de print van „de rijcke 
vrijster" ; doch in één opzicht was het volgen hem moeielijk. 
De aanleg van zijn landgoed toch was nog lang zoo ver niet gevorderd 
als die van Huygens' buitenverblijf, en zoo kon hij dan 
dikwijls van niets anders spreken dan van „dingen die naulijx 
zijn versonnen", van boomenrijen b.v., die nog maar alleen in zijn 
hoofd bestonden. 
Vandaar dat er in het gedicht van alles meer dan van Ockenburgh 
zelf sprake is, 't allereerst van Hofwijck, waarvan hij den 
lof zong, dan van het Westland met eene lange uitweiding over 
de sage der Gravin van Hennenberch, die eens tegelijk evenveel 
kinderen zou ter wereld gebracht hebben, als er dagen in 't jaar 
waren, en verder van den voglenzang en het jachtvermaak, de 
„vangst van hayr en veeren", in de duinen, waaraan hij hier ook 
zoo dikwijls de Oranjes en andere vorsten zag deelnemen. Doch 
ook uitweidingen van anderen aard veroorloofde hij zich, zooals 
over de voorwaarden voor een gelukkigen echt en over een tweede 
huwelijk, over den waren adel, die met aanzienlijke geboorte 
niets te maken heeft, enz. enz. De schilderijen, die zijn huis 
versierden, gaven hem aanleiding om over staatkundige gebeurtenissen, 
b.v. de terechtstellingen van Oldenbarnevelt en van 
Karel I van Engeland, te spreken, en eene uitvoerige behandeling 
der boomkweekerij gaf hem ook allerlei vergelijkingen met kinderopvoeding 
in de pen. In het laatste gedeelte van het gedicht 
sprak hij zeer uitvoerig over de genoegens van de jacht, waarmee 
hij zich vooral des morgens kon vermeien, en over zijne uitspanningen 
des avonds : studie en lectuur. Zeer breedsprakig is hij 
daarbij over de verschillende natuurwetenschappen, die hem 
zooveel belang inboezemden, en ook over de leering van „hooger 
school, daer philosophen swygen". Ten slotte komt de dichtkunst 
aan de beurt, zoowel die der Classieken, der Italianen en Franschen, 
als die van zijne eigene landgenooten, van Huygens, Hooft en 
Cats in de eerste plaats, maar ook van den te zelden dichtenden 
Van der Burgh, van Heemskerck, Bredero, Vos, Anslo, Brandt, 
Camphuysen en De Decker, en vooral van Vondel, dien hij hoog 
vereerde, maar toch ook hier wegens zijn overgang tot de Katholieke 
kerk weder even krachtig bestreed, als hij dat verscheidene 
jaren vroeger reeds had gedaan.
520 
„Ockenburgh" is ongetwijfeld het beste van WESTERBAEN'S 
grootere gedichten en laat zich ook nu nog met genoegen en 
belangstelling lezen, maar hoe gaarne wij den dichter ook eeren 
als een man van karakter, onafhankelijk van geest, eerlijk van 
gemoed, rijk in kennis en niet zonder vernuft, wij moeten erkennen 
dat zijn dichtwerk hem geen recht geeft op eene andere dan , eene 
tweedenrangs plaats onder onze dichters. Ook „Ockenburgh" 
is, vergeleken bij het gevolgde voorbeeld, niet meer dan wat een 
latere flauwe afdruk is in vergelijking met den scherpen en fijnen 
eersten staat van eene goede ets. Hij zelf trouwens had geen hooger 
dunk van zijne poëzie. Voor één gebrek van HUYGENS echter 
heeft hij zich weten te hoeden: voor gezochte duisterheid, die 
hij zeker meer is gaan afkeuren naarmate hij meer de „gladde 
rijmpen" van CATS had leeren waardeeren, waardoor deze „by 
duysenden bemint" was geworden, zooals hij zeide, als de vader 
van „rijm en reên, die yeder kan begrijpen", van „ryck en vloeyend 
werk", waarin geene moeielijk op te lossen „raadselen" voorkwamen.. 
Op zijn geliefd Ockenburgh, waar hij zich koning, d.i. zijn eigen 
heer en meester, voelde, waar hij altijd van alles wat hij begeerde 
„genoeg'.', d.i. ,,meer dan veel", en ten slotte ook het voorrecht 
van een frisschen, opgewekten ouderdom had gehad, overleed 
hij 31 Maart 1670. 
xxXVI. 
ANDERE VRIENDEN EN NAVOLGERS VAN HUYGENS. 
In WESTERBAEN hebben wij wel den voornaamsten dichter 
uit HUYGENS' school leeren kennen, maar lang niet den eenigen. 
Reeds vroeger troffen wij als zoodanig ook hun stadgenoot 
ADRIAEN VAN DE VENNE aan, die echter meer van zijne gebreken, 
dan van zijne deugden overnam, maar ook in Amsterdam vond 
HUYGENS wat later navolging, o.a. bij den zeeman ELIAS HERCKMANS 
1), te Amsterdam, vermoedelijk in 1596, geboren, die reeds 
vele tochten om de Noord, naar Archangel, gedaan had, toen 
hij als dichter optrad. Het duidelijkst verraadt hij den invloed 
van HUYGENS, en wel bepaaldelijk van diens „Costelick-Mal", 
1 ) Voor Herckmans zie men J. A. Worp, Elias Herckmans in Oud Holland XI 
bl. 162-178.
521 
in zijn gedicht „Encomium Calvitii ofte Lof der Kael-koppen", 
dat hij in 1635 ook aan HUYGENS opdroeg en waarin o.a. evenzob 
met de pruiken, de geroofde lokken gespot wordt, als wij dat in 
het „Costelick-Mal" zien doen. 
Overigens had HERCKMANS ook reeds, voor hij persoonlijk 
met HUYGENS in aanraking gekomen was, diens wat gezocht 
schilderenden, geestig beeldrijken stijl, maar in het oog van sommigen 
met te groote hardheid en stroefheid, nagebootst in zijne 
beide historische tooneelstukken Slach in Vlaenderen (d. i. bij 
Nieuwpoort), in 1624 gedrukt, en „T yrus Belegeringhe en Ondergang 
door de laesie veroveringhe van Alexander de Groote", 
in 1627 geschreven, en vooral in zijn groot dichtwerk Der Zeevaert 
Lof, dat in 1634 het licht zag, versierd met verschillende 
etsen, waaronder ook eene ets van Rembrandt, die inderdaad 
de reis van Paulus naar Rome voorstelt, maar meest bekend is 
onder den onjuisten naam van „het scheepje van Fortuin". 
HERCKMANS, die het werk opdroeg „Aen de Machtighe in 
Zeevaert bloeyende koop-stad Amsterdam", toonde daarin eene 
omvangrijke en voor een zeeman zeker ongewone historiekennis, 
ten deele ook onmiddellijk uit de classieke schrijvers geput. In 
vijf boeken, waarin de alexandrijnsche versvorm gebruikt is, 
wordt een belangwekkend overzicht gegeven van de geheele 
geschiedenis der zeevaart, van Noachs ark af tot op 's dichters 
eigen tijd toe, zoodat men er niet alleen de zeetochten der Aegyptenaars 
en Phoeniciërs, der Carthagers en Grieken in beschreven 
vindt, maar ook die der kruisvaarders, der Spanjaarden en Portugeezen 
en, in het vijfde boek, de ontdekkingsreizen der Nederlanders. 
Een zesde boek, in korter rijmregels, schildert levendig 
en nauwkeurig het leven aan boord van een koopvaarder. Een 
loflied op den „waerd geroemden zee-held Cornelis Jansen 
de Haen", die in 1633 tegen de Duinkerkers sneuvelde, is er aan 
toegevoegd. 
Een jaar nadat HERCKMANS met dit gedicht den lof van mannen 
als HUYGENS, BARLAEUS en verscheidene anderen had ingeoogst, 
en in hetzelfde jaar, waarin hij in HUYGENS' trant den lof der 
kaalkoppen zong, trad hij in dienst der Westindische Compagnie 
die hem onder Joan Maurits van Nassau naar Brazilië zond, waar 
hij 8 Januari 1644 overleed, minder gewaardeerd dan hij om zijne 
daden had verdiend.
522 
Denken wij ons de Hollanders der zeventiende eeuw bij voorkeur 
als die werkzame, bekwame en stoere mannen, waarvan 
HERCKMANS een type is, dat er toen ook zwakkelingen zonder 
zelfbeheersching en werklust gevonden werden, spreekt wel van 
zelf. Met zoo een maken wij kennis in een ander navolger van 
HUYGENS, namelijk MATTHEUS LANSNEB TENGNAGEL 1), in 1613 
te Amsterdam geboren als zoon van den schilder Jan Tengnagel, 
van wiens „penceelen" hij later zeide, dat hij „de schaften tot 
schrijfpennen versneden " had. Korten tijd was hij student te Leiden, 
maar sjeesde spoedig, daar hij zoo wild van leven was, dat hij bij 
zijne meerderjarigheid door zijne aanzienlijke familie onder voogdij 
werd gesteld. 
In het eerste boekje, dat hij (in 1640) met zijn naam uitgaf 2), 
Amsterdamsche Lindebladen, heeft hij versvorm en stijl van het 
„Voorhout" inderdaad niet onverdienstelijk nagemaakt. Hij 
noemde daarin zelf den „wakkren Huygens, die somwijlen ledig 
naer het dichten schoot, de star, waernaer hy zeylde", en wenschte 
met zijn gedicht voor de linden zijner geboorteplaats evenveel 
roem te verwerven, als Huygens het voor die van het Voorhout 
had gedaan. Gaarne laat hij aan Huygens de „voorzit in de vierschaar", 
die oordeelen zal, of de Amsterdamsche linden die van 
het Haagje niet ver overtreffen, want hij is er van overtuigd, dat 
de „andere ziel van Welhems zoon 't recht zoo recht zal spreken, 
als 't den rechten rechter past". Vooral als heerlijk bladerdak 
om er onder te vrijen vergelijkt hij zijne linden bij die van Huygens, 
en al is zijne taal wat platter en al zijn er onder de tooneeltjes, die 
hij schildert, een paar, waarbij de kieschheid niet genoeg in acht 
genomen is, over het algemeen mag men zeggen, dat misschien 
niemand in den eigenaardigen trant van het „Voorhout" Huygens 
zoo dicht op zijde is gekomen en de afgeluisterde vrijerspraatjes 
zoo geheel in Huygen's geest, wat uitvoeriger, maar soms niet 
minder geestig, in achtregelige strophen heeft weten weer te geven, 
als hij, trouwens niet zonder nu en dan woorden en gedachten van 
Huygens bijna letterlijk over te nemen. Aardig vooral is de beschrijving 
van hetgeen er op eene Amsterdamsche kermis te 
smullen valt, aardig ook de hofmakerij van een Amsterdamschen 
1) Voor Tengnagel zie men J. H. W. Unger, Mattheus Gansneb Tengnagel in 
Oud Holland I bl. 195-225 en 311-413. 
2) ' t Was ook reeds in 1639 uitgegeven.
523 
schutter, die half bluft op, half spot met zijne mooie uitrusting, 
stuk voor stuk door hem z66 beschreven, dat wij dien zeventiendeëeuwer 
„met sijn schutters tuigjen aen" vóór ons zien. 
Dat in zeven strophen van dit gedicht achtereenvolgens meer 
dan honderd vijftig namen van dichters uit dien tijd worden opgesomd, 
heeft als letterkundige curiositeit reeds meermalen de 
,aandacht getrokken l). Aan dit gedicht is nog, onder den titel 
Afgeslagen bloemsel, een klein bundeltje losse gedichtjes door den 
dichter toegevoegd, meest aan zijne vrienden gewijd, soms in ernstigen 
trant , soms als welluidend minnelied te prijzen. 
Jammer, dat TENGNAGEL's andere gedichten, in denzelfden 
trant reeds in 1639 uitgegeven, even ongebonden van toon zijn, 
als hij zelf van leven was, zoodat hij het dan ook niet waagde, 
,zijn naam op den titel te plaatsen en zelfs het auteurschap er van 
verloochende. Zij heeten : Amsterdamsche Maneschijn, Amster- 
,damsche Sonne-schiin en Grove Roffel ofte quartier des Amsterdamsche 
Maneschyn, waarop in 1640 nog als Jaetste quartier" 
het boekje St. Nicolaes milde gaven volgde. Hierin ging hij met 
_het vertellen van liefdesgevallen zoozeer alle perken van kieschheid 
te buiten, dat Huygens, die zelf toch ook wel iets durfde 
neerschrijven, zich moet geschaamd hebben, toen hij daarin een 
vrijer, „die voor 't venster stond bedropen in het regenachtigh 
weer, daer syn beekje lagh gekropen in de lodderlijcke veer", 
vermeld vond als denzelfden „klappertand, daer ons Huygens 
so af schrijft". Deze boekjes zijn niet alleen vies en grof, maar 
bovendien ook echte blauwboekjes, waarin onder bedekte of ook 
maar half bedekte namen allerlei Amsterdammers worden ontmaskerd, 
of belasterd, zoodat de dichter zich eene menigte vijanden 
maakte. 
Bijzonder kiesch kan men ook zijne klucht Frick in 't Veur- 
.huys niet noemen, in 1642 uitgegeven en, naar 't schijnt, ook 
op den Schouwburg gespeeld ; maar er zijn er wel platter vertoond 
,en ook wel die minder geestig het Amsterdamsche leven van 
dien tijd schilderen. Handeling is er weinig in. De held er van is 
,een losbol, die, wanneer hij op het punt is bruigom te worden, 
,door twee meisjes wordt vervolgd, omdat zij reeds vroeger met 
trouwbelofte ook een kind van hem ontvangen hadden. Met de 
1) W. J. A. Jonckbloet liet dezen berijmden catalogus als curiosum afdrukken 
in zijne Geschiedenis der Ned. Letterkunde 3 dr. III (Gron. 1881) bl. 112 vlg.
524 
„verdagvaerding" van Frick „voor Commissarissen in d'Ouwe 
kerk" is deze geschiedenis ten eind. 
Misschien heeft TENGNAGEL zich spoedig gebeterd onder den 
machtigen indruk, dien hij van den dood zijner moeder ondervond, 
althans in 1643 gaf hij een werkje uit, z66 beschaafd van taal 
en streng zedelijk van inhoud, dat men er denzelfden man niet 
in zou herkennen, namelijk het door hem met verlof der Amsterdamsche 
Overheid aan zijns vaders vriend DANIEL MOSTART 
opgedragen „Leven van Konstance" (in proza), waer af volgt 
(inverzen) het tooneelspel De Spaensche heidin", met vier goede 
etsen van Pieter Nolpe en muziek van G. Bolhamer. Het spel 
is de dramatiseering van hetzelfde aan Cervantes ontleende verhaal 
van Preciosa, dat Cats in zijn „Trou-ringh" had opgenomen 1) 
en dat reeds v66r TENGNAGEL, zooals hij zelf in de opdracht mededeelt, 
tot een, eerst in 1644 gedrukt, blijspel Spaensche heydin 
bewerkt was door KATHARINA VERWERS DUSART. 
Na dien tijd vernemen wij van TENGNAGEL niet veel meer. In den 
zevenden druk van een bekend liedboekje, „'t Amsteldams Minnebeeckie", 
komen nog drie, waarschijnlijk reeds vroeger gedrukte, 
minneliedjes van hem voor. Op het eind van 1651 schreef hij nog 
een gedichtje in het album amicorum van JACOB HEIBLOCQ 2), 
(geb. 19 Juni 1620 t- 28 Sept. 1690), sedert 1670 rector aan de Latijnsche 
school der Nieuwe Zijde en van 1678 tot zijn ontslag in 
1685 van de vereenigde Latijnsche scholen te Amsterdam, en bekend 
door een „Farrago Latino-Belgica of Mengelmoes van Latijnsche 
en Duitsche gedichten", door hem in 1662 uitgegeven. 
Dat TENGNAGEL tot zijn vroeger losbandig leven teruggekeerd 
is, schijnt men te mogen opmaken uit een „graft-dicht" op hem 
van den schilder WILLEM SCHELLINCKS, waarin gezegd wordt, 
dat hij „in de werelds spinneweb moetwillens bleef hangen tot 
dat de Doot hem met één slagh uit mede-ly smeet uit dat rack", 
tot groote vreugde van iedereen, die van dezen Satyr en Momus 
1) Tengnagel heeft de stof van zijn blijspel blijkbaar niet onmiddellijk aan „La 
Gitanella" van Cervantes ontleend en zijn er aan voorafgaand proza is dan ook 
geene vertaling, maar eene bekortende bewerking van het verhaal. De dichter 
zelf verwijst, behalve naar Cats (die in zijn Trou-ringh misschien eene Italiaansche 
vertaling volgde) ook naar een „Spaenschen artsenymeester Pozo", door Cervantes 
zelf vermeld als een „licentiaat", die het verhaal dichterlijk weergaf en 
waarmee misschien de weinig bekende Spaansche schrijver Ledo del Pozo wordt 
bedoeld. 
2) Voor hem zie men J. H. W. Unger in Oud Holland II bl. 26-32, waar 
zijn. Album amicorum wordt behandeld.
525 
binnens- en buitenslands te lijden had gehad. „Dankt Godt", zoo 
eindigt het graft-dicht, „dat die hier onder leit U noit en kon of zo 
wel kenden, dat hy u niet vermocht te schenden". Vermoedelijk 
stierf hij in 1652, daar toen „De geest van Mattheus Gansneb 
Tengnagel in d'andere werelt by de verstorvene poëten" anoniem 
uitkwam : een merkwaardig gedicht, geheel in Tengnagel's (d. i. 
in Huygens') dichtvorm en misschien daarom gewoonlijk, doch 
zeker te onrecht, aan hem zelf toegeschreven. Later komen wij 
op deze scherpe hekeling van de meeste v66r 1652 overleden 
tooneeldichters nog wel terug. 
De navolging, die TENGNAGEL in zijne Amsterdamsche Lindebladen 
van Huygens' Voorhout gaf, vond weer navolging bij een 
Utrechtsch dichter R. OPPERVELDT, die in 1640 te Utrecht Ultraiectina 
Tempe ofte S. Jans Kerck-Ho f f s versch wandelgroen uitgaf 1), 
maar niet in denzelfden versvorm, doch in paar aan paar rijmende 
korte versregels en ook wel in alexandrijnen, o. a. eene liefdesverklaring 
in „plat Utrechtsch", te vergelijken bij Huygens' Zedeprint 
van een Boer. Van veel vernuft schijnt dit dichtwerkje niet 
te getuigen. In elk geval kwam twee jaar later eene betere navolging 
van Huygens' Voorhout, ook weer te Utrecht, uit, onder schuilnaam 
ter perse gelegd door een LE Roy of REGivs met den titel 
Ultrajectina Umbracula ofte Lind-en lepe-lo f f Van Jans Kerckenho 
f f . Gedruckt Anno 1642 2). Hierin zijn taal, stijl en versmaat 
van Huygens inderdaad niet onverdienstelijk nagemaakt en zijn 
ook de vrijerijtjes in verschillenden tongval en in jonkerfransch 
niet zonder talent weergegeven. Slechts in zoover wijkt de dichter 
van'Huygens af, dat hij op het eind een paar liedjes heeft ingevoegd 
en met alexandrijnen zijn dichtwerk besluit. 
Tot de vrienden van TENGNAGEL behoorde o.a. de Amsterdamsche 
herbergier van „De soete inval", JAN ZOET 3), die ook 
van 1640 tot 1642 op den Amsterdamschen Schouwburg heeft 
gespeeld en vooral als dichter van schendblaadjes en politieke 
1) Een uittreksel er uit gaf C. G. N. de Vooys in Tijdschrift XLI (1922) bl. 
46-48. 
2) ' t Is in zijn geheel herdrukt door C. G. N. de Vooys, in Tijdschrift XL (1921) 
bl. 67-85. 
3 ) Voor Jan Zoet zie men K. 0. Meinsma, Spinoza en zijn kring, 's-Grav. 1896, 
bl. 113-123, en W. Zuidema in Oud Holland XXIII, bl. 83-104, 175-188. 
Behalve zijne tooneelstukken is zijn dichtwerk uitg. onder den titel d' Uitsteekenste 
ligt-kunstige werkken door Jan Zoet Amsterdammer, Amst. 1675.
526 
hekeldichten en puntdichten (o.a. tegen Johan de Witt) bekend is 1). 
In 1636 verscheen van hem een dergelijk gedicht als de blauwboekjes 
van Tengnagel, maar misschien 'wat minder persoonlijk. 
Onder den titel Hedendaaghsche Mantel-eer trekt het te velde tegen 
de macht van het geld, dat alle kwaad weet goed te maken en dat 
daarom ook door ieder met alle middelen wordt bejaagd. „Is 't 
oneerlijk, broeds of mal, Moye Mantels dekken 't al", is er de 
tekst, waarop gepreekt wordt ; maar die preek is allesbehalve 
stichtelijk, en van hetgeen er te Amsterdam, vooral op het gebied 
van de minnarij, omgaat, wordt een leelijk boekje opengedaan 
door „twee laudaten, zusters van de Schuimgodin, die de eer op 
't hoogste haten, hebben .in de Munt-god zin", en aan wie het geheele 
gedicht in den mond wordt gelegd. De inleiding herinnert door den 
versvorm, en het verdere gedicht, in paarsgewijze rijmende korte 
versregels, door enkele niet onaardig geteekende tafereeltjes aan 
Huygens' „Voorhout", maar door de breedsprakigheid nog meer 
aan Cats. 
Zes tooneelstukken liet JAN ZOET op dit gedicht volgen, maar 
na zijne „geestelijke wedergeboorte" verviel hij meer in den stichtelijken 
trant, ofschoon hij ook daarin hatelijk genoeg kon wezen, 
zooals in zijn gedicht „Het groote Vischnet", dat bijna alle godsdienstige 
sekten geeselde en in het bijzonder de verschillende 
soorten van Mennonieten. Zelfs de „Heilige Dagen" van HUYGENS 
konden toen geene genade in zijne oogen vinden; hij viel ze (vermoedelijk 
op het eind van 1646) aan in zijne „Geestelikke Doorzichten 
op Constantyn Huygens' Hailige Dagen, Beneeven een 
Kars-dagh aan denzelfden", wat HUYGENS terecht deed zeggen, 
dat er in zijn naam eene E te veel was. 
Het meest bekend heeft hij zich gemaakt als lofdichter van 
het huis van Oranje, o. a. met zijn gedicht op de Oranjezaal, die 
Amalia van Solms onder toezicht van HUYGENS deed bouwen 
en die later, toen het Haagsche bosch had opgehouden eene wildernis 
te zijn, het Huis-ten-Bosch genoemd werd ; en door het 
uitvoerig gedicht op den zesden verjaardag van Willem van Oranje, 
1 ) Blijkbaar was Jan Zoet schimpdichter van beroep. Opmerkelijk is het .in 
elk geval, dat hij in 1668 en 1670 in betrekking staat tot Johan de Witt. Zie brieven 
van hem aan De Witt in „Brieven aan Johan de Witt" (uitg. N. Japikse) II 
(Amst. 1922) bl. 426-428, 431. Hij schreef ook op een merkwaardigen gedenkpenning 
op den vrede van Breda, door hem aan de Hoogmogenden bezorgd, 
zen, die men kan vinden iri d' Uztsteekenste dipt-kunstige werkken, bl. 137 vlg.
527 
dat hij in 1(356 zelf aan het hof mocht komen voorlezen en waarin 
hij den Prins aan het slot „de erfenis van kroon en troon" toewenschte, 
die hem later inderdaad ten deel zou vallen. In deze en 
andere gedichten bootste ZOET soms den stijl van Vondel na, 
natuurlijk zonder hem ook maar in de verte te evenaren. 
Ofschoon als dichter hoogst middelmatig, als mensch rusteloos 
en vechtlustig, wist hij zich toch door eene geheele dichtbent 
als „hooftpoëet" te doen erkennen. De erbarmelijke vruchten van 
den dichtarbeid der negentien leden, waaruit die kring in 1663 
bestond , zagen in dat jaar het licht onder den titel „Parnassus 
aan 't IET of Konstschoole ter deugd ten huyse en onder 't beleyd 
van Jan Zoet". Den 11 den Januari 1674 is JAN ZOET overleden, 
zeker tot zijne eigene verbazing en teleurstelling, want hij had 
geleefd in de vaste overtuiging, dat hij niet zou sterven, maar de 
komst van Christus en het duizendjarig rijk zou beleven, wat 
menig spotdichtje, vooral na zijn dood, heeft uitgelokt. 
Van zijne bentgenooten noem ik alleen den door hem zelf 
gelauwerden TEWIS DIRCKSZ. BLOK, CLAES SEEP, den reeds 
vroeger vermelden vriend van Krul, den Haarlemschen procureur 
PIETER RIXTEL, die in 1669 ,,Mengelrymen" uitgaf, den schilder 
PIETER VERHOEK en den in 1666 als ziekentrooster naar Batavia 
vertrokken en aldaar overleden JACOB STEENDAM (geb. te Kniphausen 
in 1615), wiens minnedichten en stichtelijke gezangen in 
twee deelen onder den titel „De Distelvink" in 1650 uitkwamen, 
even vóór hij naar Nieuw-Amsterdam vertrok, vanwaar hij 
weliswaar voor 1662 terugkeerde, maar waar hij toch lang genoeg 
woonde om nu nog door de patriciërs der Vereenigde Staten als, 
de oudste dichter van hunne republiek te worden beschouwd. Hij 
schreef dan ook ten dienste van zijn nieuw vaderland „Klacht 
van Nieuw-Amsterdam in Nieuw Nederlandt tot haar Moeder. 
Van haar begin, wasdom en tegenwoordigen stand", Amst. 1659, 
en „'t Lof van Nuw-Nederland, daarin kort en grondigh wert 
angewesen d'uytmuntende hoedanigheden, die het heeft in de 
suyverheyt des luchts, vruchtbaarheyt des aardryks, voortteling des 
vees, overvloed des wilds en visschen; met de wel-gelegenheyt 
tot schipvaard en koophandel", Amst. 1661 l). 
1) Deze beide verzen zijn in „Anthology of New-Netherland," New-York 
1865 herdrukt door H. C. Murphy, die ook schreef Jacob Steendam, Noch Vaster. 
A memoir of the first poet in New Netherland, witte his Poems descriptive of the 
colony, Hague 1861.
528 
Tot de dichtbent van JAN ZOET behoorde ook nog HENRICK 
BRUNO, de zoon van een Alkmaarschen predikant, die ons weer 
tot HUYGENS terugvoert, daar hij eenigen tijd goeverneur van 
diens kinderen was, maar zonder daarvoor geschikt te zijn, evenmin 
als voor het conrectoraat te Hoorn, waaruit hij, vermoedelijk 
om zijn weinig stichtelijk levensgedrag, ontslagen werd; maar 
in Rochus Hof f erus te Zierikzee vond hij een machtig beschermer, 
aan wien dan ook een zeer groot aantal Nederlandsche en 
Latijnsche gedichten gewijd is in zijn ,,Mengelmoes van verscheyde 
Gedichten", dat in 1666 uitkwam, twee jaar nadat hij op zevenenveertigjarigen 
leeftijd overleed. 
Behalve in eenige puntdichten en bruiloftszangen is er in dat 
geheele weinig genietbare mengelmoes niets bijzonder onstichtelijk, 
en ook overigens heeft hij in zijn schrijven tegen de goede zeden niet 
gezondigd, want niet alleen vertaalde hij veel uit de classieken, 
maar ook berijmde hij vele bijbelboeken, o.a. in 1656 ook de Psalmen. 
Voor Cats schijnt hij als dichter meer gevoeld te hebben dan 
voor Huygens, met wien hij nochtans, ook blijkens wederzijdsche 
lofdichten, in vriendschapsbetrekking bleef, toen hij reeds te 
Hoorn woonde. 
Ook wisselde HUYGENS (in 1646) schertsende gedichtjes met 
zijne zuster ALIDA BRUNO, eene van de vele kunstlievende, soms 
ook inderdaad kunstvaardige, en halfgeleerde jonge en oudere 
juffers, die zich destijds beijverden de beroemde „Visscherskinderen" 
te evenaren, maar ze alleen in het klein hebben kunnen 
navolgen, en die het vermoeden bij ons wekken, dat, ware er 
bij ons slechts een Molière opgetreden, ook in onze republiek 
van „précieuses ridicules" en „femmes savantes" sprake zou 
geweest zijn. Nu de Molière ontbrak, moesten al die kunstenaresjes 
ons wel verschijnen in het gunstige licht, waarin de hoffelijkheid 
harer tij dgenooten haar voor ons heeft geplaatst, en daaraan 
heeft HUYGENS meegedaan, zoo vaak hij kon, 
Z66 vinden wij hem in 1648, toen hij in het gevolg van Willem 
II naar Groningen gegaan was, in aanraking met SIBYLLE VAN 
GRIETHUYSEN 1) (geb. 1621), die toen een Latijnsch versje van 
hem vertaalde en daarvoor door hem werd beloond met een gedichtje 
en den lof van „wijze vrouw" en echte „Sibylla". Zij was te Buren 
in Gelderland geboren, maar vond te Kollum in den apotheker 
1 ) Voor haar zie men J. A. Worp in Oud Holland III bl. 23-32.
529 
Wytzema een echtgenoot, met wien zij eerst naar Appingedam 
en daarna naar Groningen verhuisde, waar zij als stichtelijke 
dichteres en goed onderwezen vrouw te meer heeft kunnen schitteren, 
omdat zij er in de zeventiende eeuw zoo goed als alleen de eer der 
Nederlandsche dichtkunst ophield met haar vriend JOHAN VAN 
NIJENBORGH, dichter o.a. van het „Tooneel der ambachten" 
(1659), en met de Friezin TITIA BRONGERSMA, die wat later (in 1686) 
te Groningen „De Bronswaan of Mengeldichten" uitgaf en bijzonder 
belang stelde in het door haar ook bezongen hunnebed te Borger. 
In 1659 en wat later vinden wij HUYGENS gedichtjes wisselen met 
ADRIANA LE THOR van Amsterdam en een dankrijm toezenden 
aan haar nichtje CORNELIA KALF, die ook door VAN DER BURGH en 
ANTONIDES bezongen werd als dichteres, muziekbeoefenaarster, 
glasgraveerster en vooral als pennekunstenares, omdat zij als 
zoodanig zelfs iemand als den beroemden Lieven van Coppenol 
in kracht en ongedwongen sierlijkheid evenaarde, ja, volgens 
hare bewonderaars, zelfs in sommige opzichten overtrof. 
Meer bekend dan deze beiden maakten zich echter KATHARINA 
QUESTIERS 1), voor wier album HUYGENS een versje dichtte, en 
hare vriendin CORNELIA VAN DER VEER : een paar echte ijdeltuiten, 
die samen in 1665 een dichtbundel Lauwer-stryt uitgaven, 
waarin zij beweerden met elkaar te wedijveren in het dingen naar 
den, lauwerkrans, maar eigenlijk in ieder gedichtje elkaar dien 
krans toereikten, en waarin zij ook ' alle gedichtjes opnamen, die 
verscheidene dichters tot haar lof in haar album schreven. CORNELIA 
VAN DER VEER, die altijd „veerder tragtte", heeft na den dood 
harer vriendin geen nieuwen bundel uitgegeven, ofschoon er 
vrij wat latere gedichten van haar in handschrift bestaan, waarvan 
ik toevallig de bezitter ben ; maar evenmin als ik vroeger ooit 
lust heb gehad, van dat rijmwerk iets mee te deelen, heb ik nu lust, 
er langer bij stil te staan. 
KATHARINA QUESTIERS, dochter van den tooneeldichter en 
pompenmaker SALOMON DAVIDSZ. QUESTIERS, zuster van DAVID 
QUESTIERS, die ook verzen gemaakt heeft, en echtgenoote van 
Joannes de Hoest, met wien zij gehuwd was van 1664 tot 1669, 
toen zij op eenendertigjarigen leeftijd overleed, heeft op wat 
1) Voor haar zie men mijne studie over „Mr. Joan Blasius" in mijne „Bladzijden 
uit de Geschiedenis der Ned. Letterkunde", Haarlem 1882, bl. 70-80 en 
voor verschillende hier verder genoemde dichteressen bl. 63-70. 
TE WINKEL. 34
530 
meer belangstelling aanspraak, al was het alleen om het grafschrift, 
dat VONDEL voor haar maakte met deze slotregels : „In aerde en 
hemel rees om haer een groot krakkeel; elk trok : de hemel won 
de ziel, het schoonste deel" Ook had zij zich reeds door verschillende 
tooneelstukken, die hier verder nog wel ter sprake zullen komen, 
bekend gemaakt, voor zij den „Lauwer-stryt" uitgaf. 
Ongelooflijk is het, welke hoogdravende eeretitels zij in dien 
bundel van hare bewonderaars meest jonge dichters ontvangt. 
Noemt J. LE BLON haar nog maar alleen „Een voetster van 
de Konst", en Mr. ANDRIES PELS eene „minnares van konst en 
wetenschappen, eene Saffo", bij den tooneeldichter JOHANNES 
SMIDT heet zij eene „lichtende colombe der poëzy", bij FILIPS 
VON ZEESEN „meestresse van Apolloos schatten", en door den te 
Rotterdam geboren, maar te Utrecht gevestigden lier- en kluchtspeldichter 
Mr. PIETER ELZEVIER wordt zij „de glans van 't Nederlants 
Parnas" genoemd. HENRICK BRUNO sprak haar toe als 
„Amstels Pallas" en HENRICK WATERLOOS legde er nog wat op door 
haar, „de Pallas onzer eeuw" te noemen, terwijl Mr. JONAS 
CABELJAU haar verheerlijkte als „geleerde maecht en thiende van 
den Rey der susters van de Son, een Saffo in het rijm, eene Sibylle 
in 't spreken". J. KETELHOED meende, dat, nu Erasmus in koper 
praalde, het beeld van KATHARINA wel van goud mocht zijn, en 
PHILIPPu5 THEODOOR TOL (die in 1669 Blanche de Bourbon tot 
de heldin van een treurspel maakte) beschreef in brommende 
verzen hare rijk voorziene „konstkamer" in de Warmoesstraat te 
Amsterdam, vol van hare eigene kunstwerken; doch zeker vereert 
niets haar zoozeer als het gedichtje, dat VONDEL in 1654 
maakte „Op de kunstige teekeningen en bootzeersels" van deze 
„tweede Saffo in haer dichten", zooals hij het jonge meisje daar 
noemde. 
Dat zij niet alleen dichteres was maar in allerlei kunsten bedreven, 
zoodat, volgens een der lofdichten, in haar Tesselschade 
herleefd scheen, dat zij veler bewondering wekte door hare pennekunst, 
haar graveeren op glas, in koper en hout, haar teekenen 
met houtskool en krijt, haar schilderen en haar aquarelteekenen van 
bloemstukjes, hare boetseer- draai- en papiersnijkunst, haar 
kunstig borduren en hare kunst om van papier welriekende bloemen 
verrassend na te maken, kunnen wij vermeld vinden in een der vele 
dichtstukjes, die de Leidsche, maar toen te Amsterdam gevestigde
531 
advocaat JOAN BLASIUS 1) haar wijdde, en waaruit wij allerlei 
kleine bijzonderheden omtrent haar vernemen. 
Deze gedichtjes komen voor in de Mengeldichten, door BLASIUS 
(geb. 13 April 1639 te Oostvliet op Cadzand) 2) in 1661 „de voor 
naamste Joffers toegepast" : een bundel, die wel geene poëzie van 
veel kunstwaarde bevat, maar belangrijk is, omdat die rijmende 
liefdes- en hoff Blij kheidsuitingen ons een blik doen slaan op den 
omgang van de beschaafde, kunstlievende jonge dames en jonge 
heeren in de tweede helft der zeventiende eeuw. Wij kunnen er 
b.v. ook kennis door leeren maken met verschillende kunstbeoefenende 
jonge meisjes, die nu en dan versjes schreven en in bloemlezingen 
lieten drukken, zooals ADRIANA SCHREVELIA, dochter 
van Cornelius Schrevelius, den rector der Latijnsche school te 
Leiden, eene „geleerde nymf en puyk der Leydse Joffren", die haar 
tijd doorbracht met dichten en ook met „fluyt, viool, penceelen, 
pennen, potloot, verw en doek" ; zooals ook MARGARETA LE GOUCHE, 
later gehuwd met Nicolaas Klopper, de „roemruchtbre nymf, 
waarop den Amstel bralde", volgens BLASIUS, die haar als vertaalster 
van Guarini's „Pastor fido" doet kennen; en zooals verder 
MARIA DE KARPENTIER, dochter van den Amsterdamschen predikant 
Casparus de Karpentier, en PETRONELLA VAN ZIJL, echtgenoote 
van den Gelderschen staatsman Adam van Kaldenbach, 
die door BLASIUS geroemd wordt als uitmuntend in glasgraveeren, 
papiersnijden, borduren, cymbelspelen en dichten, waarbij zij, 
naar het heet, „hoog in Sophokleesche laarsen trad", maar die 
verstandig genoeg was om overdreven lof eer een gevaar, dan iets 
aangenaams te vinden. 
Andere meisjes, waaraan BLASIUS zijne gedichten wijdde, 
hadden dat nog meer aan zijne vriendschap of verliefdheid te danken, 
en die verliefdheid ging bij hem in ernstige liefde over, toen 
hij Maria Wiebouts had ontmoet. Haar zong hij de groote meerderheid 
der vele gedichten van Fidamants kusjes, Minnewijsen 
en Byrijmen toe : een bundel door hem uitgegeven in 1663, een 
jaar nadat hij in het huwelijk verbonden was met haar, die daarin 
1) Zie over hem uitvoerig mijne studie Mr. Joan Blasius als vertegenwoordiger 
van de romantische richting onzer letterkunde in de zeventiende eeuw in mijne „Bladzijden 
uit de Geschiedenis der Ned. Letterkunde", Haarlem 1882, bl. 1-151. 
2) Dat hij, ofschoon zich gaarne Leidenaar noemend, niet te Leiden geboren 
was, maar, evenals zijn oudere broeder, de hoogleeraar Gerard Blasius, te Oostvliet 
op Cadzand, kan men vinden in zijn Album amicorum, dat op de Universiteitsbibliotheek 
te Amsterdam berust.
532 
als zijne Celestyne werd verheerlijkt en die ook zelve een klein 
versje voegde bij de vele lofdichten, waarmee deze bundel prijkt en 
waaronder er ook voorkomen Yan CORNELIA VAN DER VEER en 
SIBYLLE VAN GRIETHUYSEN. 
Als tooneeldichter zullen wij BLASIUS later nog aantreffen 
en zelfs eene rol van eenige beteekenis in de schouwburgwereld 
zien spelen : nu moet ik nog even vermelden, dat hij in 1665 ook 
een stichtelijken bundel heeft uitgegeven, getiteld „Heilige gedachten 
over het Allerheiligste avond-maal onzes Heeren" 1), 
ten deele uit het Latijn van den Amsterdamschen hoogleeraar 
Robert Keuchenius vertaald, en gevolgd door enkele gedichten 
van zijn vriend, den Haarlemschen schilder en „gelaurierden 
poëet" FRANCO SNELLINX, want die bundel voert ons tot HUYGENS 
terug, omdat wij daarin onder den titel „Uit de Gods-dienst van 
den Ed. Heer Konstantyn Huygens" niet minder dan negen gedichten 
van HUYGENS „over des Heeren Avondmael" opgenomen 
vinden. Dat BLASIUS met HUYGENS in betrekking stond, blijkt ook 
uit een lang gedicht, aan HUYGENS reeds vroeger toegezonden en 
onder de bijrijmen van „Fidamants kusjes" gedrukt. Ook bleef 
Huygens' stijl niet zonder invloed op hem : gezochte zinswendingen 
en woordspelingen vond hij mooi, maar voor Hooft had hij blijkbaar 
nog grooter bewondering. In zijn uit Plautus' „Menaechmi" vertaald 
blijspel Dubbel en Enkkel van 1670 voegde hij zestien regels 
in uit Huygens' Zedeprint van „een onwetend medicyn." 
Aan HUYGENS' Zedeprinten (bv. aan de print van den alchimist) 
herinneren ook de Zinne-beelden o f t Adams Appel, die de 
apotheker JAN VAN DER VEEN in 1642 opdroeg aan de Regeering 
zijner vaderstad Deventer. Minstens tienmaal is dat werk herdrukt, 
en inderdaad was de opgang, dien het maakte, niet onverdiend 
: onder de vele emblematabundels, die hier verschenen, 
is het zeker een van de beste. De vijftig zinnebeelden (door S. 
Savry • gegraveerd), ieder met een tweeregelig Nederlandsch en 
Fransch opschrift en verklaard in twaalf goede alexandrijnen, 
worden telkens door een liedje en een klinkdicht gevolgd. Naar 
den aard dezer dichtsoort zijn ook deze zinnebeelden leerrijk 
van strekking. Ook toont de dichter zich goed te huis in den Bijbel, 
1 ) Van dezen bundel, die, toen ik mijne studie over Mr. Joan Blasius schreef, 
nog nergens te vinden was, is nu een (vermoedelijk eenig) exemplaar in mijn 
bezit.
533 
zooals van iemand te verwachten is, wiens vader in den tijd der 
„Egiptische slavernye ende Babelsche banden het Spaansche 
jock ontweeck" en van Deventer naar Haarlem vluchtte, waar 
de dichter zelf het levenslicht zag. Toch is hij allesbehalve een 
femelaar, al is hij een voorstander van strenge zeden. Verder toont 
hij zich een aanhankelijk burger van Deventer, waarheen hij reeds 
in zijne jeugd zal teruggekeerd zijn, en een goed vaderlander,. 
vooral in de achter den bundel herdrukte Zegezangen, waarin hij 
de verschillende veroveringen van Frederik Hendrik verheerlijkt. 
Dat de verzen van HuYGENS meer indruk op hem hebben gemaakt 
dan die van eenig ander dichter, schijnt uit zijne manier van 
dichten te mogen worden afgeleid ; ook noemt hij eenmaal met 
name het „Costelick Mal", maar over het algemeen is VAN DER 
VEEN geen slaafsch navolger. Zijne verzen hebben een eigen karakter: 
iets wat vooral gezegd mag worden van zijne vele, ook achter 
de zinnebeelden herdrukte, bruiloftszangen, waarvan de eerste 
al van 1622 dagteekent. Zij vervallen meest in een vroolijken, zelfs 
min of meer geestigen toon, terzelfder tijd dat zij den indruk maken 
van geschreven te zijn door een ernstig man. Zijne scherts is dan 
ook nooit plat of onbehoorlijk, zoodat men moeite zal hebben 
in onze letterkunde bruiloftsdichten in vroolijken trant aan te 
treffen, die beter van taal, gedachten en vinding zijn dan deze. 
Onder de eigenlijke bruiloftsliedjes zijn er ook, die op den lof van 
welluidendheid aanspraak kunnen maken. Het komt mij ook voor, 
dat latere dichters zich wel eens wat van VAN DER VEEN hebben 
toegeëigend. 
In 1653 droeg VAN DER VEEN nog een tweeden dichtbundel 
aan de Regeering van Deventer op, namelijk 162 Raedtselen met 
hunne oplossingen in rijm. Hij hield er zich van verzekerd, dat 
dit „zyn leste werk sou syn, te meer alsoo syn keersse in de pijp 
brandde", zooals hij zegt, en in 1659 is hij dan ook overleden. Hij 
liet ze na lang aarzelen drukken, omdat hij er eenig nut van verwachtte 
ter vervanging van de vele vieze en onkiesche raadselen, 
die er in omloop waren, maar beeldde zich niet in, dat zij hem op 
den naam van dichter aanspraak gaven. Wel was de poëzie van 
zijne jeugd af zijn speelpopje geweest, maar hij wist zelf te goed, 
dat hij, op het schrijven van poëzie doelende, „'t rechte wit niet 
getroffen had, vermits Pegasi-Bron hem geweygert was". Op 
deze woorden van den verstandigen man wil ik, ten aanzien van
534 
zijne raadselen, niet af dingen, maar over het algemeen was hij 
toch meer dichter geweest dan menig ander, die hooger dunk 
van eigen gaven had. Aan dezen bundel voegde hij ook nog een 
wat verward hekeldicht „Gulden ende ijzeren eeuwe" toe, en een 
„Nikkerspraatie" over den eersten Engelschen oorlog. 
Eindelijk moeten wij als navolger van HUYGENS nog JACOB 
VAN DER DOES 1) vermelden, die, ofschoon hij zijne rechtsstudiën 
niet ten einde bracht, aan zijne prinsgezindheid zijne benoeming 
in 1672 tot thesaurier van Den Haag had te danken. Als zoodanig 
overleed hij reeds in 1680 op negenendertigjarigen leeftijd. 
Met eene Tragedie van Dido debuteerde hij in 1661; twee jaar 
later volgde nog een ander tooneelstuk, „Het houwelyck tusschen 
Aeneas ende Lavinia", beide naar de „Aeneis" bewerkt en door 
„de Compagnie van Jan Baptista van Fornenburg" te 's-Gravenhage 
vertoond. Verder gaf hij in 1663 onder den titel Geestelyck 
en Wereltlyck Tyt-verdry f een bundel stichtelijke gedichten (o.a. 
berijmingen van Salomo's spreuken) uit, waarbij ook eenige 
„Mengeldichten", meest minnezangen en bruiloftsdichten, gevoegd 
zijn, en waarin ook een klein versje van Huygens is opgenomen, 
„hem toegesonden". 
Wat hem hier eenig recht op vermelding geeft, is zijn groot 
beschrijvend gedicht in alexandrijnen, 's-Graven-Haghe, in 1668 
gedrukt met twee lofdichtjes, die aan HUYGENS min of meer 
afgedwongen waren. VAN DER DoES geeft daarin eene uitvoerige, 
tot in kleine bijzonderheden afdalende, maar weinig dichterlijke 
beschrijving van zijne geboorteplaats in den vorm van eene wandeling 
door de stad en hare omstreken (Scheveningen en Rijswijk) 
met zijne lezers, die daarbij menigmaal een lid van het door hem 
zoo geliefde Nassausche vorstenhuis ontmoeten, zooals men dat 
ook in Huygens' „Voorhout" doet. Daaraan herinnert het gedicht 
dan ook sterk, schoon in anderen versvorm, vooral bij de 
beschrijving van het Voorhout zelf, dat niemand zich sedert 
HUYGENS meer kon denken zonder vrijerijtjes, galante hofmakerijtjes 
en uitstalling van kleederpracht en geleende schoonheid. 
Deze ontbreken ook bij VAN DER DOES niet, die daarbij misschien 
nog wat onbescheidener dan Huygens menigen sluier oplichtte. 
De waarde van zijn gedicht bestaat hoofdzakelijk hierin, dat het 
1) Voor hem zie men J. G. Frederiks, Jacob van der Does en zijne beschrijving 
van 's-Gravenhage in Oud Holland XII bl. 73-94.
535 
ons van het uiterlijke leven in Den Haag een vrij duidelijk beeld 
geeft, ook des winters, daar het ijsvermaak der Haagsche groote 
wereld er niet onverdienstelijk in beschreven is. 
XXXVII. 
WERK EN INVLOED VAN CATS NA 1625. 
Nadat JACOB CATS zijn „Houwelick" had uitgegeven, wijdde 
hij zich als pensionaris van Dordrecht aanvankelijk vooral aan 
staatszaken, waardoor hem in 1627 het voorrecht te beurt viel, 
als buitengewoon gezant naar Londen te worden afgevaardigd, 
hetgeen hem de ridderketen van St.-Joris bezorgde. In 1630 verloor 
hij zijne vrouw aan eene slepende ziekte. Slechts twee dochters, 
Anna en Elisabeth, liet zij hem na, van welke de eerste met Jonkheer 
Cornelis van Aerssen, drost van Breda, en de tweede • eerst 
met den later zoo beruchten griffier Cornelis Musch en vervolgens 
met Dirck Pauw in het huwelijk trad. Beredeneerende, dat een 
weduwnaar van over de vijftig jaar onverstandig deed met een 
nieuw huwelijk aan te gaan, bleef CATS nu verder ongetrouwd, 
en in zijne eenzaamheid zocht hij zijn troost weder in de dichtkunst. 
Dikwijls was hij er zoo mee vervuld, dat hij, als „in barensnood" 
verkeerende, 's nachts opstond, licht aanstak en opschreef wat 
hem in den zin was gekomen, zooals hij vertelt in eene uitvoerige 
en tot in kleine bijzonderheden volgehouden vergelijking van het 
ter wereld brengen zijner papieren kinderen met hetgeen er in 
eene kraamkamer pleegt voor te vallen. 
In 1632 was het een groote bundel van niet minder dan 122 
zinnebeelden, dien hij uitgaf onder den titel Spiegel van den Ouden 
en Nieuwen Tijdt, en die later wat gewijzigd en ook iets vermeerderd 
is. In drie deelen is het werk verdeeld, en elk van deze wordt 
met een spreukenbundel in verschillende talen besloten. Het 
eerste deel bevat zinnebeelden over kinderopvoeding, vrijerij en 
liefdesverhoudingen, het tweede over huiselijke zaken en burgerlijk 
leven, het derde over ambtsbediening en staatszaken en wordt 
met Christelijke bedenkingen besloten. Van eene spreuk als opschrift 
voorzien, worden de aardige prentjes verklaard in gedichtjes, 
gedeeltelijk in alexandrijnen, gedeeltelijk in korteren versvorm, 
en besloten met een schat van zinrijke aanhalingen uit allerlei
536 
schrijvers. Van alles wat CATS schreef hebben de versjes van dezen 
bundel misschien de meeste bekendheid verworven : hoort men 
soms nog iets van hem aanhalen als gevleugeld woord, dan zal het 
licht uit dezen bundel zijn. 
Van minder omvang en beteekenis is zijn daarop in 1633 gevolgd 
dichtwerk Klagende Maeghden, en nauwelijks had hij het 
voltooid, of hij zette een veel grooter werk op touw, het omvangrijkste 
dat wij van hem bezitten en dat, in 1635 voor de pers gereed, 
twee jaar later het licht zag onder den titel „'sWerelds begin, 
midden, eynde, besloten in den Trou-ringh, met den Proef-steen 
van denselven". Wat het voor een werk is, kunnen wij misschien 
het best aanduiden door het een novellenbundel in verzen te 
noemen, waarin vijftien groote verhalen zijn opgenomen, die zelfs 
soms nog bij uitweiding één of meer kleinere vertelsels bevatten. 
Den inhoud dezer verhalen heeft CATS, zooals hij zegt, 
„niet erdicht ofte in syn eygen breyn gesmeet, gelijck het gebruyck 
van de Poëten veel plagh te wesen", maar hij heeft „beter gevonden 
de geschiedenissen van goede schrijvers te ontleenen", en welke 
schrijvers dat waren heeft Dr. Worp voor ons onderzocht 1), die 
tevens heeft doen zien, hoe vrij hij soms met zijne stof omspringt 
door het tusschenvoegen van eigen opmerkingen of het uitspinnen 
van allerlei bijzonderheden. 
In vier afdeelingen heeft hij den bundel verdeeld. De eerste 
bevat vijf „Trou-gevallen", aan den Bijbel ontleend, o. a. het 
„Gront-Houwelick" van Adam en Eva in het Paradijs, en, als 
een van de levendigste verhalen, de „Maegden-roof van de Benjamyten 
te Silo". Van de vier verhalen der tweede afdeeling vermeld 
ik alleen de „Spoock-liefde, besloten met het houwelick van Cyrus 
en Aspasia", naar de „Varia Historia" van Aelianus, waaruit 
ook onder de zes verhalen van de derde afdeeling het uitvoerigste 
van alle, de „Opkoomste van Rhodopis, een borgelicke dochter, 
tot de koninghlicke kroone", is genomen. In deze afdeeling vindt 
men ook het bekende „Trougeval tusschen een Spaensch edelman 
ende een heydinne (Preciosa)", dat hij, evenals weer anderen 
na hem, middellijk ontleende aan „La Gitanilla de Madrid" (1613) 
van Cervantes, terwijl de ,,Monica et exempla politica" van Lipsius 
hem de stof leverden voor zijne „Mandraghende maeght", d. i. 
1 ) Zie J. A. Worp, De bronnen van den Trou-ringh van Cats in Noord en Zuid 
XX (1897).
537 
de verdichte liefdesgeschiedenis van Emma, de dochter, en Eginhard, 
den secretaris van Karel den Groote. De andere verhalen 
zijn geput uit Herodotus ,Plutarchus, Diogenes Laërtius, Athenaeus 
en Achilles Tatius, uit Ovidius, Livius, Plinius en de Gesta Romanorum, 
en verder nog uit Boccaccio's Decamerone (V 9, X 4),, 
uit „Il Pecorone" (1558) van Ser. Giovanni en uit een werk van 
den rechtsgeleerden Jean Papon. De vierde afdeeling eindelijk 
wordt geheel ingenomen door twee onder den invloed van het Hooglied 
geschreven lange bijeenbehoorende gedichten : „Lofsang'r 
en „Bruylofts-gedicht op het Geestelick Houwelick", door den 
dichter aan zijne beide, toen gehuwde, dochters toegewijd. 
Meer in bijzonderheden den „Trou-ringh" te bespreken is hier 
ondoenlijk, maar dit kan er toch wel van gezegd worden, dat de 
verhalen zich zeker niet minder aangenaam zullen hebben laten 
lezen dan de vele prozanovellen, die destijds tot de gewone lectuur 
behoorden, en dat alleen het snoeimes noodig zou zijn om er in 
onzen tijd dankbare lezers aan te bezorgen. Dat het in CATS' eigen. 
tijd aan lezers niet ontbrak, blijkt wel uit de mededeeling van den 
uitgever, dat van geen der werken van vader CATS zoovele 
exemplaren in twintig jaar zijn verkocht ; en dat zegt nog al iets. 
voor een zoo kostbaar werk, als men weet, dat er voor 1655 van den 
„Spiegel" omstreeks vijf en twintig duizend en van het „Houwelick" 
omstreeks vijftig duizend exemplaren gedrukt zijn. Niet, 
weinig ook heeft het bijgedragen tot den roem van ANNA MARIA_ 
SCHUERMANS, „'t wonder-stuck van onsen tijt", wier portret, 
met eerbrief, lof dichtj e en een geheelen catalogus van hare verdiensten 
en begaafdheden tot het voorwerk van het boek behoort 1) 
CATS zelf meende met zijn „Trou-ringh" aan Holland iets geschonken 
te hebben, „waerdoor men overlangh noch sijner sou 
gedencken", en was er zoo mee ingenomen, dat hij het tegelijk 
ook in Latijnsche vertaling wilde doen verschijnen ; en daarvoor 
heeft hij BARLAEUS, maar niet terstond en slechts gedeeltelijk, 
weten te winnen; en toen deze geen lust had het werk verder 
voort te zetten, heeft de Haagsche rechtsgeleerde CORNELIS 
BOEY, Zeeuw van geboorte als Cats en door eene psalmberijming 
en andere middelmatige Nederlandsche en Latijnsche gedichten 
bekend, er nog de vertaling van sommige verhalen aan toegevoegd,. 
1 ) Voor Anna Maria Schuermans zie men G. D. J. Schotel, Anna Maria vans, 
Schurman, 's- Hertogen bosch 1853.
538 
terwijl CATS zelf de geschiedenis van Jacob, Lea en Rachel in 
Latijnsche verzen als „Patriarcha bigamos" heeft overgebracht. 
Onder den titel Jaces Augustae" 1) verscheen in 1643 dit werk, 
dat echter slechts van ongeveer de helft der verhalen eene zeer 
vrije en zeer bekortende vertaling leverde. 
Kort v66r de „Trou-ringh" het licht zag, namelijk in 1636, 
was aan CATS de eer te beurt gevallen, met algemeene stemmen 
benoemd te worden tot Raadpensionaris van Holland en West- 
Friesland in plaats van Adriaen Pauw, met wien hij reeds in 1630 
op de voordracht had gestaan, maar die toen boven hem verkozen 
was, omdat men liever niet aan een Zeeuw dat hooge ambt 
in Holland gunde. Nu echter bleek zijne afkomst geen beletsel 
meer. Ook had men hem reeds te voren opgedragen het ambt 
tijdelijk waar te nemen, terwijl Pauw als gezant in Frankrijk 
verwijlde. In 1645 werd hij bovendien nog tot Groot-zegelbewaarder 
en Stadhouder van de leenen benoemd. Van het raadpensionarisschap 
zeide hij zelf later, in overeenstemming met 
zijne plechtige verklaring voor de benoeming, „ick had het niet 
gesogt en 't is my evenwel in stilheyt toegebrogt". 
„Godt geeve, dat het hem ende den lande zaeligh zy", schreef 
HOOFT, toen hij het vernam, zeker niet zonder daaraan eenigszins 
te twijfelen. Aan CATS zelf is dan ook het bekleeden van dat 
aanzienlijk ambt, het gewichtigste in de Republiek naast dat 
van de Stadhouders, altijd zwaar gevallen naar zijn eigen getuigenis; 
maar zijne volgzaamheid bij voldoende kennis en bekwaamheid 
maakte hem er juist zoo geschikt voor in een tijd, waarin Frederik 
Hendrik zeker geen zelfstandig man in dat ambt naast zich zou 
geduld hebben en ook de Staten van Holland inzagen, dat niets 
zoo noodig was als het vermijden van binnenlandsche twisten. 
Wel is CATS in zijn ambt meermalen als officiëel redenaar 
opgetreden, zooals een paar maal bij de ontvangst van vorstelijke 
personen en bij de inhuldiging van Willem II als stadhouder, 
maar overigens is er door hem zoo weinig zelfstandigs verricht 
als bekleeder van eene waardigheid, die zoo grootgin invloed verschaft 
had aan Oldenbarnevelt en verschaffen zou aan Johan de Witt, 
dat Willem II hem in 1650 de gevangenneming der invloedrijkste 
leden van de Hollandsche Staten en den reeds ondernomen aanslag 
1) Zie daarover J. A. Worp, De Latijnsche vertaling van Cats' Trou-ringh 
in Tijdschrift VI (1886) bl. 18-39.
539 
op Amsterdam eenvoudig kon mededeelen, zonder dat hij iets 
anders van hem behoefde te verwachten dan verbazing, ontsteltenis 
en onderworpenheid. De onverwachte dood van den jongen 
Prins drong hem echter naar voren. Het houden van de Groote 
Vergadering in 1651 moest hij voorbereiden, en hij opende en 
sloot die dan ook namens de Staten van Holland met lange, schoon 
door de Staten zelf vooraf nog zeer bekorte, redevoeringen, die in 
hare breedsprakigheid beter geschikt waren om gelezen, dan om 
aangehoord te worden. Na afloop der vergadering vroeg hij echter 
zoo dringend om ontslag, dat hij het op het eind van 1651 verkreeg; 
en zijne dankbaarheid daarvoor uitte hij in een dankgebed 
tot God, dat hij in de Statenvergadering zelf knielend uitsprak. 
Eene beoordeeling van deze openbare vroomheidsuiting komt 
alleen hem toe, die zich in staat acht alles mee te voelen, wat er 
toen in het hart van CATS is omgegaan. 
Toch was de vierenzeventigjarige grijsaard daarmee nog niet 
aan het eind van zijne staatsmansloopbaan. Op het eind van 
het jaar werd hem de hopelooze opdracht gegeven, met Dr. 
Gerard Schaep en Paulus van der Perre als gezant naar Londen 
te gaan om te beproeven, of hij het uitbreken van den dreigenden 
oorlog met Engeland nog kon verhinderen. In het Engelsche 
parlement hield hij eene Latijnsche redevoering en in den Staatsraad 
twee andere, maar aangenaam was zijn leven in Engeland 
niet, te minder omdat tijdens zijn verblijf feitelijk, zij het ook 
niet officiëel, door Tromp's voortvarendheid de oorlog reeds was 
uitgebroken. „Ons dienaers syn beschimpt en dickmael oock 
gesmeten", zegt hij, „en menig schamper lied en menig slim 
gedicht viert voor ons huys geplackt, oock in het helder licht". 
Bij volksoploopen werd zelfs zijn leven bedreigd, zoodat hij blijde 
was, toen hij in het midden van 1652 de terugreis mocht aanvaarden 
1) 
Sinds dien tijd leefde hij als Groot-zegelbewaarder, maar overigens 
ambteloos (want eene poging om zich in 1655 tot Raadsheer 
in het hof van Holland te doen benoemen mislukte) op zijn 
landgoed Sorghvliet, dat hij in 1642 in het duin tusschen Den Haag 
en Scheveningen was begonnen aan te leggen en waarop hij in 
1 ) Een verslag van die gezantschapsreis gaf George de Mey, naar een handschrift 
afgedrukt door G. D. J. Schotel, Geschied- Letter- en Oudheidkundige 
Uitspanningen, Utrecht 1840, bi. 203-214.
540 
1652 onder toezicht van zijn schoonzoon Pauw een huis liet bouwen. 
Daar genoot hij weder van het buitenleven, dat hem altijd zoozeer 
had aangetrokken; dáár ontving hij zijne vrienden, liefst predikanten, 
van welke er zelfs twee geregeld bij hem kwamen preeken; 
dáár kortte hij zich verder den tijd en zelfs zijne slapelooze nachten 
met het maken van verzen in grooten overvloed. 
Toen in 1655 de eerste uitgaaf verscheen van „Alle de Wercken 
van Jacob Cats" vond men daarin, behalve al de vroeger verschenene, 
nog bovendien : Ouderdom, buytenleven en hofgedachten 
op Sorghvliet; Invallende gedachten op voorvallende gelegentheden; 
A f beeldinge van het huwelick onder de gedaente van een Fuyck; 
Doot-kiste voor de Levendige (of Sinnebeelden uyt Godes Woordt, 
aenwijsende de kortwijligheyt, ydelheyt en onzekerheyt van 
't menschelijck bedrijf), waarop , eene „Tsamen-sprake tusschen 
de Dood en een Oud man" en eene andere „tusschen ziel en lichaam" 
volgen, en eindelijk ook een soort van herdersspel, dat zelfs in 1655 
op den Amsterdamschen schouwburg vertoond is, Koningklyke 
herderin Aspasia getiteld : eene slechts zeer middelmatige dramatiseering 
van hetzelfde aan Aelianus ontleende verhaal, dat hij 
ook reeds in den „Trou-ringh" had verteld. Een ander verhaal 
uit den „Trou-ringh" werd in 1658 onder den titel „Zariades en 
Odatis ofte geluckige Droom-liefde" gedramatiseerd door JACOBUS 
HAVIus, den oudsten zoon van Mejuffrouw Cornelia Havius, 
bij Cats sedert den dood zijner vrouw „gouvernante van de huyshoudinge" 
en hoog door hem gewaardeerd 1). 
HUYGENS kon in de latere dichtwerken van CATS weinig smaak 
vinden. „Het heele Boeck van Cats is ick en weet niet wat", 
schreef hij in een onuitgegeven puntdichtje, en inderdaad van 
deze uitdrukking heeft CATS, evenals van andere zinledige versvulsels, 
schromelijk misbruik gemaakt, wat wij hem hier trouwens 
lang niet voor het eerst verwijten 2). Toch bood HUYGENS aan 
„aller dichtren bestevaer", zooals hij hem noemde, op den eersten 
1) Aan deze zijne huishoudster, Cornelia Baers, weduwe van Matthias Havius, 
droeg Cats (evenals aan zijne acht kleinkinderen) uit dankbaarheid voor hare 
trouwe zorgen zijne „Hof-gedachten" op. 
2) Misschien is het niet algemeen bekend, dat het bij Cats telkens voorkomend 
,,ik en weet niet wat" toen eene mode-uitdrukking was onder de Fransche „précieux" 
en „précieuses" en door hen aan het Italiaansch ontleend. In 1635 
hield Gombault in de Academie francaise eene geheele voordracht over „je ne 
scay quoy". Zie Ferd. Brunot, Histoire de la langzee f rancaise, III (Paris 1909) 
p. 67.
541 
dag van 1658 een nieuwejaarswensch in rijm aan als tegengeschenk 
voor het lofdichtje, dat hij aan Huygens voor zijne 
„Korenbloemen" had doen toekomen. Zoo hadden dan de beide 
dichters op hun ouden dag, nadat CATS stadgenoot van HuYGENS 
geworden was, de oude vriendschapsbetrekking weer hersteld, die 
omstreeks 1634 voor korten tijd verstoord was geweest tengevolge 
van een misverstand over geldverlies, door HUYGENS geleden bij 
eene mislukte financiëele onderneming (indijking in Engeland), 
waarin CATS zich te roekeloos had gewaagd. Ofschoon CATS niet 
zóó uitsluitend poëet was, dat voordeelige geldbelegging, vooral 
in den vorm van landwinning, hem onverschillig liet, mag men 
hem toch allerminst verwijten, meer op geldvergaren bedacht 
te zijn geweest, dan een voorzichtig huisvader behoort te zijn, te 
minder omdat hij er zelf ten volle van overtuigd was, dat het 
voor den rijke een zwaarwichtig (en daarom dan ook te meer 
prijselijk) werk was, godvruchtig te blijven of, zooals hij zelf in 
een dikwijls misverstaan distichon zeide : „Het is een deftig werck 
en waert te sijn gepresen, Godtzalig en met een ook rijck te mogen 
wezen". 
In 1658 gaf CATS nog een soort van berijmde gezondheidsleer 
uit onder den titel Tachtig-jarige bedenckingen, en tevens eene 
schildering van zijn Tachtig-jarig leven en huys-houdinge op 
Sorghvliet, geschreven op verzoek van zijn neef Antonius Thysius, 
hoogleeraar in de rechten te Leiden; maar met deze langdradige 
en stichtelijke gedichten heeft CATS, evenmin als met zijne andere 
op Sorghvliet vervaardigde dichtwerken, zijn roem bij het nageslacht 
kunnen vermeerderen : veeleer heeft hij er daarmee afbreuk 
aan gedaan. Tegenover de laatste werken van Huygens, die nog 
altijd met genoegen te lezen zijn, kunnen wij van de zijne niet 
anders zeggen, dat dat zij in toenemende mate lijden aan de kwalen 
van den ouderdom. Zichtbaar namen de krachten van CATS dan 
ook af. Toen HUYGENS in 1660 vernam, dat CATS bezig was zijn 
reeds door ons genoemd en wegens den inhoud belangrijk Tweeen-
tachtig-jaerig leven te beschrijven, gaf hij zijne vrees te kennen, 
dat 's dichters „leven uyt sou syn eer dat syn leven uyt was", 
doch die vrees was ijdel, want reeds in 1657 was het werk voltooid 
en in de beide volgende jaren werd er nog slechts een klein stukje 
bijgevoegd. CATS heeft het dus tijdens zijn leven niet willen laten 
drukken, en eerst in 1700 is het uitgegeven, dus veertig jaar na
542 
zijn dood, want den 12den September 1660 is JACOB CATS op Sorghvliet 
overleden, met het gebed op de lippen, dat hij voor zijne laatste 
ure in rijmvorm geschreven had. In handschrift liet hij nog één 
dichtwerk na, Ghedachten op slapeloose nachten, dat „tot een 
ghedachtenisse ghesonden werd aen d'Heer Jan Lambrechts 
binnen Brugghe" en in 1689 te Brugge van de pers kwam. 
Aan lijkdichten en grafschriften ontbrak het hem niet. HUYGENS 
maakte er niet minder dan vijf voor den man, die, volgens hem, 
„soo menigte blad had naegelaten, daer all de naer-eeuw een geschall 
van lof en eer af maken sal" : een voorspelling, die niet is 
uitgekomen. HENRICK BRUNO noemde hem in een gedicht op zijn 
dood het „grootste Parnassi licht, niet genoegh te roemen", 
WESTERBAEN, die hem, evenals anderen, op zijne laatste verjaardagen 
met gedichtjes geluk wenschte, maakte ook een grafschrift 
op hem, waaruit wij reeds enkele uitdrukkingen aanhaalden, en 
wees, toen in 1661 de Amsterdamsche tooneeldichter en uitgever 
JAN JACOBSZ. SCHIPPER een tweeden druk van „Alle de Wercken" 
van CATS ter perse legde, in een lofdicht op zijne buitengewone; 
populariteit, ook onder het welgestelde publiek. Immers zes jaar 
te voren had Schipper het gewaagd „so kostelijck een werck" 
met „pracht van so veel Prenten" in 750 exemplaren te doen drukken, 
zoodat men vreezen moest, dat „de goede Schipper Jan aan 
den grond zou zitten" voor hij ze aan den man gebracht had, maar 
wel integendeel was de geheele oplaag binnen weinige jaren 
uitverkocht en bleef de vraag Z66 groot, dat het omvangrijke werk 
opnieuw ter perse moest gaan. 
Voor den eersten druk had ook reeds JEREMIAS DE DECKER,. 
die overigens geen navolger van CATS kan heeten, een lofdicht. 
gemaakt, waarin de bekende uitspraak gevonden wordt, „dat. 
Cats alleen door zijn gedicht meer blinde sielen brogt tot licht, 
meer dertele tot schamen als all' ons dichters t'samen". Vooral. 
ook wekte het bewondering bij DE DECKER, dat CATS, „die altijd is. 
beslet geweest met soo veel sware dingen en staets-bekommeringen, 
meer dichts gedaen heeft als de geen', die nauwelijcx iet. 
anders deen, en in syn besig leven soo veel en wel geschreven". 
Als bewijs van het hooge aanzien, waarin CATS stond, kan_ 
men ook hierop wijzen, dat verschillende dicht- en prozawerken. 
aan hem werden opgedragen, nadat HUYGENS met zijne opdracht 
van het „Costelick Mal" daartoe het voorbeeld had gegeven. Zoo
543 
droeg PERS hem den tweeden druk van zijn „Bellerophon" op, 
GILLIS JACOBSZ. QUINTIJN in 1629 zijn hekelend dichtwerk „De 
Hollandsche Liis met de Brabantsche Bely", JOAN DE BRUNE 
de Jonge in 1644 zijn „Wetsteen der Vernuften", GERARD WITTEN 
van Soetermeer in 1650 zijn te Leiden uitgegeven gedicht „Het 
Houwelick van de herderinne Roseliine ende den herder Thiter", 
Mr. JONAS CABELJAU 1) in 1657 zijne „Treurbrieven der blakende 
vorstinnen en minnebrieven der vorsten en vorstinnen van P. 
Ovidius Naso en Aulus Sabinus, op gelijk getal vaerzen in Nederduitsche 
wijzen overgezet", en zong CORNELIS HENDRICKSZ. UDEMANS 
van Veere hem in 1658, bij het nederleggen der laatste door hem 
bekleede staatsambten, een afzonderlijk uitgegeven gedicht toe, 
getiteld „Het grove Pack-Kleedt af -getrocken van het lastigh' 
pack des Werelts". 
Een bewonderaar van Huygens, op wiens „Daghwerck" hij' 
een lofdicht schreef, en dien hij in een paar kortregelige versjes 
navolgde, namelijk de Leidsche dichter FRANcoIS LE BLEU, 
wijdde aan Cats en aan Huygens samen in 1642 zijn in 1659 
herdrukten dichtbundel Minnevlam, waarin de tweeëntwintigjarige 
jongeling grootendeels als Thyrsis zijne liefde tot en zijn 
rouw over den vroegen dood van zijne Amaril uitzong en ook 
in enkele andere verzen zijne nieuw ontwaakte liefde voor Cassandra 
uitte. Men zou dien bundel bijna een dagboek zijner reine 
en innige liefde kunnen noemen in vloeiend gerijmde, uit het hart 
gekomen verzen, waarvan het pastorale waas al zeer doorzichtig 
is en waarin de smart al even natuurlijk, naief zelfs, en eenvoudig 
is uitgestort als de verrukking der jonge liefde. Bijgevoegde mengeldichten 
bevatten o.a. een gedicht op de verloving van Prins 
Willem en Maria van Engeland en een „Minnaers- wapen", dat tot 
tegenhanger van CATS' „Maegden-wapen" moet strekken. Aan 
DANIËL HEINsrus droeg hij ook een verdienstelijk gedicht op, getiteld 
„Mithridates, koning van Pontus, laetsten afscheyd". 
Dat de dichttrant van CATS ook op vele, vooral stichtelijke, 
dichters grootgin invloed heeft gehad, spreekt van zelf ; maar 
juist dat, waarin zijne geheel eigenaardige aantrekkelijkheid bestaat, 
heeft men niet kunnen navolgen, en alleen zijn vloeienden, 
1 ) Voor Jonas Cabeljau (geb. te 's-Gravenhage in 1623) zie men mijne ,,Bladzijden 
uit de Geschiedenis der Ned. Letterkunde", Haarlem 1882, bl. 60 vig. en 
77 vlg.
544 
vaak dreunenden en al te regelmatigen versvorm, zijne breedsprakigheid, 
ook waar het platte en alledaagsche zaken geldt, 
en de koppeling van godsdienstbespiegeling en wellustbeschouwing 
in één gareel heeft men ongelukkig wèl kunnen nabootsen 
en nog overdreven. 
Is zijn invloed op zijne meeste Zeeuwsche vrienden ook nog 
niet overheerschend, meer komt die uit bij zijne Dordsche vrienden, 
die zoo groot in aantal waren, dat zij aanleiding hebben kunnen 
geven om van eene door CATS gestichte Dordsche dichtschool te 
spreken l). Bij elk van die hoogst middelmatige dichters kunnen 
wij hier natuurlijk moeielijk afzonderlijk stilstaan. Wij moeten 
ons voor de meeste bepalen tot verwijzing naar de „Beschrijving 
der stad Dordrecht", het prachtwerk in 1677 door MATTHYS 
JANSZ. BALEN uitgegeven ter verheerlijking van de eerste der 
stemmende steden van Holland en vooral van de Dordsche patriciërs, 
die er in de zeventiende eeuw eene eer in stelden, kunstbeschermers 
en min of meer ook kunstbeoefenaars te zijn. 
Onder deze namen gemakkelijk de eerste plaats in de heeren 
van het huis Develstein in de Zwijndrechtsche waard, die daar 
gaarne geleerden en kunstenaars ontvingen en een kring vormden, 
waarin niet minder kunstliefde, maar wel veel minder begaafdheid 
.gevonden werd dan in den Muiderkring. Eerst zetelde daar tot 
aan zijn dood in 1631 de burgemeester WiLLEM VAN BEVEREN, 
die het in den Geuzentijd verwoeste slot weer liet opbouwen, daarna 
zijn zoon CORNELIS, ridder van St. Michiel, die in 1663 overleed, 
en ten slotte diens zoon WILLEM, gestorven in 1672. Al deze VAN 
BEVERENS hebben ook Nederlandsche verzen gemaakt, maar 
CORNELIS het meest. 
In dien kring ontbrak het evenmin als te Muiden aan begaafde 
-en dichtlievende vrouwen, zooals Cornelia Blanckenburg, Anna 
van Blocklandt, wier huwelijk met CORNELIS BOEY door NICOLAES 
RUYSCH een huwelijk van Minerva met Apollo werd genoemd, 
Maria de Witt, Catharina en Wilhelmina Oems, Anna van Beverwijk 
en Maria van Akerlaecken; maar ver werden deze overtroffen 
1 ) Van de Dordsche dichters vindt men een goed overzicht bij J. L. van Dalen, 
De Dordtsche dichtschool in „De Tijdspiegel" 1905, en voor het middelpunt daarvan, 
het kasteel der Van Beverens, G. D. J. Schotel, Het slot Develstein in zijne 
.,,Geschied-, letter- en oudheidkundige uitspanningen", Utrecht 1840 bl. 53- 
128, en voor vermaarde vrouwen uit Dordrecht in zijne „Letter- en Oudheidk. 
avondstonden", Dordrecht 1841.
545 
door MARGARETA VAN GODEWYCK (geb. 31 Aug. 1627 t 2 Nov. 
1677), die in geleerdheid en kunstvaardigheid zelfs Anna Maria 
Schuermans naar de kroon trachtte te steken, daar zij behalve 
de meeste moderne ook de classieke talen en zelfs het Hebreeuwsch 
beoefende, terwijl zij niet alleen in het Nederlandsch, maar ook 
in het Latijn en Fransch verzen maakte, die niet gedrukt werden, 
maar nog in handschrift worden bewaard 1) . 
Haar vader, de Dordsche praeceptor PIETER VAN GODEWYCK 
(geb. 3 Febr. 1593 11 Aug. 1660) gaf vele, nu vergeten, gedichten. 
in Catsiaanschen trant uit, zooals in 1646 „Der Vrouwe-lof", en 
gezangen op den Munsterschen vrede, maar is in herinnering gebleven 
door zijn didactisch blijeindend spel „Witte-Broots-kinderen 
of bedorven Jongelingen" (van 1641), eene bewerking van het 
schooldrama „Dyscoli" (1603) van Cornelius Schonaeus, maar 
merkwaardig om dat de bewerker daarin de Dordsche volkstaal 
ten tooneele bracht 2). 
Eene andere Dordsche, maar oorspronkelijk Utrechtsche dichteres 
was ELISABETH LE PETIT, wier gedichten zijn opgenomen 
in den bundel Poëzy. Wereldlijke en Geestelijke (Dordrecht 1661) 
van haar Dordschen echtgenoot CORNELIS VAN OVERSTEGE (geb. 26 
Dec. 1625 t 19 Oct. 1662) 3). 
Van de verdere Dordsche dichters, die CATS tot veerbeeld 
namen, vermeld ik alleen den Dordschen predikant JACOBUS 
LYDIUS 4), vooral bekend door zijn prozageschrift „Belgium gloriosum", 
dat hij ook vertaalde als „'t Verheerlikte of verhoogde 
Nederland", en MATTHIJS VAN DE MERWEDE (eigenlijk VAN 
MUYLWIJK) 5), heer van Clootwijk, die een deel van Europa 
doorreisde en van zijn losbandig leven in Rome onbeschaamd 
1) Als bewijs van hare beroemdheid strekt, dat hare biographie ook is opgenomen 
in de „Levensbeschrijvingen van eenige voornaame, meest Ned. mannen 
en vrouwen", 2 dr. (1795) IV bl. ,235-240. 
2) Voor Pieter van Godewyck zie men Jacobus Scheltema, Geschied- en Letterkundig 
Mengelwerk, III, 3 (1823) bl. 86-96. Zijne „Witte-broots-kinderen" is opnieuw 
uitg. door G. D. J. Schotel, Utrecht 1867. 
3) Zie voor hem J. L. van Dalen in Oud Holland XXV bl. 30-48. 
11 ) Van Jacobus Lydius (eig. Toetssteen, geb. 5 Oct. 1610 t 1679) zie Jacobus 
Scheltema, Geschied- en Letterkundig Mengelwerk III 3 (1823) bl. 131-138. Voor 
zijn bitter, maar vermakelijk en indertijd veel opzien barend werk Den Roomschen 
Uylen-Spiegel, Dordrecht 1671, door hem „getrocken uyt verscheyden oude 
Roomsch-Catholijcke Legende-boecken ende andere Schrijvers" en fel bestreden 
door pater Cornelius Hazart van Antwerpen, zie men Joh. Bolte, Tijdschrift 
XIII bl. 93 vlg. 
5 ) Voor Matthys van de Merwede zie men J. L. van Dalen, Matthys van de 
Merwede, heer van Clootwyck, Oud Holland XVIII bl. 95-111. 
TE WINKEL. 35
546 
getuigenis aflegde in zijn dichtwerk „Uytheemsen oorlog ofte 
Roomse Min-triomfen voorgevallen en beschreven in 't jaar 
1647 1650", en uitgegeven na zijne terugkomst in 1651: een 
zoo wulpsch werkje in Ovidiaanschen trant, dat het door beulshanden 
verbrand werd, maar juist daarom menigen herdruk 
beleefde. Daarna gehuwd en bekeerd, versneed hij zijne pen en 
dichtte hij in Catsiaansche verzen den bundel „Geestelicke minnevlammen" 
(1653), waarin o.a. eene berijming van het Hooglied 
naast andere stichtelijke gedichten voorkomt. 
De beste der Dordsche dichters was Mr JOHAN CORNELISZ. 
VAN SOMEREN 1) die in 1655 Dordrecht, waar hij 3 Juli 1622 geboren 
was, verliet om pensionaris van Nijmegen te worden; maar 12 Dec. 
1676 overleed hij in Dordrecht, na in 1666 griffier van de Chambremi-
partie geworden te zijn. Hij verwerkte onderwerpen uit de 
Oudheid tot vier treurspelen, beoefende ook vaderlandsche oudheidkunde 
en toonde zich Catsiaan en inderdaad niet onverdienstelijk 
dichter met een in 1666 uitgegeven bundel: „Uytspanning 
der vernuften, bestaende in Geestelycke en Wereltlycke Poëzye", 
waarin ook verscheidene gedichten zijn opgenomen van zijne toen 
reeds overleden vrouw ELISABETH VERVOORN, met wie hij van 
1648 tot 1657 getrouwd was. Ook verscheidene andere leden der 
familie VAN SOMEREN maakten Catsiaansche verzen. 
Buiten Zeeland en Dordrecht treffen wij nergens den invloed 
van CATS zoo sterk aan als bij de leerdichten van KRUL, die wij 
reeds bespraken, en ook bij den Hoornschen rijmelaar JACOB 
COENRAEDSZ. MEYVOGEL, bepaaldelijk bij diens bundel „Vermakelycke 
Bruilofts-kroon", in vier deelen, gewijd „Aen de Jonge 
Jeught, de Onder-getrouwde, de Getrouwde en de Aendachtige, 
vergeleken by de Morgen-stont, de Voormiddagh, de Namiddagh 
en de Avont-stont", waarin Catsiaansche zinnebeelden voorkomen 
en o.a. ook een „Avontuerlycke Vryagie van Coridon en 
Silvia" en eene „Minne-klacht of t' Samenspraeck tusschen Philis 
en Philida", die sterk aan CATS' dialogische gedichten en aan 
zijn „Trou-ringh" herinneren. Bij de groote menigte liederen, 
die er ook in voorkomen, had de schrijver een ander voorbeeld, 
maar geheel onder Cats' invloed staat weder een door hem in 
1646 uitgegeven langdradig en plat rijmwerk : „Gulden-Spiegel 
1) Voor Johan van Someren zie men Jacobus Scheltema, Geschied- en Letterkundig 
Mengelwerk III, 3 (1823), bl. 138-143.
547 
ofte Opwekkinge tot Christelijke Deugden". Vele jaren vroeger, 
namelijk in 1634, had MEYVOGEL ook reeds een drielediger bundel 
uitgegeven onder den titel „Schatkist der Liefde", waarvan het 
eerste deel twee jaar vroeger was „voortgebracht in tijdt van 
vrolijckheyt", het tweede een „Rouw-klacht in tijdt van droefheyt" 
inhoudt en het derde handelt over de „broosheyt des 
menschelijcken levens". De godsdienst kon wel geen schameler 
kleed aantrekken dan zij in deze bundels heeft gedaan, en zoo 
zal men ook moeielijk ergens plomper en onkuischer behandeling 
van eene bijbelstof kunnen vinden dan in zijn treurspel met 
onjuisten titel: „Thamars ontschakingh of de verdoolde liefde 
van Ammon", waarin, in het midden van de zeventiende eeuw, 
ook nog de allegorische personen Deugt en Valsche Schyn optreden. 
Al deze werken van MEYVOGEL zouden hier geene vermelding 
verdienen, als zij niet herhaaldelijk, nog tot op het eind 
van de achttiende eeuw, herdrukt waren en dus gretig gelezen 
moeten zijn door een publiek, dat letterlijk alles stichtelijk kon 
vinden, als er ook maar bijbelstof en preekstoelwoorden in gemengd 
waren. Wij leergin er uit, hoe veredelend in godsdienstig 
en. aesthetisch opzicht de lezing der gedichten van Vader CATS 
heeft moeten en kunnen werken in een tijd, waarin nog voor duizenden 
zielen de draf van MEYVOGEL dagelijksch brood kon wezen, 
maar ook, hoe zij plompe geesten in een verkeerd spoor konden 
leiden, wat zich weer wreekte in het veroordeelend vonnis, dat 
later over het dichtwerk van CATS zelf zou worden geveld. 
Was de invloed van CATS op vele onzer dichters der zeventiende 
eeuw niet gering, ook buiten onze Republiek deed die 
invloed zich krachtig gelden, met name in Duitschland, waar 
de vele vertalingen zijner werken er niet weinig toe bijdroegen. 
In 1636 verscheen de eerste vrije bewerking van een dichtwerk 
van CATS, namelijk van zijne „Galathea ofte Harders-Clachte" 
in de „Artige deutsche Gedichte" van Zacharias Lund, wiens 
oorspronkelijke werken in dien bundel ook duidelijk bewijzen, 
dat CATS zijn zeer bewonderd voorbeeld was. Ook over andere 
vertalingen zijn wij door de onderzoekingen van Johannes Bolte 
en Sophie Schroeter ingelicht 1). Zij vermelden zelfs twee ver- 
1 ) Voor de vele vertalingen van Cats' werken in het Hoogduitsch zie men 
Joh. Bolte, Tijdschrift XVI bl. 241-244 en Sophie Schroeter, Jacob Cats' 
Beziehungen zur deutschen Literatur, Heidelberg 1905.
548 
talingen van den „Self-stryt", de eerste van 1647 door Ernst 
Christoph Homburg, die reeds in 1642 in zijn bundel „Schimpff - 
und Ernsthaffte Clio" dichttrant en gedachten van CATS bij 
verscheidene zijner eigene gedichten had overgenomen, en de 
tweede veel minder verdienstelijke van 1648 door Johann Burger. 
De „Kinderspelen" werden in 1657 met eenige vrijheid verdienstelijk 
in het Hoogduitsch overgebracht door Johann Heinrich 
Ammon, terwijl Georg Greflinger enkele gedichten uit de „Klagende 
Maechden" vertaalde; maar boven alles was het de „Trouringh", 
die de aandacht trok. Niet minder dan negentien maal 
is daaruit tusschen 1644 en 1659 een verhaal vertaald door acht 
verschillende dichters, en wel, daar sommige verhalen meer dan 
eens vertaald werden, drie verhalen uit de eerste en drie grootere 
en zes kleinere uit de tweede af deeling. Het eerst werd van het 
laatste kortere verhaal, „Grafhouweliek", in 1644 eene goede vertaling 
gegeven door Johann Peter Titz, die ook in eigene gedichten 
CATS navolgde. Daarna gaf (in 1651) Georg Neumark de vertaling 
van vier verhalen uit, die deels letterlijk, deels vrij zijn overgebracht, 
maar door het invoegen van schilderingen en moralisaties nog 
breedsprakiger geworden zijn, dan zij in het oorspronkelijke reeds 
waren. Daarentegen heeft Albino von Weissenfels in 1652 het 
„Trougeval van koning Ulderich en Phryne Bocena" overgebracht 
in bekortend gemaniëreerden stijl, maar toch ook met eigen 
invoegsels. Georg Greflinger gaf (1652-53) de vertaling van vier 
verhalen en C. Chr. Dedekind bracht er in 1654 drie woordelijk 
over, maar door misverstaan van het Nederlandsch dikwijls geheel 
verkeerd en zelfs onzinnig. Even letterlijk, maar veel beter, ofschoon 
blijkbaar met veel moeite, vertaalde Timotheus Ritzsch 
er drie (1655-57). Van twee verhalen dankte men in 1659 eene 
goede vrij letterlijke vertaling aan Jacobus Schwieger, en van 
één verhaal in hetzelfde jaar ontving men eene onbeholpen, door 
eene menigte hollandismen ontsierde, vertaling van Johann 
Tonjola. Onder deze zijn er wel drie van de „Vrystermart", dat 
dus blijkbaar bijzonder beviel, en wel van Greflinger in 1652, 
van Ritzsch in 1655 en van Schwieger in 1659. 
Driemaal is ook CATS' herdersspel van de „Koningklyke 
herderin Aspasia" vertaald, het laatst in 1744 door A. G. Uhlich 
als „Scháferspiel Elise". Dat schijnt tevens de laatste vertaling 
geweest te zijn, die er in Duitschland van eenig werk van CATS
549 
is gemaakt, maar in het begin der achttiende eeuw was CATS 
in Duitschland blijkbaar nog zeer in trek, want niet alleen gaf 
Cosmus Conrad Cuno in 1707 eene stijve, pruikerige vertaling van 
de ,,Maeghden-Plicht", maar zelfs verscheen van 1710 tot 1717 
te Hamburg in acht deelen eene volledige vertaling van alle werken 
onder den titel: „Des unvergleichlichen hrllándischen Poeten 
Jacob Cats sinnreiche Wercke und Gedichte". Drie dichters hadden 
daaraan hun arbeid besteed : Ernst Christoph Homburg, A. E. 
von Raeszfeldt, die zich het beste van zijne taak kweet, en Barthold 
Feind, die verreweg het grootste aandeel aan het werk had 
en die er ook eene aesthetische reactie mee bedoelde tegen de 
gemaniëreerdheid en bombastische hoogdravendheid der tweede 
Silezische school, waarvan ook hij in zijne jeugd een aanhanger was 
geweest, maar waarvan hij een afkeer gekregen had, zoodat hij door 
zijne vertaling der gedichten van CATS zijn landgenooten heeft willen 
leeren, weer natuurlijk en eenvoudig in de poëzie te zijn. Hij noemde 
het bij CATS „eine grosse Kunst und ein unfehlbares Kennzeichen seiner 
geschickten Feder und Fáhigkeit des Verstandes, dass er die Sachen 
so natürlich und dabey rein und wohlfliessend beschrieben". 
Dat Opitz groote Nederlandsche gedichten van Heinsius en 
De Groot vertaalde, hebben wij reeds gezien 1). Gryphius heeft 
bijzonder veel aan VONDEL te danken, wiens werken hij leerde 
kennen, toen hij in 1638 te Leiden studeerde. Ook in 1647 
kwam hij nog eens te Amsterdam en heeft toen zeker VONDEL'S 
Leeuwendalers gelezen. Althans zijne Geliebte Dornrose is daarvan 
in vele opzichten afhankelijk. Zijne Catharina von Georgien verraadt 
den invloed van VONDEL'S Maeghden en zijn Der sterbende 
Papintianus van den Palamedes, en VONDEL'S Gebroeders is zelfs 
tamelijk nauwkeurig door hem in zijne Gibeoniter vertaald 2). 
Het zelfde stuk is ook in het Hoogduitsch vertaald door D. E. 
1) Voor den invloed der Ned. litteratuur op de Hoogduitsche, ook na Opitz, 
zie men J. E. Gillet, De Ned. letterkunde in Duitschland in de zeventiende eeuw, in 
Tijdschrift XXXIII (1915) bl. 1-31, en Julius Schwering, Zur Geschichte des 
niederl. und spanischen Drama's in Deutschland, Munster 1895. 
2) Voor den invloed van Vondel op Gryphius zie men R. A. Kollewijn, Ueber 
den Ein f lusz des hollaendischen Dramas au/ Andreas Gryphius, Amersfoort-Heilbronn 
(1880), te onrechte bestreden door Louis G. Wysocki, Andreas Gryphius 
et la tragédie allemande au XVII siècle, Paris 1893. Dat ook het nieuwste werk 
over Gryphius: Willi Flemming, Andreas Gryphius und die Biihne, Halle 1921 
met Vondel's invloed en dien van het geheele Ned. tooneel op Gryphius te weinig 
rekening heeft gehouden, is aangetoond door J. H. Scholte in „Museum" XXX 
(1922) bl. 18-20.
550 
Heidenreich, Rache zu Gibeon oden Die sieben Breder aus dem, 
Hause Sauls. Trauerspiel, Leipzig 1662. 
Van JAN Vos is de „Medea" vertaald en, door Hieronymus 
Thomae, ook de „Aran en Titus" 1). Van CAMPHUYSEN en LODENSTEYN 
zijn verscheidene gedichte in het Duitsch nagevolgd en 
vertolkt, en Barthold Feind bracht, behalve gedichten van Cats,. 
ook (in 1702) den „Lof der Geldzucht" van JEREMIAS DE DECKER. 
in Duitsche verzen over. CATS was dus niet de eenige Nederlandsche 
dichter, waarmee de Duitschers in vertaling kennis konden maken; 
maar van geen ander dichter is zooveel en zoo bij herhaling vertaald 
als van hem. Van alle Nederlandsche dichters is alleen CATS 
in Duitschland waarlijk populair geweest en een tijd lang niet 
minder dan HEINsrus bewonderd. 
Wanneer wij echter geneigd zouden zijn, ons daarin te verheugen, 
dan moeten wij wel bedenken, dat daardoor bij de omwenteling, 
die er in 't midden van de achttiende eeuw in de Duitsche. 
poëzie plaats had, en waarop al spoedig de glansperiode der Duitsche 
letterkunde volgde, JACOB CATS voor het type van den Nederlandschen 
dichter gold, en dat men nog meer dan eene eeuw lang 
in Duitschland de waarde der Nederlandsche poëzie, zelfs uit haar 
bloeitijd in de zeventiende eeuw, is blijven afmeten naar de gebrekkige 
vertalingen van Cats' gedichten, die zich daarin nog platter en 
breedsprakiger voordoen, dan zij werkelijk zijn, en al het naïefvernuftige 
en eenvoudig-natuurlijke verloren hebben, dat zelfs de 
best geslaagde vertaling niet voldoende heeft kunnen weergeven. 
Zoo is daar de, ook wel door Nederlanders nageprate, fabel in 
de wereld gekomen, dat ons volk een weinig dichterlijk volk zou 
zijn, in elk geval in dichterlijken aanleg verre voor onze Oostelijke 
naburen zou moeten onderdoen, voor dezelfde naburen, die onzen 
CATS als den grooten poëet bewonderden en navolgden in een tijd, 
waarin HOOFT en VONDEL en ook nog wel anderen hier te landet 
veel meer in eere waren dan hij . Had men deze toen in Duitschland 
meer kunnen waardeeren dan Cats, dan zouden ongetwijfeld de Duitschers 
eene betere herinnering hebben bewaard aan den tijd, waarin 
de Nederlandsche dichters hunne leermeesters en voorbeelden waren. 
1) Voor de bekendheid der treurspelen van Jan Vos in Duitschland zie W. 
Creizenach. Die Tragödien des Holldnders Jan Vos au f der deutschen Biihne in 
zijne „Studiën zur Geschichte der dramat. Poësie im siebzehnten Jahrh", 1886, 
en daarover weder J. A. Worp in De Ned. Spectator 1886 No. 40 en 41.
VERBETERINGEN OP HET TWEEDE DEEL. 
Bl. 11 reg. 6 v. o. navitate, lees : nativitate. 
„ 19 „ 2 v. b. ons bekend, lees : onbekend. 
„ 48 „ 18 v. o. Albertus Magnus, voeg in : naar hij meende, maar inderdaad 
van Henricus de Saxonia. 
„ 57 „ 1 v. o. Zie Joh. Franck, Z. f ur deutsches Altesthum XXIV 
373-425. 
100 „ 7 v. o. bentname, lees : bentnamen. 
„ 146 „ 20 v. b. Voor broeder Everaert zie J. W. Muller, Tijdschrift 
XXXIX bl. 135-138. 
„ 147 „ 17 v. b. gehemake, lees : ghemake. 
„ 147 „ 7 v. o. na Die Hexe invoegen : ( zooals die later genoemd is). 
„ 151 „ 6 v. o. onstaan, lees : ontstaan. 
„ 163 „ 8 v. b. concondeeren, lees : concordeeren. 
„ 168 „ 2 v. b. schrap de haakjes voor bv. en na Testament. 
„ 173 „ 14 v. b. 12de, lees : 13e. 
„ 180 „ 4 v. b. elakar, lees : elkaar. 
„ 201 „ 7 v. b. hoedanigheiden, lees : hoedanigheden. 
„ 213 „ 8 v. b. na „priesters" eene komma te plaatsen. 
„ 222 „ 1 v. b Cistencienser, lees : Gistercienser. 
„ 222 „ 7 v. o. W. J. Kühler heeft niet HS. DV. uitg., maar het Brusselsche 
HS. der Lat. vertaling. 
„ 236 „ 15 v. o, echrijver, lees : schrijver. 
„ 237 „ 2 v. o. Ssuato, lees : Susato. 
„ 239 „ 10 v. o. en elders : Van der Graft, lees : Van de Graft. 
„ 262 „ 17 v. o. hymmen, lees : hymnen. 
„ 263 „ 2 v. b. liededekens, lees : liedekens. 
„ 266 „ 12 v. b. wereldijk, lees : wereldlijk. 
„ 274 „ 3 v. o. Nog zijn van Brugman gevonden en bekend gemaakt 
een sermoen door Aem. W. Wybrands, Archief van 
Ned. Kerkgeschiedenis I (1885) bl. 208-228 en (naar 
een Gentsch HS.) Collaciën door D J M. Wüstenhoff 
in Archief IV (1893) bl. 85— 170. 
„ 275 „ 17 v. o. zeventiende, lees : vijftiende. 
„ 289 „ 9 v. b. in jaer, lees : in 't jaer. 
„ 292 „ 12 v. b. Een, lees : En. 
„ 295 „ 7 v. b. Doet, lees : Doe. 
„ 298 „ 19 v. b. Stein, lees : Hem. 
„ 309 „ 11 v. b. wien, lees : wie. 
„ 316 „ 18 v. b. Mondiser, lees : Mondisier. 
„ 320 „ 7 v. b. voeg bij : M. Nijhoff gaf daarvan te 's-Grav. eene facsimile-
uitgaaf met toelichting van G. J. Boekenoogen. 
„ 326 „ 16 v. b. godsdienszin, lees : godsdienstzin. 
„ 320 „ 1 v. o. hymmen, lees : hymnen. 
„ 329 „ 14 v. o. Weinachtsspiel, lees : Weihnachtsspiel. 
„ 330 „ 13 v. b. Jehan de Bodel, lees : Jehan Bodel. 
„ 342 „ 14 v. o. Wackernagel, lees : Wackernell. 
„ 343 „ 18 v. o. K. Kruis, lees : H. Kruis. 
„ 355 „ 22 v. b. vindt, lees : vind. 
„ 355 „ 10 v. o. Zie voor Brugge ook: J. W. Muller en L. Scharpé, Inl. 
op Corn. Everaert's Spelen V— XIX.
552 
Bl. 363 reg. 20 v. b. hen, lees : hem. 
„ 369 „ 13 v. o. die van Lodewijk XI, lees : die van den zoon van Lode. 
wijk XI. 
„ 381 „ 9 v. o. geteekent, lees : geteekend. 
„ 388 „ 2 v. o. Zie J. W. Muller, Tijdschrift XXXVIII bl. 133-146, 
XXXIX bl. 135-138. 
„ 397 „ 6 v. b. Sacremente, lees : Sacramente. 
„ 418 „ 18 v. o. J. W. A., lees : W. J. A. 
„ 419 „ 5 v. b. ghebonden, lees : onghebonden. 
„ 427 „ 11 v. o. peIls, lees : prlls. 
„ 437 „ 8 v. b. om, lees :, om. 
„ 442 „ 2 v. b. lederen, lees : liederen. 
„ 445 „ 4 v. o. Bij te voegen : en Friedrich Nippold, David Joris von 
Delft. Sein Leben, Seine Lehren und Seine Secte, in „Zeitschrift 
für hint. Theologie", 1863, 1864. 
„ 447 „ 1 v. b, bij te voegen : Reinaert's Roman, Heelu's Kroniek. 
„ 461 „ 1 v. o. voeg bij: 't Spel van 't werck der Apostelen is gedrukt 
door Pijper, Bibl. Reform. Neerl. I 272-338877.. 
„ 463 „ 6 v. b. tegten, lees : teghen. 
„ 463 „ 15 v. b. nolimos, lees : nolimus. 
„ 466 „ 4 v. b. vive les, lees : vive le. 
„ 470 „ 3 v. o. ook herdrukt met inleiding van R. Fruin in De oude verhalen 
van het beleg en ontzet van Leiden, 's-Grav. 1874. 
„ 484 „ 22 v. b. ernst, lees : rust. 
„ 508 „ 22 v. b. 1680, lees : 1580. 
„ 509 „ 21 v. b. Amades, lees : Amadas. 
„ 520 „ 4 v. o. Stuerbant, lees : Stuerbaut.