GESCHIEDENIS
VAN HET DRAMA EN VAN HET TOONEEL.

GESCHIEDENIS VAN HET DRAMA EN
VAN HET TOONEEL IN NEDERLAND.
DOOR
DR. J. A. WORP.
EERSTE DEEL.
Fa. LANGERVELD - ROTTERDAM

VOO RRED E.
Het is een grootendeels onbekend terrein van onze letterkunde, dat hier wordt
betreden. Wel is het geestelijk en wereldlijk drama der Middeleeuwen en het
tooneel der rederijkers uitvoerig behandeld, wel zijn de werken onzer l7de-eeuwsche
tooneeldichters van den eersten en tweeden rang dikwijls het onderwerp van
studie geweest, maar ons Latijnsche schooldrama is nooit onderzocht, onze
dramatische letterkunde van de l8de en 19de eeuw heeft nog geen geschiedschrijver
gevonden en zelfs van die der l7de eeuw ontbreekt een eenigszins
uitvoerig overzicht. Dit boek zal een overzicht bieden van onze geheele tooneelliteratuur.
Dat de taak, om eene geschiedenis van ons drama te schrijven, zwaar is,
ontveins ik mij niet. Het aa:ntal Nederlandsche drama's van den vroegsten tijd
tot nu toe is zeer groot; de Bibliotheek der Maatschappij van Neder!. Letterkunde
te Leiden bezit er meer dan 9000. Laat men de verschillende uitgaven van hetzelfde
drama en de vertaalde stukken buiten rekening, dan blijven er toch vele
duizenden drama's over. Deze moesten allen gelezen of althans doorgekeken
worden, hun moest eene plaats worden aangewezen in het groote geheel, hunne
bronnen moesten meermalen worden opgespoord, hunne afkomst moest dikwijls
worden vastgesteld. Vooral aan den laatstgenoemden eisch is somtijds moeilijk
te voldoen. Het is toch een bekend feit, dat onze voorouders het niet nauw
namen met letterkundigen eigendom en zeer dikwijls eene vertaling of bewerking
voor eigen werk uitgaven. Door jaren achtereen elk drama, dat mij in handen
kwam, te vergelijken met vreemde tooneelspelen, wier titel of inhoud het vermoeden
wekte, dat zij het oorspronkelijke van het Nederlandsche stuk konden
zijn I ben ik er, geloof ik, in geslaagd, om althans bij onze l7de-eeuwsche
letterkunde, wat oorspronkelijk Nederlandsch is van het vertaalwerk te scheiden.
Dat neemt niet weg, dat later nog wel eens een enkele dichter uit dien tijd op
letterdieverij betrapt zal worden. Wat de l8de eeuw betreft, ben ik minder
gelukkig geweest. Daarvoor bestaan twee redenen. In de eerste plaats moest ik
dat onderzoek geheel alleen ondernemen, zonder ook maar een enkelen voorganger
te hebben, die de werken van den een of anderen dramatischen dichter
van dien tijd met dat doel onderzocht heeft. En verder is het aantal drama's,
gedurende de l8de eeuw in Nederland geschreven, buitengewoon groot, maar
in Frankrijk en Duitschland is het aantal nog oneindig veel grooter en juist
uit die landen werd hier zoo ontzaglijk veel geïmporteerd. Een eenigszins
systematisch onderzoek naar de afkomst van ruim 1200 drama's, die wij uit de
l8de eeuw over hebben, is dus zoo goed als onmogelijk; hier moet het toeval
te hulp komen. In dit boek zal dus menig drama uit dien tijd als oorspronkelijk
worden genoemd, dat later bij detailstudie zal blijken geen eigen werk
te zijn. Maar één man kan uit een zoo grooten akker I die altijd braak heeft
gelegen I niet alles halen I wat er in zit.
VI VOORREDE
Wat de verdeeling der stof betreft, heb ik de chronologische volgorde in acht
genomen. Na de Middeleeuwen volgt de 16de eeuw als een afzonderlijk geheel,
hoewel in dien tijd op dramatisch gebied de vorige periode nog krachtig nawerkt.
Maar de 16de eeuw kenmerkt zich door de opkomst en bloei zoowel van de
moraliteit als van het latijnsche schooldrama. De 17de eeuw is die van het
c1assieke treurspel, dat aan het einde, te gelijk met andere genre's , overgaat in
de Fransch-c1assieke tragedie. Deze beheerscht het tooneel gedurende de 18de
eeuw, om aan het einde er van verdrongen te worden door het burgerlijk treurspel
of tooneelspel. En dan volgt de 19de eeuw, waarop wij, als geheel althans,
nog geen juisten historischen blik kunnen hebben. De geschiedenis van het
drama in de Zuidelijke Nederlanden gedurende de 17de, 18de en 19de eeuw
zal in afzonderlijke hoofdstukken worden besproken. En in eenige bijlagen
zullen de titels der vertaalde drama's worden opgegeven.
Wat de verschillende genre's der dramatische poëzie aangaat, heb ik eene
andere indeeling aaqgenomen dan de gewone. Vooreerst is in dit boek niet
reeds in de 17de eeuw het cIassieke treurspel tegenover het romantische geplaatst,
daar ik de drama's heb gerangschikt naar hun vorm, niet naar hun inhoud.
Die indeeling was wel niet altijd streng vol te houden, omdat oe uiterlijke
vorm langzamerhand afslijt, maar bij elke verdeeling van eene stof als deze
stuit men op bezwaren. De drama's zijn dus hier geplaatst bij die categorie,
die de dichters zelve hadden gekozen.
De 17de eeuw is uitvoeriger behandeld dan de overige periodes, omdat het
de bloeitijd is geweest van het Nederlandsche drama. Bovendien heeft ons
tooneel in dien tijd in den vreemde invloed geoefend; een boek als dit behoort
dus m. i. ook voldoende materiaal op te leveren voor de studie van vergelijkende
literatuurgeschiedenis.
Voor de bibliographie is gebruik gemaakt, behalve van sommige monographieën,
van den Catalogus der Maatsch. van Ned. letterk. te leiden, Afdeeling
Tooneel, van den Tooneel-Catalogus der Amsterdamsche Universiteits-Bibliotheek
en van den Catalogus der Stads-Bibliotheek te Haarlem.
De inrichting van het tooneel, het decoratief, de costumes, enz. en ook de
tooneelspelers worden in dit werk uitvoerig besproken. De wijze van opvoeren
staat toch in nauw verband met den aard van het drama in een bepaald tijdperk.
En aan de uitvoerende kunstenaars komt eene eereplaats toe naast de
dichters.
Eerst bestond het plan van dit boek een prachtwerk met vele platen te maken,
maar dat voornemen moest worden opgegeven. En hoewel het boek thans
verschijnt in den vorm van een wetenschappelijk werk, hoop ik toch, dat het
nIet alleen eene plaats zal vinden in de studeerkamer van vakgeleerden, maar
ook in handen zal komen van velen, die belangstellen in ons tooneel.
Het tweede deel zal zoo spoedig mogelijk volgen; een groot gedeelte van
de kopie ligt reeds gereed. Het zal vooreerst de zes laatste hoofdstukken over
de 17 de eeuw bevatten, waari n o. a. het zang- en dansspel , het tooneel, de
tooneelspelers en het drama in de Zuidelijke Nederlanden worden besproken,
en verder dè geschiedenis van het drama in de 18de en 19de eeuw. Een uitvoerig
register op het geheele werk zal aan dat deel worden toegevoegd.
GR.ONINGEN, Dec. 1903. J. A. WORP.
INLEIDING ....
DE MIDDELEEUWEN.
IN HOU D.
Blz.
1
HET GEESTELIJK DRAMA 9
I. Het liturgisch drama 10
IJ. Het misterie . . . 15
JIJ. Heiligenspel en mirakelspel. 33
IV. Stomme vertooning, processie- en wagenspel, vastenavondspel
, het feest van den ezel paus 40
v. Spelers en tooneel. . . . . . 55
VI. Het geestelijk drama in later tijd. 69
HET WERELDLIJK DRAMA . . 74
I. Abele spelen . . . 83
11. Klucht en tafelspel . 95
JIJ. Spelers en tooneel 100
DE ZESTIENDE EEUW.
HET DRAMA DER REDERIJKERS 109
I. Moraliteiten 110
IJ. Gelegenheidsstukken 128
JIJ. Bijbelsche spelen 133
IV. Classieke en andere spelen 137
v. Kluchten en tafelspelen 145
VI. Spelers en dichters. . .. 157
VIJ. Het tooneel . . . . . 174
VIJl. Invloed der rederijkers op maatschappelijk en kerkelijk gebied 181
HET LATI)NSCHE SCHOOLDRAMA . • . .
I. Het schooldrama in de 16de eeuw
11." " in later tijd
Besluit . . . . . . . . . .
193
.202
.223
.232
VlIJ INHOUD
Blz.
DE ZEVENTIENDE EEUW.
J. HET TREURSPEL
I. Het c\assieke treurspel
243
244
Hooft . . . . . . . . 249
Coster , Van Zonhoven, Van Mildert, Van Hogendorp , Scabaclje, De
Koningh, De Wael, Bredero . . " ........ 256
Vondel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
Van der Eembd, Snouckaert van Schauwenburg , Henricx, Herckmans,
Zcvecote, Sixtinus, Nootmans , Van Arp, Severins van Cuilla, Struys,
Krul, Bodecher Benningh, N. Fonteyn, Tonnis, Mostart, W. van
Velde, J. Soet, Codde. . . . . . . . . . . . . . 289
Jan Vos, H. I. Soet, Michaelius, Van der Lust, L: van den Bosch,
W. Heemskerk, Oudaen, J. DulIaart , Baron. . . . . . . . . 296
Bouckati, B. van Bergh, Lubaens, S. van Hoogstraten , Paffenrode ,
Lingelbllch, J. van Vlakveld , J. Vinck, Antonides, I. van Someren,
Neuye, LangeduIt , Palensteyn, Van der Meulen, K. Verlove 303
11. Het niet-c\assieke treurspel . .309
Rodenburg , A. van den Bcrgh, Colm, Kemp, Coleveldt, Struys. 315
Moor, Van Velden, Van Mildert, Van Dorsten, Nootmans, Th. de
Coningh, Krul, Van Arp, Schippers, Codde, De SiJle, Brandt, Meyvogel,
De FlIyter, Robyn, L. van den Bosch . . . . . . . . 322
Asselijn, Serwouters, Tengnagel, Van der Does, Claerbout, Cos, Hoflandt,
Sybant, L. Meijer, Van Toledoo, Roggeveen , Van Everdillgen,
Van Someren, Pierson, L. Smids, Brouwer, Bogaert, E. Hartloop ,
Verhoek, Sweerts, Metz, Van Haps, Peys. 331
lil. Het Fransch-c\assieke treurspel
IV. Het treurspel met kunst- en vliegwerk
Besluit .
11. DE TRAGI-COMEDIE
339
349
354
357
Coster , Wassenburgh, Colm, Bredero, Starter, Rodenburg 360
Bor, Van der Eembd, J. Beets, Nootmans , Krul, Dufrkant, Moor,
Van Schaghen, S. Questiers, Struys, Coleveldt, Voskuyl 372
Nic. Fonteyn, Van Swol, Van Velden, Van Arp, Bontius, Van Wevelinchoven,
B. Fonteyn, Tengnagel, Katharina Verwers, J. de Wyse,
Van Zeerijp , Besteben , Jan Soet, Bara, Cats, Havius, Baron, Van
Heugelenburgh, Crabbe, De Vooght, De Geest, Blasius, Heerman ,
Van Rossum, De Graaf, Rixtel, Van der Heiden 381
Invloed van het Spaansche drama 389
111. HET HERDERSSPEL
IV. HET ZINNESPEL
V. HET BLIJSPEL .
VI. KLUCHT EN TAFELSPEL.
399
409
419
.437
INLEIDING.
Er is lang gestreden over de vraag, of het drama der Grieken en
Romeinen gedurende de Middeleeuwen nog onder eenigen vorm heeft
voortgeleefd, of dat het geheel is verdwenen. Zij, die de· eerste stelling
verdedigen en beweren, dat er een schakel is tusschen het classieke en
het geestelijke drama, dat in de latere Middeleeuwen is ontstaan, voeren
voor hunne meening de volgende gronden aan 1).
Wanneer men bedenkt, dat niet alleen bij kinderen, maar ook bij
onontwikkelde volken neiging bestaat tot komediespelen en zin voor
het dramatische, kan men moeilijk aannemen, dat die zin bij volken,
die op een vrij hoogen trap van ontwikkeling stonden, eeuwen lang
gesluimerd heeft. Er wordt dan ook gedurende de Middeleeuwen telkens
melding gemaakt van mimische spelen.
Het drama der Romeinen was in den lateren keizertijd geheel verbasterd;
voor treur- en blijspelen waren ruwe spektakelslukken en gemeene
kluchten in de' plaats getreden en het is niet te verwonderen, dat de
kerkvaders ijverden tegen dramatische voorstellingen, waarbij echtbreuk
en ontucht schering en inslag waren, en dat de kerk verbood, die
voorstellingen bij te wonen.
Nu hadden die vertooningen niet altijd plaats in een schouwburg;
goochelaars en potsenmakers vermaakten het volk op straat en de rijken
in hun huis; voorname Romeinen luisterden hunne feesten op door
drama's te laten vertoonen en hadden somtijds tooneelspelers in hun
dienst, die zij op hunne reizen meenamen. Daardoor laat het zich verklaren,
dat de Italiaansche Commedia deil' arte misschien afstamt van
het Romeinsche mimische kluchtspel (mimus) en dat de vaste types dier
commedia rechtstreeks in verband staan met die van haar Latijnsch
1) Die meening is uitvoerig en met talent verdedIgd door Graaf A. F. van Schack
in zijne Oeschichte der dramatiselzen Literatur und Kunst in Spanien, Berlin , I, 1845,
blz. 9, vlgg.
WORP, Drama en tooneel, I. I.
2
voorbeeld. En dat de val van het West-Romeinsche rijk geen einde
maakte aan die vertooningen, blijkt uit de verbodsbepalingen van vele
concilies, o. a. van' dat te Constantinopel (680), te Tours (813) en te
Aken (816). Sedert de llde eeuw wordt verder telkens melding gemaakt
van het optreden van histriones, mimi en joculatores, vooral in Italië,
maar toch ook in andere landen 1). Thomas van Aquino, die in de
13de eeuw leefde, noemt "het werk van tooneelspelers" onder bepaalde
voorwaarden "niet ongeoorloofd" en vindt het niet zondig, dat men
hen voor hunne moeite beloont 2). Zeker was het zang en dans, dat
deze lieden op straat en in de paleizen van vorsten en edelen ten beste
gaven, afgewisseld door het vertoonen van kleine kluchten. En hunne
spelen en kluchteu, de uitloopers van den Romeinschen mimus en
pantomimus , vormen de verbinding tusschen het tooneel der Romeinen
en dat van den nieuweren tijd.
Maar ook werden er gedurende de Middeleeuwen drama's geschreven,
die in verband staan met de cJassieke letterkunde. Van de 4de eeuw
dateert een Grieksch drama, de Christus patkns I dat aan Gregorius
Nazianzenus wordt toegeschreven en geheel bestaat uit versregels van
Euripides en Lycophron. De kerkvaders noemen een paar Grieksche
drama's uit de 6de eeuw I die echter verloren zijn. De Querolus, een
pendant der Aululuria van Plautus, is ons nog overgebleven.
Er is dus voldoende reden, om aan te nemen, dat het cJassieke drama
in de Middeleeuwen niet geheel is verdwenen, maar in misschien zeer
gewijzigden vo'rm heeft voortgeleefd en invloed heeft gehad op het
geestelijk drama, dat later is ontstaan.
Toch blijken die argumenten bij nadere beschouwing niet zwaarwichtig
genoeg, om ons de stelling te doen aanvaarden. Wanneer
inderdaad de Commedia del/' arte rechtstreeks afstamt van den Latijnschen
mimus 3), dan bewijst dat nog maar alleen I dat in Italië, waar de
Romeinsche beschaving was ontstaan en diep wortel had geschoten I
een enkele, zeer populaire, dramatische vorm krachtig genoeg is gebleken,
om de stormen der volksverhuizing te overleven, maar het bewijst niets
voor de Germaansche landen, waar de Romeinsche heerschappij niet
langdurig genoeg is geweest, om er kunstvormen, geheel vreemd aan
de onderworpen volken, voor eeuwen in over te planten.
1) Men vindt daaromtrent veel bij L. A. Muratori, Antiquitates ltalicae met/i i aevi,
Mediolani, 11, 1740, blz. 832-849.
2) Vgl. 2. 2. Quaest. 168. Articul. 3.
3) Men zie daarover b.V. het aardige boekje van Albrecht Dieterich, Puldnella.
Pompejanische Wandbilder und R.ömische Satyrspiele. Leipzig, 1897.
3
Als men verder de besluiten der concilies over dramatische vertooningen
nauwkeurig nagaat, dan blijken zij dikwijls niet gericht te zijn
tegen het voorstellen van wereldlijke kluchten 1), maar tegen dramatische
handelingen, die in nauw verband stonden met den heidenschen godsdienst.
Want daartegen waakte de hooge geestelijkheid, zooveel zij kon,
en ontelbaar zijn de verbodsbepalingen, om deel te nemen aan dansen,
optochten en verkleedpartijen, die een overblijfsel waren van heidensche
godsdienstplechtigheden. Evenmin is er onder de zeer talrijke plaatsen,
waar melding wordt gemaakt van de aanwezigheid van histriones , mimi
en joculatores bij feesten, eene enkele, die ons onverbiddelijk dwingt
aan te nemen, dat er bij zulke gelegenheden iets werd opgevoerd, dat
op een regelmatig drama geleek; waarschijnlijk waren deze liedenacrobaten
, zangers en potsenmakers. En ten slotte is het bestaan van een
enkel Grieksch treurspel uit den eersten tijd der Middeleeuwen - de
Querolus is van vroeger datum - geen bewijs, dat het drama nog in
eere was, want de Christus patiens is knutselarij van een geleerde en
was zeker niet voor opvoering bestemd.
Terwijl dus de gronden voor de stelling, dat het Latijnsche drama in
de Middeleeuwen heeft voortgeleefd, niet stevig blijken te zijn, hebben
nieuwere onderzoekingen over de Latijnsche letterkunde van dien tijd
aan het licht gebracht 2), dat dit inderdaad niet het geval is geweest.
Van de dramatische schrijvers der Romeinen is alleen Terentius
gedurende de Middeleeuwen bekend gebleven i zijne comedies werden
in de scholen gelezen. Maar men koesterde de eigenaardige meening,
dat de blijspelen van Terentius bestemd waren, om door één persoon
te worden voorgedragen, terwijl eenige stomme vertooners de gewaarwordingen
der verschillende personen door gebaren moesten weergeven.
Sedert de lOde eeuw wordt deze dwaling, die steunde op een paar,
verkeerd begrepen, plaatsen van Livius en Valerius Maximus 3) over
den dichter en tooneelspeler Livius Andronicus, in vele inleidingen op
de handschriften van Terentius aangetroffen. Vertoond werden zijne
comedies dan ook niet. En zelfs was het inzicht in de metrische vormen
van den dichter zoo volkomen verloren gegaan, dat de meesten hem
voor een prozaschrijver hielden.
1) Een enkel voorbeeld. Wanneer het concilie van Tours het gebod uitvaardigt:
"Sacerdotes histrionum turpium et obscoenorum insolentias jocorum effugere jubentur,"
dan bewijst dat niet, dat er sprake is van het opvoeren van drama's, immers histrio
beteekent in de Middeleeuwen niet juist tooneelspeler, maar veelal zanger of clown.
Z) Uitvoerig handelt daarover W. Creizenach, Oeschichte des Dramas, Halle, I,
1893, blz. 1-47.
3) L., boek VII, C. 2; V. M., b. II, c. 4.
I'
4
Men kende de woorden tragedie en comedie, maar wist alleen, dat
de eerste in een verheven stijl moest zijn geschreven en de lotgevallen
van koningen en vorsten moest behelzen, dat de comedie daarentegen
de taal van het dagelijksch leven vereischte en het lot van gewone
stervelingen tot onderwerp had. Ook geloofde Euanthius, een grammaticus
uit de 4de eeuw, die eene verhandeling over de comedie heeft geschreven,
dat van de tragedie het begin rustig, het slot onrustig en bewogen
behoorde te zijn, van de comedie juist het tegenovergestelde. Daaruit
ontwikkelde zich de stelling, dat de tragedie een vroolijk begin en een
droevig einde, de comedie daarentegen een treurig begin en een vroolijk
slot had 1). Maar elk begrip van dramatische handeling was volkomen
verdwenen. Een epos als de Pharsalia van Lucanus en als de Thebais
van Statius noemde men tragedie en Dante gaf aan zijn werk den titel
Divina Commedia, omdat hij zijne lezers uit de hel door het vagevuur
heen in den hemel voerde en het boek dus een treurig begin en een
gelukkig einde heeft, en ook omdat hij het niet in het deftige Latijn,
maar in het eenvoudige, voor ieder verstaanbare, ltaliaansch schreef.
In de !Ode eeuw schreef Hrosvitha, de bekende non van Gandersheim,
zes blijspelen, die als tegenhangers moesten dienen van die van Terentius,
want zij volgde den Romein na, om in hetzelfde genre, 11 waarin vroeger
de schandelijke daden van ontuchtige vrouwen werden voorgedragen,
de kuischheid van heilige jonkvrouwen te verheerlijken". Maar zij wist
niet, dat eene comedie vertoond moet worden.
Andere c1assieke blijspelen werden meer direct nagevolgd. Zoo maakte
Vitalis van Blois gebruik van de Amphitruo van Plautus voor zijn Oeta
en van de Querolui voor een ander bliispel, terwijl Willem van Blois
in de Alda eene navolging gaf van de Latijnsche omwerking eener
Grieksche comedie van Menander. Die drama's dateeren uit de 12de
eeuwen uit denzelfden tijd is de comedie Baucis, 'die in den stijl van
Terentius is geschreven, maar van eigen vinding schijnt te zijn. Doch
ook dit zijn geen eigenlijke drama's, maar gedichten, die voor het
grootste deel in den vorm van een dialoog zijn geschreven i zij worden
ingeleid door een verhaal van den schrijver, die ook door kleine
beschrijvingen of opmerkingen de verschillende deelen aan elkander
verbindt. Zulke elegie-comedies, zooals men ze genoemd heeft, waren
dus niet voor opvoering bestemd, maar voor de voordracht van één
pers'1on, die dan, volgens de kunstrechters van dien tijd, door stembuiging
en mimiek de sprekende personen moest caracteriseeren en het
voorgedragen gesprek voor den hoorder duidelijk moest maken. Uit
I) Die meening vind! men nog bij onzen Jacob Duym in he! begin der 17de eeuw.
5
later tijd zijn er nog vele van die elegie-comedies en ook enkele treurspelen
i sommige dier drama's werden voor schoollectuur gebruikt en
ééne comedie, de Pamphilus, heeft men, na haar in een werkelijk
drama veranderd te hebben, in 1518 te Siena opgevoerd.
Latijnsche drama's, die bestemd waren voor de opvoering, zijn dus
in de Middeleeuwen niet geschreven i het is daarom geen wonder, dat
het vertoonen der blijspelen van Plautus en Terentius aan de ltaliaansche
hoven ten tijde der renaissance eene openbaring was. Maar vóór dien
tijd zou het drama herboren worden, niet În de stille studeerkamers
van ijverige geleerden, maar in de kerk, het middelpunt van het geheele
middeleeuwsche leven.

DE MIDDELEEUWEN.

HET GEESTELIJK DRAMA.
De macht en invloed der Katholieke Kerk was in de latere Middeleeuwen
bijna onbeperkt, de pracht en grootschheid van haren eeredienst
ontzagwekkend. Ik elke stad verhieven schoone kerken en kathedralen I
door beroemde bouwmeesters gesticht, hunne torens ten hemel en
getuigden van den godsdienstzin van stichters en gemeente. Het aantal
geestelijken I die de wereld hadden afgezworen, om zich in ontelbare
kloosters aan een godsdienstig leven, aan de opvoeding der jeugd en
aan armenzorg te wijden I was zeer groot. Een priestersstand I tot welken
adellijke I vermogende en geleerde mannen behoorden I nam in de kerken
den dienst waar. Innige vroomheid en het zoeken van troost in eene
maatschappij I veel ruwer en nog meer vol onrecht dan in onzen tijd I
deed ontwikkelden en eenvoudigen van geest naar de bedehuizen stroomen.
Bovendien beheerschte de Kerk het geheele maatschappelijke leven
en waren er I buiten haar I zeer weinig zaken I die aan de groote massa
belangstelling inboezemden. En de velen, die sloven voor het dagelijksch
brood I gevoelen niet alleen de behoefte I zich vol vertrouwen over te
geven aan een onwrikbaar geloof I zij waardeeren ook alles I wat afwisseling
brengt in hun eentonig leven. Ook aan dat verlangen wist de
Kerk te voldoen. Openbare vermakelijkheden en feesten waren er niet,
maar de Kerk gaf gelegenheid veel te zien. De eeredienst maakte door
zijne pracht en zijne symboliek indruk op allen. De groote kerkelijke
feesten werden op schitterende wijze gevierd; de kerken waren versierd
en de hooge geestelijken I gedost in het fraaie gewaad I waarvan elk
onderdeel eene symbolische beteekenis heeft I namen I bijgestaan door
een groot aantal priesters I den dienst waar.
Die dienst I uit symbolische ceremoniën bestaande I had altijd een
eenigszins dramatisch karakter, dat nog meer uitkwam door verscliillende
liturgische gebruiken I die langzamerhand in vele kerken in zwang
waren gekomen 1). In den Dom te Utrecht werd b. v. op Goeden Vrijdag
de gekruiste Christus (het crucifix) met groote plechtigheid door den
I) Vgl. voor het volgende, A. W. Wybrands, H,et kerkelijk drama der Middeleeuwen
in Kalender voor Protestanten in Nederland, VI, 1861, blz. 141-146, en W. Moll,
Kerkgeschiedenis van Nederland vóór de Hervorming, 1869, 11, 3, blz. 208, vlgg.
10
bisschop begraven. Op Pinksterdag werd in de St. Salvator-kerk te
Utrecht vuur uit het kerkgewelf geworpen en werden veelkleurige bloemen
gestrooid i op Driekoningen werd er de tocht der drie Wijzen uit
het Oosten plastisch voorgesteld en schoot er, gedurende hun omgang
door de kerk, eene ster langs het gewelf. Op Palmzondag werd de intocht
van Jezus te Jeruzalem vertoond door het Christusbeeld op een ezel
door de kerk te laten rijden i de ambtenaar, door het Domkapittel
aangesteld, om voor de ster en den ezel zorg te dragen, had den titel
van ductor asini et stellae (leider van ezel en ster). In de Lebuinuskerk
te Deventer liet men somtijds op Pinksteren duiven door de kerk vliegen.
Op Hemelvaartsdag hielden de kanunniken daar eene processie en vervolgens
werd een kruis, waaraan waskaarsen waren vastgemaakt, aan
een dun koord naar het gewelf van de kerk opgetrokken. Op alle groote
feestdagen was de eene of andere dramatische handeling aan den dienst
verbonden; zij was echter niet in alle plaatsen en zelfs niet in alle
kerken van dezelfde stad dezelfde.
I. HET LITURGISCH DRAMA.
De katholieke eeredienst heeft een dramatisch karakter; de mis zelve
met hare actie en haar dialoog is een drama. En de dialoog heeft zich
in de liturgie steeds meer en meer ontwikkeld. De responsoria, beurtzangen
tusschen priester en koor, en de antiphonen, beurtzangen door
twee koren, ook inleidende gezangen, meestal uit bijbelverzen bestaande,
werden uitgebreid door het aanvullen van den tekst der bijbelsche verhalen.
Dat geschiedde vooral bij de groote feesten der kerk en zoo
ontstonden korte liturgische drama's 1).
Een handschrift uit de 12de eeuw, een zoogenaamd antiphonarium 2),
door de kanunniken van St. Marie te Utrecht bij hunne nachtdiensten
gebruikt, bevat een aantal dergelijke liturgische drama's. Boven den
Latijnschen tekst staat de zangmuziek opgeteekend.
I) Voor dit en de volgende hoofdstukken is veel gebruik gemaakt van het voortreffelijke.
werk van L. Petit de julleville, Histoire du tMatre en France. Les mystères,
Paris, 1880, 2 din. Over het liturgisch drama handelt ook uitvoerig W. Creizenach in
zijn uitstekend boek, Oeschichte des neueren Dramas, I, blz. 47 -108. Het werk is mij
echter eerst ter hand gekomen, toen mijn eerste deel reeds geheel voor de pers gereed was.
2) Dit Hs., getiteld Antiphonale de nocte, bevindt zich in de Universiteits-Bibliotheek
te Utrecht; het· is No. 406 van den Catalogus der handschriften. Eén en ander uit het
Hs. is medegedeeld door Dr. j. H. Galleé, Bijdrage tot de geschiedenis der dramatische
verlooningen in de Nederlanden gedurende de Middeleeuwen, Haarlem, 1873, blz. 54 - 58.
11
Eene nocturne van den Kerstnacht in dat handschrift luidt vertaald aldus:
"Responsorium. Heden heeft de Koning der hemelen zich verwaardigd voor
ons uit eene maagd geboren te worden,
Om den verdorven mensch tot de hemelsche koningrijken terug te roepen.
Het heir der engelen verheugt zich, omdat het eeuwige heil voor het menschelijk
geslacht is verschenen.
Stem. Eere aan God in de hemelen en vrede voor de menschen op aarde.
Resp. Wien hebt gij gezien, herders? zegt, verkondigt het ons, wie is op
aarde verschenen?
Stem. Wij hebben in het koor der engelen den geboren Verlosser gezien.
Antiphona. Zegt, wat gij gezien hebt, en verkondigt de geboorte van
Christus.
Stem. Wij hebben in het koor der engelen den geboren Verlosser gezien.
Resp. 0 groot mysterie en bewonderenswaardig sacrament, dat de dieren
den Heer na zijne geboorte in eene krib zagen liggen. 0 gelukzalige maagd,
wier lichaam het verdiend heeft, den Heere God te dragen.
Stem. 0 Heer, ik hoorde uw bericht en ik vreesde; ik beschouwde uwe
werken en was bang voor hem, die tusschen twee dieren lag.
Resp. De gelukzalige moeder Gods, Maria, wier lichaam maagdelijk blijft,
heeft heden den Verlosser der eeuw ter wereld gebracht.
lste Antiphona. Zelf heeft hij mij aangeroepen, halleluja. Gij zijt mijn vader,
halleluja. 0 medelijden des Heeren.
2de Antiph. Mogen de hemelen zich verheugen en de aarde zich verblijden
voor het aangezicht des Heeren, omdat hij gekomen is. Zingt te zijner eer.
Respons. Heilige en onbevlekte maagdelijkheid, met welke lofredenen ik u
zal prijzen, weet ik niet, want hem, dien de hemelen niet konden omvatten,
hebt gij in uwen schoot gedragen. Gezegend zijt gij onder de vrouwen."
De nocturne voor den Paaschdag luidt in hetzelfde handschrift aldus 1) :
"Responsorium. Een Engel des Heeren is van den hemel neergedaald en
heeft, toen hij naderde, den steen afgewenteld en heeft er op plaats genomen
en tot de vrouwen gezegd: wilt niet vreezen; (want ik weet, dat gij Jezus zoekt,
die) gekruisigd is. Hij is opgestaan (gelijk hij gezegd heeft), komt en ziet.
Alleluja, alleluja.
Zie, hij gaat u voor nllll:r Galilea, daar zult gij hem zien, zooals hij gezegd
heeft. Voor u is hij opgestaan.
Antiphone. Maria Magdalena en de andere Maria gingen -in de morgenschemering
naar het graf van Jezus.
Respons. Toen de Sabbath voorbij was, hebben Maria Magdalena en Maria
de moeder van Jacob en Salome specerijen gekocht, om, als zij daar kwamen,
Jezus te zalven. Alleluja.
En zeer vroeg op den eersten dag der week komen zij bij het graf, terwijl
de zon reeds op was, toen zij kwamen.
I) De tusschen haakjes geplaatste woorden zijn genomen naar Mattheus 28; bij
G".llée, blz. 57, staan daar stippeltjes in den Lat. tekst, waarschijnlijk omdat het Hs.
onduidelijk was.
12
Engel. Wien zoekt gij in het graf, 0 Christusvereerders ?
Vrouwen. Jezus van Nazareth, 0 hemelbewoner.
Engel. Hij is hier niet. Hij is opgestaan, zooals hij voorspeld had i gaat en
bericht, dat hij is opgestaan, zeggende: de Heer is uit het graf opgestaan."
Op Driekoningendag begon de dienst met een hymne; dan volgen
deze woorden, met roode letters tusschen den tekst geschreven, om de
handeling aan te wijzen: De koningen uit het eiland Tharsis bieden
geschenken aan. En daarna:
"R.esponsorium. Uit het Oosten komen de wijzen te Bethlehem om den Heer
te aanbidden en, hunne schatten opengedaan hebbende, hebben zij kostbare
geschenken aangeboden. Goud als aan den koning, wierook als aan God, maar
mirrhe aan zijn graf en den weg.
lsfe Antiphona. De wijzen, de ster ziende, hebben gezegd: dit is het teeken
van den gTooten koning i laten wij gaan en hem zoeken en geschenken aanbieden.
2de Antiph. Brengt ze aan den Heer, den Zoon van God, aanbidt den
Heer, laten alle volken komen, om den Heer te aanbidden."
Daarna wordt in een lofzang de reis der Wijzen naar Jeruzalem
verhaald.
Eene vergelijking van de bovenstaande teksten met de hoofdstukken
der Evangeliën, waaraan zij ontleend zijn, maakt in de eerste plaats
duidelijk, op welke wijze de feiten, daarin opgeteekend, zijn gedramatiseerd,
en verder welke uitbreiding men aan den tekst der bijbelboeken
heeft gegeven in deze kleine liturgische drama's.
Die drama's hebben zich naar twee zijden ontwikkeld. Vooreerst
heeft de tekst zich langzamerhand losgemaakt van dien der bijbelboeken;
men begon aan den bijbeltekst iets nieuws, iets individueels toe te
voegen, en de Latijnsche versmaten deden hunne intrede in het drama.
Het proza verdwijnt meer en meer en het drama verwijdert zich steeds
verder van den bijbeltekst. Nu dringt ook langzamerhand de landstaal
door; eerst zijn het slechts enkele regels vertaling of verklaring van
den Latijnschen tekst, daarna wordt het drama half in het Latijn, half
in de landstaal geschreven. Ten slotte wijkt het geheel af van de oorspronkelijke
liturgie.
Het is onmogelijk, dat verloop aan te toonen uit liturgische drama's,
die op Nederlandschen bodem zijn ontstaan, omdat bijna ons geheele
geestelijk drama der Middeleeuwen verloren is gegaan. Maar wij
mogen voor ons bewijs gebruik maken van de Fransche letterkunde -
die op dat gebied zeer rijk is - daar toch een genre van literatuur zich in
verschillende landen bijna zonder uitzondering op dezelfde wijze moet
ontwikkelen. De eik moge in een ander klimaat eenigszins andere eigenaardigheden
vertoon en , zij groeit er toch op dezelfde wijze.
Een zeer oud en zeer beroemd liturgisch drama is bekend onder den
13
titel les Proplzètes du Christ 1); er treden daarin 13 profeten op, o. a.
Virgilius en de SibylIe , dus twee personen, die in een geheel anderen
kring te. huis behooren. Verder is het drama geschreven in Latijnsche
verzen, somtijds zelfs in hexameters. Twee drama's, die de geschiedenis
van Daniel in den leeuwenkuil tot onderwerp hebben en die ongeveer uit
denzelfden tijd dagteekenen als les Proplzètes, nl. uit het begin der 12de
eeuw, zijn eveneens in Latijnsche verzen 2). Maar in één van deze twee
stukken, dat gespeeld is te Beauvais, komen op menige plaats Fransche
woorden voor. Zoo zingen b.v. de hovelingen: "Vir propheta Dei,
Daniel , vien al (au) Roi, Veni, desiderat parI er à toi", enz. In de
Suscitatio Lazari 3) komen Fransche versregels voor naast de Latijnsche,
in de Sponsus 4), ook wel les Vierges sages et les vierges folles genoemd,
wisselen vele Fransche verzen achtereen de Latijnsche af, ook in Les
trois Maries 5) volgen Fransche sirophen op Latijnsche. In Ie Jeu sur
l'image de saint Nicolas van Hilarius Il) wordt in vele opzichten afgeweken
van de legende; o. a. is het niet een Jood, die bestolen wordt,
maar een barbaar. Zoo verwijdert zich langzamerhand het dram!! van
de liturgie in taal, vorm, inhoud en voordracht, want ook de muziek
neemt in de latere liturgische drama's een ander, meer individueel
karakter aan 7).
Aan den anderen kant ontwikkelden zich in het liturgisch drama de
actie en de mise en scène. Men zou ook die ontwikkeling het best
kunnen aantoonen uit de juist besproken drama's, in Frankrijk geschreven,
maar enkele kleine feiten, in ons land opgeteekend 8), kunnen
eveneens tot bewijs van die stelling strekken. O. a. was het de taak van
den curator der kapittelschool te Utrecht, om op Paaschmorgen "de
vertooningen van de opstanding des Heeren, gelijk ook alle andere
vertooningen, te regelen"; daartoe behoorde een gesprek tusschen de
engelen en vrouwen bij het graf. Dat er iemand voor aangewezen was,
om op dit alles toezicht te houden, bewijst, dat die "vertooningen"
vrij uitgebreid waren. Op Goeden Vrijdag werd in de Oude Kerk te
Amsterdam een crucifix neergelegd en met een witten doek bedekt;
daarna namen de priesters den doek weg, hieven het kruis omhoog en
1) Afgedrukt bij Edélestand du Méril, Origines latines du Tlzéafre moderne, 1843,
blz. 179, en bij De Coussemaker, Drames lifurgiques du moyen-áge, Rennes, 1860,
blz. 11.
2) Het ééne, van Hilarius, bij Du Méril, t. a. p., blz. 241, het andere bij De
Coussemaker, t. a. p., blz. 49. 3) Zie Du Méril, blz. 225.
4) Vgl. L. J. N. Monmerqué et Francisque Michel, Théafre français au moyen-áge
publié d'après les manuscrits de la bibliofhèque du roi, Paris, 1839, blz. 1.
rl) Vgl. De Coussemaker, blz. 256. 6) Vgl. Du Méril, blz. 272.
,) Vgl. De Coussemaker, blz. XI. 8) Vgl. Wybrands, t. a. p.
14
plaatsten het onder gezang in eene hooge graftombe, die in het midden
van het koor stond en met zwart laken bekleed was. In de Lieve Vrouwe
kerk te Maastricht hielden op Paaschdag officianten in eene bepaalde
volgorde een optocht naar het opgestelde graf. Daarna ontvingen de
Emmausgangers uit de handen van Maria Magdalena den zweetdoek,
dien zij, voor het altaar staande, ophieven en den volke toonden als
het teeken der opstanding 1). Te Dendermonde bleven op Hemelvaartdag
de kapitlelheeren met het koor en de processie buiten de kerk vóór den
klokketoren staan en zongen totdat Jezus "ten hemel was verheven" 2}.
Te Delft werden op Sacramentsdag de folterwerktuigen, waarmede Jezus
gepijnigd was, door jongelieden in de kerk rondgedragen en na dezen
omgang hief één der deelhebbers, terwijl hij op de trappen van het
koor stond en het kruis in de hand hield, een gezang aan. In dezelfde
stad was, althans in 1498, de dienst op Driekoningendag bijzonder
indrukwekkend. Drie priesters kwamen te paard met hun gevolg drie
verschillende deuren der kerk inrijden, terwijl op het orgel engelen het
OIoria in excelsis aanhieven. Onder het orgel lagen herders, die instrumenten
bespeelden, en eene ster schoot achter uit de kerk naar het
altaar, bleef daar staan en wees aan de drie koningen "den nieuwgeboren
koning, twelck gemaect was met 1evendighe personen, upten
hogen outaer, daer deze koningen, eensdeels sprekende ende eensdeels
singende, haer offeranden deden."
Op die wijze heeft het liturgische drama zich ontwikkeld en is langzamerhand
overgegaan in het misterie. Terwijl het zich eerst nauw
aansloot aan den tekst der bijbelboeken, heeft het allerlei bijwerk en
legendarische bestanddeelen in zich opgenomen. De taal der kerk heeft
meer en meer plaats gemaakt voor de landstaal, omdat de groote
massa, die men wilde boeien en stichten, het Latijn niet begreep.
Het waren niet langer alleen de geestelijken, die godsdienstige drama's
schiepen en uitvoerden, ook de leeken beoefenden de dramatische
kunst. De muziek en het gezang verdwenen voor een groot deel uit
het drama en maakten plaats voor het gesproken woord. Zelfs de
plaats der vertooning veranderde en de kerk werd meestal verwisseld
voor het open plein.
1) Vgl. Aem. w. Wybrands, Opmerkingen over het geesteliik drama hier te lande
in de Middeleeuwen in Studiën en Biidragen op 't gebied der historische theologie,
verzameld door W. Moll en J. Q. de Hoop Scheffer, Amsterdam, JII, 1876, blz. 201.
2) Vgl. Prudens van Duyse, De rederfjkkamers in Nederland. Hun invloed op letterkundig,
politiek en zedelUk gebied. Uitgegeven op last der Academie door Fr. de Potter
en FI. van Duyse. (Koninkl. Vlaamsche Acad. voor Taal- en Letterk.) Gent, I, 1890,
blz. 197, 198.
15
Ook na het ontstaan van het misterie is echter het liturgisch drama
niet verdwenen; het is blijven bestaan en heeft langer geleefd dan het
populaire schouwspel, dat er uit is voortgekomen.
11. HET MISTERIE.
De naam misterie , die eene bepaalde soort van geestelijke drama's
aanwijst, is van vrij jongen datum; onze voorouders spraken gewoonlijk
van een "spel". Het woord misierie schijnt niet in verband te staan
met het Grieksche p..V07;~(!toV en het Latijnsche mysterium, maar moet
waarschijnlijk worden afgeleid van ministerium, dat in het middeleeuwsch
Latijn verbasterd is tot misterium. Misterium beteekent: verrichting,
bedrijf In het Italiaansch heette een geestelijk drama in de Middeleeuwen
funzione, in het Spaansch auto; die woorden hebben dezelfde beteekenis
als ons verrichting, bedrijf Misterium kan ook beteekenen: liturgische
dienst. Nu kan zoowel verrichting, bedrijf als dienst worden gebruikt
bij de drama's, welke wij thans behandelen; men kan spreken van het
bedrijf, den dienst van de Passie, het bedrijf, den dienst van Sinte
Oommarus. Daarentegen kan mysterie (godsdienstig geheimenis) slechts
gezegd worden van enkele onderwerpen, van de menschwording en de
verlossing. Daar echter de uitdrukking de mysterien van den godsdienst
sedert lang bekend was, is het niet vreemd, dat men mysterie en misterie
met elkander verwarde en het eerste woord ook gebruikte voor een
soort van drama.
Wij behoeven hier de geschiedens van het woord misterie niet verder
te volgen, omdat het in onze letterkunde eerst later verschijnt als
de naam voor een bepaald soort van geestelijk drama. Slechts zij hier
opgemerkt, dat het woord misterie in Frankrijk gedurende de eerste
helft der 15de eeuw alleen voorkomt in de beteekenis van stomme
vertooning, terwijl het eerst in de tweede helft dier eeuw gebruikt wordt
voor ernstig drama 1). Wij zullen later zien, dat bij ons het woord spel
diezelfde beteekenissen heeft.
Geestelijke drama's werden ontleend aan de Heilige Schrift of aan
de levens der heiligen; de tooneelspeien, welke een gedeelte van den
bijbel tot onderwerp hebben, noemen wij misteries , die, waarin een
heilige verheerlijkt wordt, heiligenspelen, en die, waarin een wonder
plaats grijpt, mirakelspelen. Over de laatstgenoemde soorten van drama's
zal later worden gesproken.
1) Zie voor het bovenstaande, De ]ulIeville, t. a. p., I, blz. 187 -196.
16
De misteries zijn dus ontleend aan den bijbel, aan de apocryphe
boeken en vooral aan dien grooten kring van legenden, die zich langzamerhand
gevormd had rondom de Heilige Schrift. Den bijbel zelf
kende men weinig, maar des te beter de legenden aangaande het leven
en de geboorte van Maria, de kindsheid van Jezus, en een groot
aantal mystieke werken, die uit het Latijn waren vertaald. Aan al zulke
boeken werd dezelfde autoriteit toegekend als aan de Heilige Schrift
met het naieve vertrouwen en het gebrek aan critischen zin, dat de
Middeleeuwen kenmerkt.
In sommige misteries werden onderwerpen uit het Oude Testament
ten tooneele gebracht, in de meeste echter zijn Jezus en Maria de hoofdpersonen.
Er zijn dus twee bepaalde kringen van onderwerpen, die
echter, zooals wij dadelijk zullen zien, dikwijls met elkander in verband
werden gebracht. In beide groepen vertoonen de afzonderlijk behandelde
onderwerpen de neiging, zich aaneen te sluiten tot een groot geheel.
Zoo bestaat het mystère du Viel Testament, dat ongeveer 50.000 versregels
telt, uit eene aaneenschakeling van zeer vele kleinere misteries,
die elk een afzonderlijk deel van het Oude Testament tot onderwerp hebben,
afzonderlijk gedicht en van zeer ongelijke grootte zijn. Zoo zijn in
eene Passion , die in 1507 werd uitgegeven, twee zeer groote misteries
van verschillen de schrijvers over hetzelfde thema tot een reusachtig
werk van 70.000 verzen samengesmolten 1). Door het volgen van dezelfde
bronnen en door dit aaneensluiten en samensmelten hebben de groote
misteries elk individueel karakter verloren; zij gelijken in dit opzicht op
sommige cycli van epische gedichten, die alles in zich hebben opgenomen,
wat tot denzelfden sagenkring behoorde.
Maar ook zijn de onderwerpen van het Oude en Nieuwe Testament
in de meeste misteries niet scherp gescheiden; aan die drama's toch,
in welke het leven en sterven van Jezus of de lotgevallen van Maria
worden behandeld, gaat dikwijls een oud-testamentisch voorspel vooraf.
Er waren voor zulk eene dispositie der stof verschillende redenen. Thans
nog is in de oogen van zeer velen het Oude Testament slechts de
voorbereiding van het Nieuwe en de geschiedenis der eerste menschen
en van het Joodsche volk met zijne patriarchen en profeten eene periode,
die de komst van den Messias moest voorafgaan. Die meening was in
de Middeleeuwen niet alleen algemeen verbreid, maar was ook neergelegd
in de liturgie; zoo bestaat o. a. één der oudste liturgische drama's,
aangeduid als les Prophètes du Christ en bewerkt naar eene apocryphe
leerrede van Augustinus, uit de achtereenvolgende verschijning van
1) Zie De julleville, 1, blz. 208.
17
dertien profeten, die de komst van Jezus voorspellen. Bovendien bestond
er nog eene meer pradische reden, om bij sommige onderwerpen uit
het Nieuwe Testament, die men wilde dramatiseeren, het Oude Verbond
niet op zijde te schuiven, nl. dat de oudere bijbelboeken veel meer
dramatische stof bieden dan de nieuwere. De dichter, die b.v. een
kerstspel tot onderwerp had gekozen, vond in het verhaal van Jezus'
geboorte weinig stof voor een drama, maar kon haar aanvullen door
een oud-testamentisch voorspel, nu de kerstliturgie daar aanleiding toe
gaf. Die voorspelen van de misteries zijn voortdurend grooter geworden
ten gevolge van de eigenaardigheid van dit kunstgenre, om alles in zich
op te nemen en tot een reusachtigen omvang uit te dijen. De omvang
van enkele misteries is dan ook zoo ontzagwekkend geworden, dat er
dagen achtereen noodig waren, om ze ten einde toe te spelen.
Maar oorspronkelijk waren de misteries van veel kleinere afmetingen,
evenals de liturgische drama's, waaruit zij ontstonden, en hadden zij
een enkel feit, bij voorkeur uit het Nieuwe Testament, tot onderwerp.
Zij werden opgevoerd bij groote kerkelijke feesten, Kerstmis en Paschen,
maar ook wel op Driekoningen, Lichtmis en de feesten ter eere van
Mariaj zij waren dan toepasselijk op het feest van den dag. Van het
zeer groote aantal misteries , die vooral in de Zuidelijke Nederlanden
zijn opgevoerd, is ons bijna niets overgebleven. Maar een onderzoek in
oude stadsrekeningen heeft althans de titels van vele misteries , die vertoond
zijn, aan het licht gebracht en, moge ook al eene opsomming
van die titels weinig aanlokkelijks hebben, zij kan althans een indruk
geven van de groote liefde, die men in de Middeleeuwen koesterde
voor dergelijke voorstellingen, en tevens van de soort van onderwerpen,
die in deze drama's werden behandeld.
Een Passiespel werd vertoond te Deventer in 1394, 1498, 1499, 1502
en 1529 1), te Lier in 1428, 1449 en 1536 2), te Loo zeer dikwijls
in de jaren 1428 tot 1561 3), te Damme in 1433 4), te Caprycke in
1451 5), te Thielt in 1465, 1495, 1506, 1510 en 1525 6), te Diest in
1) Vgl. Bijdragen tot de geschiedenis van Overijssel, uitgegeven door Mr. J. I. van
Doominck en Mr. J. Nanninga Uitterdijk, Zwolle, 1879, V, blz. 58, 61, 62.
2) Vgl. Belgisch Museum voor de Nederduitsche Tael- en Letterkunde en de
Geschiedenis des Vaderlands, uitgegeven op lust der Maetschappfj tot bevordering der
Nederduitsche Tael- en Letterkunde, door F. J. Willems, Gent, dl. VIII, 1844,
blz. 291, 293, 304.
3) Vgl. Edmond van der Straeten, Le théatre vi//ageois en Flandre, Histoire, littérature
, musique, religion, politique t moeurs, d' après des documents entièrement inédits.
Deuxième édition .... Bruxelles, 1881, dl. II t blz. 136, 142.
4) T. a. p., I, blz. 29. 5) T. a. p., II, blz. 60.
6) Vgl. Vaderlandsch Museum voor Nederduitsche letterkunde, oudheid en geschiedenis,
uitgegeven door G. P. Serrure , Gent, 1863, dl. V, blz. 39, 49 t 54, 56, 68.
WORP t Drama en tooneel, I. 2
18
1499 1), te Blankenberghe in 1505 2), te Oudenaarde in 1505, 1511,
1519, 1527, 1535, 1545 en 1560 3), te 's-Gravenhage in 1520 4).
Nog meer schijnen de opstandingsspelen , de spelen van ons liefs
Heeren verrisenisse, te zijn opgevoerd. Dit had meestal plaats met de
Paaschdagen, het christelijke feest bij uitnemendheid. De Verrisenisse
werd vertoond te Deinze in 1400, 1431, 1436, 1445, 1448, 1450, 1456,
1462, 1464, 1465, 1471, 1473, 1478, 1479, enz. 5), in Den Haag in
1401 fi), te Ghistelles in 1407 7), te Damme in 1411, 1417, 1421,
1433, 1450, 1451, 1452, 1454, 1455 en 1456 8), te Deventer in 1441 en
1453 9), te Oudenburg in 1433 10), te Thieltin 1446,1460,1462,1463,
1464,1465,1495,1496,1502,1528 en 1545 11), te Lier in 1449 12}, te
Leuven in 1458 13), te Oudenaarde in 1502 en 1535 14), te RousbruggeHaringhe
in 1519 en 1534 15), te Maastricht in 1561 16). Het Ladst
Oordeel of de Verrysenis werd in 1478 en 1481 te Kortrijk vertoond 17).
Een derde groep van misteries zijn de kerstspelen, die dus de geboorte
van Jezus tot onderwerp hebben. In 1404 werd te Ghistelles de Offerande
van de 111 Koninghen vertoond door "de ghesellen van den khore" 18) ;
in 1416 speelden priesters te Geraertsberge vanden ItU'sseganghe van
Onser Vrouwen ende van Ons Heeren geboorte 19), in 1418 werd in den
Dom te Utrecht, eveneens door geestelijken, een /(oninck Herodusspel
opgevoerd 20); waarschijnlijk waren dit dus eerder liturgische drama's
dan misteries. Te Loo werd in 1448 de Oheboorte van Onsen Heere
1) Vgl. Vaderlandsch Museum, 1861, JII, blz. 101.
2) Vgl. Van der Straeten, II, blz. 51.
3) Vgl. Belgisch Museum, VII, blz. 18, 21, 22, 30, 35, 47, 58.
4) Vgl. Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde, Leiden, VI, 1886, blz. 74.
5) Vgl. Vaderlandsch Museum, V, blz 11.
6) Vgl. H. van Wyn, Historische en letterkundige avondstonden, Amsterdam, I,
1800, blz. 355, 356.
7) Vgl. Van der Straeten, II, blz. 98. 8) T. a. p., I, blz. 29, 32 - 34.
9) Vgl. Bijdragen tot de geschiedenis van Overijssel, V, blz. 59, 60.
10) Vgl. Tijdschrift voor Nederl. Taal- en Letterkunde, 1895, blz. 302.
11) Vgl. Vaderlandsch Museum, V, blz. 30, 34, 70, 105.
12) Vgl. Belgisch Museum, VIII, blz. 293.
13) VgI. E. Soens, De rol van het booze beginsel op het middeleeuwsch tooneel,
Gent, 1893, blz. 42, Noot.
14) Vgl. Belgisch Museum, VII, blz. 17, 35.
15) Vgl. Van der Straeten, II, blz. 199.
16) Vgl. Pubücations de la Société Historique et Archéologiq~e dans Ie duché de
Limbourg, Ruremonde, VJII, 1871, blz. 310.
17) Vgl. Belgisch Museum, X, blz. 371.
18) Vgl. Van der Straeten, II, blz. 98. 19) T. a. p., I, blz. 15.
ZO) Vgl. K. Burman, UtreclltsChe Jaarboeken van de XVde eeuw, dl. I, blz. 221,
en Mr. W. G. A. van Sorgen, De tooneelspeelkunst in Utrecht en de Utrechtsche
Schouwburg, 's Gravenhage, 1885, blz. 10, 11.
19
opgevoerd 1), te Ostende in 1518 een drama met denzelfden titel 2).
Ongeveer in 1444 werd te Brussel Die eerste bliscap van Maria vertoond
en de andere zes "bliscape" in den proloog beloofd voor de
volgende jaren. De bewoners van Caprycke zagen in 1499 den kercgang
van onser Liever Vrouwen opvoeren 3), die van Oudenaarde in 1552
het leven van Ste jan Baptiste in de woestijne, metsgaders het doopsel
van Onsen Heere 4), die van Leuven in 1531 Maria Boodschap 5).
In vele misteries was Maria de hoofdpersoon, zooals uit menigen
titel blijkt. Te Thielt speelde men in 1429 6) en te Oudenburg in
1463 van der purificacie van onser Vrauwe 7), te Lier in 1443,
1444, 1447 en 1449 van Onser Liever Vrouwe 8). In 1472, 1479 en
1480 vertoonden de gezeIlen van Peteghem een spel van Onser Vrouwen
9), in 1510 de leden der rederijkerskamer "de Ongeachte" te
Antwerpen een misterie met denzelfden titel 10). Te Oudenaarde werd
in 1444 een spel opgevoerd. van den VII blommen van Onser
Vrouwen 11). In 1448 speelde men te Brussel de zeven droejheden
van Maria 12), in 1474 te Breda 13), in 1492 te Antwerpen 14) en
in 1508 en 1513 te Thielt van den VII weeën van Maria 15). Te Leiden
werd in 1494 tspul van die zeven ween opgevoerd 16), te Blankenberghe
in 1502 de VII Weeën van Maria Hemelvaert l7) , te Thielt
in 1460, 1462, 1463 en 1464 Onser Vrouwen Claghe 18) en in 1515
tspel van Maria Egipciaca 19), te Lier in 1547 van Sinte Anna ende
joachim ID).
1) Vgl. Van der Straeten, 11, blz. 137.
2) T. a. p., I, blz. 15.
S) T. a. p., 1I, blz. 61.
4) Vgl. Belgisch Museum, VII, blz. 55.
6) Vgl. Vaderlandsch Museum, llI, blz. 36. G) T. a. p., V, blz. 27.
7) Vgl. Tfidschr. voor Nederl. Taal- en Letterk., 1895, blz. 302.
8) Vgl. Belgisch Museum, Vlll, blz. 292, 293.
9) Vgl. Vaderlandsch Museum, V, blz. 12.
10) Vgl. Belgisch Museum, I, blz. 154.
11) T. a. p., VI, blz. 389. 12) T. a. p., IX, blz. 46.
13) Vgl. Dr. C. R. Hermahs, Geschiedenis der rederijkers in Noordbraballt, 's Hertogenbosch
, 1867, 11, blz. 254.
14) Vgl. Dr. G. D. J. Schotel, Geschiedenis der rederijkers in Nederland, Rotterdam,
1871, 1I, blz. 272.
16) Vgl. Vaderlandsch Museum, V, blz. 56, 57.
16) Vgl. Dr. P. J. Blok, Eene Hollandsche stad onder de Bourgondisch-Oostenrijksche
heerschappfi, 's-Gravenhage, 1884, blz. 253.
17) Vgl. Van der Straeten, II, blz. 50.
18) Vgl. Vaderlandsch Museum, V, blz. 34, 35, 38.
19) T. a. p., blz. 38.
20) Vgl. Belgiscll Museum, VlIJ, blz. 305.
2·
20
Verder worden genoemd het spel van Missias te Geraertsberge in
1548 1), van de zeven bloedsturtinghen van Onsen Heere te Oudenaarde
in 1524 2), van Sente jan-Baptiste te Thielt in 1512 en 1531 3), die
vier spelen van sint jan Baptist te Lier in 1532 4), Hoe Lasarus van
den doodt verweekt wirt te Lier in 1536 5), van Lazarus te Deventer
in 1552 ll), het spel van zinne van den ryken vrek te Oudenaarde in
1530 7), van Maria Magdalena te Caprycke in 1536 8) en van de Bekeeringhe
van Maria Magdalena te Lier in 1549 9), van den Verloren
Zoon te Oudenaanie in 1547 10) en te Lier in 1548 11) I van den Samaritaen
in 1553 en van den Pharisee ende den Publicaen in 1562 in
dezelfde stad 12), van Sente Pieter te Thielt in 1510 13), van de V vroede
ende van de V dwaeze Maegden 14) uit het begin der 16de eeuw, van
de Zending des Heiligen Oeestes, dat in dienzelfden tijd te Diest in
de kerk werd vertoond 15). In 1445 voerden "clercken" te Zwolle dat
spil van antichrist toekoemst op Hl).
De meeste der laatstgenoemde drama's zijn zeker van kleiner omvang
geweest dan de Passie, de Verrisenisse en andere misteries ; juist dergelijke
tooneelspelen waren zeer geschikt, om in de grootere te worden
opgenomen. Dat was ook het geval met eenige misteries I die aan het
Oude Testament zijn ontleend en wier namen bewaard zijn gebleven.
In 1433 werd te Damme. het spel van den XII geslachte van Israel
opgevoerd 17), in 1466 te Beek bij Maastricht18) en in 1539 te Lier dat
van Abraham 19) I in 1531 te Oudenaarde vanden eersten doetslaghe I
ghesciet tusschen Cayn ende Abel 20) en het volgende jaar in dezelfde
stad van joseph den Droomer 21). Een Leven van joseph werd in 1538
gespeeld te Caprycke 22) I van Coninck David in 1559 te Lier 23) I waar
ook in 1554 van Salomon I in 1557 van Ammon ende Thamar en in
1559 van job werd opgevoerd 24). In 1515 bij den intocht van Karel V
1) Vgl. Van der Straeten, I, blz. 15. 2) Vgl. Belgisch Museum, VII, blz. 29.
3) Vgl. Vaderlandsch Museum, V, blz. 56, 72.
4) Vgl. Belgisch Museum, VIII, blz. 303. 0) T. a. p. blz. 305.
G) Vgl. Bijdragen tot de geschiedenis van Overijssel, V, blz. 64.
7) Vgl. Belgisch Museum, VII, blz. 33. 8) Vgl. Van der Straeten, II, blz. 61.
9) V gl. Belgisch Museum, VIII, blz. 305. 10) T. a. p., VII, blz. 47.
11) T. a. p., VIII, blz. 305. 12) T. a. p., blz. 306, 308.
13) Vgl. Vaderlandsch Museum, V, blz. 56. 14) Zie beneden, blz. 30.
15) Vgl. Vaderlandsch Museum, V, blz. 95.
16) Volgens vriendelijke mededeeling van Mr. C. P. L. Rutgers , Archivaris van Overijsel.
17) Vgl. Van der Straeten, I, blz. 30.
18) Vgl. Publications de la Société Historique et Archéologique dans Ie duché de
Lünbourg, t. a. p. 19) Vgl. Belgisch Museum I VIII I blz. 304.
20) T. a. p. I VI! I blz. 33. 21) T. a. p.
22) Vgl. Van der Straeten I I! I blz. 61.
23) Vgl. Belgisch Museum, VIII, blz. 306. 24) T. a. p.
21
te Leiden werd David en Abigail ten tooneele gebracht 1) i was het een
waarschuwend voorbeeld voor den jongen vorst? In 1474 speelden
kinderen te Deventer van koning Aszwerus, in 1500 en 1501 van
David en Oolias 2). In 1547 werd te Dordrecht de dood van Absalon
vertoond 3). Te Oudenaarde werd in 1554 tspe! vanden wjjngaert ende
tsteenen van Naboth den ysraeliet gespeeld, in 1559 de historie
van den coninck Acab ende den profete Elias en de historie van Horam,
coninck van Israe!, ende de vertroostinghe vanden coninck van Samarien,
door den prophete Eliseus 4).
Aan de apocryphe boeken werden ontleend een spe! van Suzanna, in
1427 en 1538 te ThieIt 5), van Susanna, in 1547 te Lier 6), u'" Historie
van Susanna , in 1548 te Oudenaarde 7), Tobias in 1552 te Mechelen 8)
en de oude en de jonge Tobias in 1577 te Caprycke opgevoerd 9).
Eenige van al die misteries, welke werden opgenoemd, waren waarschijnlijk
liturgische drama's, andere misschien slechts stomme vertooningen,
nog andere, vooral die uit de 16de eeuw, naderen zeker dè
moraliteit. Daar, op een paar na, al de bovengenoemd~ drama's verloren
zijn gegaan, is het niet mogelijk met eenige zekerheid de rubriek
te bepalen, waartoe zij behoord hebben. Van sommigen wordt bericht,
dat zij in de kerk of op een plein zijn gespeeld, van anderen, dat
priesters of gezellen van der conste de vertoon ers waren. Maar ook in
die mededeelingen vinden wij geen criterium, om de tooneelspelen bij
de liturgische drama's of bij de misteries te plaatsen, omdat de eerste
zoo geleidelijk in de laatste zijn overgegaan.
Het oudste misterie , dat wij bezitten, is een Passiesprl lO), geschreven
in het eenigszins Nederduitsche dialect, dat in Limburg wordt gesproken
i het stuk schijnt uit de eerste helft der 14de eeuw te dateeren. Het
handschrift er van is afkomstig uit een klooster te Maastriêht en het
drama is bekend geworden als het Maastrichtsche Paaschspel. De korte
inhoud is aldus.
1) Vgl. Blok, t. a. p., blz. 253, 254.
2) Vgl. Bijdragen tot de geschiedenis van Overijssel, V, blz. 61.
3) Vgl. Dr. G. D. J. Schotel, Tilburgsc/ze avondstonden, Amsterdam, 1850, blz. 105.
4) Vgl. Belgisch Museum, VlI, blz. 56.
5) Vgl. Vaderlandsch Museum, V, blz. 26, 73.
6) Vgl. Belgisch Museum, VIII, blz. 305. 7) T. a. p., blz. 48.
8) Vgl. G. J. J. van MeIckebeke, Geschiedkundige aenteekeningen rakende de Sintjans-
gilde, bygenaemd De Peoene, onder de zinspreuk: In principio erat verbum,
Mechelen, 1862, blz. 35.
9) Vgl. Van der Straeten, II, blz. 61.
10) Het is uitgegeven door Dr. Julius Zacher in Haupt's Zeitschrift für Deutsc/zes
Alterthum, II, blz. 302, en door Dr. H. E. Moltzer, Middelnederlandsche dramatische
poëzie, Groningen, 1875, blz. 496.
22
"Unse here (su sich se/ver).
Ich ben ende 1) ende aneginne 2)
Gewor 3) got, gerechte minne.
Hie macht unse here dat irste, dat was himel ende erde."
Lucifer verzet zich tegen God, maar hij wordt" virstosen"; de engelen,
die zijne partij kozen, worden in duivelen veranderd en "Hie machet
unse here die werelt." Er volgt een tooneel in het paradijs; Adam en Eva
hebben van den appel gegeten en "Cherubin, der engel", verdrijft hen
op bevel van God. Nu vraagt de Heer zijne dochter "Intfarmeherthigeit"
(barmhartigheid), of de mensch weer in zijn vorigen toestand mag terugkeeren,
en zij raadt aan zich te erbarmen over Adam's en Eva's kinderen.
Maar de andere dochter, " Gerechtigheid", wil alleen van erbarming
hooren, wanneer het mogelijk is, dat eene maagd ern kind ter wereld
brengt en toch maagd blijft. God besluit Barmhartigheid en Rechtvaardigheid
met elkander te verzoenen en, zooals hij vroeger aan Abraham
een ram heeft gezonden, nu het lam Christus te zenden, om door zijn
dood het menschdom te verlossen. De profeten moeten dat bekend
maken. " Balam", "Ysaias" en "Virgilis" voorspellen aan Ecclesia de komst
van Jezus.
Dan zendt God Gabriël naar Maria en een engel beveelt haar aan
in de hoede van jozef. Een engel verkondigt ook de geboorte van
Jezus en de herders verschijnen, spoedig gevolgd door de drie koningen
met de ster. Een bode komt aan Herodes berichten, dat er een kind is
geboren, door de engelen tot keizer gekozen, en Herodes ontbiedt de
drie koningen, om er meer van te hooren. Daarna bieden zij Maria
hunne geschenken aan en reizen af. Een "riddere" vim Herodes raadt
dezen aan, het kind uit den weg te ruil11en, en de koning besluit tot
den kindermoord. Maar "Oahriel kumet zu Marien ende heizit si vlien
zu Egipten werf"; de kinderen worden gedood, maar jozef en Maria
hebben Jezus in veiligheid gebracht. Dan spreekt jezus op twaalfjarigen
leeftijd met "Cayfas" in den tempel en laat zich daarna doopen door
Johannes den Dooper. Na het gesprek met "Sathan", dat met Petrus
en Andreas bij het visschen en het veranderen van water in wijn, treedt
Maria Magdalena op. ~ Deze figuur is met bijzondere voorliefde geteekend
en haar monoloog, uitgesproken terwijl zij zich opsiert, is terecht bekend
geworden.
1) einde
"Vrout ug 4) alle, junc ende alt,
Went die vroude is manichfaIt,
Die men syt nu over al
Up den berg inde (in) den dal.
2) begin 3) waarachtig 4) verheugt u
23
Man hoert vorden walde,
Dat vorgangen is dat kalde,
Went die blumen sprengen
Inde die vogele sengen ,
Dat velt cirt sich over lut.
An der erde drengen ut
Manicherhande blumen,
Der ich nit in kan genumen.
Der vogel sanc wirt offenbor,
Inde die lucht wirdet cIoer:
Vorgangen is uns og dat sure.
Des vrout sig manich creature:
Der noch hait geweset bange,
Der vrouwet sich bit bliden sange.
Also willich e it 1) lanc
Van vruuden sengen nuwen sanc!" enz.
Terwijl zij zich voor den spiegel tooit, spoort zij "beide knapen ende
juncvrouwen" aan, haar voorbeeld te volgen:
"Edel ben ich ende vri;
Ouch ben ich wale bekant:
Magdalena ben ich genant."
Maar hare zuster Martha berispt haar:
"Dine vroude in is nit gut,
Want zi is ze umbehut 2),
Si ist suntIich ende unreine",
en Magdalena besluit haar leven te beteren en zich te bekeeren. Er
volgt een gesprek van Jezus met Symon, met Petrus en met Martha.
Dan de opstanding van Lazarus, de intocht in Jeruzalem en het verdrijven
der wisselaars uit den tempel. Daarna treden "Phariseus",
I1Cayfas" en Judas op - "Der penninche sulden drissich sin" - en dan
volgt het tooneel te Gethsemane met de jongeren, die slapen; Gabriël
verschijnt en spreekt woorden van troost. "jadas za den jaden lief'
en zegt:
"Ir heren, hort wat ig ug sage:
Ict is iezu vor deme dage,
Dat jhesus in gebede
Liet na unsen sede:
Wilt ime vangen ove slaen,
So must ir balde bit mir gaen!"
Dit horten die iuden ende . . . . . .
Het overige gedeelte van het misterie ontbreekt in het handschrift.
Dit drama, dat wegens de taal, waarin het geschreven is, te nauwer-
1) eer iet 2) onbezorgd
24
nood tot onze letterkunde mag worden gerekend, is vooral belangrijk,
omdat het den ontwikkelingsgang van het misterie zoo goed illustreert.
Het Maastrichtsche Passie-spel sluit zich nauw aan bij het bijbelverhaal i
hier en daar is dit zelfs eenvoudig berijmd en meermalen staat de
Latijnsche tekst der Vulgata boven de berijmde vertaling. Verder is
het spel nog bijna geheel vrij van allerlei bijwerk en toevoegsel en ,
terwijl ook het cornische element nog geheel wordt gemist en de
"duvelrye" er geene rol van beteekenis in speelt. De uitbreiding, die
hier en daar aan den bijbeltekst is gegeven, is niet onverdienstelijk i
de tooneeltjes b.v., waarin Maria Magdalena optreedt, zijn aardig en
levendig.
Er is beweerd, dat dit misterie van Franschen oorsprong zou zijn 1),
maar die veronderstelling is zeker gewaagd, daar toch de geestelijke
drama's van verschillende landen groote overeenkomst toon en , omdat zij
aan dezelfde bronnen zijn ontleend 2).
Het blijkt uit alles, dat Die eerste bliscap van Maria 3) van jonger
datum is dan het Maastrichtsche Passie-spel; het werd ongeveer in
1444 ter eere van Onze Lieve Vrouwe van der Zavel te Brussel vertoond
door de kamer "Het korenbloem ken" 4).
Het misterie wordt ingeleid door een proloog, in welken allereerst
Maria wordt aangeroepen, dan de inhoud van het drama in het kort
wordt medegedeeld en ten slotte de toeschouwers worden aangespoord
te luisteren en te zwijgen. De inhoud van Die eerste bliscap is:
"Hoe dat die suete maecht Marie
Ontfinc den Gods sone onbesmet
Ende loste ons van den ewigen strie 5) ,
Bij singels 6) salute te Nazaret."
Lucifer en "Nijt" treden op -- Lucifer's val is volgens den proloog
overgeslagen - en besluiten zich op den mensch te wreken. "Tempteret
dwijf", zegt Lucifer, "Si en es soe vast niet als de man Van wederstane".
"Tserpent" belooft te helpen i het gaat naar het paradijs en
spreekt met "Yeve":
"Van goeder minen 7)
Staet hier een boem in desen pleyne,
Wies appele soe soet sijn ende soe reyne,
Dire nutte, hi leefde emmermeere."
1) Vgl. F. J. Mone, Schauspiele des Mi/Malters. Aus Handschriften herausgegeben
/lIld erklärt, Karlsruhe, 11, 1852, blz. 1 M.
2) Vgl. over deze zaak, Moltzer, t. a. p., blz. XXJII- XXV.
3) Uitgegeven door J. F. Willems in Belgisch Museum, IX. blz. 37 -138, en door
Moltzer, t. a. p., blz. 329-418.
4) Vgl. Moltzer, t. a. p., blz. XXXI, XXXII.
5) strijd 6) 's engels 7) soort, aard
25
Eva bezwijkt, overreedt Adam en beiden "romen met enen blade
gedect." God vervloekt de slang en verjaagt het menschenpaar uit het
paradijs, waarvoor een gewapende engel als wacht wordt neergezet, die
daar "blijft staende tot Adams doot." Adam en Eva voelen berouwen
tijgen aan den arbeid. IINijt" bericht aan Lucifer, dat het plan gelukt is,
en Lucifer is dol van vreugde:
"Mi selven en canic niet bedwingen!
Ic sal uut minen veile springen
Van bliscepen, dat ghise dus uut duechden
Hebt getrocken! Soe groten vruechden
En hadde noyt duvel voor desen int lijf!
Nijt, ic geef u voor dit bedrijf,
Dat ghi an Adame hebt bedreven,
Dat ghi voert ewelic selt leven
Op deser werelt, ende daer na erfelie
Seldi wesen altoes onsterfelic."
Zij brengen Adam voor Goden pleiten voor een veroordeelend
vonnis; God spreekt dit ten slotte uit:
"al, dat mensceliken name
Voert aen sal dragen na desen tijt,
Geboren werdende van Adame,
Die worden van mi vermalendijt ,
Ende geefse u over in u berijt 1),
Viant; wanneer si selen sterven,
Soe seldise om deser sonden spijt
Met u inder hellen erven."
"Nijf' en Lucifer hebben dus nogmaals reden tot blijdschap:
"Ghi helle, hoert, wes ie doe bekint:
Doet maken alrande instrumint
Van ruesters, van craulen 2) en van tangen,
Daer ghi den mensce met selt ontfangen,
Van cnpen, van pannen ende van ketel en ,
Van pecke ende van gloyende zeetelen ,
Om yegeliken nae sinen state
Tontfane. . . . . . . . . . .
Oroet gerommel ende geruusch salmen in de helle maken met alrehande geruchte."
Adam, die oud en ziek is, zendt Seth naar het paradijs, om den engel
te vragen:
"Ocht enege medicine tot dien
Bij gracie tsheren sal gescien."
"Cherubin" geeft Seth een takje van den boom, waardoor Adam
gezondigd heeft; hij moet dat onder Adams hoofd planten en er zal
een boom uit groeien, die de verlossing zal brengen.
1) macht 2) drietandige vorken
26
Adam is sedert eeuwen in de hel met Abraham, met "Melchisedech,
den iersten pape", met jacob, jozef, Mozes en o.a. ook met Alexander;
men hoort het klagen en kermen "van den vaders." Velen van hen
roepen God aan en "Ysayas" voorspelt:
"Dat een kind soude sijn geboren
Van eenre maecht, sijt seker das,
Dat lossen 1) soude, dat was verloren."
De profetie brengt troost aan allen.
"Bitter ellende (op crucken, ermelic gecleet)" wendt zich tot "Innich
Gebet", om voor" Die oude vaders, die inder hellen Noch liggen moeten",
hulp te verwerven. "Innich Gebet" begeeft zich naar den hemel en overreedt
"Ontfermicheit", om als "avecaet" op te treden voor "Bitter ellende",
die in 5200 jaren g.eene rust heeft gehad. "Ontfermicheit" aan de ééne
zijde, "Gerechticheit" aan de andere houden pleidooien voor God en
ook JJ Waerheif' bemoeit zich met de zaak en raadt aan, de engelen te
vragen, of één van hen wil sterven, om daardoor de zonden van Adam
te boeten. Zij willen wel sterven, als God het verlangt, maar niet uit
liefde voor den mensch. Daar ook geen der menschen geschikt is, om
"tslilenscen sonde metter doot te beterer.", omdat zij allen zelf zondig zijn,
raadpleegt God zijn Zoon en den Heiligen Geest. De Zoon zal de
menschen verlossen.
Thans worden wij gevoerd in de omgeving van Maria's ouders. Priesters
weigeren joachim's offerande, die hij brengt, opdat zijn huwelijk niet
langer onvruchtbaar moge zijn, en God zendt een engel, om hem te
berichten, dat hem spoedig een kind zal worden geboren. Vreugde van
het echtpaar en critiek van de buren op de handelwijze der priesters.
Het kind wordt geboren en een engel verkondigt, dat het Maria moet
heeten. Als kind en jong meisje helpt zij in den tempel; als zij huwbaar
is, gaat zij, tegen haar zin, naar het ouderlijke huis terug. De "Bisscop"
verkondigt:
"N u salic, sonder te letten 2) yet,
Alle, dat van Davits geslechte geresen es
Ende tot huwe1iken state bequame int wesen es,
Gaen doen versamen met groter spoede :
Laet sien wie Marien vol der oetmoede
Sal vallen te goede, sie es soe duegdelijc."
Vele jongelingen gaan naar den tempel, maar een engel heeft verkondigd,
dat hij, "die sijn rijsken bloyende sal bringen", dus wiens
dorre staf zal gaan bloeien, de bruidegom zal zijn. Dat wonner geschiedt
met den staf van den nederigen jozef en Maria wordt hem tot vrouw
toegewezen.
I) verlossen 2) toeven
27
God zendt Gabriël naar Nazareth, om aan Maria te verkondigen:
"De Here es met di; gebedenijt
Soe sidi boven alle vrouwen."
Gabriël vervult zijne taak en een "na prologhe" besluit het misterie.
In die "na prologhe" wordt evenals in den proloog vermeld, dat het
volgende jaar de tweede Bliscap zal worden opgevoerd en zoo verder
tot de zevende toe. De stad Brussel had tot die opvoeringen last
gegeven.
Ook in De eerste bliscap heeft men ten onrechte navolging van
andere drama's willen zien 1).
Bij groote overeenkomst met het Maastrichtsche misterie vindt men
toch belangrijke punten van verschil in De eerste bliscap van Maria.
Het Latijn der liturgie is hier geheel verdwenen en de duivelen spelen
een veel belangrijker rol, die zelfs hier en daar het comische nadert.
Wij zullen later de comische duivels in al hunne kracht zien. De personificaties
"Bitter ellende", "Innich Gebet", "Ontfermicheit", enz. zijn
verder hier met meer voorliefde behandeld i dat wijst op een later tijdperk
van de dramatische poëzie. En over het algemeen sluit het Maastrichtsche
Paasehspel zich veel nauwer bij het bijbelverhaal aan dan De
eerste bliscap; die wel' de Maria-legenden volgt, maar toch veel oorspronkelijks
bevat. Beide misteries hebben een oud-testamentisch voorspel.
In het Passie-spel bestaat dat uit de schepping der wereld, den opstand
en val van Lucifer, de verzoeking in het paradijs en het verdrijven van
het eerste menschenpaar, het pleidooi van Barmhartigheid en Rechtvaardigheid
en de voorspellingen der profeten. In De eerste bliscap is
het voorspel veel uitgebreider 2) i het bevat:
I. Zonden val en straf. (Vóór de Wet.) De verleiding van Eva en Adam
door "Tserpent" op bevel van Lucifer en "Nijt", hun aanklagen van
Adam bij God, Adam's dood en Seth's tocht naar het paradijs.
11. (Onder de Wet.) Het ongeluk der vaders in de hel en hunne
profetieën. Het pleidooi in den hemel.
Twee gedeelten van dIe oud-testamentische voorspelen danken hun
oorsprong aan de liturgie van den kerstnacht 3). In de dagen, die aan
het kerstfeest voorafgaan, werden in de kerken vele profetieën gelezen aangaande
de geboorte van Jezus i dat geschiedde vooral in de tweede noctum
van dien dienst. En de laatste psalm van die noctum was de 85ste , waarin
de woorden voorkomen: de "goedertierenheid en waarheid zullen elkander
1) Vgl. Galleé, t. a. p., blz. 93 -103, en de bestrijding bij Wybrands, t. a. p.,
blz. 226 - 228.
2) Uitvoerig daarover bij Wybrands, blz. 223, 224.
3) T. a. p., blz. 230, 231.
28
ontmoeten, gerechtigheid en vrede zullen elkander kussen." Aan het
voorlezen der profetieën en het zingen van psalm 85 zijn profeten-spel
en pleidooi in den hemel hun oorsprong verschuldigd.
Oppervlakkig schijnt het, dat misteries als het Passie-spel en De eerste
bliscap uit de meest heterogene bestanddeelen zijn opgebouwd, maar
een weinig nadenken brengt tot de overtuiging, dat in hen eene grootsche
gedachte gedramatiseerd is, nl. de verlossing van het menschdom uit de
ellende, die het zich door eigen schuld heeft berokkend.
Niet alle misteries hebben zulk een ruimen grondslag als de twee,
die boven werden besproken. De sevenste bliscap van Maria 1), het
laatste misterie van de serie, die te Brussel werd opgevoerd, is veel
eenvoudiger van bouwen samenstelling dan De eerste bliscap. Het
schijnt, dat beide drama's van denzelfden schrijver zijn 2) i misschien had
hij dus ook de vijf andere Bliscape geschreven. De "Naprologhe" van
De sevenste bliscap geeft de onderwerpen van al de zeven misteries op:
"Dits dleste spel, sijt dies wel vroet,
Van .VII. blijscapen principalen,
Die Marien, vol der oetmoet,
Gescieden ter werelt, om cort verhalen.
Dierst was: hoe God liet nederdalen
Gabriel, uut reynen gedachte,
Om ons te lossene uter qualen,
Die haer de salige bootscap brachte~
Dander was: hoe Hy in Kerstnachte
Van haer, als mensce, wordt geboren,
Tot vramen 3) den mensceliken geslachte,
Als moeder ende maegt, in sviants toren.
Ten derden male, na toebehoeren,
Hoe die .111. cOllinge uut verren lande
Versaemden, ende alle een sterre vercoren,
Ende brochten de heilege offerande.
Haer vierde bliscap was selkerhande 4)
U utnemende, ende aller vruecht exempel,
Dat haer geen lidell noch druc en ande ó)
Doen sine vant sittende in den tempel.
Sijll hoge verrisen en was niet scmpel,
Dat es de vijfste, dat elc versta.
De seste, op tcorte, sonder omwempel,
Dat was de Sinxendach daerna."
Van De sevenste bliscap is de hemelvaart van Maria het onderwerp.
Het misterie heeft geen voorspel -- waarschijnlijk evenals de vijf er aan
1) Uitgegeven op last der Kon. Vlaamsche Acad. voor Taal- en Letterk. door
K. Stallaert, Gent, 1887.
2) T. a. p., blz. XV. 3) nut, voordeel .) zoodanig 5) ontstellen
29
voorafgaande drama's - en terecht; zondenval, profetenspel, pleidoo i,
enz. behooren slechts bij het eerste drama van zulk eene serie als deze.
De korte inhoud is aldus.
Sint Jan (de apostel Johannes) bezoekt Maria na den dood van Jezus,
troost haar en biedt haar zijn huisje aan bij den berg Sion. Joden klagen,
dat Maria door het bezoeken van de plaatsen, waar Jezus heeft geleden,
het nieuwe geloof ingang zal doen vinden, maar de "potestaet" wil haar
niet lastig vallen. God zendt Gabriël naar Maria, om haar te verkondigen,
dat zij binnen drie dagen zal sterven en ten hemel zal worden
gevoerd. Johannes predikt het Christendom te Ephesus; twee engelen
wikkelen hem in een kleed en voeren hem weg naar Maria, die vóór
haar dood de apostelen nog gaarne eens wil zien; de Ephesiërs spreken
over de nieuwe leer en verwonderen zich over de plotselinge verdwijning
van Johannes. Deze verhaalt Maria, wat met hem gebeurd is, en treft
bij hare woning ook de andere apostelen aan, die op dezelfde wijze uit
verre landen tot haar zijn gebracht. Lucifer beveelt de duivels de ziel
van Maria te halen; zij eischen haar lichaam van Michaël, die eerst met
hen redeneert en ze dan wegjaagt. Glid maakt "sinen hemelscen heere"
bekend met de eer, die hij Maria heeft toegedacht. Maria hoort de
stem van haren Zoon, neemt afscheid van de apostelen en sterft. Als
haar lichaam op de baar geplaatst is, spreken de apostelen er over, waar
zij begraven zal worden, maar God wijst zelf de plaats aan. Zij wordt
weggedragen onder gezang, "ende dinglen in den trone selen oee singen
ende orglen". De Joden zijn boos; zij willen, dat het lijk verbrand zal
worden, opdat men er later geene reliquieën van zal toonen; de "potestaet"
geeft bevel, dat men zich zal wapenen, verbiedt de apostelen te zingen
en wil de kist aanvatten. Maar plotseling worden alle Joden met blindheid
geslagen. Na de begrafenis gaan de apostelen naar het graf en
vinden het ledig. Zij danken God en gaan terug naar de landen, vanwaar
zij gekomen zijn.
Uit den inhoud van De sevenste bliseap van Maria blijkt, dat dit
misterie in all~ opzichten veel eenvoudiger is dan de beide anderen, die
boven werden besproken. De handeling wordt niet ingeleid door een
voorspel, dat somtijds de helft van het geheele drama inneemt, en de
feiten, die hier gedramatiseerd worden, vallen binnen eene tijdruimte van
slechts enkele dagen. Verder ontbreekt het cornische element geheel.
De sevenste bliseap, en waarschijnlijk dus ook de zes vorige misteries ,
is lang in eere gebleven; in 1559 en 1566 is het nog te Brussel vertoond,
maar met vele uitlatingen 1).
Van veel kleiner omvang dan de drie misteries, van welke de inhoud werd
1) Vgl. Stallaert I blz. IV en V.
30
meegedeeld, is Het spel van de V vroede ende van de V dwaeze maegden 1),
in het begin der 16de eeuw geschreven en ontleend aan Mattheus, XXV,
1-14. Het handschrift werd gevonden in een klooster te Oudenaarde en
het drama is zeker in die stad opgevoerd. Na den proloog, die aldus begint:
"Edele, notabele heeren ende vrauwen,
Wilt hooren, zwyghen ende anscauwen
Een gheestelic bewys, sonder faelgeren 2) ,"
treden de vijf vroede maagden, Vreese, Hope, Caritate, Gheloove
en Ootmoedicheit op, getuigen van hare nederigheid en godsvrucht,
"keeren (sich) ten devoten ghebeden" en maken plaats voor Tytverlies,
Roeckeloose, Hoverdie, Ydelglorie en Zottecollacie, de dwaze maagden.
Deze komen wafelen eten bij Tytverlies, "maken goede chiere", praten
over kleeren en zingen liedjes. Na haar vertrek steken de vroede maagden
hare lampen aan en gaan slapen vóór haar huis; "die dwase
maeghden bringhen lampten met c1eene lichte"; ook zij gaan slapen
"neffens de vroede ende haer lampten falgieren" 3). Zij worden wakker
door een luid gerucht en eene stem, die zegt:
"Hoert, hoert over al! ie bringhe een nieu ghebodt:
Die overglorieuse almoghende Godt,
Die een verghere 4) es van alle zonden,
Es hu 5) naeckend in curten stonden.
Tes dien brudegoem; de bruidt comt hem te ghemoete,
Van allere qualen bringt hy hu o) boete."
De dwaze maagden wenden zich tot de vroede om olie, maar deze
weigeren, "gaen den brudegoem teghen" en knielen. Hij heft ze op,
zet haar een kroon op het hoofd, "steect haer een vingherlinc an de
hant" en, nadat eenige kerkliederen gezongen zijn, "gaen de vroede voer
den brudegoem zitten op et bancsken" vóór den hemel. Lucifer en
Scerponderzouc verheugen zich over de vangst, die zij zullen doen. De
dwaze maagden hebben olie gekocht en keeren met brandende lampen
terug; zij knielen "voer hemelryc" en wenschen binnengelaten te worden,
maar de bruidegom wijst ze een voor een af. Terwijl zij klagen en
jammeren, komen de duivels, Lucifer, Scerponderzouc, Quadenraet en
Pelsabuic en sleepen ze weg, steeds dreigende met de afschuwelijke
straffen, die haar te wachten staan. Na de " Conclusie", die eene verontschuldiging
bevat voor "de simpelheden onser spelen" en den raad:
"Dus bidden wy hu, neempt exempel hier an,
Ende wilt hu wachten van zonden voert an,
Hu consciencie wilt houden puer en onbevlect",
1) Naer een Handschrift van het begin der XVe eeuw. (Maetschappy der V/aemsche
bib/iophi/en. 2e serie. - No. 6). Gent. z. j.
2) missen 3) bezwijken, uitgaan 4) verghevere? ij) u
31
"gaen zy met vreughde huut: Onsen Heere voren metten inghelen
ende Maria daer naer metten maeghden, ende men draeght haren mantel."
Het tooneel met de duivels, zoo weinig in overeenstemming met de
laatste woorden der gelijkenis, hoorde van oudsher thuis in de drama's
over dit onderwerp. In het oudst bekende liturgische drama, de Sponsus ,
dat uit de 16de eeuw dagteekent en deels in het Latijn, deels in oud
Provencaalsch is geschreven, leest men aan het slot de tooneelaanwijzing:
"Nu moeten de Duivelen haar vatten en haar in de hel werpen" 1).
Wanneer men die kleine aanwijzing vergelijkt met het uitvoerige tooneel,
waarin de half cornische, half afschuwelijke duivels in ons "spel" de
de dwaze maagden dreigen en wegsleuren , bespeurt men weer, op
welke wijze het misterie gegroeid is uit het liturgisch drama.
Met Het spel van de V vroede ende van de V dwaeze maegden staan
wij reeds aan het begin der 16de eeuw, dus eigenlijk in een nieuw
tijdperk. Uit dienzelfden tijd zijn nog enkele misteries te bespreken; dat
kan echter met een enkel woord geschieden. In een Spel van sinnen van
Lazarus doot ende hoe dat Christus hem opwekte, dat uit de eerste
helft der 16de eeuw dagteekent, vindt men reeds toespelingen op de
hervorming 2); het stuk is niet uitgegeven I evenmin als Van Sint lans
onthoofdinghe, dat van eenige jaren later dateert 3). Beide misteries
zijn geschreven door leden van Amsterdamsche rederijkerskamers en
schijnen van weinig belang te zijn.
Dat is alles, wat ons van het groote aantal misteries, in de Nederlanden
opgevoerd, is overgebleven. Dat aantal is zonder eenigen twijfel
verbazingwekkend geweest. De Verrisenisse, die in 1479 te Deinze werd
vertoond, zal wel hetzelfde misterie zijn als dat, hetwelk daar in 1400
is opgevoerd, alleen grooter en meer uitgewerkt, maar het drama was
natuurlijk weer zeer verschillend van De Ve"isenisse, die in 1411 en
volgende jaren te Damme ten tooneele werd gebracht. Men mag gerust
aannemen, dat elke stad en elk dorp van beteekenis, althans in de
Zuidelijke Nederlanden, zijne eigen misteries bezat voor de groote
kerkelijke feesten. En nu zijn slechts van enkele plaatsen de stadsrekeningen
uit de 14de en 15de eeuw bewaard gebleven; o. a. missen wij de
bescheiden uit· al de groote Vlaamsche steden en moeten ons tevreden
stellen met de enkele opgaven, die boven zijn meegedeeld. Men zou het
ons bekende totaalcijfer der vertooningen althans met 100 moeten vermenig-
1) Vgl. De ]uIleville, I, blz. 35.
2) Vgl. Trou moet blycken. Tooneelstukken der zestiende eeuw, voor /zet eerst naar
de lzandschriften uitgegeven door Dr. G. Kallf. Groningen, 1889, blz. XIV - XVI.
3) Vgl. Dr. G. Kalff, Oescluedenis der Nederlandsche letterkunde in de 16de eeuw.
Leiden, I, 1889, blz. 218,
32
vuldigen, om eenigszins een denkbeeld te geven van de liefde voor
misteries , die in d~ latere Middeleeuwen zoowel spelers als toehoorders
bezielde. En dat is niet vreemd. De kring van denkbeelden, waarin
men leefde, was zeer beperkt, ~n nu zag men het belangrijkste, dat
men geleerd had, op levendige wijze vertoonen met al de pracht, waarover
de geestelijkheid, geestelijke broederschappen en andere corporaties
konden beschikken. Zoo ooit, dan was bij dit genre van dramatische
poëzie het aangename gepaard aan het nuttige. De toehoorders werden
gesticht, zij kregen aanschouwelijk onderwijs in de bijbelsche geschiedenis
en zij vermaakten zich kostelijk.
Het eigenaardige van deze dramatische poëzie is, behalve de bepaalde
soort van onderwerpen, het wonderbaarlijke, de dikwijls lange duur der
handeling van het drama en het groot aantal plaatsen, waar die handeling
speelt 1). Het wonderbaarlijke en bovennatuurlijke is overal in het
misterie en vormt er den grondslag van. Hemel- en helbewoners grijpen
voortdurend in bij het leven en de lotgevallen der menschen op aarde.
"De grond van elk misterie is altijd het lot eener menschelijke ziel, of
van het menschdom in zijn geheel, die de duivel aan God betwist."
Wat den tijd der handeling betreft, omvat het misterie somtijds duizenden
jaren i het aantal plaatsen, waar de handeling speelt, is zeer groot; het
aantal personen, dat optreedt, somtijds onbeperkt. Naast het wonderbaarlijke
en bovennatuurlijke staat dikwijls eene zeer platte schildering van
het dagelijksch leven, waarbij het cornische volstrekt niet is uitgesloten.
De meeste misteries worden ingeleid door een proloog, die eene
aanroeping bevat van God, Christus of Maria, de aanleiding meedeelt
voor de opvoering en den korten inhoud van het stuk opgeeft. Aan het
slot van den proloog vindt men eene aansporing om te zwijgen en te
luisteren.
De misteries waren niet in bedrijven en tooneelen verdeeld, de grootere
echter i n dagen. De Passie Ons Liefst Heeren, in 1505 voor het eerst
te Oudenaarde vertoond, duurde vier middagen 2), de zeven bloedsturtinghen
van Onsen Heere, in 1524 in dezelfde stad opgevoerd, twee
dagen 3), dhistorie van den eersten doetslaghe, ghesciet tusschen Cayn
ende Abel (1531) nam I,twee achternoenen" in beslag 4), joseph den
Droomer (1532) was in twee deelen verdeeld en werd op twee achtereenvolgende
dagen gespeeld 5), enz. Van de zeven bliscape van Maria,
die één afgerond geheel vormden, werd er jaarlijks slechts één ten
1) Zie voor het volgende De ]ulleville, I, blz. 242, vlgg.
2) Vgl. Belgisch Museum, VII, blz. 18.
3) T. a. p., blz. 29. 4) T. a. ~., blz. 33. 5) T. a. p.
33
tooneele gebracht. Het valt trouwens te betwijfelen, of in de Nederlanden
sommige misteries zulk een reusachtigen omvang hebben gekregen als
in Frankrijk; van een paar Fransche misteries wordt n1. bericht, dat de
opvoering niet minder dan 40 dagen duurde 1).
Het misterie eindigt met een epiloog, in de drie drama's die wij over
hebben "na prologhe" of "conclusie" genoemd. Deze bevat eene
opwekking tot deugd en meermalen eene "captatio benevolentiae" voor
de spelers; het slot is altijd stichtelijk.
Dat in vele misteries allegorische figuren voorkomen, zagen wij boven;
uit dat feit kan men het ontstaan der moraliteiten verklaren. Bijna al de
personen van Het spel van de V vroede ende van de V dwaeze maegdell
dragen b.v. de namen van menschelijke eigenschappen en gewaarwordingen.
Anachronismen zijn niet zeldzaam; Vergilius en een bisschop passen
b.v. weinig in de omgeving, waarin zij hier geplaatst zijn.
Cornische figuren komen in onze misteries weinig voor; alleen de
duivels spelen nu en dan de rol van clown met hunne vreemde uitroepen
en bokkesprongen. "Evenals in het geheeIe leven der Middeleeuwen deden
zij ook hier lachen en maakten zij bang. Men jouwde hen uit en vreesde
hen. Het was de eeuwig verwonnene, steeds herboren na zijne schande
en zijne nederlaag, om een onbeslisbaren kamp tegen den mensch te
hernieuwen. Men wreekte zich, door hem te bespotten, wegens den
haat en den angst, die hij inboezemde, maar men lachte om hem,
evenals een bang kind, trillend van angst, in de duisternis lacht 0111
spoken. De man uit het volk lachte 0111 hunne afschuwelijke horens,
hunne zwarte gezichten, hunne gespleten hoeven, maar hij meende toch
achter hen Lucifer te zien, die hem bespiedde en het gunstig oogenblik
afwachtte, dat hij eene groote zonde bedreef, om hem in de hel te
sleepen" 2).
De enkele comische toon eelt jes benadeelen echter evenmin den hoogen
ernst der misteries als de aardigheden van den zot het tragische in de
meesterwerken van Shakespeare.
lIl. HEILIGENSPEL EN MIRAKELSPEL.
Naast de misteries kwamen al spoedig de heiligenspelen op. Het aantal
heiligen der katholieke kerk had zich allengs zeer uitgebreid; de eerbied,
hun bewezen, was groot en het aantal kerkelijke feestdagen, aan hen
1) Vgl. De Julleville, t. a. p., blz. 245, Noot.
2) T. a. p., blz. 271. Uitvoerig handelt over den duivel in misteric en mirakelspel
E. Soens, De rol van het booze beginsel op het Middeleeuwsch tooneel, Gent, 1893.
WORP, Drama en tooneel, I. 3
34
gewijd, nam steeds toe. De geschiedenis van hun leven, van hun strijd
en lijden voor het geloof was niet alleen in deftig Latijn opgeteekend,
maar zij waren ook de helden geworden van allerlei volkslegenden. Het
is dus niet vreemd, dat zij, naast ] ezus en Maria, ook de helden
werden der dramatische poëzie. De drama's, in welke zij de hoofdrol
vervulden, werden dikwijls opgevoerd op hun naamdag in of bij de
kerk, die aan hen was gewijd. Somtijds ook werden zij vertoond door
eene geestelijke broederschap, die den heilige tot patroon had.
De titels van verscheidene heiligenspelen zijn ons bekend uit oude
stadsrekeningen. In 1409 werd te Thielt De passie van Sente Aechten
vertoond, in 1494 de Hystorije van Sente Oommaren , in 1510 het spel
van Sente Pieter, in 1519 het Spel van Sente Oodelieve, in 1520 het
Spel van mijn heere Sente Sebastiaen, in 1524 en 1543 de Legende van
Sente Corijn (Quirinus), in 1527 en 1547 de Legende mijns heer en
Sentejooris 1). In 1441 speelde men te Lier tspel van Sinte Barbelen,
in 1442, 1462, 1475, 1479 en 1480 Ste Oom"'lares spel, in 1547 van
Emerentiana 2). Te Oostduinkerken werd in 1451 de Passie van St.
Sebastiaen opgevoerd 3), te Deinze in 1483 van Sente Margrieten 4),
te Leuven in de St. ]acobs-kerk in 1483, 1485 en 1486 een St.-jacops
spel 5), te Mechelen in 1494 van St. Rombaut 6), te Oudenburg in 1499
het spel van Sinte Aernout 7), te Veurne in 1550 de legende en de passie
van Sinte Oodelieve 8), enz.
Andere drama's hadden een of ander mirakel, meestal van Maria,
tot onderwerp. In 1427 werd te Oudenaarde gespeeld van den miracle
van Cambroen 9), in 1450 te Thielt 't spel van den Smet (smid) van
Cambroen 10) en in hetzelfde jaar te Eeclo de Miracule van Onser Vrauwen
van Cameroene 11), dat ook in 1561 te Mechelen werd opgevoerd 12) ;
in die mirakelspelen werd dus dezelfde stof behandeld. In 1436 voerde men
te Deventer een Teofilus Spull op 13), in 1483 te Deinze het spel van
Thehouffelluse 14). Een Spel van den Helighen Cruce werd in 1505, 154-1
1) VgJ. Vaderlandsch Museum, V, blz. 24, 49, 56, 63, 66, 67,103,69, 105.
2) VgJ. Belgisch Museum, VIII, blz. 291 , 292, 294, 295, 297, 298, 305.
3) VgJ. Van der Straeten, t. a. p., JI, blz. 178.
4) VgJ. Vaderlandsch Museum, V, blz. 12. 5) T. a. p., lIl; blz. 36.
6) VgJ. Van Melckebeke, blz. 20.
7) VgJ. Van der Straeten, JI, blz. 210 .. - Misschien was ook.het spel van Arnoute,
in 1431 te Deinze gespeeld (vgJ. Vaderlandsch Museum, V, blz. 11) een heiligenspeJ.
8) VgJ. Van der Straeten, I, blz. 144.
9) VgJ. Belgisch Museum, VI, blz. 385.
10) VgJ. Vaderlandsch Museum, V, blz. 32. 11) T. a. p.
12) VgJ. Van Melckebeke, blz. 22.
13) VgJ. BijdrageIl tot de geschiedenis van Overijssel, V, blz. 59.
14) Vgl. Vaderlandsch Museum, V, blz. 12.
35
en 1542 te ThieltI) en in 1558· te Rousbrugge-Haringhe opgevoerd 2),
een Spel vande Invencio vanden Heleghen Cruee in 1521 te Thielt3),
misschien hetzelfde als dat van 1505.
Ook het aantal heiligen- en mirakelspelen is, evenals dat der misteries ,
zeer groot geweest, vooral in de Zuidelijke Nederlanden, die tijdens de
Middeleeuwen de Noordelijke op elk gebied, ook op dat der letterkunde,
ver vooruit waren. Wat er van deze soort van drama's tot ons is
gekomen - twee heiligenspelen en twee mirakelspelen -- is van vrij
jongen datum, maar het geeft ons toch een duidelijk beeld van den
bouwen de samenstelling dezer stukken.
Een seoon spel van Sanet joods is ons overgeleverd in een handschrift
uit de eerste helft der 16de eeuw 4); óf het spel is ouder, óf het is zeker
niet in eene groote stad vertoond, want het is wel heel eenvoudig. Een
koning en eene koningin uiten de droevigste klachten; een draak "vul
van tempeeste" teistert het land en verslindt de bewoners; door hem
hebben "meer dan dusent dlijf verlooren". Er is besloten, "dat men
dagheJicx tlot werpen soude", wie den draak geofferd zal worden, en nu
is dat lot aan de ee,nige dochter van het vorsten paar ten deel gevallen.
Klagende brengen de ouders hun kind, dat "een onnosel lammeken"
meevoert, weg en nemen afscheid van haar, terwijl het meisje hun moed
inspreekt. Als de "Maghet" en het lammetje "verbeiden die bitter doof',
treedt Sinct Jooris op; hij bidt, ziet het meisje, spreekt haar aan en hoort,
waarom zij daar wacht. Wanneer zij "Christurn diende ende heerde",
dan zou zij wel beschermd worden, zegt Sinct jooris en vertelt haar
iets van het Christendom en van zich zelf. Het meisje roept nu God
en Maria aan, Jooris bidt eveneens, overwint den draak en bindt hem
met een "gordelken". Nu keeren zij samen terug naar den "Coninck"
en de Moeder, die vol vreugde het Christendom omhelzen. Het spel
telt slechts 297 versregels.
Het Spel van Sint Trudo 5) is tusschen 1533 en 1558 geschreven door
Christiaen Fastraets, een monnik, die te Leuven woonde 6); het heeft de
levensgeschiedenis van een Luikschen edelman uit de 7de eeuw tot
1) T. a. p., blz. 54, 102, 103. 2) Vgl. Van der Straeten, 11, blz. 199.
3) Vgl. Vaderlandsch Museum, V, blz. 66.
4) Het bevindt zich in de Kon. Bibl. te Brussel, no. 16912 en 16913 van den catalogus
der Hss. Vgl. over het Hs., Dr. P. Leendertz Jr. in Tjjdschr. voor Nederl. TaaIen
Letlerk., 1901, blz. 59 - 63. Dr. Leendertz, die een afschrift van het spel gemaakt
heeft, was zoo vriendelijk mij dit ter inzage te geven.
5) Afgedrukt bij Dr. G. Kalff, Trou moet blycken, blz. 81- 211.
6) Vgl. F. Mone, Uebersicht der Niederländischen Volks-Uleralur älterer Zeit. Tübingen,
1838, blz. 357, 358.
Het stuk is in 1565 in het Latijn vertaald (vgl. Kalff, t. a. p., blz. IX·- XI).
3·
36
onderwerp. Het spel IS in twee deelen verdeeld, die in twee achtereenvolgende
jaren werden vertoond.
In het eerste deel ziet men het doopen van Trudo, den zoon van
Wilboldus , graaf van Haspegouwe, daarna het bouwen van eene kerk
door hem in zijne jongelingsjaren, terwijllesabel, "een quaet wyff" dat
tracht te verhinderen, doch met blindheid gestraft en door een gebed
van Trudo weer genezen wordt. Dan beveelt God door een engel
Trudo naar Remaclus, den bisschop van Tongeren, te gaan, die hem
naar Glodulphus, bisschop van Metz zendt. In die stad doet Trudo
afstand van zijn vermogen aan eene kerk en neemt zich voor priester
te worden. - De wijding tot priester wordt in het tweede deel zeer
uitvoerig vertoond. Vervolgens reist Trudo naar Tongeren en vandaar
naar Haspegouwe, "daermen d'affgoden noch viert", om er het Christendom
te prediken. Velen laten zich bekeeren en zelfs edellieden trekken
het geestelijke kleed aan. Trudo doet wonderen en sterft i de engelen
"singhende, houden syn ziele tusghen hun handen, dats te wetene een
c1yn kindeken, ghemaeckt oft levende waer, heel bloet en naeckt".
De duivels Lucifer, Baalberith en Leviathan, vooral de twee laatsten,
spelen in het spel eene belangrijke, voor een deel cornische, rol. Zij
verschijnen telkens ten tooneele, stoken iedereen op tegen Trudo, scheIden
elkaar uit, vechten samen en geven daardoor eene zeer gewenschte
afwisseling van de lange gebeden en plechtigheden. Evenals in de misteries
doen ook in deze spelen de duivels hun best, om de belangstelling
der toeschouwers levendig te houden.
Hetzelfde doel streven zij na in tspel vanden Heiligen Sacramente
van der Nyeuwervaert 1), waar zij "Sondich BecOl'en" en "Belet van
dueghden" heeten. De dichter van het spel, dat' o. a. in 1500 op Sint
Jan te Breda werd vertoond 2), heette Smeken i het stuk heeft den
volgenden inhoud. Jan Bautoun, die aan het spitten is, vindt onder
den grond het sacrament i als hij het opraapt, gaat het bloeden en hij
laat het van schrik vallen. Een paar vrouwen, die dat gezien hebben,
waarschuwen den "Prochiaen" en deze brengt het naar de dorpskerk. De
advokaat Macharius, door den bisschop van Luik gezonden, gelooft niet
aan het wonder, maar als hij het sacrament vijf malen met een "griffie"
heeft aangeraakt, begint het uit vijf wonden te bloeden. Een Brabantsch
ridder, Here Wouter van Kersbeke, wordt met zijn gevolg na hevigen
strijd gevangen genomen door de "Sarazinen"i zij moeten er met boonen
om loten, wie van hen het eerst verbrand zal worden. Heer Wouter
1) Uitgegeven door Dr. C. R. Hermans, t. a. p., blz. 11- 96, door Dr. E. Verwijs,
Leeuwarden, 1867, en door Dr. H. E. Moltzer, t. a. p., blz. 419-495.
2) Vgl. Hermans, t. a. p., blz. 199, 200.
37
roept het sacrament aan en trekt den witten boon j zijn schildknaap wordt
gedood. Spoedig kan hij naar Brabant terugkeeren en het sacrament
dank zeggen voor zijne redding. Jonker Jan grave van Nassouwen, krijgt
van den bisschop van Luik het verlof 11 te doen hal ene dat heilich Sacrament"
naar zijne stad Breda, waar het allerlei wonderen doet.
De voorstelling van den strijd tusschen den ridder en de Sarracenen
met hun voortdurend aanroepen van "Mamet" voert den toeschou~er
geheel en al in de ridderlijke omgeving der helden van de abele spelen.
'Hoe vreemd ook tspel vanden Heiligen Sacramente in elkaar is gezet,
toch zal het door dë afwisseling van tooneelen en het schilderen van
plaatselijke toestanden te Breda zeker zeer zijn toegejuicht.
Een tweede mirakelspel is Mariken van Nimmegen, dat ons echter
in eene jongere redactie ter hand is gekomen dan het stuk oorspronkelijk had
en wel in den vorm van een volksboek uit het begin der 17de eeuw 1).
In dat volksboek is waarschijnlijk één en ander uit het oorspronkelijke
stuk weggelaten en is daarvoor proza in de plaats gekomen, dat den
indruk maakt van verklaring of tooneelaanwijzing, maar in elk geval is
verreweg het grootste gedeelte van den dialoog in verzen bewaard
gebleven. Dat die verzen niet al te zeer afwijken van die in het oorspronkelijke
spel, daarvoor staat de taaie levenskracht van volksboeken ons
borg. De geschiedenis van Mariken speelt "in den tijden, dat Hertoch
Arent van Geh te Grave gevanghen wert gheset van sijnen sone,
Hertoch Adolf", dus in 1465 en volgende jaren; het spel zal ongeveer
in 1500 zijn gedicht.
Heer Gijsbrecht, een devoot priester, die in de buurt van Nymegen
woont, zendt zijn nichtje Mariken naar de stad om inkoopen te doen.
Als het meisje hare boodschappen heeft gedaan, is het avond geworden
en te laat om terug te keeren j zij vraagt hare moei, die in de stad
woont, of zij bij haar mag overnachten, maar de feeks weigert en
scheldt haar uit. Schreiende verlaat Mariken de stad en zinkt wanhopig
neer bij eene heg:
"Comt nu tot my en helpt my beclagen,
God aft den Duyvel, het is my alleleens."
I) Vgl. Marieken van Nfjmegen; eene Nederlandsche volkslegende uit de 16e eeuw;
met eene inleiding, woordverklaring, en aanteekeningen. '5 Gravenhage, 1854. Dr. J.
van Vloten bezorgde de uitgave naar een Utrechtschen druk van 1608, terwijl ook
in 1854 Ph. Blommaert het stuk uitgaf naar een Antwerpschen druk van 1615.
Het volksboek zelf heeft den titel: Een schone Historie ende zeer wonderlfjke ende
waerachtighe Qheschiedenisse van Mariken van Nimmegen; hoe sy, meer dan seven
jaren, met den duyvel woonde ende verkeerde.
Vgl. over het verschil tusschen den Utrechtschen druk (1608) van het boekje en den
Antwerpschen (1615), Van Vloten, t. a. p., blz. IX en de Aanteekeningen. Zie den titel
der EngeJscbe vertaling, t. /1,. p., blz. XIII.
38
Natuurlijk wordt die noodkreet gehoord door "den Vyant, die altijt
zijn stricken ende netten spreyt"j hij spreekt Mariken aan en belooft, als
zij met hem gaat, haar te zullen leeren
"De seven vry consten: musycke, retorijcke,
Logica, grammatica, en geometrie,
Arithmetica ende Alchimisterie."
De duivel noemt zich Moenen en Mariken vreest wel, dat hij "de
Vyant van der hellen" is, en heeft er erg veel tegen, haar naam in
Emmeken te veranderen en te beloven, dat zij zich niet meer zal "segenen",
maar zij gaat toch met Moenen mee naar 's Hertogenbosch, "daer
sy sommige dagen bleven, terende seer rijckelijc". Heer Gijsbrecht
informeert te Nymegen, waar zijn nichtje gebleven is, en wordt onvriendelijk
behandeld door zijne zuster. Deze maakt zich vervolgens zoo
boos, omdat de oude hertog uit de gevangenis ontslagen is, dat zij
zich, op aansporing van den duivel, dien zij aanroept, doodt. Moenen
en Mariken reizen naar Antwerpen j in eene herberg, waar zij met
anderen zitten te drinken - een aardig tooneeltje - wordt door toedoen
van Moenen één der gasten gedood en ook verder wordt er door hem
allerlei kwaad bedreven. Zoo gaan er zes jaren voorbij, waarin "wtermaten
veel quaets door hen geschiede", en Mariken, die somtijds
gewetenswroeging heeft, weet Moenen te overreden, naar Nymegen
terug te keeren. Zij komen daar aan op "Ommegancx-dach", terwijl
"tspel van Mascheroene", een wagenspel, wordt opgevoerd. Mariken
wil, zeer tegen den zin van Moenen, het spel zien j zij "wert haer
sondich leven bedenckende" en, als Moenen haar mee wil nemen, weigert
zij en blijft luisteren. Dan grijpt hij haar aan, draagt haar in de lucht
ver boven de huizen, "dattet haren oom ende alle die lieden saghen",
en werpt haar op den grond, om haar te dood en. Menschen komen
toeloopenj heer Gijsbrecht herkent zijne nicht en Mariken vertelt hem
hare lotgevallen en haar voornemen, om zich te beteren. Gijsbrecht
tracht voor haar absolutie te verkrijgen, maar geen priester durft haar
die geven j hij reist met Mariken naar Keulen, terwijl Moenen den
reizigers allerlei hinderpalen in den weg legt, maar ook de bisschop
kan haar niet helpen, "want die sonden so onmenschelijc ende groot
waren", en dan wordt de tocht naar Rome aanvaard. Mariken biecht den
paus hare zonden en deze zegt tot haren oom:
"Siet, daer sijn dry ysere ringhen i
Den meesten 1) suldy haer sluyten om den hals,
Die anderen, sonder meer gheschals,
Sluyt aen haer armen, vast ende stranghe 2).
)) grootsten 2) stijf
39
Ende die ringhen moet sy draghen so langhe
Tot dat sy versleten sijn, of dat se van selfs afvallen,
Dan worden haer sonden vergheven met allen."
Mariken reist terug, wordt non in een klooster te Maastricht en leeft
"so heylichlijc", dat een engel haar, terwijl zij slaapt, de ringen afdoet.
Mariken van Nimmegen is, zelfs in den verminkten vorm, waarin het
tot ons is gekomen, een zeer belangwekkend en zeer onderhoudend
mirakelspel, vol levendige tooneeltjes. Het verschilt in zooverre van
andere drama's van dien aard, dat de duivel, Moenen, wiens naam
misschien van daemon is af te leiden, er eene grootere rol in speelt, al
komt ook zijn conversitietoon overeen met dien van Baalberith, Leviathan,
"Sondich Becoren" en "Belet van dueghden". In hel drama zelf, zooals
het ons is overgeleverd, komen geene hemelsche personen voor -
waarschijnlijk echter in het oorspronkelijke stuk een engel aan het
einde - maar zij treden wel op in het wagenspel, waarvan men een
gedeelte ziet vertoon en. Over dit spel van Mascheroene nog een enkel
woord. Op twee plaatsen is een fragment er van in het heiligenspel
ingelascht en wij hebben hier zeker één der oudste voorbeelden van het
vertoonen van een' drama in een drama. Masscheroen, "Advocaet van
Lucifer", vraagt God (d. i. Christus), waarom deze een misdadig mensch
vergiffenis schenkt, wanneer hij berouw heeft, terwijl "arme geesten,
die noyt en misdaden, Dan met eenen gepeyse cort, Sijn daeromme in
den afgront gestort." God antwoordt, dat het berouw moet komen vóór
den dood. Vroeger was er rechtvaardigheid, meent "Lucifers Procureur",
maar nu wordt elke misdaad vergeven. God antwoordt, dat zijn dood daar
de oorzaak van is. Maria wil, dat God meer boden van ongeluk zal
zenden, maar God zegt, dat de menschen "hoe meer sy geplaecht sijn,
hoe sy meer wreeden 1)". Masscheroen dringt aan op "consent", om de
menschen voor hunne misdaden te kastijden, en God denkt er over, dat
te geven, terwijl Maria hem er van wil terughouden. Dat is in het kort
de inhoud van het tusschenspel.
Tot welke rubriek tspel van Mascheroene, dat zijn naam aan een
duivel ontleent, behoort, is moeilijk te zeggen. De wetenschap, dat een
spel van denzelfden titel in 1475 op den derden Paaschdag te Deinze is
vertoond 2), brengt ons niet veel verder. Wei is Maskaroen - de naam
schijnt aan het Italiaansch te zijn ontleend 3) - de procureur van den
1) boos worden
2) Vgl. Vaderlandsck Museum, V, blz. 11.
8) Masckeronè beteekent : groot masker, momaangezicht, groteske figuur als versiering;
die laatste beteekenis heeft ook het Fransche mascaron. Het fr. werkwoord masckurer
beteekent : bevlekken, bevuilen, zwart maken, het fr. substantief mascarure : masker.
40
duivel, één der hoofdpersonen in een paar der vele Satansprocessen ,
die in middeleeuwsche gedichten zijn beschreven en komt hij o. a. voor
in Maerlant's Merlyn 1).
Het heiligenspel en het mirakelspel bewegen zich in een geheel anderen
kring dan het misterie. In het misterie worden de lotgevallen en het
lijden van Jezus en Maria voorgesteld, grijpt God telkens in als de
grootsche macht, die alles bestuurt en regelt, en wordt de toeschouwer
door het zien en hooren der bijbelsche figuren uit het Nieuwe en
Oude Testament verplaatst in eene wereld, die hem in alle ~pzichten van
heiligen eerbied en ontzag vervult. Maar in mirakel- en heiligen spel
treden voor het meerendeel menschen op van vleesch en bloed, menschen
van dezelfde beweging en uit dezelfde kringen als de toeschouwers van
het spel. Alleen het wonderbaarlijke van het ingrijpen een er goddelijke
macht en het moedig lijden der geloofshelden geeft aan deze spelen den
stempel van het godsdienstig drama. Maar naast dat belangrijke verschil
is er overeenkomst tusschen beide genre's in de wijze van behandeling.
In beiden is het de godheid, die het verloop der geheele handeling
bepaalt en ten einde brengt, in beiden speelt de "duvelrye" dezelfde
deels helsche, deels cornische rol. En terwijl, zooals wij boven zagen,
het misterie zich niets bekreunt om tijd en plaats, behoeft het heiligenen
het mirakelspel in dat opzicht niet voor de oudere zust~rs te wijken,
daar toch ridder Wouter van Kersbeke "met sinen knechten toech in
Pruychen, om Gods lachter 2) te helpen wreken" op Mohamedaansche
Sarracenen, en heer Gijsbrecht, de devote priester, uitroept: "Och, Atropos,
comt en doorschiet mijn lichte!"
IV. STOMME VERTOONING, PROCESSIE- EN WAGENSPEL, VASTENAVOJljDSPEL,
HET FEEST VAN DEN EZELPAUS.
Reeds voordat misteriespelen werden opgevoerd, was het de gewoonte
somtijds stomme vertooningen op straat of op een plein ten beste te
geven. Meestal gebeurde dat bij groote feesten, bij den intocht van een
vorst, de geboorte van een troonopvolger, het sluiten van een eervollen
vrede, enz. Ook dan ontleende men de onderwerpen voor zulke
vertooningen aan het Oude en Nieuwe Testament; de allegorie was nog
weinig bekend en weinig begrepen, de classieke oudheid met hare goden
en heroën nog minder, de groote figuren uit den bijbel daarentegen
1) Vgl. Dr. J. te Winkel in Tfidschrift voor Nederl. Taal- en Letterk., I, 1881,
blz. 347-354. 2) smaad
41
stonden het volk, met zijn onwrikbaar geloof en bij zijn nauwgezet
vervullen der kerkelijke plichten, voortdurend voor den geest. Het is
dus niet vreemd, dat ook de wereldsche feesten opgeluisterd werden
door bijbelsche voorstellingen.
Wanneer dus een of ander groot feest werd gevierd, dan verrezen
er op pleinen of op de hoeken van straten estrades, die met meer of
minder zorg versierd werden en waarop een feit uit de bijbelsche
geschiedenis plastisch werd voorgesteld. Meestal was het eenvoudig een
tableau vivant; somtijds echter werden bij de vertooning enkele woorden
gesproken. Die stomme vertooningen werden spel genoemd.
Vooral bij de levenslustige en prachtlievende Vlamingen waren zulke
stomme vertooningen zeer geliefd en hunne kronieken en stadsbeschrijvingen
maken er dikwijls melding van. Het is echter te betreuren, dat
bij de oudste vertooningen van dezen aard niet vermeld is, wat zij
voorstelden. Wij lezen, dat zij gediend hebben, om in 1301 den intocht
van Philips den Schoone te Gent en in 1329 het bezoek van Margaretha
aan dezelfde stad op te luisteren 1), en dat zij in 1432 getuigden van
de vreugde over de geboorte van den eersteling van Karel den Goede 2) ,
maar van de voorstellingen zelve weten wij niets af. Uit de 15de eeuw
zijn de berichten uitvoeriger; o. a. is de intocht van Philips den Goede
te Brugge in 1440 en te Gent in 1458 met groote nauwkeurigheid te
boek gesteld 3) en zijn door den kroniekschrijver vele bladzijden gewijd
aan de beschrijving der versiering van de stad en aan die der stomme
vertooningen.
Te Brugge werd "minen gheduchten heere" aan de Kruispoort o. a.
ontvangen door "een personagie van Sent Jan Baptiste, wandelende
in eene woestine", die daarna vooruit ging, het volk toeroepende:
Parate viam Domino. Philips reed voorbij eene "stellagie", waarop stond
"eene historye van Sent Job, sittende naest eene messine (mesthoop),
ende was een levende persoen", voorbij eene andere stellage met zingende
profeten, die elk eene rol met Latijnsche woorden in de hand hielden,
··vöbrbij "de offerhllnde van Abraham, van Ysac, ~inen sone", voorbij
"de historie van der coninginnen Hester , daer soe biddende was den
coninc Assuwerus", "de historye hoe dat Maria Magdalena quam ten
huuze van Symoene, ende dwoech (veegde) de voeten van Onsen
Heere", "de gheboerte van Onsen Heere jhesu, ende de blijsscap van
den herderkens", "de historye van Sente Dominicus" en die van Zacheus,
1) Vgl. Belgisch Museum, I, blz. 418.
2) Vgl. Belgisch Museum, VI, blz. 386. •
3) Vgl. Kronyk van Vlaenderen , vàn 580 tot 1467. (Maefschappy der Vlaemsche
Bibliophüen. No. 3.) Gent, 1839, II, blz. 107, vlgg., 212, vlgg.
42
voorbij eene eerepoort, "waer up dat waren meenichte van schoene,
"jonghe maghden", die juichten en zongen, terwijl David boven op de
poort zat "in eenen setele", voorbij "de drye werken van ontfarmherticheeden",
voorbij joachim en Anna, Sint Pieter, "de verryzenesse van Onsen
Heere" en "de transfiguratie van Onsen Heere". De fonteinen van wijn
en melk, "de zwemmende meerminnen ende zeeridders", de "keemel,
daer up sittende een moer sarrazijnssche wyze, houdende in sijn handt
eene flassche waer uut dat liep wijn",' passen volgens onze begrippen
weinig in deze bijbelsche omgeving.
Nog prachtvoller en uitgebreider waren de vertooningen bij den intocht
van den vorst te Gent in 1458 i "de goede lieden van der wet" hadden
dan ook vele prijzen uitgeloofd, o. a. "soe wat gheselschepe ten blyden
incomene van minen gheduchten heere, sijn figure netst toeghen (vertoonen)
ende doen soude, de stellagien met gordinen omhanghen ,
verdecken ende andersins bet verchieren, soude winnen een en Leeu van
V schellinghen grooten" 1). De stellages, waarop "een pauwelioen daer
in een prophete met eenen langhen barde" en met eene rol in de hand,
waren nog talrijker dan die met heraldische wapens. De verloren zoon,
David en Abigaïl, jezus met johannes en Petrus, "die maniere maecten
van visschene", Salomo met de koningin van Saba, en Gideon werden
afgewisseld met "Gayus, den keyser van Roeme,. die was d'eerste
stichtere van Gend", terwijl "voer hem knielde Marcus Tulius", met
Pompeius, "wylen Capithein van Roeme", voor wien "de coninc van
Hermenyen (Armenië) ende drye van sinen Edelen, rykelic gewapent
met harnassche van schilderyen naer der Sarrasienen maniere" geknield
lagen, met "een groet rueze met eender vreesselyker wapene in de
handt, die gehieten was Mars" "ende neven hem stont een zwart Leeu,
ghemaect up een en levenden man roerende ende briesschende ghelijc den
leeu." Maar de belangrijkste versiering was eene stellage, 50 voet lang
en 38 voet breed, in drie verdiepingen afgedeeld, bekleed met blauw
laken en van voren gesloten met witte gordijnen. Op de bovenste verdieping
was "een gulden troen, daer in 't personnagie van God den
Vad re", naast hem Maria, verder johannes de Dooper en twee koren
van engelen, "die maniere maecten van speel ene up orghelen ende
anderen veele diversschen instrumenten van musiken", wanneer de gordijnen
open waren, en als deze "toegheschuuft waren, altoes singhende
ende speel ende zeere melodieuzelijc ende ghenouchlijc." Op de tweede
en eerste verdieping stonden zeer vele patriarchen en profeten, "confessoren
ghec\eedt als bisschoppen", heiligen, waaronder "Sente Gandolf,
1) T. a. p., blz. 233.
43
wylen hertoghe van Bourgognen", "jonghe maghden met schoenen
hanghenden hare", apostelen, heremieten, martelaars en pelgrims. Midden
tusschen "de vorseide personnagien stont een en schoenen outaer" en
daarop "eene figuere van eenen Lamme ghemaect naer dlevende"j rondom
het altaar stonden eenige engelen en "up de figure van den vorseiden
Lamme, ende up elc van den vorseiden anderen staten, waren gemaect,
comende ende sprutende uut der personnagie van God den Vader, rayen
(stralen) in midden den welken scheen vlieghende eene schoene witte
duve, in manieren van den Heylighen Gheest, de selve duve houdende
een rolle daer in dat ghescreven stont: Repleli sunt omnes Spirita
sancto". Voor de stellage was eene fontein, "daer uut dat drye gorgelen
liepen met wine".
Dergelijke vertooningen werden ook gegeven ter eere van Karel V,
wanneer hij een plechtigen intocht hield in zijne getrouwe Vlaamsche
en Hollandsche steden. Luisterrijk was zijne ontvangst te Brugge in 1515 1)
en ook te Middelburg in hetzelfde jaar. Op twaalf stellages op de
hoeken der straten, waar de stoet door kwam, waren voorstellingen van
Adam en Eva, van David na de overwinning op Goliath, van David
en Abigaïl, van Amasa, vermoord door Joab, van Salomo, die door
zijne moeder gekroond wordt, van Joab, bij het altaar gedood, van
Salomo's rechtspraak, van de komst der koningin van Saba te Jeruzalem,
van de inneming van Jeruzalem door Nebucadnezar, van Balthazar in
vreugde en van zijn dood, van de veroordeeling en de redding van
Susanna , van Daniël, die weigert den afgod Bel te aanbidden 2).
De gewoonte, om bij dergelijke feesten feiten uit de bijbelsche geschiedenis
in tableaux vivants voor te stellen, is jaren lang in zwang
gebleven. Toen Prins Maurits in 1594 Amsterdam bezocht, was op den
Dam een tooneel opgeslagen, waarop de strijd tusschen David en
Goliath werd vertoond j de schepen Frans Volkertsz. Coornhert stelde
Saul en de bekende schilder Jacob de Ghein David voor 3). Maar in
dien tijd hadden de c1assieke oudheid en de alleg9rie de bijbelsche
figuren reeds bijna geheel uit de stomme vertooningen verdrongen.
Niet alleen bij wereldsche feesten werd de bijbelsche geschiedenis in
tableaux vivants voorgesteld j dat geschiedde ook bij kerkelijke plechtig-
1) Enkele gravures, op dien intocht betrekking hebbende, zijn opgenomen in Germain
Bapst, Essai sur l' histoire du théatre, la mise en scène, Ie décor, Ie costume,
l'architecture, l'éclairàge, l'kygiène. Paris, 1893, blz. 113, vlgg.
2) Vgl. Mr. N. C. Lambrechtsen van Ritthem, Beknopte geschiedenis van de Mlädelburgsche
rethorijkkamer Het bloemken Jesse (in Verhandelingen van de Maatschappij
der Nederl. Lefterk. te Leyden, lIl, 1), Leyden, 1819, blz. 145, vlgg.
3) Vgl. Wagenaar I Amsterdam, VlII, blz. 739,,740.
44
heden, o. a. bij processies. In sommige plaatsen werd het nl. gewoonte
om, wanneer eene processie voorbijtrok, stomme vertooningen te geven
"up een en schavaute". Dat geschiedde te Oudenaarde sedert 1412 1). In
diezelfde stad werd ook sedert 1505 om de zeven jaren in de Paaschdagen
een "figuerlic spel ende vertooch" van de Passie ten beste gegeven
en in 1552 "figuerlicken vertoocht" het leven van Johannes den Dooper
in de woestijn, waarop in 1554 volgde "tspel van den wijngaert, ende
tsteenen van Naboth den ysraeliet'O 2). In Den Bosch werd in 1515 en
later in den nacht tusschen Witten Donderdag en Goeden Vrijdag op het
Sint-Jans-Kerkhof "onder het sermoon" de Passie in figuren voorgesteld,
somtljds ook in de Paaschweek over dag op de markt 3). Maar het meest
maakte men gebruik van stomme vertooningen in de processies.
Oudtijds waren de processies statig, maar eenvoudig 4). De priesters
begaven zich onder het zingen van litanieën van de eene kerk naar de
andere, terwijl crucifixen I vaandels en relikenkassen in den stoet werden
meegevoerd. Langzamerhand namen ook vereenigingen van leeken deel
aan den optocht en de stoet werd niet alleen grooter, maar ook luisterrijker.
Dat was in het bijzonder het geval met de processie op den
Heiligen Sacramentsdag, door eene bul van paus Clemens V in 1316
ingesteld en spoedig overal gehouden. Te Amsterdam gingen op dien
dag de gilden met hunne banieren en de beelden hunner heiligen
vooraan in den stoet, gevolgd door meisjes en jongelingen, die bijbelsche
personen voorstelden, en door kinderen, die als engelen en duivels
waren uitgedost. Dan kwamen de schutters in hun harnas, àe schoolknapen
in witte koorkleederen , de minderbroeders en vele boetelingen,
geheel en al in een wit laken gehuld, dat ook hun hoofd bedekte. Een
priester droeg het hoogwaardige in een prachtigen monstrans en de vier
burgemeesters der stad droegen den baldakijn, waaronder hij voortschreed.
Raadsleden en muziekanten sloten den stoet.
In de laatste jaren der 14de eeuw bracht men.een nieuw element in deze
optochten. In 1398 waren er wagens bij de processies te Antwerpen,
waarop stomme vertooningen werden gegeven 5). In 1409 gaven de
minderbroeders te Oudenaarde stomme vertoomngen op sleden, die zij·
1) VgJ. Belgisch Museum, VI, blz. 383, 392; VIII, blz. 64.
2) T. a. p. I VII, blz. 18; 55, 56.
3) VgJ. Hermans·, t. a. p., blz. 158-160.
4) Vgl. Dr. W. Moll, Kerkgeschiedenis van Nederland vóór de lIervorming. Utrecht,
11, 4 (1869), blz. 21, vlgg.
5) Vgl. De Antwerpsche ommegangen in de XIVe en XVe eeuw, naar gelijktijdige
handschriften uitgegeven door Ridder Leo de Burbllre. (Uitgaven der Antwerpsche Bibliophilen
I No. 2.) Antwerpen, 1878, b17;. IX.
45
zelf in de processie voorttrokken. De bijbelsche figuren op de sleden
hielden eene rol in de hand, waarop eene spreuk was geschreven 1).
Te Bergen op Zoom werden in 1413 wagens gebruikt bij den ommegang2).
Het duurde niet lang, of wagens kwamen in vele groote processies voor.
In de groote steden werden zij door een schilder versierd en beschilderd 3),
in kleinere plaatsen werden zij met "kanefas" of met "tapytkleeren"
behangen 4). En er waren dikwijls vele wagens noodig voor al de stomme
vertooningen bij de processie. In den ommegang op den H. Sacramentsdag,
zooals hij in de eerste helft der 15de eeuw te Antwerpen werd
gehouden, werden de besnijdenis van Christus, de kerstnacht met de
drie koningen, de 10 maagden met de lampen, het heilige graf met de
drie Maria's, de geschiedenis van Constantijn den Groote in drie tafereelen,
de offerande van David, het paradijs en Sint Joris met den
draak op wagens vertoond, terwijl "de santen ènde santinnen in Brabant"
ook drie voertuigen tot hunne beschikking hadden 5). De optocht, waaraan
bovendien alle gilden, alle schutters, alle geestelijken en het geheeIe
stadsbestuur deelnamen, werd te Antwerpen geregeld door den stadsschilder
6), in andere plaatsen dikwijls door den "homme à tout faire",
den schoolmeester 7).
Te Zwolle had in 1533 een "ommeganck ende spyll op Sencte Annendach"
plaats, waartoe 15 gilden meewerkten; elk gilde stelde eene groep
voor. Die groepen waren "dat paradys myt Adam ende Eva, Goliath
ende David myt de maechden, dat gulden kalff myt zyn toebehoer, de
VII SybiIIen, volbeyer (= ros beyart) myt zyn toebehoer, Sencte Annen
spyll, de botschap ende visitatio, Bethlehem myt Herodes ende drie konynge,
dat yrouken op den puth ende int averspyl (overspel), Uns Heren godt
in den gaerden ende vanghen , de geyselynghe ende Kronynghe, Annas
Caiphas ende Pylatus, den cruysdragher myt de jofferen, de verrysenysse,
Emaus." Dat alles was "int yrste geordiniert by A\erdt Brouwer ende
]asper van Holte van den Rade dairtoe geschickt" 8).
Niet altijd bleven de deelnemers aan den ommegang zwijgende personen.
Van de "ghesellen,· die te paerde reden" in de processie van den
H. Sacramentsdag, welke in 1442 te Oudenaarde werd gehouden, wordt
1) Vgl. Belgisch Museum, VI, blz. 383.
2) Vgl. Hermans, blz. 249.
3) Vgl. Leo de Burbure, t. a. p., blz. X. 4) Vgl. Hermans, blz. 249, 260.
ó} Vgl. Leo de Burbure, blz. 6 i 7. 6} T. a. p. ~ blz. X, 10.
1) Vgl. Vaderlandsch Museum, V, blz. 27, 49.
8) Volgens het "Registrum Antiquum, houdende Juramenta Officiatorum civitatis
ZwoJIensis". Mr. C. P. L. Rutgers, Archivaris van Overijsel; was zoo vriendelijk mij
het bovenstaande mee te deelen.
46
vermeld, dat zij "dicht seiden vor onser Vrouwen" 1). De schutters van
Oostduinkerken , die in 1451 bij den ommegang "tocheden (vertoonden)
ende speilden de Passie van Sin te Sebastiane" 2), hebben zeker niet door
een tableau vivant een enkel feit uit de geschiedenis van den heilige
voorgesteld, maar gesproken en geacteerd. Dat is ook waarschijnlijk het
geval geweest met de lieden, die in 1469 te Veurne waren "spelende
ende toghende in de processie een spil van misterien" 3). In 1532 en
volgende jaren werden de rederijkers te Thielt, "tooghende diversche
scoone tooghen ende spelende scoone Spelen" op den H. Sacramentsdag,
beloond; somtijds werd hun van stadswege wijn aangeboden, omdat
zij "tooghen diversche scoone figueren ende spreken vele scoone loven
(lofdichten) ter eeren van den Heleghen Sakramente" 4).
In 1561 had te Mechelen de jaarlijksche processie ter eere van den
H. Rumoldus met groote' plechtigheid plaats; "de Gildebroeders van de
Peoene hadden het bestier in desen Ommegang, in den wekken verscheyde
verbeeldtenissen waeren, als onder ander, de Verrysenisse van
Christus, de Apostelen, Rumoldus, Libertus, de dry Marien, andere
maegdekens, ende meer andere personagien die gestelt waren op Sledden,
Wagens ende Peerden. Philippus Ghysemans, Facteur van de Peoene,
hadde hier toe gemaeckt verscheyde geschriften, morae1en, gedichten,
etc." 5). De stomme vertooningen van de processie zijn langzamerhand
veranderd in voorstellingen met alleen- en samenspraken en met
eenige actie.
Wij bezitten nog den eenigszins bedorven tekst en de tooneelaanwijzigingen
van een processiespel , dat in de eerste helft der 16de eeuw
waarschijnlijk te Roermond geschreven en uitgevoerd is G). DUs die
manier ende die sprueke in der processie als men spelen wil, dat Maria
getrouwt waert joseph, zoo begint het handschrift. Voor de vertooning
was noodig "eyn elterken (klein altaar) van styven leeder gemact of van
holteren reyskens dat eyn luttel tempelechtig schynt te wesen. Ende op
den altaer sal eyn syden deyt of dwele hangen". De personen van het
drama zijn Maria, "Ysachaer die wybiscop", Anna, "Abiachar die overste
biscop", twee engelen en joseph; 10 of 12 "ioncferen die inden tempel
wonende waren" en eenige jongelieden zijn figuranten. Wanneer de
bisschop "eyn gesneden gemaelde groete bloeyende roede" ongemerkt
1) Vgl. Belgisch Museum, VI, blz. 389.
2) Vgl. Van der Straeten, II, blz. 178. 3) T. a. p., blz. 223.
4) Vgl. Vaderlandsch Museum, V, blz. 120, 121.
5) Vgl. Van Melckebeke I t. a. p. I blz. 61.
6) Vgl. Publications de la Sociité Historique et Archéologique dans Ie Duchi de
Limbourg I XII I 1875 I Ruremonde I blz. 127 -134.
47
in joseph's handen heeft gegeven, "dan speelt men mit alreheide suyt
geluyt mit groter vroude". Als het huwelijk heeft plaats gehad en een
engel de geboorte van jezus heeft verkondigd, "dan sal Ioseph mit synre
bloeyendet roede voert gaen inder processie mit synen geselscap mit
groter tryomphen". Het geheeIe stukje beslaat nauwelijks drie bladzijden
druk, maar het geeft een duidelijk beeld van processiespelen. Nog duidelijker
wordt dat beeld door de uitvoerige beschrijving van de wijze,
waarop nog in 1842 de beroemde processie te Veurne werd gehouden 1),
want wij mogen daaruit met voorzichtigheid conclusies trekken aangaande
den aard van middeleeuwsche ommegangen.
De tekst der woorden, in de processie te Veurne gesproken, telt niet
minder dan 1704 versregels. Waarschijnlijk bleef dus de stoet nu en
dan stilstaan, o. a. bij het raadhuis, waarvóór zich de stadsregeering
had opgesteld, en hadden de deelnemers aan den optocht de gelegenheid,
hunne rol voor te dragen. Als de engel, die den stoet opende,
zijne 64 versregels had opgezegd, zette de optocht zich weer in beweging,
maar kwam tot stilstand, wanneer de tweede engel de tribune
bereikte, om er 40 versregels voor te dragen. Acht profeten te voet
spreken na elkander eenige versregels uit. Na eenigen tijd volgt de stal
te Bethlehem, voorgesteld op een wagen, die door vier boetelingen wordt
getrokken; jozef en Maria, bij de kribbe zittende in gezelschap van "een
osseken en een ezelken", houden eene samenspraak van 36 versregels.
Vier herders, die de classieke namen dragen van Coridon, Tityr, Menalcas en
Orpheus, spreken 84 versregels uit, de drie koningen, voorafgegaan door
een engel en gevolgd door een Moor, 224, het hof van Herodes 148,
enz. Het is niet vermetel te veronderstellen, dat processies in de 15de
eeuw ongeveer op dezelfde wijze zijn gehouden en dat wij I lezende
van "spelen ten ommeganck", niet alleen aan stomme vertooningen
mogen denken.
De dag, waarop eene processie werd gehouden, was een ware feestdag.
Duizenden menschen stroomden van heinde en ver toe, niet alleen
als kijkers, maar ook als deelnemers aan de processie met versierde
wagens, te paard of te voet. De oude stadsrekeningen bevatten tallooze
posten van belooningen, gewoonlijk in wijn, aan feestgenooten van
elders, die den ommegang kwamen opluisteren. Muziekanten , "trompers
ende pipers", werden overal gerequireerd 2) en bij verschillende afdeelingen
van den stoet geplaatst; de klokken luidden, de musketten werden
1) VgJ. Hermans, blz. 267-272.
2) Bij eene processie, in 1447 te Bergen op Zoom gehouden, waren "speelluden"
uit Antwerpen, Middelburg, Utrecht eu Zierikzee. (Vgl. Hermans, blz. 252.)
48
somtijds afgeschoten 1) en te Dordrecht werd zelfs in 1559 het zware
geschut gelost :l). De ommegangen verloren hun eenvoud en statigheid;
zij kregen een meer wereldsch karakter en bevredigden, evenals misterie
en mirakelspel, niet alleen den godsdienstzin van het volk, maar ook
den kijklust en den zin voor vroolijkheid. Ook hier waren ernst en
scherts gemengd. Zwaarddansers en "cluppeldansers" vertoonden hunne
kunsten in den stoet en dikwijls wekten de duivels met hunne "schrikkelijke
grijnzen" en hunne bokkesprongen den lachlust op van het publiek.
Bij de meeste processies waren allerlei voorstellingen, die in geen
enkel verband staan met de leer der katholieke kerk. Voor een deel zijn
die voorstellingen te verklaren- uit heidensche gebruiken 3), want reeds
de Germanen kenden ommegangen, om zegen af te smeeken op het
gewas, hagel af te weren, regen te verkrijgen, enz. De kerk, die deze
oude gebruiken 'evenmin kon uitroeien als andere overblijfselen van het
heidendom, heeft ze veranderd en vervormd. De geestelijken zelve
plaatsten zich aan het hoofd van den stoet en Christus en Maria vervingen
de oude goden. Op Helgoland b.V. was het de gewoonte,
een wagen van Gertrûd, eene verpersoonlijking der godin Freya,
in den optocht mee te voeren, maar Gertrûd werd verdoopt in de
heilige Geertruide en de plechtigheid van den ommegang bleef met
eenige wijzigingen bestaan 4). Kon de gewoonte, om afgodsbeelden in
den stoet mee te voeren, niet worden uitgeroeid, het kruis ging althans
vooraan en nam de eerste plaats in. Zoo vertoonen vele processies eene
eigenaardige mengeling van christelijke en heidensche gebruiken en treft
men er naast vele figuren uit den bijbel andere aan, wier optreden in
deze omgeving ons eerst volkomen onverklaarbaar schijnt.
Op enkele daarvan zullen wij wijzen. De zwaardendans , een oud
Germaansch gebruik, werd door vele jonge lieden beoefend. Naakt en
vlug sprongen zij tusschen zwaarden en lanspunten door, lange messen
wierpen zij omhoog en vingen ze op, zonder zich te bezeeren 5). Dit
spel werd dikwijls op vastenavond vertoond fl), maar ook in de processie
1) O. a. in 1620 te 's Hertogenbosch. (T. a. p., hlz. 166.)
2) Vgl. Dr. G. D. J. Schotel, Letter- en oudheidkundige avondstonden, Dordrecht,
1841, blz. 187.
3) Vgl. voor het volgende, Gallée, t. a. p., blz. 74, vlgg.
4) Misschien had de processie te Hendrieken , een dorp in Belgisch Limburg, die
op den dag der Heilige Drievuldigheid gehouden werd, denzelfden oorsprong. Het beeld
der heilige Geertrui werd dan langs de velden rondgedragen. (Vgl. Vaderlandsch Museum,
I, blz. 112.)
5) Vgl. Vaderlandsch Museum, V, blz. 39.
6) T. a. p., en blz. 44; Van der Straeten, II, blz. 49; Van Hasselt, Kronijk van
Arnhem, blz. 83, 84; Bijdragen tot de geschiedenis van Overijssel., V, blz. 63, 64.
49
o. a. te Breda 1). Men noemde den zwaardendans ook wel "den dans
der Macabeën" 2). Een reus en eene reuzin komen ook meermalen voor 3) I
zelfs wanneer bovendien in den stoet Goliath werd gezien I die somtijds
van teenen was gevlochten 4). De reuzen stellen zoowel in de Germaansche
als in de Grieksche mythologie een vroeger geslacht voor I dat ten
onder is gegaan. Nog in de vorige eeuw werden zij meegevoerd in den
optocht van den lord-mayor te Londen en thans ziet men hen nog bij
optochten in Vlaanderen. Ook Sint Joris en de draak I die in vele ommegangen
optraden I kunnen aan de Germaansche mythologie zijn ontleend 5).
Daarentegen zijn de "Sarasijnen" en Mooren eene herinnering aan
de kruistochten I terwijl het ros Beyaert met "de vier Aemonskinderen
tegens den Coninck van Vranckryk" 6) een door volksboeken algemeen
bekend geworden ridderroman in het geheugen terugriep. Een
enkelen keer werden historische personen voorgesteld; bij de jaarlijksche
processie ter eere van O. L. Vrouw te Leiden moest iedere
buurt van de stad één der graven of gravinnen van Holland "vuytbrenghen"
7).
Sommige vertooningen in de processie waren alles behalve stichtelijk.
Zoo besloot de magistraat van Maastricht in 1558 naar aanleiding van
den ommegang :van het H. Sacrament I "dat die Rhetorijkers huesselijck
honne processie hal den sullen sonder eenich dansspel inder voers. processie
te halden I soe sy sulIixs gedaen hebben I want daer mede dye
processie seer verachtert wuerdt" 8).
De processies waren in het laatste gedeelte der Middeleeuwen eene
uiting niet alleen van het godsdienstig I maar ook van het maatschappelijk
leven onzer voorvaderen. In sommige plaatsen waren zij zeer talrijk -in
1501 werden er te 's Hertogenbosch 21 ommegangen gehouden 9) -in
andere steden zeer luisterrijk. In de Noordelijke Nederlanden waren
de ommegang -"van 't heilig hout" te Dordrecht 10) en die van ,,'t sacrament
van der Nyeuwervaert" te Breda 11) het meest beroemd.
1) Vgl. Hermans, blz. 219. 2) Vgl. Gallée, blz. 77.
3) O. a. te Dordrecht. (Vgl. Schotel, t. a. p., blz. 187).
4) Vgl. Hermans, blz. 252. 5) Vgl. Gallée, blz. 80.
6) Vgl. Hermans, blz. 335. 7) Vgl. Blok, t. a. p., blz. 253.
8) Vgl. Publications de la Société Hislorique et Archéologique dans Ie Duché de
Limbourg. VIII, 1871, Ruremonde, blz. 330.
9) Vgl. Hermans, blz. 157, 158.
10) Zie de beschrijving bij Schotel, t. a. p., blz. 185, en in zijn Kerkelijk Dordrecht,
eene bijdrage tot de geschiedenis der Vaderlandsche Hervormde Kerk, s~ert het jaar
1572. Utrecht, I, 1841, blz. 9.
11) V gl. Th. E. van Goor, Beschryving der Stadt en Lande van Breda. Breda, 1704,
blz. 90, en Hermans, blz. 33, vlgg.
WORP, Drama en tooneel, I. 4
50
Na het houden der processie werd dikwijls een spel vertoond. In
1444 en volgende jaren werd te Oudenaarde in den namiddag van den
H. Sacramentsdag "voor Heere ende Wet" het spel ende dicht van den
VII blommen van Onser Vrouwen opgevoerd 1). In 1444 werden te
Lier belooningen geschonken aan de "gesellen die hier tspel speelden
ten ommeganck ende oock 's morgens in de processie ginghen", in 1477
aan hen, "die het spel speelden voor der heeren huys, ten ommegangh
daghe" 2). Te Thielt werd in 1545 op Sacramentsdag ;/t sachternoens een
schoon goddelic spel" opgevoerd 3). In 1520 hielpen de rederijkers van
Oostduinkerken mee aan de processie en maakten zich tevens verdienstelijk
lispelende een spel van misterien na de noene" 4). In 1453 was te Arnhem
"gemaickt een steijger voir dat Raithus, daer men een spul op speulde,
als on se L. Vrouwe gedragen was" 5). In 1502 en 1503 werd na afloop
der processie te Deventer de Passie gespeeld 6), in 1533 te Nymegen
op de markt een Drie Koningen spel 7). Het zou gemakkelijk vallen,
die voorbeelden met vele te vermeerderen.
Wat waren het voor drama's, die na den ommegang werden gespeeld
en op welke wijze werden zij opgevoerd? Voor een deel zeker misteries
en mirakelspelen, die betrekking hadden op het feest van den dag. Zoo
werd in 1500 te Breda na de H. Sacramentsprocessie het mirakelspel
opgevoerd, dat vroeger werd besproken, en in 1628 te Oudenaarde op
denzelfden feestdag een Sacramentsdag spel, ghenaempt het Paradjjs8).
Werd een misterie of mirakelspel van grooten omvang en met vele
personen vertoond, dan werd eene estrade opgeslagen op de markt,
vóór het stadhuis; was het drama van kleinere afmetingen, zooals b.v.
het laatstgenoemde H. Sacramentsspel, dan had de voorsteIling op een
wagen plaats, Waarschijnlijk maakte men dan gebruik van één der wagens
uit de processie, die zich door hun decoratief zeer goed leenden voor
zulk eene voorsteIling. Een drama, op een stil staanden wagen uitgevoerd,
heette, evenals eene voorstelling in de processie, een "wagenspoel". Zoo
wordt tspel van Mascheroene, waarvan wij fragmenten kennen, die opgenomen
zijn in Mariken van Nimmegen, met name aangeduid als een
wagenspel, na de processie opgevoerd.
1) Vgl. Belgisch Museum, VI, blz. 389. 2) T. a. p., VIII, blz. 292, 296.
3) Vgl. Vaderlandsch Museum, V, blz. 105.
4) Vgl. Van der Straeten, 11, blz. 178.
5) Vgl. Van Hasselt, Kroniik van Arnhem, blz. 29.
6) Vgl. Bg.ragen, t. a. p., blz. 61, 62.
') Vgl. H. D. J. van Schevichaven, Penschetsen uit Niimegen's verleden. Nijmegen r
1898, blz. 162.
8) Afgedrukt in Belgisch Museum, VII, blz. 239-244.
51
Wagenspelen werden ook vertoond op vastenavond. In 1413 kregen
jongelieden, die te Dendermonde "speelden up waghene goede solaselike
speele omme de goede lieden te verblidene", eene belooning van het
stadsbestuur 1). In 1434 werd te Oudenburg op vastenavond "voor de
halle een spel ten waghene" opgevoerd. Het vorige jaar hadden in die
stad bij eene andere gelegenheid "de c1ergyte hier van den kercke ende
andere ghesellen" "upte marct te waghene een spel gespelt". In 1434
werden er verder twee spelen op de markt opgevoerd "teen van broeder
Janne ende tandre van den verloorne Coninc" 2). Waren het wagenspelen
met een cornischen inhoud? In 1438 kregen "ghesellen van Brugghe
ende van den Damme, die hier (te Damme), uter goeder ghenouchten,
een waghenspel speilden", eene belooning, evenals in 1450 de "gesellen
van der stede die eene moraliteit up eene waghene speilden" 3). In
1540 werd te Arnhem "op Vastelavond door den Retrikers dat Wagenspull
van der Broeck gespueld" 4). Men mag dus wel aannemen, dat,
als er sprake is van spelen op de markt, deze dikwijls op een
wagen werden vertoond. En dat het meermalen drama's waren, die
met veel actie, drukte en leven ten gehoore werden gebracht, blijkt
uit de Vlaamsche spreekwijze, gebruikt als er een twist op handen
schijnt: We zullen het spel op den wagen gaan hebben 5).
De avond van een processie-dag werd in groote vroolijkheid dOOl'gebracht;
de "gesellen", die van elders gekomen waren, om den 0mmegang
op te luisteren, lieten zich den wijn, hun door het stadsbestuur geschonken,
goed smaken - gedurende de processie werd somtijds door de deelnemers
een glas bier genuttigd 6) --- en "bedreven ghenouchte" des
avonds. Ook dan werden somtijds weer spelen opgevoerd, maar
deze waren zeker niet altijd van stichtelijken aard. In 1549 speelden
vreemde rederijkers te Oudenaarde op den H. Sacramentsdag "voor de
stedehuus" 's avonds een "esbattement" 7), evenals in 1561 en 1563 8).
In 1609 gaven twee gezelschappen in diezelfde stad op denzelfden feestdag
1) Vgl. Vaderlandsch Museum, V, blz. 9 ..
2) Vgl. R. de Wolf in Tijdschr. voor Neder/. Taal- en Letterk., 1895, blz. 303. 302.
3) Vgl. Van der Straeten, I, blz. 31 , 32.
4) Vgl. Van Hasselt, Kfonijk van Arnhem, blz. 94.
ó) Vgl. Vaderlandsch Museum, V, blz.10.
6) "Item gegheven om beyer, dat die Apostelen ende Propheten ende anderen van
onser Vrouwen speel gemeynlyc in die processy droncken 3 ers." (Rekening van Onze
Lieve Vrouwe Broederschap te 's Hertogenbosch op 1441; vgl. Hermans, blz. 183. Zie
ook blz. 182).
7) Vgl. Van der Straeten, I, blz. 21.
8) T. a. p., II, blz. 44.
4·
52
's avonds elk een ebattementspel voor "Heere ende Wet" 1). Dergelijke
stukjes hadden zeker overeenkomst met de vastenavondspelen.
Het vieren van den vastenavond is bepaald van h'eidenschen oorsprong 2).
Op het feest ter eere van Freya hulde men zich in dierenhuiden. In de
latere Middeleeuwen verkleedden zich de jongelieden en zochten oudere
menschen op in gildehuizen, herbergen of in hunne woningen. Zij
spraken hen toe, plaagden hen met niet al te fijnen boert, droegen
dialogen voor en verwijderden zich na een stevigen dronk, om elders
hetzelfde spelletje te herhalen of zich op straat met dansen te vermaken.
Uit die dialogen heeft zich het vastenavondspel en de klucht ontwikkeld.
De jongelui toch, die met hunne stukjes voor "Heeren ende Wet" en
zelfs wel voor vorstelijke personen optraden, deden natuutlijk hun best,
zoo goed mogelijk voor den dag te komen en niet alleen door aardige
en vreemde costumes, maar ook door grappige kluchten, die steeds in
omvang toenamen, anderen te overtreffen.
De vastenavondspelen behooren dus eigenlijk geheel tot het wereld.1ijk
drama; toch is het noodig, er hier met een enkel woord over te spreken,
omdat het vieren van vastenavond in verband staat met kerkelijke gebruiken.
Men moge het Italiaansche woord carnevale afleiden van carne
(vleesch) en vale (afscheid) of van carne en levale (= levamen , verlichtingsmiddel)
, het feest staat in verband met een gebruik van de katholieke
kerk, die het uit oude Germaansche gewoonten had overgenomen
en hervormd. De tijd voor vasten, door de kerk opgelegd, werd voorafgegaan
door één of meer avonden, gewijd aan wereldsche genoegens;
men hield overvloedige maaltijden, zong, danste en vierde op uitgelaten
wijze feest. Uit de naburige dorpen kwam men naar de stad en deed
mee. Men danste over zwaarden, zooals in 1513 te Deinze 3), in 1549
te Assenede 4), in 1522 te Arnhem 5) en in 1544 te Deventer 6), maar
ook zonder zwaarden en ontving daarvoor eene kleine belooning van
het stadsbestuur 7). Men vertoonde spelen op straat en dikwijls op de.
markt vóór het raadhuis, waar de magistraat, gezellig vereenigd, naar
het spel kon kijken. "Item up den Groot-vastenavond", zegt eene
stadsrekening van Thielt uit het jaar 1438, "verteert bi den heere 1
bi der wet ende andren vergadert zijnde omme de Bekeeringhe te zien
spelene vanden Ruddere, 't welke een goed exempel was, want costume
1) Vgl. Belgisch Museum, VII, blz. 236.
2) Vgl. Gallée, blz. 21 , vlgg., en Victor Michels , Studien über die ältesten deutschen
Fastnachtspiele (Quellen und Forschungen, No. 77), Strassburg , 1896, blz. 93, vlgg.
3) Vgl. Van der Straeten, II, blz. 125. 4) T. a. p., blz. 36.
5) Vgl. Kronijk van Arnhem, blz. 84. 6) VgJ. Bijdragen, t. a. p., blz. 63.
7) T. a. p., blz. 58, 59, 61, 62.
53
es, dat men up dien dag vergadert om me d'abatemente te ziene ende
recreatie te heb bene" 1). Ook "opt Raethuys" werden somiijds voorstellingen
gegeven 2) en in 1399 ontvingen "de GheseIIen in den Haghe,
(die) voir mynre Here ende myre Vrouwen een Spel gespeelt hadden,
in der Zale", eene ruime belooning van graaf Albrecht 3).
Van de taIIooze vastenavondspelen , die er in de Nederlanden zijn
vertoond, is ons geen enkel overgebleven. Dat het dikwijls kluchten
waren, kan men uit enkele titels opmaken. Het wagenspel van der
Broeck, in 15210 te Arnhem op vastenavond gespeeld, werd reeds genoemd.
In 1470 werd te Deventer gespeeld van Lysken dat sie enen man hebben
wolde die nae den harnasche roecke (dus een soldaat); in 1544 en 1555
voerden de smeden daar een stukje op, waarin de kunst werd geleerd
van een olt wyff een jonck te smeden 4).
Maar reeds in de 15de en in het begin der 16de eeuw waren het niet
altijd vroolij~e stukjes, die op vastenavond werden vertoond. De Bekeeringhe
vanden Ruddere (ridder), die boven genoemd werd, was zeker
een ernstig drama. De Smet van Cambroen, in 1450 te Thielt gespeeld 5),
was een mirakelspel. In 1532 werd te Lier gedurende de vasten een
spel opgevoerd van den Naeckten Ridder, in 1536 van Lazarus, in 1544
van 't verbum Dei, in 1545 en volgende jaren eene moraliteit, in 1556
van Vrouwen die in overspel leefden 6). Te Deventer werd in 1436 op
vastenavond Teofilus spel gespeeld, terwijl jongens in 1474 Koning
Aszwerus en kinderen in 1500 David en Oolias vertoonden 7) Of ook
in eene vroegere periode in "der gekken tijt", zooals vrome lieden den
vastenavon~ noemden 8), reeds een weinig ernst met al de scherts gemengd
was, is moeilijk uit te maken.
Op den vastenavond waren de kinderen in hun element; jongens en
meisjes dansten en speelden voor den magistraat en kregen daarvoor
eene kleine beloon ing. Ook bij een ander feest werden zij niet gemist.
Op het Sint Nicolaasfeest werd door den rector der kloosterschool een
leerling tot "bisschop der knapen" (episcopus puerorum) gekozen, die
dan op Onnoozele-Kinderendag (27 Dec.) aan het hoofd zijner medeleerlingen
de kerk binnentrok, waar de volwassenen hunne plaats voor
hem inruimden, en er een kerkelijken dienst verrichtte. Te Thielt, waar
deze "Zottenbisschop" in 1404 genoemd wordt, woonde de magistraat
1) Vgl. Vaderlandsck Museum, V, blz. 29. 2) Vgl. Bijdragen, blz. 61 , 64.
8) VgI. van Wijn, t. a. p., blz. 355. 4) Vgl. Bijdragen, blz. 61, 63, 64.
5) VgI. Vaderlandsch Museum, V, blz. 32.
6) VgI. Belgisch Museum, VIII, blz. 303-306.
7) VgI. Bijdragen, blz, 59, 61. 8) VgI. MolI, t. a. p., 11, 3, blz. 217.
54
dien dienst bij 1). Vroolijkheid en een goede maaltijd behoorden bij dit
feest en ook komediespel 2). Zoo gaven in 1422 "de biscop van de scholieren
ende andre c1ergyten van Ghistele" te Oudenburg een spel ten
beste 3). Die spelen mogen dartel geweest zijn, zij waren zeker onschuldiger
dan die, welke vertoond werden bij het feest van den Ezelpaus.
Dit feest, waarvan de oorsprong door sommigen in de Romeinsche
Saturnalia, door anderen in oude Germaansche gewoonten gezocht wordt,
was in Vlaanderen en Frankrijk in gebruik. Eén der lagere kerkambtenaren
, meestal een diaken, werd tot paus gekozen. Op een ezel reed hij
de stad rond en bootste de handelingen van een hoogen geestelijke na,
verrichtte den dienst, nam de biecht af, schonk aflaat, enz. Verkleedingen,
dansen en dolle grappen in de kerk zelf behoorden bij dit feest,
dat eigenlijk eene bespotting was van den eeredienst. Evenals een
Romeinsch triumphator bij zijn plechtigen intocht de spotliedjes zijner
soldaten moest aanhooren I zoo werd de strenge hierarchie der kerk en
hare liturgie eens in het jaar belachelijk gemaakt door de eenvoudige
lieden, die aan de kerk verbonden waren en de bevelen der hoogere
geestelijken moesten opvolgen. Toch namen die geestelijken en dikwijls
ook de magistraat deel aan de pret en trokken uit de dorpen met den
ezelpaus naar de stad, om er "de ezelrie te hantierne" 4). Hoe het bij
zulk eene gelegenheid toeging, blijkt o.a. uit het Memorieboek der Stad
Oent 5), waar men leest: "De prochiepapen (pastoors) en c1ercken bedreven
alle de stede duere (door) groote ghenouchte ende hadden gheordinert
eenen paus, die men hiet den Eselpaus, ende waer hy wilde met zynen
gheselscape gaen eten, daer dede hy zijn teeken slaen ende te .sommeghe
plaetsen, daer zy waenden gaen eten, moesten zy 't huus bec1emmen
(beklimmen) met grooten aerbeyt (moeite) 'al vastenavondsche wyze ende
ghecreghen groote vulichede." Bij al de dolle grappen, die vertoond
werden, behoorden ook spelen, die zeker niet zeer stichtelijk waren. In
1447 kwamen gezellen van het dorp Harelbeke met hun ezel paus naar
Thielt "om ghenouchlicheit van habatementen ende ezelrie te hantierne"
(bedrijven) G). In 1470 bezocht de ezel paus van Ghistelles, gevolgd door
de wethouders "ende gheselschap van der tytele van der Crancbestiers" het
naburige Oudenburg , waar de "ghesellen" "costelyke speylen speylden" 7),
1) Vgl. Vaderlandsclz Museum. V. blz 22.
2) Vgl. MoB. t. a. p .• 11. 2. blz. 276. 279; 11. 3. blz. 248. In 1347 komt een post
voor in de rekeningen van Deventer: "In festo Innocentum scolaribus de civitate ad
llldum eorum" (vgl. Bijdragen. blz. 54).
:1) Vgl. Tijdsclzr. voor Nederl. Taal- en Letterk .• 1895. blz. 304.
4) Vgl. Van der Straeten. 11. blz. 99. 105; Vaderlandsch Museum, V. blz. 31.
~l) Aangehaald t. a. p .• blz. 21. 6) T. a. p .• blz. 31.
') Vgl. Van der Straeten. 11. blz. 99.
55
Te vergeefs verbood de kerk het vieren van dit woeste feest, dat hare
eigen instellingen bespotte en voor een deel op gewijde plaatsen werd
gevierd. Augustinus verhief er zijne stem tegen, eene kerkvergadering
van Toledo trachtte het in 633 af te schaffen 1), een provinciaal concilie
van Trier in 1227 en eene diocoesaan-synode van Utrecht in 1293
ijverden tegen dit tooneelspelen in kerken en op kerkhoven 2), toch
heeft de "mommerie ende narrerie" van het feest van den ezelpaus
in Vlaanderen tot ver in de 16de eeuw stand gehouden 3).
V. SPELERS EN TOONEEL.
Het liturgisch drama werd oorspronkelijk alleen door priesters opgevoerd,
daar het zeer eenvoudig was en slechts enkele vertoon ers eischte.
Maar dat veranderde later, toen de drama's grooter werden, er meer
personen in optraden en zij langzamerhand overgingen in het misterie.
In 1400 speelden "de priesters van Onser Vrauwen kerke" te Damme
"een spil"; in 1411 voerden "priesters ende andren ghesellen van der
kerke" Ons Heeren Verrisenesse op 4). Datzelfde misterie werd in 1433
weer gespeeld door "priesters ende andre gesellen", maar na dien tijd komen
de priesters niet meer voor. In 1421 werd de Verrisenesse opgevoerd
door "de ghesellen van der kerke en andre", in 1450, 1451 en 1452
door "de gesellen van der kerken", in 1455 en 1456 door "de gesellen
van den choore", terwijl in 1433 en 1454 alleen "gesellen" als vertooners
worden genoemd. In 1416 voerden priesters een drama op te Geraertsberge
5) en ook in 1438 te Lier, waar in 1428"gesellen" de Passie
en in 1441 en volgende jaren andere geestelijke drama's speelden 6). Te
Ghistelles vertoonden "de ghesellen van den Khore" in 1404 de Offerande
van den 111 Koninghen en in 1407 "ghesellen" de Verrisenisse 7),
zooals ook in 1401 in Den HaagS). Te Deinze voerden in 1400 "ghesellen
van der kerken" de Verrisenisse op, te Thielt in 1427 "ghesellen
van der kerke ende andere ghesellen" de Susanna, maar in 1446 werd
de Verrisenisse gespeeld door "de priesters ende den ghemeenen
gheselscepe", in 1460 en 1462 door "de Ghesellen van der kercken"
1) Vgl. Vaderlandsch Museum, V, blz. 21.
2) VgJ. Wybrands, t. a. p., blz. 202.
3) Vgl. Vaderlandseh Museum. t. a. p.
4) Deze en de volgende posten uit de rekeningen van Damme zijn afgedrukt bij Van
der Straeten, I, blz. 28-34. 5) T. a. p., blz. 15.
6) VgJ. Belgisch Museum, VIII, blz. 291.
7) Vgl. Van der Straeten, II, blz. 96. 11) Vgl. Van Wijn, t. a. p., blz. 356.
56
en de "Ghesellen van der stede", in 1465 door priesters en "gesellen" 1).
Wij vinden hier dus eene andere volgorde dan elders. Iets dergelijks
wordt ook bericht van opvoeringen te Oudenburg, waar in 1406 "prochiepapen
, c1ercken van den kercke ende andre ghesellen" optraden, in
1433 "de deken ende andre zijne medeghesellen" en in hetzelfde jaar
;,den c1ergyte hier van den kercke ende andre ghesellen", terwijl in
1463 "priesters ende meer andere ghezellen van der helegher kerke"
ten tooneele verschenen 2). "Gesellen" komen in de tweede helft der
15de eeuw dikwijls voor als vertooners van misteries , somtijds met
het toevoegsel "vander conste" 3), "vanden esbatemente" 4), "vander
stede" 5), enz.
De verschillende benamingen der gezellen, van welke sommige maar
een paar keeren in de oude rekeningen worden gevonden, maken het
onmogelijk, eene scherpe grenslijn te trekken tusschen de vertooners van
liturgisch drama en misterie. Maar het is geoorloofd de volgende gissing
te maken.
Toen het liturgisch drama zich vervormde tot het misterie en de
landstaal het Latijn verdrong, trok de geestelijkheid zich meer en meer
terug en liet het vertoonen over aan de akolythen en klerken van lageren
rang, "de gesellen van der kerken" en die "van den choore", die
vroeger op bescheiden wijze hadden deelgenomen aan het opvoeren van
liturgische drama's. Bij den voortdurenden groei van het misterie , de
grootere mise en scène, het grooter aantal spelers, het verplaatsen van de
kerk naar de markt I begonnen ook leekenvereenigingen aan de opvoering
mee te werken en deze hebben langzamerhand de lagere kerkambtenaren
verdrongen als vertooners van het geestelijk drama.
Die leekenvereenigingen waren waarschijnlijk· voor een deel kerkelijke
gilden of geestelijke broederschappen. De geestelijke broederschappen of
kerkelijke gilden zijn ontstaan ten gevolg~ van de .zorg voor het toekomstig
zieleheil 6). Evenals geestelijken zich vereenigden tot confraterniteiten
I om voor de gestorven medeleden zielmissen te lezen en daardoor
elkanders eeuwig heil te verzekeren I verbonden zich ook leeken met hetzelfde
doel. Vooral degenen I die weinig met aardsche goederen gezegend
waren I konden zich I door tot zulk eene geestelijke broederschap toe te
treden en er hun penningske voor te offeren I een aantal zielmissen en
1) Vgl. Vaderlandsch Museum, V, blz. 11, 26, 30, 34, 35, 39.
2) Vgl. Tfjdschr. voor Nederl. Taal- en Letterkunde, 1895, blz. 302.
3) Vgl. o. a. Belgisch Museum, X, blz 377.
4) Vgl. Belgisch Museum, VII, blz. 384, 386.
5) Vgl. Vaderlandsch Museum, V, blz. 24.
6) Zie voor het volgende, MolI, t. a. p., 11, 4, blz. 69, vlgg. .
57
gebeden verzekeren. De geestelijkheid werkte het stichten van zulke
broederschappen in de hand, niet alleen omdat deze hare inkomsten
verhoogden, maar ook omdat zij goede werken deden, zich wijdden
aan armenzorg en de kerkelijke plichten nauwgezet waarnamen. De
broederschappen ontstonden somtijds in den kring van één of ander
gilde 1), somtijds ook voegden zich menschen, die verschillende vakken
beoefenden, bijeen. Zij hadden in de kerk, waar zij hunne diensten
lièten verrichten, meestal een eigen altaar en gemeenschappelijke graven.
Gewoonlijk kozen de geestelijke broederschappen een schutspatroon, of
noemden zij zich naar het heilig sacrament, het heilig kruis, enz. Zij
werden bestuurd door regenten, uit de leden gekozen en meestal
"procuratores" geheeten, en tot de leden behoorden één of meer pastoors
van de kerk, waarin hun altaar stond i die pastoors behoefden geene
contributie of "doetscout" (doodenschuld) te betalen en ontvingen eene
belooning in geld voor elke mis, die zij ten behoeve van de leden lazen.
Vergaderingen en maaltijden werden door de geestelijke broederschappen
gehouden evenals door de ambachtsgilden.
Sommige geestelijke broederschappen, die zich tot hoofddoel hadden
gestdd, het zieleheil harer leden ook in de toekomst te verzekeren,
streefden tevens nog naar een ander doel 2). De broederschappen "van
den rozenkrans" b.v. onderscheidden zich van anderen door het ijverig
beoefenen van het rozenkrans-gebed. De broederschap van Notre Dame
du Puy te Valenciennes, in 1229 opgericht, vereerde Maria door liederen
te dichten te harer eer en zelfs een wedstrijd in zulke liederen in te
stellen. Te Nieuwpoort in Vlaanderen bestond reeds in de 12de eeuw
eene broederschap, wier leden gedichten schreven ter eere van Maria i
te Hamburg dichtten de leden der "Bruderschaft des H. Leichnams zu
S. johannis" tweehonderd jaren later een bundel stichtelijke poëzie. Nog
andere broederschappen hielpen de processies opluisteren, zooals Onze
Lieve Vrouwe-broederschap te 's Herlogenbosch 3).
Dat sommige geestelijke broederschappen zich ook toegelegd hebben
op het vertoon en van misteries , mirakelspelen en heiIigenspelen, is uit
de ons overgeleverde bescheiden niet te bewijzen i ook hier laten de
oude stadsrekeningen , die meestal slechts spreken van "de gesellen" ons
in den- steek. Maar er zijn eenige feiten, die de gissing wettigen, dat
met de boven genoemde "gesellen" meermalen de leden eener geestelijke
broederschap zijn bedoeld 4).
1) VgI. Mrs. J. C. Overvoorde en J. G. C. Joosting, De güden van Utrecht tot
1528. Verzameling van rechtsbronnen. '5 Gravenhage, I, 1897, blz. CUlI, vlgg.
2) Vgl. voor het volgende, Wybrands, t. a. p." blz, 281, vlgg.
S) Vgl. Hermans, t. a. p., blz. 180, vlgg. 4) Vgl. Wybrands, blz. 275, vlgg.
58
In het laatste gedeelte der 15de en gedurende de 16de eeuw zijn het
de kamers van rhetoriql, die de geestelijke spelen ten tooneele brengen.
En nu hebben de gildebrieven, privileges en statuten dezer kamers een
enkel zeer merkwaardig punt van overeenkomst met de reglementen der geestelijke
broederschappen, nl. de vermelding der "doetscout", "dootschuld"
of "dootgheld". Evenals de leden der broederschappen droegen ook die
der kamers een deel van hunne contributie bij onder dien naam. Die
doodenschuld, betaald bij het overlijden, wordt o. a. genoemd in de
reglementen der rederijkerskamer van Thielt (1462) 1), van "Maria ter
eeren" te Gent (1478) 2), van de kamer te Hasselt (1482) 3), van eene
kamer te Kortrijk (1514) 4), te Middelburg (1514) 5), te Veere (1530) 6),
van "de Violieren" te Antwerpen (1619) 7), enz. Bij de ambachtsgilden was
daarentegen de doodenschuld niet gebruikelijk. De kamers van rhetorica
stelden zich verder niet alleen ten doel de dichtkunst en het tooneelspel
te begefenen, maar ook den godsdienstzin aan te wakkeren. Van de
kamer "Maria ter eeren" te Gent wordt bericht, dat zij is ingesteld "ter
eeren van God van hemelrijcke ende van der weerden maghet Marie,
ziere ghebenedider moeder" 8), van de Lelie-kamer te Diest, dat zij is
"geërrigeert ende geïnstitueert ter eeren Onser-Liever-Vrouwe" 9). De
Thieltsche kamer wordt gezegd te zijn "een minI ic ende eersaem gheselscip
ende broederschap ter eeren van Gode van hemelrijcke ende
van mijnheere Sente Jan baptyste .... om me te doen ende te continueernè
den goddelijcken dienst" 10), terwijl de leden der kamer "de H.
Kruis-broeders" te Kortrijk getuigen, "dat sy niet en begeeren dan te
augmenteren ende vermeerderen den dienst Godts, oock dat zy beminders
zijn van der edel Rhetorijcke" 11). Het is dan ook niet vreemd, dat
zoovele kamers de stichtelijke namen dragen van "de Heilige Geest",
lI't Kindeken Jezus", "Christus oogen", "het Heilige Kruis", "de Heilige
Drievuldigheid", "het Heilig Sacrament", enz. Waren, zooals wij boven
zagen, één of meer priesters leden van elke geestelijke broederschap,
van de oudere kamers van rhetorica was meermalen een priester deken 12) ,
terwijl er ook overeenkomst was in de titels der bestuursleden en in
1) Vgl. Vaderlansch Museum, V, blz. 227.
2) Vgl. Belgisch Museum, I, blz. 435. 3) T. a. p., IV, blz. 420.
4) T. a. p., III, blz. 11. 5) Vgl. Lambrechtsen van Ritthem, t. a. p., blz. 169.
6) Vgl. W. Kops, Schets eener Qeschiedenis der Rederijkeren (in Werken van de
Maatschappg der Neder!. Letterk. te Leyden, II, 1774), blz. 333.
7) Vgl. Belgisch Museum I VIll, blz. 66. De doodschuld komt nog voor in reglementen
uit de laatste helft der 18de eeuw; zie Van der Straeten, I, blz. 329, 333, 340.
8) Vgl. Belgisch Museum, I, blz. 434.
9) Vgl. Vaderlansch Museum, JII, blz. 98.
10) T. a. p., V, blz. 226. 11) Vgl. Belgisch Museum, 111, blz. 12.
12) T. a. p., VII, blz. 24, en Vaderlansch Museum, V, blz. 226, 229.
59
hunne functies. De hooge oudheid, waarop vele kamers van rhetorica
te recht of ten onrechte aanspraak maakten, en in veel later tijd de
overgang eener kamer in eene geestelijke broederschap, pleiten verder
voor de stelling, dat beiden in nauw verband met elkander staan en dat
althans sommige kamers uit broederschappen zijn voortgekomen. Zoo
wordt het dan waarschijnlijk, dat vele "gesellen", die in de 15de eeuw
godsdienstige drama's opvoerden en processies opluisterden, leden waren
van de eene of andere geestelijke broederschap. Zoo heetten de oudste
rederijkerskamers te Maastricht de "Broederschap" van Sinte Emilie en
de "Broederschap" der H.H. Drie Koningen 1).
Maar de leden der broederschappen waren niet de eenige vertoon ers
van misterie en mirakelspel. Somtijds vereenigden zich eenige mannen,
om bij eene bepaalde gelegenheid een drama op te voeren. ln 1444
speelden "de gesellen van den beyiaert", dus de klokkenluiders, te Lier
het spel van Onser Liever Vrouwen 2). In 1455 sloten gezellen uit eene
wijk van de stad Diest zich bij elkander aan, om een paar spelen op
te voeren 3). ln 1456 gaven "de gesellen van den Logien", d. i. de
steenhouwers, metselaars en timmerlieden, die in de kerk aan het werk
waren, te Lier eene voorstelling 4). En ook bij andere gelegenheden
hebben zich zeker dikwijls eenige mannen en jongelieden vereenigd tot
genootschappen, die spoedig weer uiteengingen, nadat het spel gespeeld
en de wijn of het bier, hun door den magistraat vereerd, was opgedronken.
Zoo gaven in 1541 te Leiden op den H. Sacramentsdag "zekere
vrijers" eene vertooning van de hel 5).
Misschien traden er ook wel tooneelspelers van beroep op als vertooners
van geestelijke drama's. Uit de stadsrekeningen van Lier krijgt men nl. den
indruk, dat de rederijker uit Mechelen, Henrick Bal, die somtijds in
de jaren 1443 tot 1475 te Lier "bescreven was", er meermalen met zijne
gezellen, welke bij name genoemd worden, optrad en wel eens alleen
2 pond opstreek 6), iets als directeur van een troep tooneelspelers is
geweest. En Henrick Glasemaker, die in 1526 te Deventer met zijn
gezelscha.p de Passie 7) speelde, was misschien een acteur.
Men kan dus te terecht beweren, dat misterie en mirakelspel door
allerlei soort van menschen is gespeeld, door priesters, lagere kerkambtenaren
, leden van geestelijke broederschappen, bijzondere personen, die
1) Vgl. Publications I VIII I 1871, blz. 314, 317.
2) Vgl. Belgisch Museum, VIII, blz. 292.
3) Vgl. Vaderlandsch Museum I III, blz. 94.
4) Vgl. Belgisch Museum I VIII I blz. 293. i\) Vgl. Blok I t. a. p. I blz. 253.
6) V gl. Belgisch Museum I VIII I blz. 292 -·296.
7) Vgl. Bijdragen I V I blz. 62.
60
zich voor korten tijd vereenigden, om eene enkele voorstelling te geven,
door tooneelspelers van beroep en later door leden der kamers van
rhetorica 1). En dat is niet te verwonderen. De liefde van het volk voor
dramatische uitvoeringen is buitengewoon groot en de zin voor komediespelen
is eene aangeboren eigenschap van zeer velen. Met welk eene
opgewondenheid zouden thans vertooningen van zulk een aard in de
kerk of op het marktplein door de groote menigte worden begroet!
Hoe zou zij de pracht van costumes en decoraties bewonderen, zich
verheugen in de voorstelling van haar bekende feiten, zich vermaken
met de houding en de grime van haar bekende personen! En nu werd
in de Middeleeuwen al dat genot geheiligd door de alvermogende Kerk,
die het spel niet alleen in bescherming nam, maar zelfs dikwijls hare
priesters veroorloofde er aan deel te nemen. Bij zulke feesten verdwijnt bijna
alles, wat de twintigste eeuw der groote massa aanbiedt, in het niet.
Van de schrijvers der geestelijke drama's weten wij zoo goed als niets.
De monnik Christiaen Fastraets en Smeken werden vroeger genoemd.
Henrick Bal (of Balie) komt in 1442 voor als de dichter van Sinte
Oommares spel, waarvoor hij van de stadsregeering van Lier 10 stuivers
ontving, terwijl het spel Onser Liever Vrouwe hem 4 stuivers en 9 grooten
opbracht 2). In 1461 kreeg hij "van tspe1" 2 stuivers en 9 groaten, in
1466 "van drie spelen te dichtene" 20 stuivers; maar die laatste drama's
schijnen bij gelegenheid van een landjuweel te zijn opgevoerd 3). Meester
Wouteren -- hij heette eigenlijk Wouter van Battel en was glasschilder
te Mechelen 4) - ontving in 1446 van den magistraat van Lier "van dat
hy spelen van de legende van St-Gommaer gemaeckt heeft, voor sijn
moeyte, ende noch van heusheyt, voor sijn cost, 24 stuyvers" 5); zij, die
in 1499 te Oudenburg een spel van Sinte Aernout vervaardigden, kregen 36
stuivers 6). Als schrijver van geestelijke drama's wordt in 1457 genoemd
Jan Bouts, Dominicaner monnik van Brugge 7). Hendrik Maes, beneficiaris
der stichting van Zellaer in St. Rumolduskerk te Mechelen, was de
dichter der VII Weeën van de Maegd Maria, welk stuk in 1492 te
Antwerpen werd vertoond. Aartshertog PhiIips liet het meermalen te
1) Iets dergelijks was in Frankrijk het geval; vgl. De Julleville, t. a. p., I, blz. 361 :
"Ainsi la représentation des mystères fut au moyen age I'oeuvre de tout Ie monde: princes,
clergé, confréries et corporations , municipalités, acteurs de profession et simples particuliers
y prirent part."
2) Vgl. Belgisch Museum, VIII, blz. 291, 292. 3) T. a. p., blz. 294.
4) Vgl. Van Melckebeke, blz. 13. ó) Vgl. Belgisch Museum, VIII, blz. 292.
6) Vgl. Van der Straeten, II T blz. 210.
7) T. a. p., II, blz. 91, 99. Elders wordt hij Jan Bonds genoemd (vgl. Tijdschr. VOO!
Neder!. Taai- en Letterk., 1895, blz. 303).
61
Mechelen voor het hof opvoeren 1). Zeer vele geestelijke drama's zijn
zonder twijfel door geestelijken geschreven. Niet alleen toch waren zij
het best bekend met de onderwerpen, die in zulke spelen behandeld
werden, maar zij zijn eeuwen achtereen de vertegenwoordigers geweest
zoo wel van de wetenschap als van de letterkunde. Het ligt in den aard
der zaak, dat zij het geestelijk drama, op kerkelijken bodem ontstaan
met het doel den godsdienstzin aan te kweeken , beschermden en hunne
goede gezindheid toonden door zulke tooneelspelen te schrijven en te
helpen opvoeren.
Misteries , mirakel- en heiligenspelen werden in den beginne, evenals
het liturgisch drama, in de kerk opgevo·erd. Dat geschiedde o. a. in 1401
te 's Gravenhage 2), in 1400, 1411, 1421 en 1454 te Damme 3), in 1518
te Ostende 4), in 1531 te Leuven 5), in 1548 te Geraertsberge 6). Ook
zullen de voorstellingen door "gesellen van der kercke" en door die
"van den choore" wel meestal in de kerk hebbeh plaats gehad. Somtijds
werden zij op het kerkhof gegeven. In 1438 en 1442 speelden te
Lier priesters "opt kerckhoff" 7); te 's Hertogenbosch werd op die plek
meermalen de Passie figuurlijk vertoond 8) , te Beek bij Maastricht
werd in 1466 op het kerkhof het spel van Abraham opgevoerd 9), te
Leiden in 1494 op het Pieterskerkhof tspul van die zeven ween 10), te
Oudenaarde speelden kinderen op het kerkhof in 1570 Tobias en in
1588 vanden Rijcken vrecke ll). In Den Haag werd in 1520 "gemaict een
stellaege in de groote saele, daar men de Passie op speelde, duer bevel
van mynen heere van Nassou"; in hetzelfde jaar en in 1524 speelden
daar kinderen 12). Zeer dikwijls wordt de plaats, waar gespeeld werd,
niet genoemd.
Maar langzamerhand werd het gebruik, de vertooningen op de markt
te geven. De kerk bood geen ruimte genoeg, noch voor het tooneel met
al zijne spelers, noch voor de tallooze toeschouwers, die niets van het
spel wilden missen. De "stellinge", in de kerk opgeslagen 13), maakte
plaats voor "eenen scbavaute" in de open lucht op de markt, liefst vóór
1) VgI. Van Melckebeke, blz. 19-21.
2) VgI. Van Wijn, t. a. p., 11, blz. 356.
3) VgI. Van der Straeten, I, blz. 28-34. 4) T. a. p., blz. 15.
5) Vgl. Vaderlandsch Museum, III, blz. 36.
6) VgI. Van der Straeten, t. a. p.
7) VgI. Belgisch Museum, VIII, blz. 291, 292.
8) VgI. Hermans, t. a. p., blz. 158-160.
9) Vgl. PublicatÜJns, VIII, blz. 310. 10) VgI. Blok, t. a. p., blz. 253.
11) VgI. Belgisch Museum, VII, blz. 66, 70.
12) Vgl. Tfidschrift voor NederI. Taal- en Letterk., 1886, blz. 74.
13) Vgl. Vaderlandsch Museum, 111, blz. 36.
62
het stadhuis, waar de magistraat het spel kon zien, zonder zich te
mengen onder de groote menigte .. Dat geschiedde o. a. reeds in 1412
te Thielt 1), en in 1490 werd er te Leuven een "stellinghe" gemaakt "op
de marct, voer der stadthuys, daer de CapeIlanen 't spel op speelden
van der drie Koninghen" 2).
Men geloofde vroeger algemeen, dat het tooneel in de open lucht,
waarop misteries , mirakel- en heiligenspelen werden vertoond, uit drie
verdiepingen bestond, van welke de bovenste den hemel, de middelste
de aarde en de onderste de hel moest voorstellen. Die meening schijnt
te berusten op een paar afbeeldingen van het tooneel der rederijkers uit
de jaren 1539 en 1561, waar men twee verdiepingen zieP), en op de
beschrijving der groote stomme vertooning in 1458 te Gent gegeven bij
de inkomst van Philips den Goede, waar er drie waren 4). Er zijn echter
bewijzen bij te brengen, dat er voor het opvoeren van misteries geen
stellage van drie verdiepingen werd gebruikt. Toen in 1561 te Maastricht
de Verrisenisse zou worden opgevoerd, verklaarden de spelers aan den
Raad, dat zij daartoe "behoeffelyck sijn twe scragen ende twe hondert
voet plancken" 5). Dat is wel zoo eenvoudig mogelijk. Wij kennen verder
een paar teekeningen, die het tooneel voorstellen, waarop een misterie
werd vertoond, en hoewel die teekeningen met van Hollandschen oorsprong
zijn, mogen wij er toch gebruik van maken voor onze bewijsvoering,
omdat de geestelijke drama's in geheel Europa wel one-eveer
op dezelfde wijze zullen zijn opgevoerd.
In het handschrift van een Duitsch "Passiespel" uit de tweede helft
der 15de eeuw, dat zich bevindt in de bibliotheek te Donaueschingen,
is de plattegrond geteekend van het tooneei, waarop dit drama werd
gespeeld 6). Het tooneel is langwerpig vierkant, naar alle zijden open en
verdeeld in drie afdeelingen naast elkander, die door eene poort met
elkander in verbinding staan. In de eerste afdeeling is eene vierkante
ruimte, waar, volgens het bijschrift, de hel is, en aan de overzijde een
grooter vierkant, de plaats voor den hof van Gethsemane. Een gedeelte
van dien hof wordt ingenomen door den olijfberg. In de tweede en
grootste afdeeling zijn tegen de langste zijden van den vierhoek vijf
plekken voor de huizen van Herodes, Pilatus, Cayphas, Anna en Simon.
In de open ruimte tusschen beide huizenrijen staan twee zuilen; de eene
is met een haan versierd, de andere stelt de zuil voor, waaraan Jezus
1) T. a. p., V, blz. 24. 2) VgJ. Soens, t. a. p., blz. 10, Noot.
3) Zij zijn gereproduceerd bij Or. J. ten Brink, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde,
Amsterdam, 1897, tegenover blz. 232. 4) Zie boven, blz. 42, 43.
5) VgJ. Publications , t. a. p.
6) Gereproduceerd bij F. J. Mone, Schauspiele des Mitfelalters. Aus Handschriften
herausgegeben und erklärt. Karlsruhe, 11, 1852, blz. 156.
63
gebonden werd bij de geeseling. In de derde afdeeling ziet men de
plaats van Jezus' graf en vier andere graven, de drie kruizen en geheel
aan het einde van het tooneel eene vierkante ruimte voor den hemel.
De toeschouwers moeten zich aan de beide lange zijden van het tooneel
hebben opgesteld en zich verplaatst hebben, telkens wanneer de handeling
naar eene andere afdeeling werd overgebracht. De huizen kunnen geene
muren hebben gehad, omdat zij niet grenzen aan den achtergrond;
waarschijnlijk werden zij voorgesteld door een dak, dat op vier kolommen
rustte, en gaven zij daardoor gelegenheid, om te zien, wat er binnen
hare niet bestaande muren voorviel.
Zulk een tooneel, dat van vier zijden zichtbaar was, zal wel zeldzaam
zijn geweest. Eene andere prent toont ons een tooneel met achtergrond; het
is eene gekleurde teekening uit het handschrift eener Passion , die in
1547 te Valenciennes is opgevoerd 1). Dit tooneel is langwerpig en van
drie kanten open. Van den linkerkant beginnende ziet men tegen
den achtergrond een paviljoen, waarvan het dak op kolommen rust;
daarboven is eene schilderij in ronden vorm, die het paradijs voorstelt
en waarop God en eenige engelen zijn afgebeeld. Naast dat paviljoen
is eene poort tusschen twee dorische zuilen; zij stelt Nazareth
voor. Een tweede paviljoen, grooter, hooger en prachtiger dan het
eerste, volgt; men ziet daarin een altaar; het is de tempel. Een muur
met eene poort en torens is Jeruzalem. Een derde paviljoen van anderen
vorm en met hooger trap is het paleis; het grenst aan een derden muur
met eene poort en torens. De poort is ,;de gouden poort", één der
torens "het huis der bisschoppen". Vóór dezen muur is een vierkante
vijver, waarin een schip drijft; het is de Tiberische zee. Eene soort van
gevangenis, met menschenhoofden achter de tralies en vurige vlammen, die
er boven uitslaan, is het vagevuur. Aan de rechterzijde van het tooneel
is de hel voorgesteld in den vorm van een huis met twee verdiepingen.
Door een raam der eerste verdieping komt een duivel kijken; op de
tweede ziet men menschen, die aan een rad gebonden zijn I ronddraaien
en op het dak zitten duivels en vuurspuwende draken. De ingang van
de hel wordt voorgesteld door den kop en open bek van een reusach
tig , afschuwelijk beest; in dien bek ziet men tusschen vlammen een
paar menschen, terwijl twee duivels naar buiten treden. De langwerpige
vorm van het tooneel met een achtergrond, die door zijn verschillend
decoratief de daarvóór gelegen ruimte in verschillende deelen verdeelde,
was waarschijnlijk het meest in gebruik.
1) De prent is gereproduceerd in Histoire de la Langue et de la Littératurejrançaise
des Origines à 1900 publiée sous la diret:tion de L. Petit de ]ülleville. Paris, 11, 1896,
tegenover blz. 416.
64
Er bestaat nog eene derde afbeelding, eene miniatuur van Jehan
Fouquet ongeveer uit het jaar 1460 1); zij stelt de martelingen voor der
Heilige Apollina. De plaats der handeling vormt ongeveer een cirkel;
op den achtergrond zijn op iets meer dan manshoogte estrades aangebracht,
die een halven cirkel vormen. Die estrades, zeven in getal,
zijn door doek gescheiden en met doek overdekt; door een trap staan
zij met het lager tooneel in verbinding. Daar wordt de heilige jonkvrouw
gepijnigd te midden van een groot aantal personen en de estrades zijn
vol engelen, van welke vele op trompetten blazen. Op één dezer estrades
ziet men een paar duivels. Naast deze drie afbeeldingen kan men de uitvoerige
beschrijving plaatsen van het tooneel, waarop in 1474 te Rouen
het Mystère de t1ncarnation et Nativité vertoond is 2). Ook daar was
het tooneel, evenals te Valenciennes, geheel vlak en werd het aan de
ééne zijde geflankeerd door het paradijs "fait en maniere de trone", en
aan de andere zijde door de hel, "faid en maniere d'une grande gueule
se c10ant (fermant) et ouvrant quand besoing en est"; daartusschen in
waren niet minder dan 22 verschillende plaatsen, waar het spel speelde.
En dan waren nog zes profeten op afzonderlijke stellages geplaatst!
De verschillende plaatsen der handeling werden dus niet na elkander
getoond door verandering van decoratief, maar zij waren naast
elkander zichtbaar; de handeling zelve verplaatste zich op het groote
tooneel, dat de geestelijke drama's eischten. Terecht is dat tooneel
vergeleken met "die fresco's, schilderijen en bas-reliefs uit de Middeleeuwen,
waar men in verschillende gedeelten de verschillende wisselingen
in een menschenleven of de ontwikkeling van eene gebeurtenis
ziet afgebeeld. Zoo ziet men op dezelfde schilderij Caïn en Abel als
kinderen; men ziet de beide broeders een offer brengen, Caïn Abel
doodende , Caïn vluchtende voor den vloek van God; die verschillende
tooneelen, hoewel zij elkander opvolgen, zijn in één enkel werk gegroepeerd
en de toeschouwer beschouwt ze met één oogopslag" 3).
Zijschermen waren er niet en al de spelers bleven gedurende de
geheeIe voorstelling op het tooneel 4), de hoofdpersonen in hun huis,
dat somtijds door gordijnen gesloten werd 5), de anderen aan de beide
zijden van het tooneel; als zij moesten optreden, begaven zij zich naar
de plaats, waar de handeling voorviel. De hemel werd waarschijnlijk
meestal voorgesteld door een troon met treden, waarop God gezeten
1) Gereproduceerd bij Bapst, t. a. p., blz. 33. 2) T. a. p., blz. 29.
3) Vgl. De julleville, Les Mystb-es, I, blz. 385.
4) Dat blijkt uit eene plaats der Poëtices libri VII (1561) van julius Caesar Scaliger,
aangehaald bij De julleville, t. a. p., b~. 389.
5) Vgl. liet spel van tU V vroede ende van de V dwaeze maegden, bij vs. ·14 en 313.
65
was, omringd door engelen, door Rechtvaardigheid, Waarheid, Barmhartigheid,
Medelijden, enz. Zoo hebben wij ons dus het tooneel in
het Maastrichtsche Passiespel en in de De eerste bliscap van Maria
voor te stellen, als de pleidooien worden uitgesproken 1). In het laatstgenoemde
misterie leest men als tooneelaanwijziging: Hier singen ende
spelen inden trone~) i dat die troon door gordijnen voor het oog der
toeschouwers bedekt was, blijkt uit de woorden: Die wile (ondertusschen)
salmen Gode bloet (openlijk) sien sitten 3), en: Die wile sal men
den hemel opdoen, daer God sit, terwijl het later heet: Gods troon
toe 4). In het spel van de V vroede ende van de V dwaeze maegden
scuuft men den hemele open en toe 5).
Ook de hel kon open en dicht gaan ti), doch er was, behalve den bek
van den draak, die de opening voorstelde, nog meer van te zien 7).
Zoo begint Tspel van Sin te Trudo met een monoloog van Lucifer
sittende inde helle, en eindigt met den wachter, boven die helle singhende.
Dat komt geheel overeen met de afbeelding in de Pass ion van
Valenciennes. Er werd in Lucifer's rijk dikwijls veel onzichtbaar spektakel
gemaakt: Groet gerommel ende geruusch salmen in de helle maken met
alrehande geruchte, Groet geruelde inde helle, Gheruchte. Dits tdagen
ende tkermen in de helle van den vaders zijn tooneelaanwijzingen uit
één der misteries 8). Waarschijnlijk kwamen er dikwijls vlammen te voorschijn
uit den ingang van de hel i men kende het kunstje om met
"salpeter, solffer, clappampyer ende andere diergelicke dingen" fl) een
draak nog ontzagwekkender te maken.
Aan machinerie ontbrak het niet geheel. Sinte Trudo steekt een stokje
in d'erde in eenen boghaert en spoedig daarna soo sprinckt daer een
fonteyne 10). In De sevenste bliscap komen twee engelen met enen deede
I) De tooneelaanwijzing (bij vs. 1001), "Innich Gebet sal diewile metten eggere
(boor) een gat willen boren in den hemel", behoeft daarmede niet in tegenspraak te zijn.
Integendeel, want zou "Innich Gebet" dan door dat gat naar boven zijn geklauterd in
den hemel, als "Ontfermicheit" vraagt: "Hoe comdi gevlogen"? Waarschijnlijker is, dat
"Gebet", met eene boor gewapend, een paar treden van den troon opklimt en "Ontfermicheit"
dan buiten het gordijn treedt, dat eerst later open gaat.
2) Vgl. De eerste bliscap van Maria, bij vs. 1568. 3) T. a. p., bij vs. 1049.
4) Vgl. De sevenste bliscap van Maria, bij vs. 325 en 370. Zie ook Tspel van Sinte
Trudo, bij vs. 1230, 3230, 3403.
5) Zie bij vs. 437 en 504.
6) Vgl. van de V vroede ende van de V dwaeze maegden, bij vs. 504: de helle gaet
open, vs. 526: dan sluit men de helle, en De sevenste bliscap, bij vs. 1045: de helle toe.
7) In 1500 betaalde de magistraat van Mechelen eenc zekere S0111 voor 14 "ellen
canafas .... dair de helle af gemaict was" (vgl. Van Melckebeke, blz. 22).
8) Vgl. De eerste bliscap bij vs. 669, 831, 838.
9) Vgl. Hermans, blz. 334. 10) Bij vs. 3164.
WORP, Drama en tooneel, I. 5
66
ende omslaen Sint janne J' ende teleet sal seinen als een wolke. Ende soe
bedect, selen sine voeren vor Marien dore, terwijl later dapostelen versamen
met eender wolken vor Marien duere 1). In 1531, toen de Boodschap
van Maria in de St. jacobs-kerk te Leuven werd vertoond,
ontving de timmerman "voer een winde daer den Inghel mede afghelaten
was, die de boetscap brochte", 15 stuiver en de meubelmaker voor
den stoel, waarop hij was l1afghelaten", 4 stuiver ~).
Doordat de handeling zich telkens verplaatste, waren er vele pauzen i
zij worden dikwijls aangeduid door het woord selete (= silete) zwijgt.
Het was natuurlijk moeilijk, eene groote menigte, die een ander plaatsje
zocht, wanneer de spelers op een ander gedeelte van het tooneel zouden
gaan beginnen, tot rust en tot zwijgen te brengen. Voordat het spel op
nieuw begon, zal dan geroepen zijn: si/ete, en nu heeft dit woord ten
onrechte de beteekenis gekregen van pauze a). Zoo lezen wij: Se/ete cort,
Selete opt cortste 4), enz. Somtijds werden die pauzes aangevuld door
"sanc of spel" fi). Het is dus ook mogelijk, dat Selete oorspronkelijk een
bevel was aan de muzikanten, om op te houden. Ook in het drama zelf
werd gezongen. Wij zagen zoo even, dat in De eerste bliscap van Maria
in den nemel werd gezongen i in De sevenste bliscap begraven de apostelen
Maria onder psalmgezang, "ende dinglen in den trone selen oec singen
ende orglen" 6). Ook in de V vroede ende de V dwaeze maegden worden
kerkliederen aangeheven 7), maar het wereldlijk lied krijgt tevens zijne
beurt, want de dwaze maagden "zinghen een vers ken of twee al te
gaere" 8). In het Maastrichtsche Passiespel zingt Maria Magdalena een
alleraardigst liedje 9).
Er zijn een groot aantal kostenrekeningen van processies, maar zoo
goed als geene, van welke wij met zekerheid kunnen zeggen, dat zij
betrekking hebben op het opvoeren van misteries , omdat het woord
spel zoo dikwijls voorkomt in de beteekenis van stomme vertoon ing.
Maar wij kennen "de gereetscap", die men in de 16de eeuw meende
noodig te hebben voor het vertoon en van De sevenste bliscap van
Maria 10):
1) Bij vs. 570, 758.
2) Vgl. Vaderlandsch Museum, lIl, blz. 36.
:1) De ]lIl1eville, I, blz. 291, meent, dat het woord de beteekenis heeft gekregen
van zangstuk.
4) Vgl. De eerste bliscap, bij vs. 288, 1049, enz. Ook in De sevenste bliscap vindt
men meennalen dezelfde tooneelaanwijzing.
r,) Vgl. De eerste bliscap, bij vs. 377, 800, 909, 1000, 1655, 1700.
G) Bij vs. 1385. 7) Bij vs. 437, 504. 8) Vgl. bij vs. 276.
!I) Vgl. vs. 796. 10) Vgl. de uitgave van 5tallaert, t. a. p., blz. IV.
67
"God in den troon, een witte albe (wit priesterkleed), een coorcappe,
Gods hayr en de croone.
Vier alben, dry engels vleugels en haercroken (gekrulde haarlokken).
Sinte Michiels cappe, vleugels, sweirt, croke en harnas.
Sint ]ans wit deet, de wokke, den preeestoeI.
]esus' rock, ses oft sevene apostels hayren en baerden.
De helle, Lucifers en dry oft vier duyvelscleeders en hoofden.
Alle drie de hemels (?) gaen open.
Marias deed ers en gordel, het palmrys, graff, de bare, de scryne
(kist), tlyccleet, de banden, hemels broot i voort alle de lange rocken,
hoeden, deyn rocken dier zyn."
Adam en Eva behoefden geene kosten te maken voor hun costuum i zij
waren waarschijnlijk geheel naakt. In Deeerstebliscap van Maria komen zij na
den zondeval met enen bladegedect ten tooneele, maar dat was ook hunne
eenige kleed ij. Zoo was het althans in Frankrijk 1) en zal het ook hier
te lande wel geweest zijn. In Engeland daarentegen gebruikte men leder
of misschien geverfd linnen 2). De duivels waren gehuld in dierenvellen
en hadden dierenkoppen en horens op het hoofd i in Frankrijk droegen
zij dikwijls brandende fakkels in de hand, waarop zij telkens kruit
wierpen 3). Dat de ziel van een heilige werd voorgesteld als "een dyn
kindeken, ghemaeckt oft levende waer, heel bloet en naeckt" 4), zagen
wij boven. De costumes waren zeker dikwijls kostbaar, wanneer rijke
burgers of geestelijken de spelen hielpen opvoeren.
In Frankrijk namen vrouwen zelden deel aan de vertooning, hoewel
zij, evenals in de Nederlanden, altijd meededen aan stomme vertooningen
en processies i de vrouwenrollen werden meestal door jongelingen vervuld
5). Of vrouwen ook hier te lande gewoonlijk niet in geestelijke
drama's optraden, is onmogelijk uit te maken. In 1473 werd te Lier
"aen een maeght, die vrouw Grimma was", d. i. die in St.-Oommarus
spel de vrouw van den heilige voorstelde, de som van 6 groot vereerd 6).
Maar dit kan eene uitzondering zijn geweest, evenals het optreden van
vrouwen in Frankrijk.
Wie de kosten droeg van het opvoeren van een misterie of mirakelspel,
kunnen wij niet goed uit onze oude stadsrekeningen opmaken i
deze spreken zelden van iets anders dan van een geschenk, meermalen
in wijn, aan de spelers. Toch moeten die kosten dikwijls zeer groot
1) Vgl. de bewijsplaatsen bij De julleville, I, blz. 382, 383.
2) Vgl. Het Tooneel. Redacteurs Mr. j. N. van Hall en C. N. Wybrallds. Eerste
jaargang. Utrecht, 1878, blz. 238. 3) Vgl. De julleviIle, I, blz. 395.
4) Vgl. Tspel van Sinte Trudo, bij vs. 3403. !i) Vgl. De julleville, I, blz. 369.
6) Vgl. Belgisch Museum, VIII, blz. 296.
5·
68
zijn geweest, wanneer een nieuw drama werd ingestudeerd en gemonteerd.
Een uitgebreid misterie eischte een groot tooneel, veel decoratief,
dat goed geschilderd moest zijn, vele kostbare costumes voor spelers en
figuranten. De vraag hangt samen met eene andere, nl. wie waren de
ondernemers van zulk eene opvoering?
Zonder twijfel heeft de geestelijkheid meermalen de vertooning van
een misterie georganiseerd 1). Zij had langzamerhand het spelen zelf aan
leeken afgestaan, maar het was in haar eigen belang, dat misteries en
heiligendrama's werden opgevoerd en dat deze door goed spel en pracht
van decoratief en costumes de groote massa boeiden. Dikwijls ook ging
de zaak uit van de stadsbesturen. Uit den proloog van De eerste bliscap
van Maria weten wij, dat al de zeven bliscape te Brussel werden gespeeld
op bevel van de stad 2). Wanneer de magistraat van Lier Henrick Bal
en meester Wouter beloont voor het schrijven van geestelijke drama's en
zelfs de kosten van het "rollen" (rolleeren) op zich neemt 3), zal hij zeker
ook die drama's hebben laten opvoeren. Te Oudenaarde schonken de
schepenen aan de vertooners van de Passie "thulpen den oncosten"
26 pond in 1505, 30 in 1519, 40 in 1535, 100 in 1545, 154 in
1560 4). Te Deventer deelden de geestelijkheid, "dat Capittel" en
de stadsregeering somtijds de kosten van eene opvoering 5). Verder
hebben de geestelijke broederschappen, die zich ten doel gesteld hadden,
misteries en mirakelspelen op te voeren, natuurlijk zelve die vertooningen
georganiseerd, somtijds met eene kleine vergoeding van het stadsbestuur
6). Dat was ook het geval met de particulieren, die zich vereenigden,
om bij eene bepaalde gelegenheid een drama ten tooneele te brengen.
In Frankrijk werd het voornemen, om een misterie op te voeren,
vooraf bekend gemaakt op de pleinen en in de straten 7) i misschien had
dat ook in de Nederlanden plaats. In 1441 kreeg althans Hendrik Bal van
Mechelen te Lier eene vereering, o. a. omdat hij met zijne gezellen
gekomen was, "om te speelen en te condigen van Sint Gommar" 8).
Wanneer het tooneel was opgeslagen en de decoraties waren aangebracht,
bouwde men er tegenover een stellage voor den magistraat. Te
Oudenaarde werd in 1527 een timmerman betaald "voor dmaeken van
eenen schavaute, daer Scepenen saten hoorende de Passie spelen" 9).
1) Vgl. De Julleville, I, blz. 347, vlgg. 2) Vgl. vs. 43.
3) 'lgl. Belgisch Museum, VlIJ, blz. 292, 294.
4) Vgl. Belgisch Museum, VII, blz. 18, 23, 35, 47, 59.
5) Vgl. Bijdragen, V, blz. 59, 60, 61.
6) Vgl. o. a. Vaderlandsch Museum, V, blz. 24, vlgg.
7) Vgl. De Julleville, I, blz. 364. 8) Vgl. Van Melèkebeke, blz. 12.
9) Vgl. Belgisch Museum, VII. blz. 31. Zie ook blz. 48.
69
Stond het tooneel vóór het raadhuis, dan woonde het stadsbestuur, voor
de ramen geschaard, de voorstelling bij 1). Te Deventer werd in 1441 een
"perick" gemaakt en in 1453 eene rekening betaald aan "die kupers,
die den perrik makeden vp den Brynck, doe men onseS' Heren verrisinge
speelde" 2). Waarschijnlijk was dit een soort van amphitheater voor de
kijkers. In eene kroniek van Metz leest men nl., bij de vermelding van
het spelen der Passion in 1437 de woorden: "fut faict Ie paircque d'une
très noble façon, car il estoit de neuf sièges de haut ainsi comme
degrés tout à l'entour et par derrière estoient grand sièges et longs pour
les seigneurs et pour les dames" 3). Werd op zulke plaatsen ook het
publiek toegelaten, dan zal het waarschijnlijk iets hebben moeten betalen i
wij weten althans, dat in Frankrijk dikwijls entréevan de toeschouwers
werd geeischt 4). Ook op die wijze werden zeker somtijds de onkosten
van eene opvoering voor een deel bestreden.
Het geestelijk drama is in de latere Middeleeuwen een belangrijke
factor geweest voor onze volksontwikkeling. Maar van de geschiedenis
van dat drama weten wij bitter weinig. Op zeer enkele uitzonderingen
na zijn onze misteries , mirakel- en heiligenspelen verloren gegaan. Slechts
uit kleine, schijnbaar nietige, gegevens krijgen wij een indruk van de
grootte en de beteekenis van deze deels letterkundige, deels religieuze
beweging en moeten wij ons eene voorstelling vormen van haar ontstaan
en hare ontwikkeling. Tal van vragen, die bij ons oprijzen, kunnen wij
bij gebrek aan voldoende bronnen, niet volkomen oplossen en telkens
moeten wij het betreuren, dat onze kennis van het geestelijk drama in
de Nederlanden niet op oneindig meer en steviger grondslagen kan
worden opgebouwd.
VI. HET GEESTELIJK DRAMA IN LATER TIJD.
Het geestelijk drama is in de 16de eeuw voor een groot deel verdrongen
door de moraliteit. Deze was ontstaan uit het misterie en had dikwijls ook
wel eene godsdienstige strekking, maar trachtte haar doel op geheel andere
wijze te bereiken. Toch is het misterie en heiligenspel, ook toen de
moraliteit het tooneel beheerschte, niet geheel verdwenen i het heeft zich
staande gehouden, de mededingster overleefd en is later weer tot zekeren
bloei gekomen in de Zuidelijke Nederlanden. In Noord-Nederland is het
misterie met de kerkhervorming voor goed verdwenen. De leer van
1) Vgl. Vaderlandsch Museum, V, blz. 24.
3) Vgl. De ]ulleviIIe, I, blz. 387.
2) VgJ. Bijdragen, V, blz. 60.
4) T. a. p., blz. 363.
70
Luther en Calvijn, met haar eenvoudigen eeredienst, liet geene plaats
over voor schitterende processies en tooneelvertooningen. In Vlaanderen
en Brabant belemmerde de regeering sedert het midden der 16de eeuw
de voorstellingen der rederijkers, die zich niet ontzien hadden in hunne
drama's staat en kerk te hekelen. In 1560 werd een edict afgekondigd,
waarbij alle spelen verboden werden, "inhoudende dinghen offenderende
directelick oft indirectelick de catholijcke religie ofte geestelicke persoonen",
terwijl spelen en stomme vertooningen "ter eeren Gods, ofte van
zijnen heylighen" eerst door de geestelijkheid moesten worden onderzocht
en door het stadsbestuur goedgekeurd 1). Dat verbod werd hernieuwd
in 1573 en tien jaren later hief de hertog van Parma de rederijkerskamers
geheel op. Toen zij in de 17de eeuw weer langzamerhand opkwamen, was
het drama, waarop zij zich bijzonder hadden toegelegd, de moraliteit,
bijna geheel verdwenen en wendden zij zich weer tot misterie en heiligenspel.
De machtige stroom der renaissance had hun scheepje niet in
beweging gebracht; het lag op het strand en zij trokken het nog wat
achteruit, opdat geen golfje het zou aanraken. In de 17de eeuw schreven
Johannes de Conde, Cornelio de Bie en Fr. Guilielmus Zeebots passiespelen;
de laatstgenoemde gaf ook verschillende heiligenspelen uit 2), die
echter sterk door het schooldrama zijn geinfluenceerd. Antonio Francisco
Wouthers , Cornelio de Bie, P. Smidts en vele anderen schreven heiligendrama's
3). Doch nog krachtiger kwamen misterie en mirakelspel in de
18de eeuw weer op. Wel werd in 1726 het opvoeren der Passie te Antwerpen
verboden 4), maar in verschillende dorpen werd zij nog in het laatst der 18de
eeuw gespeeld 5), in enkele zelfs in het begin der 19de 6) en in het dorp
Bevere bij Oudenaarde nog na 1830 7). Jan Frans Willems vertelt 8), dat
hij in zijne jeugd (kort vóór 1809) te Lillr o. a. den engel Grabriël voorstelde
in De geboorte en eerste jongheyd Jesu Christi. "My heugt nog",
schrijft hij, "dat onze hoofdman, de heer Van den Brand.e, kerkmeester van
St.-Gummarus, een zeer godvruchtig man, ieder avond, eer nog het tooneeldoek
opging, ons op het theater deed nederknielen , en de Litanie van
Onze-Lieve-Vrouw voorlas, opdat de vertoóning goed mocht afloopen. Het
was wonder te zien, hoe daar al die personages door elkander op hun
knieën zaten, en hoe sint Joseph en O.-L.-Vrouw (nota bene eene
L.-Vrouw met een baard), Herodes, de drie koningen, de joodsche
1) Vgl. Belgisch Museum, VII, blz. 58.
2) Zie de titels in Belgisch Museum, IX, blz. 295, 299.
3) T. a. p., blz. 302 -308, 313. 4) T. a. p., I, blz. 171.
5) Vgl. Van der Straeten, 11, blz. 34, 92, 205, 227, 242, en Vaderlandsch Museum,
V, blz. 175. 6) Vgl. Van der Straeten, 11, blz. 177, 186.
7) T. a. p., blz. 45. 8) Vgl. Belgisch Museum, VIII, blz. 289.
71
schriftgeleeerden , de engelen en de zwarte duivels, op elke aanroeping
antwoordden: Bid voor ons! Bid voor ons!"
Ook enkele andere onderwerpen uit het Nieuwe Testament leverden
stof voor de misteries der 18de eeuw, nl. de lotgevallen van Paulus 1),
Petrus 2) en Maria Magdalena 3). Maar vooral Het Laelste Oordeel werd
dikwijls vertoond, in het dorp Ophasselt acht malen in het jaar 1769 4).
Een grooter aantal drama's werd ontleend aan het Oude Testament. De
geschiedenis van Abraham werd zeer dikwijls dramatisch voorgesteld 5)
en ook die van David 6), wiens strijd met Goliath vooral ten tooneele
werd gebracht 7). Den Val van onze eerste oaders, Adam en Eva werd
in 1766 te Wachtebeke zestien maal en te Oosterzeele in 1796 twaalf
maal vertoond 8). Aan de apocryphe boeken waren tooneelspelen ontleend,
die de geschiedenis van judith 9) en die der Macchabeën 10) tot onderwerp
hadden.
Het aantal mirakelspelen was kleiner dan dat der misteries , maar toch vrij
belangrijk. Onder deze neemt Den Heyligen Roosencrans eene eerste plaats
in 11). Weinig minder geliefd was Het Heiligh Bloed 12), terwijl ook de
Vindinge van het H. Krays vele bewonderaars telde 13). De lotgevallen van
Clovis 14) en die van Euphemia 15) schijnen onder die van bekeerlingen
het meest geschikt te zijn bevonden voor eene dramatische behandeling.
De heiligenspelen waren bijzonder talrijkj Achatius, Agatha, Alexius,
Apollonia, ApolIonius, Audas, Augustinus, Barbara, Blasius, Caecilia,
Catharina, Cornelius, Crispinus en Crispinianus, Donatus 16), - zoo
kan men het geheeIe aphabet doorloopen - allen betraden het tooneel.
De drama's gewijd aan den H. Cornelius 17), johannes den Dooper 18) ,
de Heilige Genoveva 19), Sint Hubertus ~, Sint joris 21), Eustachius 22) ,
1) VgI. Van der Straeten, 1I, blz. 34, 36, 57, 128, 205.
2) T. a. p., blz. 247. 3) T. a. p., blz. 164.
4) T. a. p., blz. 125, 185, 190,206,244.
5) T. a. p., blz. 21, 22, 26, 31,120,125,166,174,211.
6) T. a. p., blz. 79, 177, 182, 250.
7) T. a. p., blz. 21, 22, 27, 42, 80,146,149,181.
8) T. a. p.; blz. 237', 179. 9) T. a. p., blz. 41, 92, 211.
10) T, a. p., blz. 26, 86, 89.
11) T. a. p., blz. 70, 90, 96, 102, 119, 122, 127, 129, 169, 170, 174, 175,204,241,251.
12) T. a. p., blz. 56, 90, 96, 103, 122, 152, 177, 183, 241, 242.
13) T. a. p., blz. 29, 55, 89, 114, 184, 241.
14) T. a. p., blz. 21, 23, 83, 90,108,211. 15) T. a. p., blz. 59, 65,160.
16) T. a. p., blz. 56; 175; 109, 183; 85; 153; 22, 73,134; 103; 33; 46, 182j 118,
169; 43; 18, 19, 115, 146, 182; 22, 181; 23, 90.
17) T. a. p., blz. 18, 19, 115, 146, 182. lS) T. a. p., blz. 23, 57, 87, 258.
19) T. a. p., blz. 30, 85, 86, 124, 152, 166, 182, 199, 207, 223.
20) T. a. p., blz. 30, 56, 65. 21) T. a. p., blz. 31, 180, 223, 246.
22) T. a. p., blz. 33, 86, 89, 165, 181 ,214, 233.
72
de Heilige Ommecommena 1), den H. Laurentius 2) en den H. Sebastianus
3) waren bijzonder geliefd.
Terwijl dus in de 17de eeuw heel wat geestelijke drama's in de Zuidelijke
Nederlanden werden vertoond, was in de 18de eeuw het getal
buitengewoon groot. Maar welk een verschil met het misterie en heiligenspel
der Middeleeuwen! In 1764 werd in het dorp Appels de Onthoofdinge van
den heyligen joannes Baptista opgevoerd. Dit drama, dat was opgedragen
aan eene abdis, werd opgeluisterd door zang en dans en ging
vooraf aan eene klucht getiteld de Zegenprael van Arlequin 4). Den H.
Eligius, in 1754 te Nederbrakel gespeeld, eindigde met een ballet 5).
Het broederschap van d'heylige Dryvuldigheyd, dat in 1777 te Sleydinge
werd opgevoerd, werd besloten met een ballet 6). In Clotildis of 't heyden
Vrankryk wonderlyk christen geworden, dat in 1782 de bevolking van
Oostacker in verrukking bracht, waren balletten, pantomimes, liedjes en
eene klucht opgenomen i). In 1801 speelde men te Kerkhove het Ontzet
van Halle, in Henegauw, beschermt door het mirakuleus Beeld Maria,
moeder van jesus, onzen zaligmaeker, bevogten door den Turksch visir
Selima eu den Turkschen Aga-Abdul, arabiersch moor, op het verzoek
van de apostaten Clevius en Olivier, tempiiers in Brussel, dat werd
opgeluisterd door wonderbaarlijke voorva\len, vertooningen, balletten,
dansen van Arlequin's en negers, te voren nooit alhier vertoond 8). Dit
zijn slechts enkele voorbeelden uit vele.
De titels zijn dikwijls in overeenstemming met zulk een inhoud. De
hertog Charles-Conrad-Albert d'Ursel zal zich zeker zeer gevleid hebben
gevoeld door de opdracht van Het leven, wonderlycke bekeeringe en
glorieuse marlelie van den heyligen Protasius, eersten koning in het ryk
van Arima, onder japonien, bekeerd tot het christen geloove, door
Alexander Valignanus , pater der societeyt jesu, in het jaer 1579, ende
ontjangen de kroone der marlelie 1612, onder den noyt gehoorden tyran
Daifusama, keyzer van heel japonien (1776) en van het drama Hier
zult gy sien bloeyen de altyd duerende blomme der suyverheyd, behouden
door den lojweirdigen en heyligen Alexis , dies volgens hoe dat hy de
aermoede verkosen heeft voor· des weirelds pragt, ende soo syn leven
geeylldigt in heyligheyt, vervolgens hoe dat naer syne dood veel miraekelen
zyn geschied, door de voorspraek van den voorgemeld en heyligen (1766)!J).
Het spel der acteurs was met dat alles in overeenstemming. De
1) T. a. p., blz. 71, 113, 184. 2) T. a. p., blz. 83, 167, 191, 196.
3) T. a. p., blz. 100, 152, 182, 251. 4) T. a. p., blz. 24.
[» T. a. p., blz. 166. 6) T. a. p., blz. 215. 7) T. a. p., blz. 178.
8) T. a. p., blz. 123. 9) T. a. p., blz. 183.
73
onbehoorlijkste kluchten en vertooningen werden in deze drama's ingelascht,
zoodat somtijds de priester weigerde, absolutie te geven aan
hen, die meegespeeld hadden. En nog erger! Bij eene vertooning van
de Passie te Bever bij Oudenaarde vroeg Christus aan het kruis, volgens
het bijbelverhaal, te drinken i men reikte hem eene spons toe met mosterd
en peper! Te Evergem moest in hetzelfde misterie Judas worden
opgehangen door een acteur, die in het dagelijksch leven het ambt van
gemeente-ontvanger bekleedde, maar nu met grooten ijver voor beulsknecht
speelde. Toen hij, volgens den tekst van het drama, Judas vroeg,
wie hij in de hel had ontmoet, antwoordde deze: "Niets anders dan
ontvangers en procureurs, uWe collega's" 1). Een enkel aardig zangspel,
't Kribbetje getiteld 2), werd nog in het begin der 19de eeuw met Kerstmis
door de Vlaamsch sprekende bevolking bij Duinkerken opgevoerd i
het is een klein misterie , geheel vrij van de grove fouten der juist
besproken drama's.
In het laatst der 18de en het begin der 19de eeuw is het misterie in
de Nederlanden verdwenen, na geheel ontaard te zijn in eene tragicomedie
van de slechtste soort. Slechts in één klein Duitsch dorp wordt
nog het misterie gespeeld in den geest der middeleeuwsche traditie, met
al den ernst en al de waardigheid, die het onderwerp eischen, en om de
tien jaren stroomen geloovigen en ongeloovigen toe, om getuige te zijn
van het Passions-spiel te Oberammergau.
1) T. a. p., I, blz. 252.
2) Het werd door den abbé D. Camel uitgegeven onder den titel: 't Kribbetje ou
la Nativité du Christ chez les Flamands de France in de Annales du Comité flamand
de France, 1853. Aem. W. Wybrands deelde er eenige fragmenten van mede in Het
Tooneel, 1878, blz. 109-117.
HET W ERE LOL IJ KOR A M A.
Waaraan heeft het oudste wereldlijk tooneel in de Nederlanden zijn
ontstaan te danken? Aan de tweespraken der sprooksprekers, die dramatisch
werden voorgedragen 1)? Maar de tweespraken, die wij nog bezitten,
vertoonen allerminst een dramatisch karakter. En de grafelijkheidsrekekeningen
van Holland, waarin zoo dikwijls van zangers en sprekers
gewag wordt gemaakt 2), leveren geen enkel onomstootelijk bewijs, dat
inderdaad twee sprekers op dramatische wijze tweespraken hebben voorgedragen
3). Zou het verder niet een onverklaarbaar verschijnsel zijn, dat
in Frankrijk, het vaderland der troubadours, de tensons , de tournois
d'esprit, de jeux partis , samenspraken tusschen twee of drie sprekers,
niet met het drama in verband staan, maar dat men in dergelijke tweespraken
wel den oorsprong van het wereldlijk drama in de Nederlanden
moet zoeken?
Is dan, zooals men voor andere landen aanneemt, ook ons wereldlijk drama
ontstaan uit de allegorische voorstellingen, die vooral in de latere misteries
voorkomen, en hebben die voorstellingen zich eerst ontwikkeld tot
de moraliteit en daarna tot het wereldlijk drama? Maar het wereldlijk
drama ten onzent is zeer veel ouder dan de moraliteit. En bovendien
is de wording van wereldlijk drama uit moraliteit, van actie door werkelijke
menschen uit bespiegeling door allegorische personen, niet te verklaren.
1) Die stelling is voor het eerst opgeworpen door H. van Wijn, Historische en Letterkundige
Avondstonden , Amsterdam, 1800, blz. 354 - 356, en overgenomen door
F. ]. Mone, Uebersicht der Niederländischen Volks-Literatur älterer Zeit, Tübingen,
1838, blz. 343, door W. ]. A. ]onckbloet, Geschiedenis der middennederlandsche dichtkunst,
Amsterdam, lil, 1854, blz. 510, door M. de Vries, Nieuwe Werken van de
Maafschappü der Nederl. Letterk., Dordrecht, VI, 1844, blz. 125-131, door J. van
Vloten, Beknopte geschiedenis' der Nederlandsche letteren, Tiel, 1865, blz. 166, door
J. te Winkel, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde, Haarlem, I, 1887, blz. 530- 538,
en door ]. ten Brink, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde, Amsterdam, 1897,
blz. 218; zij is met kracht verdedigd door H. E. Moltzer, Geschiedenis van het wereldIÜk
tooneel in Nederland, gedurende de middeleeuwen, Leiden, 1862, blz. 37 -12, en
De Middelnederlandsche dramatische poezie , Groningen, 1875, blz. XXXIV - LVI.
2) Afgedrukt bij ]onckbloet, t. a. p., lil, blz. 593-652.
3) Zie Wybrands, in Studiën en Büdragen, blz. 240- 253.
75
Of is én ten onzent én elders het wereldlijk tooneel direct ontstaan
uit het geestelijke, zonder tusschenkomst der moraliteit I)? Maar de
wereldlijke drama's, die wij over hebben, zijn ouder dan de misteries
en mirakelspelen, die tot ons zijn gekomen.
Toch is er voor die veronderstelling zeer veel te zeggen. De zoo
even genoemde tegenwerping verliest al hare kracht door het feit, dat
ons van de tientallen geestelijke drama's uit de 14de en 15de eeuw bijna
niets is overgebleven. En al kan men niet onomstootelijk bewijzen, dat
het wereldlijk drama direct uit het geestelijk is ontstaan, het is toch
mogelijk voor die stelling hechtere gronden aan te voeren dan voor de
eerstgenoemde c hypothesen.
Naast het misterie staat het mirakel, dat iets jonger is, en aan het
mirakel heeft het wereldlijk drama zijn ontstaan te danken. Onze eigene
letterkunde levert niet het materiaal op, om dat te betoogen, maar wel
de Fransche. En daar een zeer groot gedeelte van onze middelnederlandsche
literatuur aan de Fransche is ontleend, mogen wij voor ons
betoog met recht de wapens ontleen en aan het rijk voorziene arsenaal
der Franschen Z).
Het oudste Fransche misterie , dat bekend is, de Adam, dateert uit
de 12de eeuwen in de eerste helft der 13de eeuw schreef Jean Bodel het heiIigenspel
LiJus Saint Nicholai (Le Jeu Saint Nicolas) 3). Het is een vreemd
drama van den vroolijken dichter uit het vroolijke Arras. Voor een deel
speelt het in het Oosten aan het hof van een Sarraceenschen vorst,
koning van Afrika, voor een ander deel in eene Vlaamsche kroeg.
Oostersche vorsten en een sprekend afgodsbeeld, Sint Nicolaas, Christen
ridders en Vlaamsche boeven treden er in op; een engel spreekt de Christenen,
die tot het Heilig graf bidden, moed in. De plaats der handeling
verandert telkens. De bisschop-heilige vervult eene niet onbelangrijke
rol in het drama, maar de dieven en drinkebroers zijn met niet minder
animo behandeld. Het wereldlijke element beslaat in het mirakel van
Jean Bodel eene belangrijke plaats.
Dat is nog veel meer het geval in de veertig Miracles de Nostre
Dame 4), die uit de 14de eeuw dagteekenen en misschien wel van één
1) Die stelling is met groote geleerdheid en scherpzinnigheid verdedigd door Wybrands,
t. a. p., blz. 252 - 260. In den 3den druk zijner Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde,
Groningen, 11, 1885, blz. 325 - 332, heeft Jonckbloet zich bij hem aangesloten.
2) Ook hier is de bewijsvoering gevolgd van Wybrands, t. a. p., maar er is vooral
gebruik gemaakt van de 40 Miracles de Nostre Dame, van welke slechts enkele aan
Wybrands bekend waren. 3) Zie Monmerqué et Michel, t. a. p., blz. 102.
4) par personnages publiés d'après Ie manuscrit de la Bibliothèqlle nationale par
Gaston Paris et Ulysse Robert. Paris, 1876-1893, 8 vol.
76
dichter zijn, of althans van de leden eener letterkundige vereeniging
(puy). In al die mirakelspelen heeft eene wonderbaarlijke gebeurtenis
plaats door de tusschenkomst der Heilige Maagd j deze daalt in elk stuk
één of twee malen uit het paradijs neder op de aarde, vergezeld door
twee engelen en twee heiligen, die te harer eer een "rondeau" zingen.
Hoe godsdienstig de strekking van deze drama's ook zij - aan allen
gaat eene preek in proza vooraf, als deze niet midden in het stuk voorkomt
.- kunnen zij noch door een geestelijke zijn geschreven, noch in
eene kerk zijn vertoond j daarvoor zijn vele tooneelen te gewaagd en is
de rol, die geestelijken en zelfs de paus er in spelen, niet eervol genoeg.
Vele dezer mirakelspelen zijn ontleend aan den bundel verzen Miracles
de la sainte Vierge van Gautier de Coincy, andere aan de apocryphe
evangeliën, aan heiligenlegenden , aan "chansons de geste" en aan
romans. De ons zoo bekende tooneelfiguren van te vondeling gelegde
en ondergeschoven kinderen, van geroofde en als man verkleede vrouwen,
van verstooten en in hare eer herstelde koninginnen vindt men
reeds in deze drama's, die meer dan vijfhonderd jaren oud zijn.
In de Miracles de Nostre Dame verandert de plaats der handeling elk
oogenblik. De vorst geeft een dienaar bevel, een brief naar Schotland
over te brengen j met den volgenden versregel kwijt de bode zich van
zijne taak aan het Schotsche hof. De keizer wil naar Rome gaan en den
paus om raad vragen j terstond daarop begint het gesprek met den
kerkvorst. Zeer vele dezer drama's spelen volstrekt niet in eene omgeving
van heiligen en martelaren, zooals zal blijken uit de korte inhoudsopgave
van enkele dezer belangwekkende tooneelspelen.
In Ie Miracle de la femme du roy de Portigall) verdwaalt de koning,
die met zijn gevolg op de jacht is, en komt geheel alleen bij een kasteel,
waar hij door den "chastellain" en door de dames vriendelijk ontvangen
en onthaald wordt. Hij vat liefde op voor de dochter van zijn gastheer
en vraagt haar ten huwelijk j het meisje en haar ouders stemmen toe.
Maar het huwelijk kan niet terstond plaats hebben en de koning overreedt
zijne verloofde, hem al vast den sleutel van hare kamer te geven
voor den volgenden nacht. Dan verlaat hij het kasteel, vindt zijn gevolg
terug en deelt zijn "Senechal" mede, welke plannen hij heeft. Deze
raadt hem eerst een huwelijk af met de dochter van een eenvoudig
edelman en, als die raadgeving in den wind wordt geslagen, beweegt
hij den koning van zijn voorgenomen nachtelijk bezoek af te zien en
hem den sleutel toe te vertrouwen. De verraderlijke Senechal dringt nu
zelf in de slaapkamer der jonkvrouw door en de ongelukkige bemerkt
1) T. a. p., I, blz. 147.
77
het aan haar gepleegde verraad te laat. Zij roept hare nicht en te zamen
dooden zij den slapenden verrader en werpen het lijk in een put. Als
de dag is aangebroken, komt de koning en het huwelijk wordt voltrokken.
"La Royne" overreedt nu hare nicht, om 's avonds hare plaats in
het bruidsvertrek in te nemen, maar als zij, nadat de koning in slaap
is gevallen, de plaatsvervangster uit het vertrek wil doen verdwijnen,
weigert deze, omdat zij meent thans meer rechten als koningin te kunnen
doen gelden dan de pas gehuwde. De koningin stopt echter hare nicht
een prop in den mond, bindt haar vast, steekt het bed in brand, maar
redt den koning. Daarna roept zij in de kapel de Heilige Maagd aan
en biecht hare zonden aan den kapelaan, maar deze verraadt haar en
deelt alles aan den koning mee, die zijne vrouw tot den brandstapel
veroordeelt. Doch de Heilige Maagd, weder door de koningin aangeroepen,
komt nu persoonlijk tusschen beide; zij laat den koning door
een heremiet volledig inlichten over het gebeurde. De koningin verwerft
vergiffenis en de valsche priester wordt veroordeeld.
Dit drama, dat ontleend is aan een "fabliau" 1), is vol leven en
afwisseling i de personen, die er in optreden, zijn niet bepaald heiligen
en de Heilige Maagd is alleen een "deus ex machina", die den dramatischen
knoop ontwart. En die knoop was zoo gemakkelijk ook op andere
wijze los te maken, dat de goddelijke tusschenkomst bijna overbodig
schijnt. Het mirakel staat op de grens van het wereldlijk drama.
Dat is ook het geval met het mirakel de la marquise de Oaudine,
qui par l'accusement de l'onele de son mad, auquel son mari l'avoit
eommise a garder, fu amdampnée aardoir, dont Anthenor par Ie
commandement de Nostre Dame s'en eombati tonele et Ie deseonfit en
champ 2). De vervolging een er gehuwde vrouw, de beschuldiging van
den verleider bij haren echtgenoot, hare veroordeeling ter dood en de
ontmaskering van den verrader na een tweegevecht met een ridder, die
van de Heilige Maagd de opdracht heeft gekregen, de onschuldige te
redden, is het onderwerp van dit drama, dat aan eene "chanson de
geste" ontleend schijnt te zijn 3). Van denzelfden aard is het mirakel de
l'empereris (impératrice) de Romme que le frére de l'empereur aceusa
pour la fere destruire, pour ce qu'elle n'avoit volu faire sa voulenté, et
depuis devint mesel (Iépreux), et la dame Ie garit quand il ot rege/IJI
(avoué) son meffait 4). Meer afwisseling bieden het mirakel d'Amis et
1) Zie Le Grand d' Aussy, Fabliaux ou contes du XIIe et XlIle siècle, Paris, IV,
1781, blz. 121. (Vgl. De julleville, t. a. p., 11, blz. 236.)
2) Vgl. Miracles, 11, blz. 121. 3) Zie De julleville, t. a. p., blz. 253.
4) Vgl. Miracles, IV, blz. 237. Het mirakel is ontleend aan Gautier de Coincy (vgl.
De julIeviIIe , t. a. p., blz. 296).
78
Amille lequel Amille tua ses deux enfans pour garir Amis son compaignon
qui estoit mesel, et depuis les resuscita Nostre Dame 1) en
dat comment Ostes, roy d'Espaingne, perdit sa terre par gagier contre
Berengier qui le tray et ti fist faux entendre de sa femme, en la bonté
de laquelle Ostes se fioit; et depuis Ie destruit Ostes en ckamp de
bataille:!) , dat door zijn oorsprong verwant is met Shakespeare's
Cymbetine 3).
Vol leven en beweging is ook het mirakel de la fille du roy de Hongrie
4). De koning van Hongarije, die weduwnaar is, heeft de gelofte
afgelegd slechts te zullen hertrouwen met iemand, die volkomen gelijkt
op zijne overleden vrouw. Als zijne omgeving op een tweede huwelijk
aandringt, omdat er uit het eerste geene zoons zijn geboren, besluit de
koning den paus verlof te vragen, om zijne eigene dochter te mogen
trouwen. Hij reist dus naar Rome en de paus geeft zijne toestemming,
maar het meisje weigert en, als haar vader aandringt, kapt zij zich eene
hand af, om daardoor het huwelijk te verhinderen, en werpt haar in
den stroom. De koning geeft last, zijne weerspannige dochter te verbranden.
Maar een paar edelen halen den beul over, om dat bevel niet
ten uitvoer te brengen; er wordt wel een groot vuur ontstoken, maar
het meisje wordt heimelijk uit de gevangenis weggevoerd en in eene
boot geplaatst. Zij drijft naar Schotland, komt daar behouden aan wal
en wordt opgemerkt door den koning, die verliefd op haar wordt en
haar huwt, hoewel zij eene hand mist en haar hooge geboorte verborgen
houdt. Het jonge paar is zeer gelukkig en bekommert zich weinig om
de boosheid van de moeder des koning van Schotland. Eenigen tijd na
het huwelijk komt een heraut den koning uitnoodigen tot het bijwonen
van een tournooi in Frankrijk en hij gaat, hoewel de koningin hem
noode laat vertrekken. Want al spoedig na zijne afreis bevalt zij
1) Vgl. Miracles, IV, blz. 1. De geschiedenis van Amis en Amille is in verscheidene
middeleeuwsche werken opgenomen, o. a. in den Roman des sept sages. Zie verder De
julleville, t. a. p., blz 287. 2) Vgl. Miracles, IV, blz. 315.
3) Zie over de bronnen van het mirakel en die van de Cymbeline, De julleville,
t. a. p., blz. 300.
4) Vgl. Miracles, V, blz. 1. Het is ontleend aan den ouden roman la Manekine van
Philippe de Reimes (vgl. De julleville, t. a. p., blz. 302). Dezelfde geschiedenis schijnt
behandeld te zijn in een drama, dat in 1777 te Tieghem is opgevoerd en waarvan de titel
luidt: Het verduldig en wonderbaer leven van Helena, dochter van Antonius, koning
van Scheytjen, hoe sy om de quaede liefde van haeren vaeder die haer ten houwelyke
versoclzte, uyt syne handen gevlucht is ,. ende hoe sy naederhand met Henricus, koning
van Engeland, in 't houwelyk is getreden tegen zyns moeders danek, en door wiens
valsche listen sy gekomen is in d' aldergrootste ellenden, ende eyndelyck, door het wys
beleyd van haeren man en vader, weder tot verblyden gekomen is (vgl. Van der Straeten ,
t. a. p., 11, blz. 232).
79
van een zoon. Een bode wordt naar Frankrijk gezonden, om den koning
van Schotland de heuglijke tijding mee te deel en. Doch die bode komt
op zijn tocht in het kasteel van de koningin-moeder; hij wordt dronken
gemaakt en beroofd van de brieven, die hij bij zich draagt. De moeder
des konings verscheurt den brief van haren zoon en schuift er een
anderen voor in de plaats, waarin te lezen is, dat de jonge koningin
een monster ter wereld heeft gebracht. De koning van Schotland is zeer
bedroefd over die tijding, maar schrijft terug, dat hij het monster en
de jonge moeder hoopt te zien. De boodschapper valt op de terugreis
weer in denzelfden strik als op de heenreis; als hij slaapt, wordt de
brief des konings hem ontfutseld en een brief ondergeschoven, waarin
de koning beveelt, moeder en kind te verbranden. Die brief brengt de
hofhouding in de grootste verwarring en de hovelingen besluiten, deels
uit medelijden met de jonge koningin, deels ook uit vrees, dat de koning
later tot andere gedachten zal komen, en uit angst voor het volk, dat
den moord niet zou gedoogen, aan het bevel niet te voldoen. Maar
zij plaatsen de koningin met haar zoon en hare kamerjonkvrouw in eene
boot en laten haar wegdrijven. Nu roept de koningin de Heilige Maagd
om hulp aan en deze redt haar door de bemiddeling van een Romeinsch
senator, die met zijne boot de hare op zee tegenkomt en de vrouwen
en het kind bij zich in huis opneemt. Ook nu houdt de jonge koningin
hare afkomst geheim en blijft jaren achtereen bij haar vriendelijken gastheer,
waar haar kind tot een aardigen jongen opgroeit. Intusschen is de
koning van Schotland naar zijn vaderland teruggekeerd en heeft hij
bespeurd, op welk eene afschuwelijke wijze hij bedrogen is. Hij laat
zijne wreede moeder, die hare misdaad bekent, gevangen zetten, tijgt
zelf op weg, om zijne vrouw te gaan zoeken, en komt, na jaren rondgezworven
te hebben, te Rome. Toevallig bezoekt hij het huis van den
senator, waar zijne vrouw verblijf houdt; de arme verbergt zich voor
hem, omdat zij in de meening verkeert, dat hij haar heeft willen doen
verbranden. Maar alles komt uit door het kind en de echtgenooten vallen
in elkanders armen. Ook de koning van Hongarije bezoekt Rome en
herkent zijne dochter. En de eens afgekapte hand wordt in de rivier
opgevischt en den paus gebracht. Deze hoort het geheele verhaal; hij
houdt de hand bij den arm der koningin, om te zien, of het de rechte
is, en door een wonder groeit de hand terstond weer aan den arm vast.
Nog uitgebreider en met weinig minder afwisseling dan dit mirakel is dat
van Berthe, femme du roy Pepin, qui ly fu changée et pllis la retrollva 1),
waarin de bekende "chanson de geste" van Adenez is gedramatiseerd.
1) Vgl. Miracles. V. blz. 153.
80
Het mirakel du roy Thierry, a qui sa mére fist entendant que Osanne,
sa femme, avoit eu trois ehiens, et elle avoit eu trois fik, dont il la
eondampna a mort, et eeux qui la dorent pugnir la mirent en mer; et
depuis trouva ie roy ses enfalls et sa femme 1) eindigt op zeer wereldsche
wijze, met de tooneelaanwijzing: "Iey jeuent les menesterez, et s'en va Ie
jeu". Zeer bekend is de geschiedenis, die gedramatiseerd werd in het
mirakel de Robert ie dyable, filz du due de Normendie , a qui il
fu enjoint pour ses meffaiz que il feist Ie foi sans parler ; et depuis
ot Nostre Seigneur merey de li, et espousa ia fitle de l'empereur 2).
Het mirakel van la fille du roy 3) gelijkt in vele opzichten op dat
van ia fille du roy de Hongrie, een vader, die met zijne dochter wil
huwen, een echtgenoot, die kort voor de bevalling zijner vrouw op
reis gaat, enz. Maar de dochter loopt hier weg, verkleedt zich als man,
strijdt in dienst van den keizer van Constantinopel en trouwt met de
dochter van dien keizer, doch later, als de vergissing uitkomt, met den
keizer zelf.
Het zou gemakkelijk vallen uit de 40 Miracles tie Nostre Dame nog
meerdere uit te kiezen, om te bewijzen, dat deze drama's op de grens
staan van het wereldlijk tooneel, zoowel wat het onderwerp als wat de
behandeling der stof betreft. Romans en chansons de geste waren de
bron voor deze mirakelspelen, evenals zij het geweest zijn voor onze
abele spelen. En het geestelijke element treedt weinig op den voorgrond;
de preek vooraf en de verschijning der Heilige Maagd behooren wel bij
elk drama, maar zij gelijken steeds volkomen op elkander. Bovendien is,
in weerwil der beste bedoelingen, de rol van Maria zoo onbeduidend,
dat zij geheel uit de drama's kan worden gelicht, zonder eenig nadeel
voor den loop der gebeurtenissen. In deze tooneelspelen, vol van de
meest merkwaardige lotgevallen der hoofdpersonen, heerscht het toeval,
doch één of twee malen in elk drama neemt de Heilige Maagd de rol
van het toeval over en verschijnt als "deus ex machina" en dat is de
eenige band, die deze dr~ma's aan het geestelijk tooneel verbindt. Het
zou wel vreemd zijn, wanneer die band niet steeds losser en losser
zou zijn geworden. En inderdaad bestond in Frankrijk reeds vrij vroeg
een wereldlijk tooneel naast het geestelijke.
In 1262 schreef Adam de la Hale van Arras Ie Jeu de la feuillée 4) ,
1) T. a. p., blz. 257.
2) T. a. p., VI, blz. 1. Ontleend aan een ouden roman in verzen of aan eene kroniek
(vgJ. De ]ulleville, II, blz. 311).
a) VgJ. Miracles, VII, blz. 1.
4) Zie de uitgave van A. Rambeau in Ausgaben und Abllandlungen aus dem Gebiete
der romanischen Philologie, Marburg , LVIII, 1886.
81
een zeer eigenaardig drama, waarin hij zich zelf en vele zijner stadgenooten
bespotte, maar tevens feeën liet optreden. In 1283 schiep' hij
aan het hof van Karel van Anjou met Le jeu de Rohin et de Marion
het zangspel. Maar de drama's van Adam de la Hale staan zoo geheel
op zich zelf, vallen zoo zeer buiten het kader, dat wij ze voor ons
betoog wel buiten rekening mogen laten. Wel moet melding worden
gemaakt van la fuife des enfans Aymery de Narbonne, dat in 1351 op
de markt te Rijssel werd vertoond 1), maar verloren schijnt te zijn. In
elk geval blijkt uit den titel, dat de stof van het drama tot denzelfden
kring behoort als die van vele der Miracles de Nostre Dame en van
onze abele spelen. Dat is niet het geval met l'histoire de Oriseldis 2) in
1395 geschreven en ontleend aan Petrarcha's Latijnsche vertaling van
Boccaccio's novelle. In de Oriseldis komt niets wonderbaarlijks voorj
het drama behoort geheel tot het wereldlijk tooneel. En het moet ons
wel treffen, dat de proloog van het Fransche stuk zooveel overeenkomst
heeft met dien onzer abele spelen 3). Ook het reusachtige drama
La desfruction de Troye van Jacques Millet mag hier worden genoemd,
hoewel het uit het midden der 15de eeuw dagteekent. Want
het bewijst, dat, al moge het wereldlijk drama in de 13de , 14de en 15de
eeuw in Frankrijk bij het geestelijke hebben achtergestaan in belangrijkheid,
het toch levenskracht genoeg heeft bezeten, om een paar eeuwen
lang den strijd om het bestaan vol te houden. Bovendien mag men het
vermoeden uitspreken, dat, waar een groot aantal geestelijke drama's
verloren zijn gegaan, dit ook het geval zal zijn geweest met vele wereldlijke
tooneelspelen. Misschien behooren wel tot dat aantal de origineelen
onzer abele spelen, want het is volstrekt niet onmogelijk, dat deze uit
het Fransch zijn vertaald.
I) Vgl. Vaderlandsch Museum, V, blz. 12.
2) Uitgegeven als Die älteste Bearbeitung der Orise/dissage in Frankreicll von Hinderk
Groeneveld , Marburg , 1888 (No. 79 der Ausgaben und Abhandlullgm a!ls dcm
Oebiete der Romanischen Philologie. Veräffentlicht von E. Stengel.)
In den oudsten druk heet het drama Le mystere de Oriselidis.
3) De eerste verzen van dien proloog luiden nl. aldus:
"Paix soit acelIe compaignie
Et la douce vierge marie
En qui jhesu prist chair humaine
Qui des dames est souueraine
Vueille tous ceulz de mal garder
Qui en paix veuldront Regarder
Dune dame la vraye histoire
Qui tant est digne de memoire
Que ses euures sont appellees
Miroir ~es dames mariees ," etc.
WORP, Drama en tooneel, J. 6
82
Wij mogen dus het volgende vaststellen. Reeds in de eerste helft der
l3de eeuw werd een Fransch mirakelspel geschreven, dat op de grens
staat van het wereldlijk tooneel en zich voor een deel beweegt in dezelfde
omgeving, Sarracenen en Christenen, als onze oudste wereldlijke drama's,
de abele spelen. De Miracles de Nostre Dame, die uit de 14de eeuw dateeren
, naderen het wereldlijk tooneel nog veel meer dan Bodel's Jeu de
Saint Nicholas i in vele van hen treedt het bovennatuurlijke zoo volkomen
op den achtergrond, dat het zou kunnen worden weggelaten zonder
het geheel ook maar eenigszins te schaden. Bovendien zijn eenige dezer
mirakelen aan dezelfde soort van bronnen ontleend en spelen zij in
dezelfde wereld als onze abele spelen. Naast die mirakelen staan een
paar wereldlijke drama's, die uit denzelfden tijd dateeren i uit den titel
van het ééne blijkt, dat het, evenals sommige mirakelen, ontleend is aan
"chanson de geste" of roman, en de wijze van bewerking van het andere
toont weder overeenkomst met ons oudste wereldlijk drama.
Die overwegingen maken de gissing zeer waarschijnlijk, dat in
Frankrijk het wereldlijk drama ontstaan is uit het mirakelspel. Is er
reden, diezelfde gissing te berde te brengen, waar er sprake is van het
wereldlijk drama in de Nederlanden?
Twee dingen zijn hier mogelijk: óf het wereldlijk drama is in de
Nederlanden uit het mirakelspel ontstaan, evenals dat waarschijnlijk in
Frankrijk het geval is geweest, óf wel wij hebben het wereldlijk drama,
in Frankrijk uit het mirakelSpel geboren, overgenomen. De armoede aan
Nederlandsche drama's uit de Middeleeuwen maakt het onmogelijk,
op die vraag een beslissend antwoord te geven. Alleen mag worden
opgemerkt, dat onze abele spelen in Vlaanderen zijn geschreven,
dus dicht bij het noorden van Frankrijk, waar de dramatische kunst
ijverige en talentvolle beoefenaars vond, en dat zij ontleend schijnen
aan Fransche romans, van welke tot nu toe geene Dietsche vertaling is
opgespoord.
Maar hoe dit ook zij, wanneer I door het vinden van meer gegevens,
de gissing, dat in Frankrijk het wereldlijk drama zijn ontstaan
dankt aan het mirakelspel, volkomen bewezen wordt I dan zullen
wij dienzelfden oorsprong moeten aannemen voor onze abele spelen.
Het is bijna ondenkbaar I dat in twee aangrenzende landen in denze\fden
tijd een zelfde kunstgenre eene volkomen verschillende afkomst zou
hebben.
83
I. ABELE SPELEN.
Het woord abel beteekent: bekwaam, fijn, vernuftig, kunstig, en in
een handschrift uit het begin der 15de eeuw 1) zijn ons vier drama's
overgebleven, die van dichter of afschrijver den naam abele spelen
hebben ontvangen. Een abel spel is dus een kunstig spel, een spel,
dat kunstig is uitgedacht, een spel met verwikkelingen i het vormt eene
tegenstelling met de kunstelooze en korte klucht of sotternie.
Een abel spel van Esmoreit 2), sconincs sone van Cecilien, heeft den
volgenden inhoud. Robbrecht, de neef van den koning van Cecilien
(Sicilië) is ziedend van toorn. Tot nu toe was hij de troonopvolger en
nu heeft de oude koning nog een zoon gekregen.
"Ic sal daer om me pinen 3) nacht ende dach,
Hoe ic dat wecht verderven mach;
Ic saelt versmoren oft verdrincken:
Daer salic nacht ende dach om dincken,
AI soudic daer om me liden pijn.
Ic sal noch selve de coninc sijn
Van Cecilien, den hoghen lande."
En de koningin zal hij zoo bij haren gemaal belasteren, dat de kans
op een anderen kroonprins, wannef'r het pas geboren kind gedood is,
zeer klein wordt. - Meester Platus, de sterrenwichelaar van den koning
van Damast (Damascus), deelt dezen heerscher mee, dat hij in de sterren
heeft gelezen,
"Dat in kerstenrijc een kint
Gheboren es van hogher weerde,
Dat u sal doeden metten sweerde,
Her coninc here, ende nemen dlijf,
Ende u dochter sal sijn sijn wijf,
Ende kersten heit 4) sal si ontfaen."
De koning, die zeer ontsteld is, vraagt Platus om raad en deze biedt
aan, naar Cecilien te reizen, zich op de eene of andere wijze van het
kind meester te maken en het naar Damast te brengen, waar het dan als
de zoon des konings zal worden opgevoed, en
1) Vgl. over het Groot Hulthemsche handschrift, dat in de Nationale Bibliotheek
te Brussel berust, Vaderlantisch Museum, 111, blz. 139 -164.
2) De abele spelen zijn uitgegeven door H. Hoffmann von Fallersleben, Altniederländische
Schaubühne. Abele spelen endesotlernien. (Horae Belgicae, VI, Breslau , 1838.)
en door Dr. H. E. Moltzer, De Middelnederlandsche dramatische poëzie. Van de Esmoreit
gaf C. P. Serrure eene Fransche vertaling: Le Jeu d' Esmorée, jUs du roi de SiciIe ,
drame flamand du XIlIe siècle in den Messager des sciences et des arts, 1855, blz. 6-60.
3) moeite doen ') het Christendom
6·
84
"Hi sal werden een go et payijn 1),
Na onser wet selen wine leren."
Daarin stemt de koning toe; Platus reist naar Sicilië en treft Robbrecht,
die het kind heeft weggenomen en op het punt staat het te
dooden. Hij koopt hem het kind af "Om dusent pont van ghoude
ghetelt", nadat hij Robbrecht gezegd heeft, dat hij het naar een heidensch
land zal brengen. De koning van Damast stelt den kleinen Esmoreit in
handen van zijne dochter Damiet , maar vertelt haar zijne afkomst niet;
zij zal den vondeling als haar broeder behandelen.
De "kerstenconinc" van Cecilien is wanhopig over het verdwijnen van
zijn zoon en nu beschuldigt Robbrecht ook zijne vrouw:
"Ic weet wel, si heeft die creatuere
Selve ter doet brocht,
Want si u noit wel en mocht
Om dat ghi hebt enen grauwen baert.
Si es op ene ander vaert 2) ,
Si mint seker enen jonghen man."
De koning beveelt Robbrecht zijne vrouw gevangen te nemen.
Esmoreit is tot een jongeling opgegroeid en verwondert zich er over,
dat Damiet , die hij voor zijne zuster houdt,
"in heydenesse ne genen en kint
Die si woude hebben tot enen man."
Maar Damiet heeft daar eene reden voor:
"Ay mi, ay mi, hoe groten last
Dragic al stille int herte binnen!
Ic ben bevaen met sterker minnen,
Die ie heimelijc in mijn herte draghe."
Esmoreit is de geliefde man.
"Ay, doene mijn vader vant
Ende bracht mi den jonghelinc
Ende gaffen mi als vondeline,
Dat ie soude sijn suster ende moeder:
Hi waent dat hi es mijn broeder I
Maer hi en bestaet mi twint 3).
Nochtan hebbickenne ghemint
Boven alle creatueren,
Want hi es edel van natueren
Ende oec van enen hoghen moede;
Hi es kenlijc van edelen bloede I
1) heiden 2) zij gaat een anderen weg op
3) in het geheel niet
85
Al was hi te vondelinghc gheleit;
Mijn herte mi van binnen seit
Dat hi es hoghe gheboren."
Zij vertelt Esmoreit, dat zij zijne zuster niet is en dat hij te vondeling
werd gelegd. Esmoreit wil niet rusten, voordat hij zijne afkomst heeft
ontdekt en Damiet kan hem zelfs niet terughouden door de belofte,
"Storve mijn vader, ie soude u trouwen,"
want geen vondeling mag de schoone dochter van een machtig koning
hu wen. Nadat Damiet hem den band heeft overhandigd, dien hij droeg,
toen hij gevonden werd, nemen zij op teedere wijze afscheid van elkander.
Esmoreit gaat op reis, komt in Cecilien en, terwijl hij daar vóór de
gevangenis nog eens weer den band beschouwt, die met een wapen
versierd is, spreekt de koningin, die nog steeds in den 11 prisoen" is
opgesloten, hem toe. Nu ontsluiert zich langzamerhand voor hen beiden
de geheele waarheid en Esmoreit maakt zich aan den koning bekend,
die zijne vrouw uit de gevangenis ontslaat en haar vergiffenis vraagt.
Esmoreit vertelt zijne geschiedenis en Robbrecht zweert plechtig, dat hij
den man, die het verraad gepleegd heeft, zou dooden, als hij hem
kende. De jonge prins neemt, op aansporen van zijn vader, het Christendom
aan en bidt God aIlereerst,
"Dat hi Damiet die scoene
Beware boven al dat leeft,
Want si mi op gehouden 1) heeft:
Daer omme eest recht dat icse minne
Van Damast die jonghe eoninghinne,
Damiet dat edel wijf."
Deze heeft te vergeefs op de terugkomst van Esmoreit gewacht en
besluit daarom hem te volgen:
"nu willic Esmoreit
Gaen soeken van lande te lande,
Al soudie daer om me liden scande
Ende hongher ende dorst ende jeghenspoet.
Het es ene di ne dat wesen moet:
Ghereehte 2) minne dwinct mi daer tu."
Platus vergezelt haar j de reizigers verkleeden zich als pelgrims en
worden door roovers aangevaIlen, maar gered door Esmoreitj hij herkent
hare stem en de gelieven vertellen elkander hunne lotgevallen. Zij
komen aan het hof van den koning van Cecilien, waar Damiet allervriendelijkst
wordt ontvangen. Maar Platus herkent in Robbrecht den
man, die het kind wilde dooden en waarschuwt Esmoreit:
1) opgevoed 2) echte
86
"Hulpt Mamet, dat ic niet uut minen sinne
En come 1), dat verwondert mi.
o Esmoreit, edel ridder vri,
Die man brachte u in al dit verdriet.
Wat hi u segt, hine meines 2) niet
Hi hevet tuwaert al valschen gront 8)."
Robbrecht tracht te vergeefs zich te verdedigen; de beschuldigingen
zijn volkomen bewezen en hij wordt opgehangen, terwijl Esmoreit een
weinig moraliseert:
"Aldus eest menechwerf ghesciet:
Quade werken te quaden loene,
Maer reine herten spannen croene,
Die vol doeghden sijn ende vol trouwen.
Daer om me radic, heren ende vrouwen,
Dat ghi u herte in doeghden stelt," enz.
Een abel spel ende een edel dinc van den hertoghe van Bruyswgc, hoe
hi wert minnende des Roedelioens dochter van Abelant, wordt meestal,
naar den naam van den hoofdpersoon, de OIoriant genoemd. Het drama
heeft dezen inhoud.
Gheraert van Normandien , de oom van den hertog van Brunswijk,
bespreekt met een der hovelingen de noodzakelijkheid, dat de jonge
vorst in het huwelijk treedt, en zij besluiten, hem de dochter van den
koning van Averne aan te praten. Zij wijzen er dus den jongen hertog
op, dat hij in het belang van "den edelen lande van Bruyswijc" voor
afstammelingen moet zorgen, maar Gloriant heeft er geene ooren naar i
hij geeft niets om de vrouwen. Te vergeefs waarschuwt Godevaert,' de
hoveling:
"Here, wacht dat u noch ni.et en rouwe,
Dat ghi sprect dus domme woert.
Wort vrouwe Venus op u ghestoert,
Si sal u noch maken mat 4)."
Te vergeefs wijst oom Gheraert op waarschuwende voorbeelden aan het
Oude Testament ontleend, Gloriant verklaart:
"Ic en weet gheen wijf van soe hogher gheboert,
Dat icker seker om gave twee peren."
Hij zal eens veranderen, meent Godevaert:
"Den vrouwen heeft hi wel na ghesproken;
Maer het sal noch werden ghewroken,
Dat weetic wel in rechter trouwen i
Een lieflijc aensien van eenre vrouwen
Sal hem noch duncken medesine."
1) krankzinnig worde 2) meent het
3) aard 4) overwonnen
87
Is Gloriant een vrouwenhater, het hart van Florentijn, de dochtei
van den heidenschen koning van Abelant, is niet toegankelijk voor de
liefde van een man. Nog nooit heeft zij iemand gezien, dien zij zou
kunnen beminnen, maar zij heeft hooren spreken "van enen man in
kerstenrijc", den hertog van Brunswijk, die te trotsch is om eene vrouw
lief te hebben.
"Wi sijn beide ghelije ghesint,
Dat segt mi mijn herte te voren,
Ende onder ene planete gheboren
Ende hebben beide gader 1) ene nature.
Nu salie hem sinden ene figure 2),
Een beelde ghemaect na mijn ansehijn:
Eest dat wi twee ghelike sijn,
Sijn herte sal hem verwandelen dan."
De bode Rogier wordt met het portret naar Brunswijk gezonden,
overhandigt het den hertog en deelt hem mede, dat de prinses hem wel
zou willen huwen. Gloriant is opgetogen:
"Nu biddie gode diet wel vermaeh,
Dat hi mi late ghelevell 3) den daeh,
Dat ie dese joncfrou noeh anseouwen moet,
Die mi dese grote vricnseap doet
Ende heeft mi die figure ghesent,
Dit ansehijn na thare gheprent 4).
Ay god, ende ma eh haer anseijn
Ghelije deser figure sijn,
Sone saghic op eerde nie haers ghelijc:
Si ware wel weert in Bruyswijc
Te sine ene vrouwe ende ene hertoghinne."
Rogier bericht Florentijn, welk een indruk haar portret op den hertog
gemaakt heeft, en meldt haar, dat deze spoedig zal komen. Gloriant
deelt zijne plannen mede aan oom G heraert, die hem eerst plaagt met
zijne plotseling veranderde gemoedstemming , maar verschrikt, als hij
den naam der geliefde hoort. Want Gloriant's vader heeft vroeger den
oom des konings van Abelant gedood en Gheraert zijn vader, dus,
"Al waerdi here van al kerstenrike,
Hine gave u sijnre dochter niet."
Maar niets kan den hertog terughouden i de liefde heeft hem geheel
veranderd en terwijl hij vroeger een afkeer had van alle vrouwen, heeft
hij nu eerbied voor allen, ter wille van
"Florentijn, die vrouwe rene,
Die mi leert gaen der mil1l1en galle."
1) samen ~) portret 3) beleven 4) gedrukt
88
In zulk eene stemming bereikt hij Abelant, waar Florentijn hem
welkom heet, en na een teeder onderhoud valt Gloriant, die vermoeid
is van de reis, in slaap met zijn hoofd op den schoot der jonkvrouw.
De gelieven hebben reeds besloten samen naar Brunswijk te reizen,
maar Floerant, de neef van koning Roedelioen, heeft hen gezien en hun
gesprek gehoord:
"Hulpe, Marnet ende Apolijn ,
Hoe es die joncfrou Florentijn
Alsoe dommelijc ghesint?
En wert nie man van hare ghemint
Die in heydenesse mochte spannen crone,
Soe hoghe gheboren noch soe scoene,
Dat si haer herte daer woude legghen an
Ende mint nu enen kerstenen man
Ende wilt met hem rumen dIant!"
Hij waarschuwt zijn oom, den gevreesden Roedelioen , en deze ziet
zijne dochter, die iedereen heeft afgewezen, "met enen kerstenen man".
"Bi minen god Tervogant,
Si sal daer omme bemen 1) in een vier,
Ende die hertoghe en sal niet van hier
Mi ontriden, ie en salne vanghen
Ende ane enen boom doen hanghen ,
Bi minen god Apolijn."
Floerant voert het paard van den hertog weg, ontneemt hem zijn
zwaard en wekt hem dan. Gloriant is weerloos en wordt naar de gevangenis
gevoerd, waar hij bidt, dat althans het leven van Florentijn gespaard
moge blijven. De prinses, die ook gevangen is, haalt Rogier over, haren
minnaar uit den "swaren prisoen" te bevrijden, en de hertog krijgt ook
zijn paard en zijn zwaard terug, zoodat hij in de gelegenheid is, Roedelioen
"sijn huushure" te betalen. Maar' eerst moet, met behulp van
Rogier , Florentijn gered worde;} ; de trouwe dienaar geeft Roedelioen
den raad, zijne dochter terstond te doen dooden. Zij wordt uit de
gevangenis gehaalrl. en aan den "hangdief" overgeleverd, die haar moet
onthoofden. Daar treedt Gloriant uit het bosch, waar hij zich verborgen
hield, te voorschijn, bevrijdt Florentijn, verjaagt Roedelioen en vlucht
met de geliefde, die intusschen het Christendom heeft aangenomen, naar
Brunswijk, waar het paar met groote vreugde door oom Gheraert wordt
ontvangen.
In een anderen kring voert ons het abel spel van Lanseloef van Denemerken,
hoe hi werf minnende ene joncfrou, die met synder moeder diende.
Lanseloet ontmoet zijne geliefde in een boogaard :
1) branden
89
,,0 Sanderijn, gheeft mi raet,
Mijn herte, dat es te male 1) ontstelt
Ende van uwer minnen ghequelt,
Dat mi casten sal mijn lijf.
En machic uus niet gheweldich 2) sijn
Dat sal mi casten dieven mijn,
Ende ewelijc bert ic verloren."
Maar Sanderijn antwoordt:
,,0 edel ridder hoghe gheboren,
Dat en mach nemmermeer ghescien;
AI eest, dat ic u gerne mach si en ,
Ic en ben niet uus ghelijke,
Ghi sijt mi te hooch gheboren ende te rike,
Edel ridder, te sine u wijf:
Daeromme soe moet sijn een blijf 3),
AI eest, dat ic u met herten minne.
Ende oec en willic gheens mans vriendinne
Sijn, die leeft onder des hemels trone:
Al waer hi een coninc ende spien crone 4),
Soe en dadic mi niet te c1eine 5)."
Lanseloet verzekert, dat hij er niet over denkt, het meisje te verleiden.
Zijne moeder bemerkt, wat hem deert, en wijst hem op zijne hooge
afkomst en op zijn plicht, om in zijn eigen stand te trouwen. Maar de
jongeling antwoordt:
,,0 lieve moeder, der minnen eracht
Ansiet hoghe geboert no 6) rijcheit van goede,
Maer si soect haers gelijc van moede,
Die beide sijn van even wesen."
Doch hij bezwijkt terstond, als zijne moeder verzekert:
"Ic salse u doen hebben tuwen willen
Al desen nacht heimelijc, al stille,
Op u camer ,"
en belooft haar zelfs daarna zijne geliefde toe te voegen:
"ic hebbe uus genoech,
Sanderijn, ic ben uus nu sat."
Het schandelijke plan wordt volvoerd; de moeder vertelt Sanderijn,
dat haar zoon ernstig ziek is, en verzoekt haar, naar hem te gaan iien.
Het arme kind valt in den strik en vlucht daarna in wanhoop weg. Zij
dwaalt rond in een bosch, roept God en Maria aan en valt in slaap bij
eene fontein. Zoo wordt zij gevonden door een ridder, die op de jacht is:
1) geheel en al 2) machtig 3) kan het niet geschieden
4) zette zich de kroon op het hoofd 5) zou ik mij niet verlagen 6) noch
90
"Ic wane noit man op ghcncn dach
Alsoe sconen wilt en sach
Als ghinder staet op ghene fonteine,
Een scone maghet ende ene reine,
Dunet sijt mi sijn an haer ghedaen 1).
Ay god here, mochtie die ghevaen,
Soe en waere mine aerbeit niet verloren!"
Sanderijn smeekt den ridder, haar geene "dorperheit" aan te doen,
en vertelt, dat zij verdwaald is i de ridder wenscht, dat zij hem naar
zijn kasteel zal volgen. Het meisje vertrouwt hem eerst niet, maar zijne
betuigingen van liefde zijn zoo oprecht, dat zij hem ten slotte hare
geschiedenis vertelt:
"Anesiet desen boom scone ende groen,
Hoe wel dat hi ghebloyet 2) staet;
Sinen edelen roke 3), hi daer gaet
Alomme desen bogaert al;
Hi staet in soe soeten dal,
Dat hi van rechte bloyen moet;
Hi es soe edel ende soe soet,
Dat hi versiert al desen bogaert.
Quame 1111 een valcke van hoger aert
Ghevlogen op desen boem, ende daelde,
Ende ene bloeme daer af haelde,
Ende daer na nemmermeer neghene 4)
Noch noit en haelde meer dan ene,
Soudi den boem daeromme haten,
Ende te copene daeromme laten?"
De ridder antwoordt, dat hij haar zeer goed begrijpt, maar dat zijne
gezindheid niet veranderd is, en hij voert haar mee naar zijn slot.
Lanseloet is wanhopig, dat hij Sanderijn zoo bedrogen heeft:
"Ay mi, nu es al mijn vroude een blijf,
Die ie op eerde ie 5) ghewan,
Dat icse niewer 6) vinden kan
Die overscone Sanderijn."
Nergens vindt hij rust en hij zendt zijn dienaar Reinout weg, om
Sanderijn op te sporen. De "warande huedere" (boschwachter) van den
ridder vertelt, dat hij in het bosch nooit eene vrouw heeft gezien,
behalve toen zijn meester eene schoone heeft gevonden; hij heeft haar
naar zijn kasteel gebracht lImit bliden sinne" en haar gehuwd. En, zegt
de boschwachter ,
1) Dunkt zij mij te zijn naar haar uiterlijk 2) in bloei 3) reuk
4) geene 5) ooit 6) nergens
91
"Bi gode, ic sal daer omme gaen spien
Vroech ende spade, in alder stont,
Mochtic alsoe sconen roeden mont
Ghevangen, ic souts te blider sijn,
Ende mit alder herten mijn
Gode daer af dancken aIle mine daghe."
Reinout nadert, ondervraagt den boschwachter en spreekt Sanderijn.
Hij vertelt haar van de wanhoop en de droefheid van Lanseloet en van
zijn eed, om haar te huwen, in weerwil van den tegenstand zijner moeder.
Maar zij wil niet met hem meegaan; zij is gelukkig getrouwd en zij geeft
Reinout als boodschap aan zijn meester het verhaaltje van den boom en
den valk, maar voegt er aan toe, dat de valk den boom nooit zal
terugvinden. Reinout vreest, dat Lanseloet zal trachten Sanderijn met
geweld te ontvoeren; hij vertelt hem dus, dat hij haar stervende heeft
gevonden en deelt hem dan hare woorden mee. Als Lanseloet dal hoort,
sterft hij.
Er is in de Lanseloet veel, dat ons aan de liefelijke, naïef-zinnelijke
Middelnederlandsche liederen herinnert.
Een abel spel vanden winter ende vandefl somer is een woordentwist
tusschen de beide jaargetijden. De Zomer verzekert:
"Ic ben die somer ende doe singhen
Die vogelkine inden locht, die bloemen springen
Ende die loveren l ) inden woude,
Ende beneme des winters coude.
Ic bringhe ons den soeten tijt
Ende doe den menegen 2) met jolijt S)
Met sinen liefken spelen gaen,
Als men die bloem ken scone siet staen,
Die te winter sijn verborghen.
Ic bringhe so meneghen soeten morghen
Metten dauwe inder dagheraet.
Die dan met sinen liefken gaet
Spelen in der minnen dal:
Ach, dats vroude boven al,
Metten dauwe die bloemken lesen."
De Winter voert daartegen aan:
1) bladeren
"Swijcht I sot, al stiIle van desen!
Ic ben die winter, diet al call dwingen.
Die voghelen, die te somer singen ,
ean ic wel doen swighen stille.
Ic hebt al te minen wille:
Als ic werke na minen aert
2) menigeen 8) vermaak
92
Endet fellijc uten oesten haert 1),
Dan doe ie den menighen c1iptanden 2)
Ende oec slaen met sinen handen,
Dat hem die vingheren moghen spliten."
De Zomer beroemt zich er op, dat hij de vruchten doet rijpen, de
Winter is er trotsch op, dat hij "alle dinc can dwinghen". Nu mengen zich
ook anderen in den strijd i Lojaert en Clappaert (babbelaar) kiezen partij
voor den Winter, Moyaert (fat) en Bollaert (grappenmaker) voor den
Zomer. Ook Cockijn (schooier) prijst den Zomer, maar wordt om zijne
armoedige kleeding bespot door de tegenpartij. Ten slotte zal er gevochten
worden door Zomer en Winter, omdat beiden beweren, dat zij het
meest geschikte jaargetijde zijn voor de liefde. Doch nu verzoekt Moyaert
Venus, om als scheidsrechter op te treden, en vertelt haar den twist.
Terwijl de beide kampioenen' gereed staan voor den strijd, komt Venus
tusschen beiden en zij beloven hare uitspraak te eerbiedigen. Venus
verklaart:
"Sone seldi voert alle nemmermeer ki ven
Ende ewelijc ghebroeders sijn.
Soe langhe als die werelt sal dueren,
Sal elc werken na sijn nature,
Want god hevet alsoe gheset."
Het drama eindigt met eene klacht van Cockijn, die gehoopt had,
dat de Zomer den Winter zou verslaan.
Al deze vier abele spelen worden ingeleid door een proloog, waarin
God wordt aangeroepen, de inhoud van het stuk wordt meegedeeld en
de toeschouwers worden aangemaand te zwijgen en te luisteren. Zij
eindigen allen met een epiloog, door één der personen van het drama
uitgesproken.
Aan welke bronnen de abele spelen ontleend zijn, is tot nu toe onbekend.
In de Esmoreit en in de OIoriant komen enkele namen voor, die
herinneren aan den Franschen roman Baudouin de Sebourg, nl. Esméré,
Rouge-Lion, Abilant 3), maar de inhoud van dien roman wijkt overigens
geheel af van dien onzer abele spelen. Wel maakt deze overeenkomst,
in verband met enkele situaties en met den achtergrond der drama's,
den strijd tusschen Christenen en Sarracenen, het waarschijnlijk, dat
deze twee spelen geput zijn uit de een of andere "chanson de geste",
die ons onbekend is gebleven 4). Ook het telkens aanroepen van Apolijn ,
1) waait 2) klappertanden
3) Vgl. Moltzer, t. a. p., blz. XLVIII, vlgg., en over Baudouin de Sebourg, Histoire
litléraire de la France, XXV, Paris, 1869, blz. 537 -539.
4) Vgl. Moltzer, t. a. p., blz. LI.
93
Mamet en Tervogan wijst op vreemden oorsprong 1). Wanneer de
drama's althans niet geheel uit het Fransch zijn vertaald! En voor de
stelling, dat Esmoreit, OIoriant en Lanseloet vertalingen zijn van Fransche
drama's, is dit te zeggen, dat er zoo oneindig veel van onze middeleeuwsche
letterkunde aan het Fransch ontleend is, en dat blijkbaar in
Frankrijk reeds in de 14de eeuw een wereldlijk tooneel bestond, zooals
wij boven zagen.
Het spel vanden winter ende vanden zomer zal daarentegen wel oorspronkelijk
zijn. De strijd tusschen de beide jaargetijden is het onderwerp
geworden van vele gedichten en is allegorisch voorgesteld in vele Germaansche
gebruiken 2). Aan den Rhijn werd op een Zondag in de vasten
een strijd voorgesteld door twee personen, van welke de één met bladeren,
de ander met stroo of mos bedekt was. Als de winter overwonnen en
van zijn omhulsel beroofd was, zong de jeugd allerlei liedjes, om den
zomer te verheerlijken en den winter te bespotten. In een liedje, dat
in de 16de eeuw werd opgeteekend, strijden winter en zomer er over,
wie van hen de meester, wie de knecht is. De zomer komt uit hel
Oosten en beveelt den winter zich te verwijderen, maar deze, die uit
de bergen is gekomen en den koud en wind heeft meegebracht, dreigt
met sneeuwen laat zich niet wegjagen. De winter is trotsch op de witte
velden, de zomer op de groene; in den zomer groeien bladeren en gras;
de winter biedt een stevigen dronk; de zomer geeft hooi, koren en wijn,
maar dat alles wordt in den winter verbruikt. Ten slotte geeft de winter
zich gewonnen, noemt zich den knecht van den zomer en biedt dezen
de hand.
Overal in Duitschland en in Engeland bestonden zulke liederen, terwijl
er ook een enkel Fransch lied met een dergelijken inhoud bekend is.
Bij al de afwisseling, die deze liederen bieden, en bij al het verschil in
oude gebruiken, waarop zij wijzen, hebben zij denzelfden grondtoon,
den eeuwigen strijd tusschen de beide jaargetijden. Dien strijd vindt men
ook terug in een Latijnschen dialoog, die den titel Conflidus Veris et
Hiemis draagt, in de 8ste of 9de eeuw geschreven schijnt, en welken
men wel eens ten onrechte voor de bron van ons Middelnederlandsch
spel heeft gehouden 3). En nog in de eerste helft der 19de eeuw zong
I) Deze drie heidensche godheden komen ook telkens voor in Bodel's Jeu de Saint
Nicholas en in vele Miracles de Nostre Dame. Vgl. over hen, Histoire litféraire de la
France, XXII, Paris, 1852, blz. 741, 742.
2) Vgl. hierover vooral Sommer und Winter in Uhland's Schriften zur Oeschichte
der Dichtung und Sage. Stuttgart, III, 1866, blz. 17 - 51.
3) Dit deed Hoffmann van Fallersleben, die in zijne Horae Belgicae, VI, blz. 236,
het Latijnsche gedicht heeft afgedrukt.
94
men aan den Rhijn liedjes, op het thema: "Der Winter hat's verloren,
Der Winter liegt gefangen", en "Der Sommer ist so keck Und wirft den
Winter in den Dreck". In ons "spel" is de strijd hrsschen de beide
jaargetijden, in de Germaansche landen in zoovele liederen bezongen,
gedramatiseerd.
Ons rest nog de vraag te beantwoorden, in welken tijd onze abele
spelen zijn geschreven. Zij komen voor in een handschrift, dat niet
minder dan 210 verschillende stukken proza en poezie bevat; het aantal
versregels bedraagt meer dan 37.000. Epos, leerdicht, drama, lied,
boerde, dat alles vindt men hier bijeen. Een groot deel van den inhoud
dateert uit de 13de en 14de eeuw, maar werd eerst later overgeschreven.
Bij één prozastuk (no. 191), Ene mierakele van mijn here Sente jan
Baptista van Molenbeke te Brusele staat opgeteekend, dat het wonder
den 28sten Sept. 1399 plaats had; het handschrift moet dus uit de 15de
eeuw zijn. Nu wijzen taal en stijl van onze "abele spelen" op het einde
der 14de of het begin der 15de eeuw; wij mogen dus veilig aannemen,
dat zij in dien tijd niet alleen in het handschrift zijn overgeschreven,
maar dat zij ook uit dien tijd dateeren 1). Merkwaardig is het,
dat den 14den Aug. 1412 gezellen van Diest een intocht te Aken hielden
en daar het spel van Lanseloet opvoerden 2).
In gebrekkige overlevering is ons nog het fragment van een spel
overgebleven, dat niet later dan 1436 is geschreven en ook weer den
strijd tusschen winter en zomer tot onderwerp heeft 3). De personen,
die er in optreden, zijn "de sot", "de baliu van den winter", "de scamel
man", "de rike vrecke", "ontfermicheyt", "de waerheit", "gherechticheyt",
"vast houden" en "ghiericheit". In dit fragment is voornamelijk sprake
van de ellende der armen en de hardvochtigheid der rijken.
Zoo bestond er dus in de 15de eeuw in de Nederlanden naast het
geestelijk een wereldlijk tooneel, waarvan ons vier "abele spelen" als
voorbeelden zijn overgebleven. Want er zijn meer wereldlijke tooneel-
1) Hoffmann von Fallersleben was zoo verstrikt in de theorie, dat ons wereldlijk
tooneel ontstaan was uit de dialogen der sprooksprekers, dat de abele spelen door hen
waren opgevoerd en dus tot eene vroegere periode behoorden, dat hij de drama's in
de Horae Belgicae afdrukte niet in de spelling van het handschrift, maar in eene
spelling uit de 14de eeuw.
2) Vgl. Robert Proelsz, Kurzgefaszte Oeschichte der Deutschen Schauspielkunst von
den Anfängen bis 1850 nach den Ergebnissen der heutigen Forschung. Leipzig, 1900,
blz. 53.
3) Het is gevonden in den band van een renteboek der St. jacobskerk te Gent. Dr.
P. Leendertz, die het zal uitgeven in den 2den druk der Middelnederlandsche dramatische
poëzie, was zoo vriendelijk mij de bovenstaande inlichtingen te geven.
95
spelen uit dien tijd aan te wijzen. In 1444 werd te Deinze 't spel van
den wijghe (strijd) van Ronchevale opgevoerd, in 1483 het spel van
Florijsse ende van Blanchefloere, in 1489 't spel van Oryselle 1). En
ongeveer in 1486 werd te Gouda het abel spel van Lanseloet gedl1lkt:!).
Maar ook wanneer wij aannemen, dat er vele abele spelen verloren zijn
gegaan, toch blijkt uit alles, dat het ernstige wereldlijk drama slechts
een stiefkind is geweest van mirakel- en heiligenspel.
1/. KLUCHT EN TAFELSPEL.
De klucht is waarschijnlijk ontstaan uit het vastenavondspel. De jonge
lieden, die op vastenavond verkleed rondliepen en de huizen binnendrongen,
gaven eene vertooning ten beste, waarbij zij of achter elkander
eenige versregels opzeiden of een zeer eenvoudigen dialoog voordroegen.
Zooals de oude Duitsche vastenavondspelen ons leeren -- bij ons te
lande is niets van het genre overgebleven --- waren het zeer ruwe
grappen, die op die wijze aan den man werden gebracht. De vorm van
deze zeer eenvoudige voordrachten heeft zich misschien langzamerhand
ontwikkeld tot de klucht. Daar het ruwe en het comische in deze vastenavondgrappen
op den voorgrond moest treden, begon men al spoedig
een toon eelt je uit het dagelijksch leven na te bootsen of eene niet al te
kiesche anecdote te dramatiseeren. Het aantal personen, dat aan de adie
deelnam, werd grooter en het eigenaardige van de vastenavondviering
geraakte op den achtergrond i de klucht, die zich had losgemaakt van het
vastenavondspel, kon voortaan ook buiten de vasten worden vertoond.
Het woord klucht, eigenlijk kluft, verwant met klieven, beteekent stuk i
men moet er dus onder verstaan sotte klucht, d. i. zot gedeelte der
vertooning. Oudtijds gebruikte men dikwijls het woord duyte, een anderen
vorm voor kluft, maar ook het woord sotternie en in de Zuidelijke
Nederlanden vooral esbattement 3). Dit woord, dat ook voorkomt als
ebattement, abatement en batement, beteekent oorspronkelijk tijdverdrijf,
verlustiging, en wordt afgeleid van het werkwoord ébattre. Somtijds werd
esbatement gebruikt voor tooneelspel in het algemeen, maar meestal in
de beteekenis van klucht.
1) Vgl. Vaderlandsch Museum, V, blz. 11, 12.
2) De titel luidt: Hier beghint een seer ghenoechlike ende amoroeze historie vanden
eedelen Lantsloet ende die scone Sandrijn. Het werd gedrukt bi Govert van Ghemen ter
Goudl' in Hol/ant. Zie eene reproductie van den titel bij Dr. J. ten Brink t. a. p.,
tegenover blz. 221.
3) Het woord komt reeds voor in 1414 (vgl. Belgisch Museum, VI, blz. 384.
96
De kluchten verplaatsen ons in eene geheel andere wereld dan de
abele spelen i vorsten, ridders en jonkvrouwen maken plaats voor zeer
eenvoudige burgerluidjes , booze wijven en hare met horens gekroonde
oudere mannen, moeders en tantes, die de jonge vrouwen helpen hare
echtgenooten te bedriegen. Overspel, scheldwoorden en vechtpartijen zijn
hier schering en inslag. De kluchten zijn niet geestig, maar ruw. Toch
hebben zij eene zekere aantrekkelijkheid door den levendigen dialoog en
door de getrouwheid, waarmede blijkbaar de zeden van het volk zi~n
weergegeven. Eene korte inhoudsopgave van de oudste sotternien onzer
letterkunde, die wij over hebben gehouden, moge een denkbeeld geven
van het genre.
Lippijn - eenige dezer kluchten hebben in later tijd een titel gekregen
naar den naam van één der personen -- krijgt van zijne vrouw bevel
allerlei huiswerk te doen, terwijl zij zoogenaamd naar de mis, maar
inderdaad naar haren minnaar gaat. Doch Lippijn bemerkt het verraad,
betrapt zelfs zijne vrouw op heeterdaad en -besluit haar duchtig af te
ranselen. De petemoei echter, aan wie hij zijne ontdekking meedeelt,
maakt hem wijs, dat hij zich vergist moet hebben, daar zijne vrouw
rein is als de sneeuw i de elven hebben hem beet gehad en hem iets
laten zien, dat niet werkelijk gebeurd is. Als hij aan zijne vrouw vertelt,
wat de elven hem hebben doen zien, en haar vergiffenis vraagt voor
zijn achterdocht, geeft de verontwaardigde echtgenoote den armen hals
nog slagen toe.
In de Buskenblaser ontmoet een boer, die eene koe verkocht heeft,
een kwakzalver, die aanbiedt hem weer jong te maken i hij moet dan
in een wonderbusje blazen. De oude boer, die van zijne jonge vrouw
dikwijls hooren moet, dat hij oud en leelijk is, en die weet, dat zij het
met een monnik houdt, gaat op het voorstel in i hij geeft den kwakzalver
al het geld, dat hij juist heeft ontvangen, blaast in het busje en gaat
vroolijk naar huis, in de meening, dat hij geheel gemetamorphoseerd
is. Maar zijne vrouw ontvangt hem niets vriendelijk, want, daar het
busje zwartsel bevatte, is zijn gezicht heelemaal zwart. Zij verwijt hem,
dat hij zich heeft laten bedriegen voor zooveel geld i hij maakt zeer duidelijke
toespelingen op hare ontrouw en het eene scheldwoord lokt het
andere uit.
In Die Hexe klagen twee vrouwen, dat zij door hekserij worden vervolgd
i de eene koe geeft geen fnelk en de melk der andere levert geen
boter op, enz. Zij vermoeden, dat eene vrouw, die onlangs in het dorp
is komen wonen, de heks is, die haar al die onaangenaamheden aandoet,
en zij besluiten haar op de proef te stellen. Als zij dan bemerken, dat
het oude wijf van toovermiddelen afweet, slaan zij haar.
97
De klucht van Drie daghe here is veel langer dan de anderen en
wordt zelfs ingeleid door een proloog, uitgesproken door den "messagier"
(boodschapper). Jan, een sukkel, die door zijne vrouw voortdurend
geplaagd, uitgescholden en geslagen wordt, vraagt een buurman om
raad. Deze meent, dat men vrouwen op verschillende wijze dient te
behandelen, om iets van haar gedaan te krijgen; men moet smeeken,
geschenken geven, kijven of slaan; hij raadt aan, het eens met geschenken
te beproeven. Thuis gekomen, belooft Jan zijne wederhelft een fraai
onderkleed, wanneer zij hem wil toestaan, drie dagen lang baas in huis
te zijn, en hij overreedt de helleveeg met heel wat moeite, die voorwaarde
aan te nemen. Nu verandert plotseling de toon van den moedigen echtgenoot;
hij zet zijne vrouw aan het werk, geeft links en rechts zijne
bevelen, zwetst allervermakelijkst en geeft zijne diepe minachting voor
pantoffelhelden te kennen. Jan gaat naar de herberg en noodigt buurman
uit, getuige te komen zijn van zijne heerschappij. Het huis wordt op
stelten gezet, Jan laat zijne vrouw een goeden maaltijd gereed maken
en behandelt haar in het bijzijn der buren zeer uit de hoogte. Hier breekt
de klucht plotseling af, maar eene vermaning van de buurvrouw aan
Jans echtgenoote, om zich niet zoo te vernederen, en de belofte van
deze, aan dien raad gehoor te zullen geven, wettigt het vermoeden, dat
aan het slot van de sotternie Jans heerschappij geeindigd zal zijn.
Aan de Truwanten (truands, schooiers) ontbreekt het begin. Eene
vrouw jaagt haar meid weg en deze loopt met een verloopen priester
het land af; het edele paar bedriegt met vrome praatjes eenvoudige lieden.
De duivel houdt den epiloog en waarschuwt ieder voor zulke landloopers
, hoewel hij zelf bekent, hen ten val te hebben gebfacht.
In de Rubben is een jeugdig echtgenoot zeer verwonderd, dat zijne
vrouw hem reeds na drie maanden een spruit heeft geschonken. Zijne
schoonmoeder doet hem verschillende berekeningen aan de hand, om
te bewijzen, dat de zaak volkomen in orde is, en Rubben laat zich
bepraten. Nu herinnert Rubben's schoonvader zich, dat hem indertijd
hetzelfde geval is overkomen; hij maakt er zijne vrouw een verwijt van
en dat geeft aanleiding tot eene vechtpartij.
Deze zes kluchten staan in hetzelfde handschrift, dat ook de abele
spelen bevat 1); de plaatsnamen, die er in genoemd worden, Kortrijk
en Gent, wijzen op Vlaamschen oorsprong. Uit iets lateren tijd en uit
Brabant afkomstig schijnt Een cluyte van Playerwater (fopwater) of van
den man diet water haelde 2). Werrenbracht is zeer begaan met zijne
1) De kluchten zijn gedrukt in Hoffmann's Horae Belgicae, dl. VI, en bij Moltzer, t. a. p.
2) In 1838 te Antwerpen uitgegeven door F. H. Mertens, en door Moltzer, t. a. p.
WORP, Drama en tooneel, I. 7
98
zieke vrouw, hij helpt en troost haar. De vrouw meent, dat zij niet kan
genezen, als zij geen "player water" te drinken krijgt, en de goede
sukkel belooft het voor haar te gaan halen aan het niet zeer duidelijke
adres "Tonvreen in oest land" 1), waar het stroomt uit den berg van
onnoozelheid bij het dal van droefheden. Nauwelijks is Werrenbracht
vertrokken, of de vrouw staat op, gaat naar den priester, met wien zij
het houdt, vertelt hare list, om haren man eenige dagen kwijt te zijn,
en noodigt den geestelijke uit, haar dien avond gezelschap te komen
houden. Intusschen is Werrenbracht op reis getogen met eene stopflesch
aan zijn hals, om die met player water te vullen. Hij ontmoet een
kennis van hem, een hoenderkoopman , en vertelt hem het doel van zijn
tocht. De koopman vermoedt terstond, dat de zaak niet in orde is, deelt
zijn vermoeden aan Werrenbracht mee en biedt aan, hem verborgen in
den hoenderkorf weer in huis te brengen, zoodat hij kan zien, wat zijne
vrouw eigenlijk uitvoert. De ander neemt dat voorstel aan, kruipt in den
korf en zoo wordt de terugreis aanvaard. Werrenbracht's vrouwen de
priester zitten s'avonds erg gezellig bij het beste, wat keuken en kelder
opleveren. De hoenderkoopman klopt aan i de vrouw wil hem niet binnen
laten, maar de priester vreest, dat hij dan zal gaan babbelen, en daarom
wordt hem nachtverblijf toegestaan. Het edele paar stoort zich weinig
aan het nieuwe gezelschap, maar drinkt en zingt er lustig op los. Ook
de koopman wordt uitgenoodigd een liedje te zingen i hij geeft gehoor
aan het verzoek en spoort, al zingende, Werrenbracht aan, den priester
een pak slaag te geven. Werrenbracht kruipt uit den korf en nu regent
het player water op het paar, dat ten slotte het huis wordt uitgezet.
Iets minder uitgebreid is Eene ghenouchelicke dute van Nu noch 2).
Een man, die t'huis geen leven heeft, omdat zijne vrouw hem slaat en
op hem scheldt, vraagt een buurman, hoe hij daar een einde aan kan
maken, en deze raadt aan, om, wat er ook moge gebeuren, tot zijne
vrouw nooit iets anders te zeggen dan nu noch (toe maar). De ander
gaat er op in en, al scheldt zijne vrouw hem nog zoo uit, al slaat zij
hem nog zoo hard, hij zegt niets anders dan nu noch. Zij begrijpt er
niets van, roept de buren er bij en laat den priester halen, om den
duivel, die blijkbaar in haar man is gevaren, uit te drijven. De priester.
komt in gezelschap van den buurman, die erg veel pret heeft in het
geval i hij doet allerlei bezweringen, maar de man blijft maar nu noch
zeggen. Nu raadt de buurman aan, het eens met lekker eten te beproeven,
en aan dien raad wordt gevolg gegeven, maar hij zegt steeds nu noch.
1) Te onrust in Oostland.
!!) Uitgegeven door J. F. Willems in Belgisch Museum, 11, en door Moltzer, t. a. p.
99
De vrouw vraagt haren man vergiffenis voor alles, wat zij hem heeft
aangedaan, en thans begint hij weer andere woorden te spreken en wordt
de vrede gesloten. Maar daar hoort zij haar man en den buurman praten
over de gelukte list; de man krijgt slagen en moet plechtig beloven,
nooit meer nu Iloch te zullen zeggen, de buurman loopt met een standje vrij.
Ten slotte zijn er nog een paar tafelspelen overgebleven 1). Dit zijn
kleine stukjes, die tijdens den maaltijd gespeeld werden. Bij sommige
gelegenheden, o. a. op vastenavond, kwamen gezellen op het stadhuis,
waar de magistraat zich te goed deed, en voerden een stukje op. Zoo
wordt o. a. vermeld, dat te Thielt in 1404 een gelag werd verteerd door
"den bailliu, scoutheeten, scepenen ende meer andren ghesellen, Vastenavonde,
up de Halle; ende de ghesellen hadden ghespeelt" 2). Somtijds
gaven zij dan een tafelspel ten beste, eene korte klucht, waarin weinig
personen optreden. Of het "spel anclevende den bancquette, ghegheven
onsen prince" te Gent op 8 Maart 1483 3), een tafelspel was of een grooter
stuk, is niet zeker. Bij allerlei gelegenheden werden tafelspelen vertoond.
In een tafelspeelken van twee personnagien om up der dry coninghen
avond te spelen bieden "Ghewonelicke vruecht" en "Alwarich voortstel"
met allerlei grappen "den coninc" een mispel aan, daar deze zooveel
gelijkt op zijne kroon. Een tafelspeelken van twee personagien, eelzell
man ende een wijf, gecleet up zijn boersche is in West-Vlaanderen geschreven,
want de kermis te Bentille bij Eecloo wordt er in genoemd. Het
paar, dat in het stukje optreedt, is van plan "dees heeren verheven"
eene hen te vereeren. Maar ten slotte blijkt de korf geene hen te bevatten,
doch alleen een ei, en nu wordt, na eene opsomming van al de
deugden "van den eye" en van de vele kostjes, die men er lekkerder
door kan maken, het ei aangeboden. Het stukje is vol aardigheden en
dwaze woordspelingen.
Dat is alles, wat ons van het comisch repertoire der Middeleeuwen
is overgebleven.
In deze kluchten spelen de vrouwen geen edele rol; zij kijven,
bedriegen, spelen den baas, slaan er op los en zijn niet altijd trouw aan
hare echtgenooten. Ook de priesters worden somtijds niet in een voordeelig
licht geplaatst. De stukjes hebben, in weerwil van al het
ruwe in woorden en daden, veel aantrekkelijks en geven ons eene,
zonder twijfel, dikwijls juiste voorstelling van de volkszeden. Bovendien
zijn zij meermalen werkelijk grappig én door de verwikkeling zelve, hoe
1) Zij zijn uitgegeven door Wil1ems, t. a. p., en door Moltzer, t. a. p.
2) Zie Vaderlandsch Museum, V, blz. 23. Vgl. ook blz. 18, 26, 27.
H) Vgl. Belgisch Museum, X, blz. 386.
7·
100
eenvoudig dan ook, én door de bewerking. De vrome versregels, waarmede
verschillende kluchten en ook de beide tafelspelen eindigen, maken
een eenigszins vreemden indruk. In een paar stukjes worden de toeschouwers
toegesproken. In Drie daghe here zegt één der personen:
"Siet, hoe dit vole nu steet ende gaept!
Saechdi noit liede? wildi mi copen?
Mi dunct, en derf niet verre lopen
Om sotte te vane 1) al sonder nette", enz.
Ook in de Lippfjn wordt het publiek toegesproken en in één der
tafelspelen wordt telkens het woord gericht tot de "heeren".
Slechts van ééne der kluchten is de bron bekend i een cluyte van
Playerwater is nl. ontleend aan de Fransche fabliaux Du pallvre clerc en
AlouI 2).
III. SPELERS EN TOONEEL.
Er is in de 15de eeuw, vooral in de Zuidelijke Nederlanden, verbazend
veel komedie gespeeld. In steden en dorpen werden misteries ,
mirakel- en heiligenspelen vertoond, stomme vertooningen bij de processies
ten beste gegeven en vastenavondspelen opgevoerd. Bij alle
mogelijke gelegenheden behoorden esbatementen bij een wel ingericht
feestprogramma, bij het feest van den ezel paus , bij kerkelijke feesten,
bij schietwedstrijden , bij groote nationale feestdagen. In de grootere
plaatsen kwamen de gezellen uit de omliggende dorpen op vastenavond
of zonder bepaalde aanleiding en onthaalden de inwoners op
hunne esbatementen. Zoo verschenen b.v. in 1476 te Blankenberghe
"onse ghebuers van de prochie van Klemskerke , met diversche spelen
van abatementen ende met ander ghenouchten" en op een anderen dag
"onse ghebuers van Wendune met diversche spelen van abatementen",
terwijl "de jonghe ghesellen" van Blankenberghe weer op een anderen
tijd "diversche spelen voor de stedehuus" opvoerden 3). In 1460 werd te
Thielt met Paschen een misterie opgevoerd, op den H. Sacramentsdag
en met Pinksteren komedie gespeeld eh werden op vastenavond "diversche
abatementen" vertoond 4). Het zou gemakkelijk vallen, die voor-
1) vangen
2) Zie Le Grand d'Aussy, Fabliaux ou Contes du XIIe et XIIIe siècle. Paris, 1779,
III, blz. 139 en 304. Vgl. ook J. te Winkel, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde,
I, blz. 527.
3) Vgl. Van der Straeten, II, blz. 50.
4) Vgl. Vaderlandsch Museum, V, blz. 34, 35.
101
beelden met vele te vermeerderen, doch zij bewijzen reeds voldoende,
hoe geliefd dramatische voorstellingen ook in kleine plaatsen waren.
Het wereldlijk drama werd door allerlei vereenigingen opgevoerd.
Tegen den vastentijd vereenigden zich waarschijnlijk dikwijls eenige jongelui,
om samen eene klucht in te studeeren, die dan op vastenavond
vertoond werd. Dat zelfde zal hebben plaats gehad voor de vroolijke
vertooningen op den H. Sacramentsdag en andere kerkelijke feestdagen.
Waren die voorbij, dan ging men uiteen, of men besloot ook in het
vervolg samen te werken op hetzelfde gebied en stichtte een clubje. In
zeer vele gevallen worden zonder twijfel de leden van zulke clubjes
aangeduid met den naam "gesellen", dien wij zoo dikwijls in de oude
stadsrekeningen aantreffen. Wat is natuurlijker dan dat zulke vereen igingen,
begonnen met het opvoeren van vastenavondspel en sotternie,
ook wel het ernstige wereldlijk drama ter hand namen en een abel"spel
ten tooneele brachten?
En diezelfde vereenigingen , die het wereldlijk drama beoefenden,
hielpen ook bij het opvoeren van misteries en heiligenspelen 1). Te Thielt
hielpen de "ghesellen van der stede", ook wel "van der conste" genoemd,
de "ghesellen van der kercken" bij het vertoon en van misteries , maar
zij speelden ook afzonderlijk op andere dagen, o. a. esbatementen op
vastenavond :!). De Gentsche "ghesellen van der consten" speelden in
1442 het "esbatement", den croenemente dat Ons Heere ghecrust was up
den Ooeden- Vridach, dus een geestelijk drama, terwijl "de gezellen van
den ebattementen van Gent", misschien wel hetzelfde gezelschap, in 1431
de H. Sacramentsprocessie door hunne spelen opluisterden 3). Te Kortrijk
werkten in 1391 de "ghesellen vanden speie" mede aan geestelijke vertooningen.
Men zou zeggen, dat al die verschillende benamingen der
gezellen wijzen op het opvoeren van wereldlijke drama's en niet van
geestelijke.
Er zijn nog meer bewijzen bij te brengen voor de stelling, dat de vertooners
van het geestelijk drama dikwijls dezelfde personen waren als die
van abel spel en klucht. Wij zagen reeds vroeger, dat vele vereenigingen
's morgens op den H.-Sacramentsdag eene vertooning in de processie gaven
en 's middags de feestvreugde verhoogden door sotternien te spelen. De
broederschap van Sinte Emilie te Maastricht, die gewoon was deel te nemen
aan de processies, kreeg in 1541 van den magistraat "planken om een theatrum
te maken om ter eeren vander stadtebatementen daerop te spelen" 4). De
1) Vgl. voor het volgende, Wybrands, t. a. p., blz. 261 ~ 269.
2) Vgl. Vaderlandsch Museum, t. a. p.
3) Vgl. Belgisch Museum, X, blz. 377, 376.
4) Vgl. Publications , VJIJ, 1871, blz. 314,
102
"gesellen van der kercke", die oudtijds de misteries opvoerden, speelden
dolle stukjes, wanneer zij het feest van den ezelpaus vierden. In 1469
komen zelfs op vastenavond te Blankenberghe "de priesters ende notabie
van Weyndunen, met batementen ende andre spelen" 1). Men denke
bovendien aan het repertoire der rederijkers in het laatst der 15de en
het begin der 16de eeuw, dat zoowel uit zeer vrome moraliteiten als uit
dolle kluchten bestond.
In verband met wat vroeger gezegd is over de vertooners van het
geestelijk drama, mag men dus de volgende conclusies trekken. Vroomheid
en godsdienstzin hadden vereenigingen in het leven geroepen, om
door het opvoeren van geestelijke drama's aan de groote massa een
aanschouwelijk beeld te geven van den inhoud der Heilige Schrift. Aan
den anderen kant werkten sommige oude gebruiken, door de christelijke
kerk overgenomen en hervormd, er toe mede, om op eigenaardige
wijze den vroolijken levenslust van een krachtig ras tot zijn recht te
doen komen. Men wilde op kerkelijke feestdagen even goed en op
dezelfde wijze pret maken als bij wereldlijke feesten. Zoo ontstonden
naast de geielschappen, die zich op het geestelijk drama toelegden,
andere, die zich meer aan het wereldlijk tooneel wijdden. Maar de
kloof tusschen die beiden werd spoedig overbrugd. Want beide soorten
van vereenigingen hadden één gemeenschappelijk doel, de dramatische
kunst; hare leden behoorden tot denzelfden kring en maakten voor hunne
vertooningen gebruik van dezelfde middelen. De "gesellen", die misteries
opvoerden, mochten zeer godsdienstig zijn, zij waren levenslustig genoeg,
om van eene grap te houden; de vertooners van esbatementen waren
niet alleen vroolijk, maar ook vroom. En allen droegen gaarne fraaie
costumes, werden gaarne toegejuicht en dweepten met hunne liefhebberij
als eene aangename afwisseling van hun eentonig dagelijksch werk. Het
is dus niet te verwonderen, dat zij elkander hielpen bij hunne voorstellingen
en dat hunne vereenigingen langzamerhand en onmerkbaar ineen
zijn gesmolten. Dat proces was in elk geval geheel afgeloopell, toen
deze vereenigingen hervormd waren tot kamers van rhetorica.
Wij vinden daarvan een voorbeeld in de oude stadsrekeningen van
Thielt. In de eerste helft der 15de eeuw worden in die stad allerlei
voorstellingen gegeven door "gesellen". Nu eens worden de spelers
aangeduid door dat woord alleen, dan weer met de bijvoeging "van der
stede"; ook wordt gesproken van "de jonge ghesellen" en van "den
ghemeenen gheselscepe". Het is mogelijk, dat met die verschillende
benamingen steeds gedoeld wordt op de leden derzelfde vereeniging ,
I) Vgl. Vander Straeten, t. a. p.
103
doch dat is niet te bewijzen. Nu verwierven in September 1462 gezellen van
het stadsbestuur de wettelijke erkenning humrer vereeniging en constitueerden
zij zich als een "Gulde ende Broederschepe van Ret01icquen".
En in 1483 ontvingen deze "Ghezellen van derRetorij.cke" eene belooning
van het stadsbestuur, omdat zij "zekere geestelicke spelen ....
ghespeelt en by figueren ghetoocht hebben", het feest van den vrede
met Frankrijk hebben opgeluisterd, in optocht en verkleed naar Deinze
zijn getogen, om er het feest van den ezelpaus te helpen vieren, en
daar abatementen gespeeld hebben 1). Kan meri dus twijfelen, of vroeger
te Thielt het geestelijk en wereldlijk drama door dezelfde vereeniging
werd opgevoerd, het bewijs is geleverd, dat na het oprichten der kamer
van rhetorica dezelfde personen misteries en sotternien speelden.
Van het tooneel, waarop. abele spelen en sotternien werden vertoond,
weten wij zeer weinig. De spelers, die "voor Heeren ende Wet" op het
raadhuis optraden met tafelspelen en kluchten, zullen waarschijnlijk niet
eens van een tooneel gebruik hebben gemaakt. Had de vertooning in
de open lucht plaats, dan werd er zeker eene estrade opgeslagen voor
de ebattementers. Maar het is de vraag, of niet dikwijls binnenshuis in
een daarvoor ingericht lokaal werd gespeeld. In de stadsrekeningen toch
van Gent wordt in het jaar 1451 melding gemaakt van het verhuren
van ,,'t huus daer Pieter Huerybloc plach te woonene an de vischmaerct,
den tijt van halffastenen, eenen man van Brugghe, omme spel te houden" 2).
In 1364 ging in Den Haag "mijn here aan van Blois) eenen spele op
eenen zolre" zien 3). En ten slotte worden aan het slot van de Baskenblaser
de toeschouwers aangemaand, huiswaarts te gaan en "den graet
(trap) neder" te loopen. Zeker is het mogelijk, dat enkele voorstellingen,
vooral wanneer zij door eene sedert lang bestaande vereeniging werden
gegeven, binnens huis in een eigen lokaal plaats hadden, maar de boven
aangehaalde bewijsplaatsen zijn zeer zwak. Want, wanneer in de Gentsche
rekening met het 'woord "spel" tooneelspel wordt bedoeld, dan is het
zeker al heel vreemd, dat er sprake is van "eenen man van Brugghe"
en niet van de "gesellen", die altijd bij zulk eene gelegenheid worden
genoemd. Verder zal- "solre" wel niet "zolder", maar "houten stellage"
beteekenen. En ten slotte kan de "graet" zeer goed de trap zijn, die naar
het primitieve amphitheater voerde, dat, zooals wij vroeger zagen, somtijds
ook werd gebouwd voor de toeschouwers van een misterie.
Het tooneel, waarop de abele spelen werden vertoond, was zeker een-
1) VgI. Vaderlandsch Museum. V I blz. 45.
2) VgI. Belgisch Milseum. I I blz. 418.
S) VgI. jonckbloet I t. a. p. I 111, blz. 632.
104
voudiger dan dat van het misterie , maar had er toch eenige overeenkomst
mede. Het is immers nauwelijks denkbaar, dat het geestelijk en het
wereldlijk drama in denzelfden tijd een volkomen verschillend tooneel
vereischt zouden hebben. Doch in het misterie wordt de handeling
telkens verplaatst, in het abel spel slechts zelden. De Esmoreif speelt in
Sicilië en in Damascus, de Olorianf in Brunswijk en in Abelant, de
Lanse/oef in den boomgaard der koningin en in het bosch van den ridder.
Het vermoeden ligt dus voor de hand, dat bij het vertoon en der ons bekende
abele spelen het tooneel in tweeën was verdeeld, of liever dat die verdeeling
door den achtergrond was aangewezen, evenals bij de misteries. In de
Esmoreif zal dan aan de ééne zijde (Sicilië) eene gevangenis, eene galg
en b.v. eene poort te zien zijn geweest, aan de andere zijde (Damascus)
weder eene poort of een troon. De Olorianf zal nog minder theatertoestel
vereischt hebben en de "scone fonteine" in de Lanse/oef zal wel
geene schitterende nabootsing van de natuur zijn geweest. Waarschijnlijk
bleven de spelers op het tooneel. Dat zij gecostumeerd en gegrimeerd
waren, blijkt uit verschillende uitdrukkingen in de drama's, die ons zijn
overgebleven. Damiet en Platus komen één keer als pelgrims op en
Roedelioen zal vrees hebben ingeboezemd door costuum en grime. Van
den vader van Esmoreit hooren wij, dat hij "enen grauwen baert" heeft,
en de arme hals in de BIlskenblaser maakt zich zwart op het tooneel.
Evenals bij het geestelijk drama werden zeker in abel spel en klucht de
vrouwenrollen door mannen gespeeld. De voorstellingen hadden over
dag plaats.
Dat is alles, wat wij aangaande het opvoeren van abele spelen met
eenig recht mogen gissen 1). Esmoreif, Olorianf en Lanse/oef werden na
de opvoering terstond gevolgd door eene klucht, zooals uit den epiloog
en ook tilt de volgorde in het handschrift' blijkt. Uit een pa"ar slotregels
van de Esmoreif heeft men ten onrechte de gevolgtrekking willen
maken, dat er na de vertooning van het abel spel pauze was en aan de
toeschouwers de gelegenheid werd gegeven, elders iets te gaan gebruiken 2).
1) Uitvoeriger handelen daarover Hoffmann von Fallersleben, Horae Belgicae, VI,
blz. XLVI-XLIX der Inleiding, Dr. H. E. Moltzer, Geschiedenis van het wereldlijk tooneeL
in Nederland gedurende de MiddeLeeuwen, Leiden, 1862, blz. 76-92, en Aem. W.
Wybrands, De verloonpLaats onzer oude speLen in Het Tooneel, Utrecht, 1878, blz. 126-129.
De Esmoreit is in 1897 te Dordrecht opgevoerd bij gelegenheid van een letterkundig
congres, de Glon"ant in 1899 door studenten te Groningen en de LanseLoet in 1900 te
Rotterdam en elders door een onderwijzersgenootschap.
2) Die slotwoorden luiden:
"E1c blive sittene in sillen vrede,
Niemen en wille thuusweert gaen:
Ene sotheit sal men u spelen gaen
105
Dat is echter geheel in tegenspraak met der. epiloog der beide andere
drama's, waar tot stilte wordt aangemaand, omdat men met de sotternie
zal gaan beginnen. De gewoonte, om na een ernstig drama een vroolijk
stukje te geven, is tot ver in de 19de eeuw in Nederland in zwang
gebleven.
Het ernstig wereldlijk drama, geboren uit het heiligenspel, is ook in
de 16de eeuw, den bloeitijd der rederijkers, nooit geheel door de moraliteit
verdrongen. Maar wel heeft het een kommervol bestaan geleid,
totd:lt het in de 17de eeuw als tragi-comedie weer is opgeleefd. De klucht
daarentegen heeft een paar eeuwen lang krachtig gebloeid bij een volk
als het onze, dat de realiteit zeer hoog stelt, zin heeft voor het cornische
en zich zelden "jufferachtig vies" toont.
Die cort sal sijn, doe ic u weten.
Wie hongher heeft, hi mach gaen eten,
Ende gaet alle dien graet neder.
Genoeghet u, soe comt alle mergen weder."
Dr. J. te Winkel (vgl. Taal- en Letterbode, Haarlem, VI, 1875, blz. 74-79) giste,
dat de "sotheit" alleen bestaat uit den versregel: "Wie hongher heeft, hi mach gaen
eten". Dr. W. L van Helten (Tijdschrift voor Neder!. Taal- en Letterk., 1902, blz.
121- 123), wil in den voorlaatsten regel gaefl lezen, in plaats van gaet. Het komt mij,
vooral omdat in het handschrift de Lippijn terstond volgt op de Esmoreit, waarschijnijker
voor, dat de beide laatste versregels niet op deze plaats behooren, maar uit eene
klucht zijn overgenomen.

DE ZESTIENDE EEUW.

HET DRA M A DER RED E R IJ K ERS.
In het begin der 16de eeuw heerschte er groote welvaart in de Nederlanden.
De macht van den adel was sterk verminderd, de invloed der
geestelijkheid zeer afgenomen, de burgerstand was opgekomen. Handel,
nijverheid en landbouw brachten schatten in de handen der ijverige
poorters. Nederlandsche schepen voeren in grooten getale naar de havens
van Italië en den Levant of doorkruisten de Noordzee voor de haringvangst,
die sedert de uitvinding van het haringkaken eene goudmijn was
geworden. De fabricage van wol, sedert eeuwen beoefend, had een reusachtigen
omvang gekregen en de handel in dat artikel werd steeds grooter.
Centra van handel en nijverheid, als Antwerpen en Gent, namen van
dag tot dag toe in bevolking, rijkdom en macht. Privileges en keuren,
nu eens door den landsheer geschonken, dan weer hem afgedwongen
door magistraten, die de koorden der beurs in handen hielden, hadden
den grondslag gelegd voor de politieke emancipatie van den burgerstand.
Met welvaart en vermeerdering van macht eener opkomende klasse gaat
zucht naar beschaving en ontwikkeling onvermijdelijk gepaard. Uit den
donkeren achtergrond der groote massa treedt het individu meer en
meer naar voren en streeft naar het bezit van kennis, eigen oordeel en
zelfstandige levensbeschouwing.
In zulk een tijd van verandering en verwording viel de hervorming,
die nergens zulk een vruchtbaren bodem vond als hier te lande. De
ontzaglijke worsteling tusschen het onbeperkte gezag der moederkerk,
gesteund door de absolute monarchie, en vrijheid op staatkundig en godsdienstig
gebied heeft plaats gegrepen in deze lage landen aan zee. In
de eerste helft der 16de eeuw komt het onweer langzaam op, in het
tweede gedeelte woedt het op ontzettende wijze in de Zeventien Provinciën,
om daarna langzaam af te trekken.
De 16de eeuw is arm geweest aan groote kunstwerken. In een tijd van
groote beroering op staatkundig en godsdienstig gebied, wordt de kunst
geheel op den achtergrond gedrongen, of zij treedt in den dienst der
strijdende partijen. Wij zullen weldra in de gelegenheid zijn op te merken,
dat dit ook het geval is geweest met de dramatische kunst der rederijkers.
110
I. MORALlTEITEN.
Met den Roman de la Rose, die ongeveer in 1300 in het Nederlandsch
was vertaald, had zich eene nieuwe richting in onze letterkunde baan
gebroken en de allegorie hare intrede gehouden. Waarheden op zedelijk
gebied en lessen van levenswijsheid werden voortaan meermalen door
allegorische beelden uitgedrukt of in den mond gelegd van allegorische
personen. Ook in het drama der Middeleeuwen, het misterie, had de
allegorie zich eene plaats veroverd. In het Maastrichtsche Paaschspel
treden bij het pleidooi "Barmhartigheid" en "Waarheid" op, terwijl ook
"Ecclesia" eene rol vervult. In De eerste bliscap van Maria beslaat het
pleidooi, waarbij "Ontfermicheit", "Gerechticheit", "Waerheit" en "Vrede"
spreken, niet alleen eene belangrijke plaats (450 verzen), maar komen
ook nog "Bitter ellende", "Innich Gebet" en "Nijt" voor. Het is dan
ook zeer waarschijnlijk, dat de moraliteit zich ontwikkeld heeft uit het
pleidooi in de grootere misteries. Het oudste allegorische drama in onze
letterkunde is het abel spel vanden Winter ende vanden Somer, maar
dat kan zijn ontstaan danken aan oude heidensche gebruiken.
Moraliteiten zijn drama's, die eene zedelijke strekking hebben en
waarin slechts allegorische figuren optreden. Het woord werd in de
16de eeuw in de Nederlanden zelden gebruikt 1), evenals vroeger misterie
en mirakelspel i men sprak van Spelen van sinne 2). Die benaming heeft
men op verschillende wijze getracht te verklaren. Allereerst door haar af
te leiden van het woord sinnekens, waarmede in vele spelen twee personen
worden aangeduid. Die verklaring is zonder twijfel onjuist, omdat
niet alle personen van een stuk "sinnekens" genoemd. worden en deze
eigenaardige figuren zeifs in vele zinnespelen worden gemist. Ook schijnt
het gewaagd, spel van sinne te verklaren als: "spel van verstand, van
gcdachte". Waarschijnlijk beteekent spel van sinne een spel, waarvan
eene gedachte (zin), in een paar regels uitgedrukt, het onderwerp uiimaakt3).
Nu werden ook drama's , waarin geene allegorische personen
en slechts één of twee sinnekens optreden, meermalen "spelen van
1) In 1450 wordt gesproken van "een moraliteit vander Verrisenisse Ons liefs Heeren'"
(vgl. Vander Straeten, I, blz. 32, Noot), in 1544 van "een gheestelic Morael" (vgl.
Vaderlandseh Museum, V, blz. 103).
2) Het woord komt reeds voor in 1448 (zie Vaderlandseh Museum, V, blz. 11.)
S) ZOO leest men: "Een spel van sinnen. Die sin is: hoe sommich mens al sijn goet
beroeft is ende daerol1l bijna in desperatie is etc". (vgl. Dr. G. Kalff, Trou moet blyeken,
blz. 290.)
111
sinne" genoemd, waarschijnlijk omdat men aan de oorspronkelijke
beteekenis van het woord niet meer dacht. Men sprak van het Spel
van sinne van Charon de helsche Schippere, zooals men sprak van
het esbatement den croenemente dat Ons Heere ghecrust was up den
Ooeden- Vridach, van het Esbatement vande Zeven Bloefsturtynghen
en van het mystère de Troie en het mystère de Oriseldis. Aan den
anderen kant geeft deze beteekenis van het woord spel van sinne
eene aardige verklaring van eene gewoonte, die in de eerste helft der
17de eeuw vrij algemeen was. Op een zeer groot aantal titels van
tooneelspelen uit dien tijd leest men nl. achter den naam van het
drama de woorden: Op den Regel, of Op het Spreeck-woord, of Op
de Spreuek, gevolgd door een tweeregelig versje in het Latijn of het
Nederlandsch, of door een enkelen zin proza. Dat versje of die spreuk
bevat dan de wijze les, die de dichter met zijn drama wil geven i het
is de zin van het stuk.
Dat het geestelijk drama in een tijd van nieuwe denkbeelden moest
wijken voor een ander genre, is niet meer dan natuurlijk. Het naieve
geloof der Middeleeuwen verdween meer en meer i men ging redeneeren
en bespiegelingen houden. Eeuwen achtereen had men den inhoud van
het O. en N. Testament eenvoudig zien vertoonen i men hewonderde
thans meer het menschelijk vernuft, dat op het tooneel redeneerde en
wijze lessen gaf. Wat vroeger eene leerschool was geweest voor het
geloof en de bijbelsche geschiedenis, werd er thans eene voor de moraal.
Goddelijke personen, heiligen en patriarchen vervulden niet langer de
belangrijkste rollen, maar de mensch, of liever de menschelijke eigenschappen.
Het is dan ook niet te ontkennen, dat de populariteit, waarin
het spel van sinne zich heeft mogen verheugen, op vooruitgang en
ontwikkeling van de groote massa wijst. Men nam niet langer eenvoudig
de traditie aan, maar begon zich van alles rekenschap te geven, in de
eerste plaats van eigen doen en denken. Men zocht naar algemeene
regelen van zedekunde en predikte die van het tooneel. En aan den
anderen kant had de dichter geen aangewezen stof voor zijn kunstwerk,
zooals bij het misterie , maar moest hij haar zoeken en zijn vernuft
scherpen, om haar in te kleeden.
De nieuwe beweging op tooneelgebied dringt snel door en de allegorie
bloeit in de Nederlanden krachtiger en langer dan in eenig ander land.
Niet alleen ontstaat een nieuw kunstgenre, maar dit werkt ook in op de
reeds bestaande vormen, het geestelijk drama en de klucht. Boven werd
reeds het spel van de V vroede ende van de V dwaeze maegden besproken,
waarin alle veertien maagden de namen van menschelijke eigenschappen
en gewaarwordingen dragen en ook een paar duivels allegorische figuren
112
zijn, evenals in tspel vanden Heiligen Sacramente van der Nyeuwervaert.
Zoo komen ook in tspel van Maria Hoedeken van Cornelis Everaerts,
dat eigenlijk een mirakelspel is, aIIeen aIIegorische personen voor, evenals
in tspel van den Wynghaert van denzelfden dichter. In de bijbelsche spelen
worden de duivels vervangen door aIIegorische personen, de "sinnekens".
Zelfs de personen van de klucht worden somtijds aIIegorisch. In een
esbatement van Everaert treden b.v. op "Scamel Ghemeente", "Trybulacie"
en "de Doof', in eene klucht, door de rederijkerskamer van Vilvoorden
in 1561 te Antwerpen vertoond, "Veel volcx", "WeIIust des vleesch",
11 Eyghen sinlijckheyt" en "De vreemde werelt".
De moraliteit beweegt zich niet aIIeen op godsdienstig, maar ook op
maatschappelijk gebied, een bewijs, dat de gezichtskring ruimer was
geworden. Zij tracht eene quaestie op te lossen en antwoord te geven
op de vragen: wat moet men voor waar houden, naar welke beginselen
moet men zijn leven inrichten, wat is het beste, om te doen in de
gegeven omstandigheden. En zij beantwoordt die vragen door aIIegorische
personen met elkander te laten redeneeren. De moraliteit is dus didactisch
van aard, maar zij wordt dikwijls satirisch, evenals de poezie van
Maerlant en zijne navolgers. Want waar men eene nieuwe zienswijze
ingang wil doen vinden, moet dikwijls eene andere meening bestreden
worden en daartoe leent zich de satire bijzonder goed. Bovendien
leverden staat, kerk en maatschappij, in vroeger tijd althans, stof genoeg
voor bitteren spot.
Men zou de moraliteiten in drie soorten kunnen splitsen, die welke
zich aansluiten aan het vroeger geestelijk drama, die welke zich op
godsdienstig en zedelijk gebied bewegen en die, waarin zaken van maatschappelijk
belang worden behartigd. Maar het schijnt beter, dat onderscheid
niet streng door te voeren, ook al, omdat wij uit de groote
menigte spelen van sinne slechts hier en daar een greep kunnen doen.
Eén der oudste en belangrijkste zinnespelen is Den spyeghel der salicheyt
van elclwrlijc 1) i het werd in het laatst der 15de eeuw geschreven
en heeft den volgenden inhoud. God ziet "wt (s)ijnen throne", dat de
zeven doodzonden machtig zijn op aarde en dat "ElckerIijc leeft nu
buyten sorghen". Hij zendt den Dood, om Elckerlijc aan te zeggen,
1) Er bestaan uitgaven van het einde der 15de en het begin der 16de eeuw (vgl.
Dr. H. Logeman , Elekerlijk, a fifteenth century duteh morality . . . . and Everyman,
a nearty contemporary translation. A contribution to the History of the Literary Relations
of Holland and England. Gent, 1892, blz. IX-XIV.) In onzen tijd werd het
drama uitgegeven door Dr. Logeman , t. a. p., en door Or. K. H. de Raaf, Groningen,
1897. Dr. G. D. J. Schotel heeft in zijne Geschiedenis der Rederijkers in Nederland,
Rotterdam, I, 1862, blz. 30-38, voor het eerst de aandacht op het stuk gevestigd.
113
"dat hi rekeninghe come doen"; deze verschrikt hevig, als hij den naam
van den boodschapper hoort, belooft:
"Duysent pont sal ie u gheven,
Opdat ic behouden mach mijn leven ,"
maar krijgt zelfs geen dag uitstel; wel mag hij een reismakker meenemen.
"EJckerlijc" verzoekt nu zijn vriend "GheseJscap" met hem mede te gaan,
maar deze, die hem eerst wil vergezellen, "al waert in die helle",
weigert, als hij hoort, wie het bevel heeft overgebracht.
" Waert te drincken een goet ghe1aghe,
Ick ghinc met u totten daghe,
Oft waert ter kermissen, buten der stede,
Oft daer die schone vrouwen waren!"
Maar thans laat hij "EJckerlijc" staan, die zijn troost zoekt bij "Maghe"
en "Neve". Ook zij willen alles voor hem doen:
"Wi zijn tuwen besten, wat ghi bestaet.
Al woudi yemant dootslaen,
Wie helpen u daertoe ,"
doch ook zij verlaten "EJckerlijc", als zij hooren van de "pelgrimagie", die
hij moet doen. Als ook "Tgoet" weigert hem te vergezellen, zoekt
"EJckerlijc" de "Ou echt" op, die ziek is, en smeekt haar:
"Helpt mi mijn rekeninghe sluyten hier voer den hoochsten heere!"
"Duecht" verwijst hem naar hare zuster "Kennisse" en deze brengt hem
bij "Biechte" "int huys der salicheden". Hij volgt haar raad, doet "penitencie"
en geeselt zich, waardoor "Duecht" herstelt. "Kennisse" trekt
hem "tdeet van berouwenissen" aan en beveelt hem zijn
"Vroescap 1), eracht, scoonheyt ende vijf sinnen"
te ontbieden, die bereid gevonden worden hem te vergezellen. Maar als
hij, na het sacrament ontvangen te hebben, op zijn tocht wil afdalen
"In desen put ende werden aerde,"
verlaten allen hem, behalve "Duecht" en "Kennisse", die hem tot het
laatste oogenblik bijstaan. Een engel zal de ziel uit het lichaam nemen,
om haar naar den hemel te voeren, en in de "naeprologhe" wordt de
moraal van het drama nog eens in enkele versregels samengevat.
De Elckerlfjc sluit zich in zeker opzicht bij het misterie aan door het
optreden van God en van een engel, maar de allegorie neemt hier een
1) wijsheid
WORP, Drama en tooneet I I. 8
114
veel grooter en belangrijker plaats in dan in het geestelijk drama der
Middeleeuwen. En die allegorie was zoo duidelijk en doelde op een zoo
algemeen verschijnsel, de vrees voor den dood, dat het drama wel
opgang moest maken. Die opgang blijkt uit drie verschillende drukken,
die wij thans nog kennen 1), en uit de vele bewerkingen, die het drama
heeft ondergaan.
Als dichter van Elckerlijc wordt Peter van Diest genoemd 2), waarschijnlijk
dezelfde als Peter Dorland (1454-1507), een schrijver van
verschillende mystieke werken 3). Ongelukkig is het aan twijfel onderhevig,
of zijn drama wel oorspronkelijk is. Er bestaat nl. een Engelsch
spel van zin ne , Everyman getiteld, dat bijna woordelijk met de Elckerlijc
overeenkomt-4), en men heeft de vraag gesteld, aan welk der beipe
drama's, het Engelsche of het Hollandsche, de prioriteit toekomt. Hoe
die vraag ook beantwoord wordt 5), het is zeker, dat het Hollandsche
zinnespel een aantal bewerkingen heeft ondergaan. In 1536 gaf Christiaan
Ischyrius (Sterck) eene Latijnsche bewerking van het drama uit met
den titel Homulus 6) i deze werd op hare beurt weer in het Duitsch vertaald
door Jaspar van Gennep, in 1539 te Keulen opgevoerd 7) en in het
volgende jaar gedrukt. En terwijl de Duitsche vertaling van de Homulus
op hare beurt weer in het Nederlandsch werd overgebracht R), werkte Macropedius
in 1539 het Latijnsche stuk om in zijn drama Hecastus 9). De twee
laatstgenoemde bewerkingen wijken veel af van het oorspronkelijke. Zoowel
Ischyrius als Van Gennep hadden eenige tooneelen aan het origineel toegevoegd,
die wij in de Nederlandsche vertaling van de DuitscheHomulusterugvinden.
En Macropedius, de groote Latijnsche dichter, heeft eene geheel
zelfstandige bewerking gegeven en alleen het oorspronkelijke denkbeeld
1) In 1495, 1501 en 1521. Die jaaliallen staan echter niet vast. (Vgl. Logeman ,
t. a. p., blz. IX - XIV.) 2) In den titel van de Homulus; zie beneden.
3) V gl. Logeman , blz. XVIIl- XXIII; De Raaf, blz. 24, 25.
4) Zie over de uitgaven van de Everyman, Logeman , t. a. p., blz. VI - IX, die in
zijne eigene uitgave het Engelsche en het Nederlandsche stuk naast elkander afdrukt.
5) Dr. G. Kalff in het Tijdschrift voor Nederl. Taal- en Letterk., 1890, blz. 18 - 20,
en in Taal en Letteren, IV, blz. 144, vlgg., en Logeman , t. a. p., blz. XXIX, vlgg.,
houden het Hollandsche drama voor het oorspronkelijke, De Raaf, t. a. p., blz. 3 - 21 ,
het Engelsche. Het komt mij voor, dat de laatste gelijk heeft.
6) Karl Goedeke, Every-man, Homulus und Hellastus. Ein Beitrag zur internationalen
Literaturgeschichte. Hannover, 1865, blz. 210, geeft de uitgaven op.
7) T. a. p., blz. 47. Er zijn uitgaven van 1540, 1548, 1554, 1582, z. j., 1665, 1669
(zie blz. 210, vlgg.)
8) Er zijn uitgaven van 1556, 1633, 1656, 1661, z. j., 1701 (vgl. Goedeke t. a. p.,
blz. 213), en in onzen tijd een druk, bezorgd door de Maetschappij der Vlaemsche
Bibliophilen, 2de Serie, no. VI.
9) Zie daarover beneden.
115
behouden, dat hij op geheel andere wijze heeft behandeld. In 1701 is de
Nederlandsche Homulus nog herdruktl).
Ongeveer uit denzelfden tijd als Elckerlfjc is het spel van Nyeuvont,
loosheit ende practilu: hoe sy vrou Lortse verheffen 2) I maar het is van
geheel anderen aard en is vol satire. "Vrou Nyeuvont" besluit, in overleg
met Praktijk en Loosheid I om "Vrou Lortse" (bedrog) tot eene "nyewe
Sanctinne" te verheffen. Het plan gelukt volkomen I want "Meest elc",
"Veel volcx", "Die Sulcke" en "Tcommuyn" laten zich in het gilde der
nieuwe heilige inschrijven, die voortaan door ieder geëerd wordt. Het
spel is niet alleen gericht tegen allerlei maatschappelijke toestanden I maar
spaart ook sommige kerkelijke gebruiken niet.
De meeste zinnespelen van Cornelis Everaert daarentegen laten de
kerk niet alleen met rust I maar verheerlijken haar. Deze Bruggenaar
was volder en verver; hij heeft vele moraliteiten en ook verscheiden
aardige kluchten geschreven 3).
In tspel van Maria Hoedeken (1509) treedt "Goet Geselscip, een
clerc" op I die dagelijks bloemen plukt I er een "hoedeken" (krans) van
vlecht en dit een Mariabeeld op het hoofd drukt. De jonge man komt
door zijne makkers "Sober Regement" en "Quaet Beleedt" op den slechten
weg; "Inwendighe Wroughynghe" voert hem echter tot "Duechdelic
Onderwysen" en op diens raad betert hij zijn leven en gaat in een
klooster. Als hij eens wil "ghaen plucken crudekin zoet Ende maken
eenen hoet", kan hij, omdat de sneeuw hoog ligt, geen enkele bloem
vinden I maar "Duechdelic Onderwysen" deelt hem mee I dat I als hij 50
Ave Maria's en 50 Pater Noster's bidt,
"So zult ghy Maria tekker poossen
Maken den seoonsten ho et van roossen."
En door een wonder is dan het beeld van Maria bekranst met witte en
roode rozen. Intusschen is het "Sober Regement" en "Quaet Beleedt"
niet voor den wind gegaan; zij hebben alles opgemaakt en gaan rooven
I) De titel "der uitgave van 1661 luidt: Een Comedia ofte Spel Van Homulus, daer
in betoont werdt, wat loon dat de Sonde gheeft, namelijek de Doot, ende hoe den
Menseh van alle creaturen ver/aten werdt, alleene sijne deueht staet hem daer by. Seer
ghenoeehlijek ende koriswylich voor al/en Mensehen, ende seer nuttelijek om te weten. Der
sonden loon is de doot. Rom. 1. (Houtsnede.) t'Amstelredam, Ghedruekt by Otto Barentsz.
Smient . ... 1661.
2) Vg!. Kalff, Geschiedenis der Neder/andsche Letterkunde in de 16de eeuw, Leiden,
1889, d!. I, blz. 253 - 255, waar het stuk, dat mij niet ter hand is gekomen, ontleed wordt.
3) Al zijne werken zijn thans van wege de Maatseh. v. Neder!. Letterk. uitgegeven
onder den titel: Spelen van Cornelis Everaert. Leiden, 1901, door Dr. J. W. Muller
en Dr. L. Scharpé.
8'
116
in het bosch lIS Weerels onsekerheyt". Daar zien zij "Goet Geselscip"
rozen plukken en zij meenen ook Maria uit den hemel te zien dalen,
om zich den krans op het hoofd te laten zetten. Zij geven hunne moordplannen
op en bekeeren zich.
Dit spel van zinne nadert dus het mirakelspel. Everaert's spelen van
Maria ghecompareirt byde claerheit, byden throon van Salomon, byden
scepe en byde stede van jherusalem zijn samenspraken zonder de minste
handeling, alleen opgeluisterd door een paar vertooningen; in het esbatement
van den Zeven Bloetsturtynghen treden zelfs maar twee personen
op. In tspel vanden Wynghaert (1533) is de gelijkenis uit Mattheus XX
gedramatiseerd 1). Andere zinnespelen van Everaert hebben eene meer
algemeene strekking. In het wagenspel Een sanders Welvaren (1511)
wordt "Meest EIc", die "Eyghen Wasdom" volgt, door den godsdienst
overreed, zijne liefde weer aan de hoofdpersoon van het drama te
schenken; in tspel van dOnghelycke Munte (1530) wordt geklaagd over
het slechte muntstelsel, waardoor "Menichte van VoIcke" en "Den Scaemelen
Aerbeyder" allerlei nadeel ondervinden, maar zich moeten troosten
met godsdienstige overwegingen, evenals de hoofdpersonen van Oroot
Labuer ende Sober Wasdom (1530), die te vergeefs pogen "Couver
(overvloedige) Handelinge" tot vrouw te krijgen. Het belangrijkste zinnespel
van Everaert is wel dat van den Crych 2), dat dezen inhoud heeft.
"De Beroerlicke Weerelt", gekleed als een kapitein, laat zijn trommelslager
"Tyts Benaute" bekend maken:
"Dat elc cryghere wye dat hy zy
Die hem met my wille aventhueren
Al dat hem by cryghen mach ghebueren
Over al int generale ghemeene
Sal elc behouden vry vranc alleene
Gheheel te zynen verdoene ende proffytte."
I) De volgende samenspraak komt in het stuk voor:
" Voorghaende Bewys. Helpe dominus wat je daer vynde.
Eenen harden steen, van mynen onbrekelic.
Ohewillich Volghen. Die ghelyct dese hardtneckeghe, verstekelic
Wiens opynie van quaeder malicie
Noch by leerynghe, noch met justicie
Niet ghebreken en ean jn gheender mannieren.
Ziende Blende. Je weet wel mocht jcse regieren
Je dedese wel naerde behoorde caermen.
Ohewl7l. Wat zout ghyse doen?
Ziende. Huerlieder poorte waermen.
Dit hout zoudic thueren keere sommen."
2) Vroeger reeds uitgegeven door Dr. J. van Vloten met den titel: 's Werelds bestaan.
Zinnespel van C. Everaert, naar ziin onuitgegeven eigen handschrift. Amsterdam, (1855),
en in De Die/sche Warande, I, 1855, blz. 405.
117
Niet alleen "Menich Leeek" laat zich aanwerven, maar ook "Dyveerssche
Gheleerde", gekleed "als een pape die den crych volcht", en "Gheveynst
Bedroch", terwijl "Lueghenachteghe Fraude, als een crychsvrauwe" gekleed,
eveneens mee wil gaan. En nu volgt er een gesprek tusschen die nieuwbakken
krijgslieden, waaruit blijkt, dat menschen van allerlei stand meedoen
aan den krijg (het krijgen). "Trauwe" en "Liefde", gekleed als een
prelaat en als "een gheestelicke vrauwe", klagen er over, dat iedereen
hen verlaten heeft, en lezen de krijgsmakkers en vooral "Dyveerssche
Gheleerde" duchtig de les. Maar deze verdedigen zich en nu vallen er zeer
harde woorden over de geestelijkheid, die juist zoo bijzonder krachtig
aan den krijg deelneemt. De vermaningen van "Trauwe" en "Liefde"
baten dan ook niet en zij worden zelfs smadelijk weggejaagd. Dan verschijnt
de Dood:
"Hoort al teenen male.
Ic Hende des Tyts, de Doot ghezeyt
Dienaer vander Keyserlicke magesteyt
Die al dat leift om gheen gheweerre spaert
Daget al ten grooten heerre waert.
Ende hu Gheleerde, ende Leecke mede
Aresteric beede, te deser stede
Tot skeysers dienst. Gheseyt int platte
Ghy moet ghaen mede."
Tevergeefs verzoeken allen eenig uitstel, om mee te kunnen nemen
wat zij in den krijg verworven hebben, maar de Dood weigert; hij
"scuuft de gordynen ende thoocht Godt andt cruce," waar ook Liefde
als Maria en Trouwe als Sint Jan staan. Alleen smeeken om genade.
"Dood. Leeck ende Gheleert, wilt hu ooghen vp slaen.
Betert hu ende hu quade costume laet.
Dyv. Ohel. En beyt niet tot de clyncke vp den dume slaet
Of dat hu de Doot grypt byder slippen."
Was het spel van dOngelycke Mante eerst verboden, zoodat de dichter
een nieuw schreef, het spel vanden Crych mocht evenmin worden opgevoerd,
zooals Everaert zelf getuigt, "om dat je te veil de waerheyt j n
noopte" (trof).
Op het landjuweel te Gent in 1539 werden 19 zinnespelen vertoond,
die elk een antwoord bevatten op de vraag: "W elck den mensche stervende
meesten troost es" 1). Bij die stukken vergeleken zijn de spelen van
1) Vgl. Spelen van zinne by den XIX geconfirllleirde Call1eren van Rhetorgcken, binnen
der stede van Ohendt cOlllparerende, vertooght ... op de questye, Welck den mensche
stervende meesten troost es ... den XII Jang int Jaer 1539 ... Oheprentt te Ohendt . ..
by I1IJ' Joos Lambrec!zt.
Een tweede druk zag nog in hetzelfde jaar te Antwerpen het licht, een derde in 1564
te Wezel.
118
Everaert rijk aan afwisseling. In vele der Gentsche spelen treedt "de
Mensche" of "de stervende Mensche" op, die troost zoekt in de redeneeringen
van verschillende personen, b.v. van ,,vercondigher des vreedts",
"Schriftuerlijck troost", "Ontfermherticheyt", "Goddelike waerheyt", enz.
Drie of meer personen houden godsdienstige bespiegelingen en
geven dan ten slotte antwoord op de gestelde vraag. Enkele "tableaux
vivants", aan den bijbel ontleend, luisteren de eentonige samenspraken
op. In één der spelen, dat van Brussel, treedt "God de Vader"
op en spreekt Christus, terwijl hij aan het kruis genageld is. Wij hebben
hier dus eene herinnering aan het misterie. In het spel van Caprijcke
vervullen "Dwase ionckheyt" en "Vierighe lust" de rol van een paar
duivels, voeren "De mensche" naar de waardin "Der sonden voedtseie"
en trachten hem te verleiden. Ook die figuren zijn ontleend aan misterie
en mirakelspel, zelfs wat hun onderlingen omgang en hunne woordenkeuze
betreft. In een enkel dezer drama's wordt een liedje gezongen.
De Gentsche spelen van zinne zijn van geen belang voor de geschiedenis
van het drama, maar zij zijn merkwaardig voor die der beschaving,
omdat uit vele van hen de geest der hervorming krachtig spreekt,
zooals wij later zullen zien.
De negen zinnespelen, in 1561 door Noord-Nederlandsche kamers
vertoond op het landjuweel te Rotterdam, gaven antwoord op de vraag:
/I Wie den meesten troost oyt quam te baten Die schenen te sijn van
Godt verlaten" 1). Ook in die drama's worden dus theologische en
zedekundige quaesties besproken. In enkele stukken· treden naast de
allegorische figuren ook andere personen op, in het spel van Noordwijk
Christus en de apostelen Thomas en Philippus , in dat van
Rijnsburg de Joden Judas en Chananeus; de heidenen Elysa en Tharsis
en de apostelen Petrus en Barnabas. Hoe ver de dichters het reeds
gebracht hadden in de allegorie, blijkt o. a. hieruit, dat in het laatstgenoemde
spel onder de personen voorkomen "Gods ordinantie", "Gratie
deur Christurn" en "Mont der Propheten", en dat in het spel van Gouda
"Menschelijck gheslacht" optreedt "met synen gheest, toegemaect als een
bruyt Christi". In alle spelen zijn één of meer vertooningen, aan den
bijbel ontleend, in dat van Rijnsburg wordt gezongen en in de meeste
drama's treden twee- "sinnekens" of "neefkens" op als de slechte elementen.
1) Vgl. Spelen van Sinne vol schoone aUegatien, lof/licke leeringhen ende schrijtuerlijcke
ondervvijsingken. Op de vraghe: VVie den meesten troost oyt quam te baten Die
schenen te sijn van Oodt verlaten. Ohespeelt ende verthoont met octroy der Coninck/ficker
Ma. binnen die stede van Rotterdam, bijde negken Cameren van Rhetorficken, die hen
daer gkepresenteert hebben den XX. dack in Julio, Anno 1561. (Vignet.) Tot Antvverpen ..•
by M. Willem Si/vlus ... An. M.D.L.XIIII.
119
In 1561 werd ook te Antwerpen een landjuweel gehouden, het schitterendste,
dat er ooit geweest is. Daar werd in 14 spelen van zinne de
vraag beantwoord: "Wat den mensch aldermeest tot conste verweet" 1) i
de dichters· bewogen zich dus hier niet zoo zeer op godsdienstig als
wel op zedelijk en maatschappelijk terrein en het is niet onaardig te
zien, welke antwoorden zij op de gestelde vraag hebben gegeven. Die
antwoorden waren nl.: Den gheest Gods, Loflijcke fame midts eerlijck
gewin, Den gheest Gods der wijsheyt die door de liefde weret, De
liefde, Den loon prijsweerdich, Tis Gods gheest die den mensche tot
conste verweet, Natuerlijck verstant door des gheests inspiracie, De
liefde, Den Oirboir, Dbevroedsaem aenmercken van d'excellencie der
consten , Hope van glorien onsterflijck hemels ende aertsch, Dnatuerlijck
ingheven dat tot kennissen strect, Lof eere ende prijs, De waerheyt.
Den eersten prijs won de kamer van Leuven met een zinnespel, dat den
volgenden inhoud heeft.
"Tverlanghende herte, een statelijck Man", is onrustig en tobt over
allerlei dingen. "Den Gheest der wijsheyt", in de gedaante van een engel
met een Mercurius-staf, komt hem troosten en, als hij antwoord wil
hebben op de vraag, wat toch den mensch vooral tot kunst aanspoort,
belooft de "Gheest", "Ter liefden der Jonckheyt, die noch mach blint
zijn", hem dat "figuerlijck (te) toonen". Nu treden "Natuerlijcke inclinatie"
en "Begheerte om weten", twee vrouwen, op, die elkander verwijten
doen, immers de eene verleidt de menschheid tot allerlei booze
daden en de andere bevordert onrust en eerzucht. Dan maakt "Inclinatie"
"De Mensche, een Jonghelinck", die heeft zitten slapen in den
stoel der onwetendheid, wakker en spoort hem aan, gebruik te maken
van de groote gaven, die de Schepper hem heeft geschonken, térwijl
"Begheerte" hem beveelt alles" in swerelts ronde" te onderzoeken. "Mensche"
zou wel gaarne alles weten van de sterren, van zon en maan, van kruiden
en bloemen, menschen en dieren, zee en stroomen, "maer smenschen
gedachten, die· zijn veel te bot", en daarom wil hij maar liever geene
poging doen, om zich kennis te verwerven. Doch de beide vrouwen
1) Vgl. Spelen van sinne vol scoone moralisaciën vvtleggingen ende bediedenissen op
alle loeflijcke consten vvaer inne men claerlijck ghelfick in eenen spieghel, Figuerliick,
Poetel!ick ende R.etOrijckelijck mach aenschouwen hoe nootsakeiijck ende dienste/ijck die
selac consten aDen menschen zijn. Ohespeelt met octroy der Con. Ma. binnen der stadt
van Andtwerpen op dLant-juweel by die veerthien Cameren van R.etoriicken die hen daer
ghepresenteert hebben den derden dach Augusti int Jaer ons Heeren. M.D.LXI. Op die
Questie. VVat den mensch aldermeest tot conste vervved. Tot groote onderwijsinghe van
allen liejhebbers der Poeterïe ende R.etorijcke ghedert met diuersse schoone Figueren.
(Vignet.) Tot Alltwerpèn by M. Willem Süuius .••. An .. M.C.C.C.C.C.LXII.
120
geven het niet op; eerst moet "Mensche" lezen, schrijven en "diversche
talen" leeren , dan kan hij zich later op ernstiger zaken toeleggen.
"Aensiet wel ghy Jonghers wie ghy sijt,
En wilt niet subijt, ten eersten bekijcken
Groote dinghen , die u niet en gheIijcken,
Met sulcker pradijcken, sult ghy u bedrieghen,"
meent "Inclinatie", en "Begheerte" voegt er aan toe:
"Dus als ghy beghint , climt niet te hooghe."
"Tverlanghende herte", die met "Den gheest der wijsheyt" dat geheele
tooneel aanschouwd heeft, is zeer dankbaar voor het genotene.
Na eene pauze ziet men "Mensche", die "schildert, ende fluyt, ende
singt, met een tafel vol instrumenten, violen, herpen , ende fluyten, met
Sphera mundi". "Arbeyt, met een spade inde handt", komt hem aansperen
vlijtig te zijn:
"Dits van alle Con sten de rechte lij ne ,
Dats arbeyt en pijne, by dagen en nachten.
Anders soumen die Conste verachten,
Mochtmense verpachten, oft leeren met ghewelt,
Door vrinden en magen, aft coopen om ghelt."
"Mensche" ziet echter tegen werken op, wil liever "als een fray quant
gaen nae swerelts behaghen", laat "Arbeyt" praten en valt in slaap. Zoo
wordt hij gevonden door "Hope tot hoocheyt" en "Sorge voor schande",
twee vrouwen, die waarschuwen voor luiheid en den lof zingen der
wetenschap. Nu komt "Mensche" tot andere gedachten:
"Ick en sal dag noch nacht gheenen arbeyt sparen,
Ja mijn ionghe Jaren wil iek wel besteden ,"
en hij wordt in dat voornemen versterkt', als men hem toont "Eere,
sittende in eenen troon, met een ghelasen werelt ende eenen Scepter
in haer handen, by haer sitten de Philosophen, Poeten, Doctoren,
Alllbassaten, Raetsheeren, en Advocaten, ende andere desgelijcx eerlijcx
volcx, lesende ende schrijvende". Dan treden "Tverlanghende herte" en
"Den gheest der wijsheyt" weder op; de eerste is getroost en gerustgesteld,
al begrijpt hij nog niet alles, en de andere verklaart, dat "Lof,
Eere, en Prijs" "den mensch aldermeest tot conste verweet", daarmede
antwoord gevende op de gestelde vraag.
Dit spel van zinne, dat den prijs wegdroeg, is wel één der beste van
de 14, omdat het eenvoudig is en er niet met geleerdheid in gepronkt
wordt. In de meeste stukken toch van dezen bundel worden ontelbare
Grieken en Romeinen opgenoemd en doen de dichters het voorkomen,
alsof zij de geheele classieke letterkunde volkomen onder de knie hebben. Toch
121
blijkt uit alles, dat hunne kennis der classieken buitengewoon oppervlakkig
was. En dat kon ook niet anders, want dichters en vertooners
waren voor het grootste deel zeer eenvoudige lieden, die zich wel een
eigen oordeel gevormd konden hebben over godsdienstige en maatschappelijke
vraagstukken, maar op wie zeker de renaissanse, de herleving
der classieken, nog weinig vat had gehad.
Dien invloed bespeurt men wel in den vorm der drama's van Coornhert,
doch niet in den inhoud 1). Zijne Comedie, van Lief en Leedt, die
hij in 1567 in de gevangenis schreef, maar eerst in 1582 uitgaf!!) , is
een gewoon zinnespel, waarin "De Mensche" de hoofdrol speelt. Deze
wordt steeds vergezeld door "Quade gewoonte", die in de hand een
koord houdt, dat om het been van den mensch is gebonden. "Redelyckonderwys"
geeft hem goede lessen, maar "Ghemeen gevoelen, een
Doctor in Werelts verstant", heeft meer invloed op hem. "Hope ende
Vreese tsamen gecoppelt" geleiden hem naar het huis van voorspoed,
waar hij "Tijtlyck Lief" vindt. Nu gaat "Versoeckinghe" uit het huis van
tegenspoed Pest, Honger, Oorlog, Armoede, Ziekte, enz. halen en deze
binden "de Mensehe" aan" Leet" vast en brengen hem naar hunne woning
over. Maar "Redelyck-onderwys" en "sGeests verlichtinghe" geven hem
het jongetje "Goede Wille" tot geleider, "Hope" troost hem en nu
komt hij in de school van "Waerheyt", waar hij de voorschriften dezer
"meestersse" schrijft "int Boeck syns Herten", een geschenk van "sGeests
verlichtinghe". Zoo leert hij weerstand bieden aan "Versoeekinghe" en
aan "Quade Gewoonte"; de laatste tracht telkens hem te doen vallen,
maar wordt ernstig door hem gewond. "Waerheyt" houdt hem een
spiegel voor "ghenaempt ghedenckenisse der voorleden sonden" en wijst
hem den weg ten hemel en het spel eindigt met een gebed.
1) In zijne voorrede, Coornlzerts Rymerien aenden Rymlievenden Leser, komt hij
tegen quasi classieke geleerdheid in het drama op:
"Doch weygerde hijt lang" (het uitgcven nl.), "want wy waren gemaniert
Slecht ende recht, ruydt en grof, oock geensins verciert
Met vele gonst-zuchtige pluymstrykeryen,
Noch veel min met die namen der Pocterycn
Van Ceres, van Bacchus, van vrou Venus onreyn,
Van Nymphen, Musen en dander Goden gcmeyn,
Waer met nu meest eIck Rymer soo pronckelyc pracht,
Dat wy nou en schynen vant I'yerisch geslacht,
Als die vreemt vande hoge Parnasser spraken
Opt Neder liollantsch voortbrengen ware sakcn,
N iet om yemandt te behagen met logens soet,
Maer door scherpe waerheyt te beteren tvoIcx gemoet."
2) Comedie, van Lief en Leedt. D. V. Coornlzert. Die Comedie totten Lesere : (zesregelig
vers.) Ofzedrad Int laer ons Heeren M.D. LXXXII.
122
Een dergelijk zinnespel is ook het Troerspel Vande Kettersche wereltl ).
De titels der andere drama's van Coornhert doen denken aan bijbelsche
spelen, maar toch zijn het spelen van zinne. In de Comedie van de
Blinde voor lericho 2) beweegt de hoofdpersoon zich tusschen allegorieën.
Als "Waerneminge syns selfs" tot hem de woorden gericht heeft:
" Vader , de Predicant is op den stoel ghesteeghen ,"
houdt "Propheetsch woort" eene preek. In het laatste gedeelte van het
drama treedt Jezus met twee apostelen op. Van de negen personen in
Abrahams VVtgang 3) zijn zes allegorieën, maar de drie overigen zijn
eigenlijk ook geene menschen, want onder Abraham wordt verstaan
"Versocht Verstand", onder Sara "Goede wille", onder Loth "Goeden
raets navolger". In de Comedie van Israel 4) dragen de personen wel
namen, maar die namen hebben weer eene allegorische beteekenis; o. a.
heeten de raadsleden Neregel, Achazib, Amassai en Demophon, en dat
"betekent", zegt de schrijver, Onderzoek, Leugen, Vertreding des volks
en Dooden des volks. Iets dergelijks vindt men in de Comedie Van de
Egypsche vroeyvrouwen. In de Comedie vanden Brugt Christi 5) treden
o. a. Pharao, Mozes, David, Jesaia en Paulus op, maar als "Coning
der duysternissen", "een Hertoch, een Coning, een Propheet, Ambassadeurs"
en "een Apostel". In de Comedie vande Ryckeman ll) komen
tusschen vele allegorieën, waaronder twee "neefkens", Rijckeman, Lazarus,
twee tngelen en drie duivelen voor. Aan het slot ligt de Rijckeman
in de hel, terwijl Abraham is "boven sittende met een sielken inden
schoot".
1) die metten lippen den God des Hemels, maar metter herten fgheldt; des werelts
God; dient ende eert. Ghemaackt eertijdts door D. V. C. Eccles. l.O. 19. AUe dinghen
zijn t'ghelt ghehoorzaam. Matth. 6. 24. Ghy en kondt Gode niet dienen ende den
Mammon. Ter Govde, By jaspar Tournay. Int laer 1590.
2) door Derick Coornhert. (Achtregelig vers.) Ghedruckt int jaer ons Heeren, 1582. Ook
opgenomen in Dirck Volckertsz Coornherts Wercken, Amsterdam, 1630, dl. I1I, fol. 532.
3) door D. V. Coornhert. Nu op nieus ghesuuert van veel groue ghebreken door D.
V. C. selve. Haarlem, A. Ketel. Z.j. De eerste druk schijnt verloren te zijn. Ook opgenomen
in de Wercken, t. a. p., fol. 521. Het drama is in het Duitsch vertaald;· zie
Dr. J. Bolte in Tijdschrift v. Nederl. Taal- en Letterk., 1898, blz. 85.
4) Vertonende Israels zonden, strajfinghe, belydinghe, ghebedt, beteringhe ende
verlossinghe uyt het tkiende capit. judicium.· Als een klare spieghele der tegenwoordighen
tyden Ghemaackt Anno 1575 door D. V. Coornhert. (4 spreuken uit Job en Jesaia.)
Ghedruckt ter Goude, int laar 1590. Ook opgenomen in de Wercken, t. a. p., fol. 542.
5) Vgl. Tweeling Vanden Bruydt Christi en ri'Egipsche vroeivrouwen Doet dees tweeling
twee Comedien aenschouwen. In Rijm slecht claer en onverwert Ghemaeci door Dirc
Volckherts Coorn/zert. 'tAemsterdam. Ghedruct by my Harmen ianszoon Muller 1582.
6) Ouer langhe iaren in Rijme gestelt door D. V. Coornhert. Ghedruckt tot Haerlem
by Anfonis Ketel . . . Anno 1582.
123
Bij Coornhert is hier en daar een streven, om van het oude pad af
te wijken. Daarentegen zijn de Zeven Spelen, van die Werclren der
Be1'l1lherticheyd 1), die in 1591 te Amsterdam werden opgevoerd, geheel
in ouden trant geschreven. In het vierde spel treedt b.v. op "Hoverdye,
een Vrouwe costelijck ghecleet", met haar kamenier "Ydel glorie"
en haar bediende "Vleyschelijck solaes", en houdt met hen lange
gesprekken o. a. over weelde en over de mode. "Meest al de Werelt"
met zijn page "Behaghelicken schijn" is niet veel beter dan "Hoverdye"
met hare volgelingen; "Broederlijcke liefde" en "Goet onderwijs",
die veel over theologie praten, maken op dat gezelschap geen indruk,
maar wel op "Cleyn menichte". In één der spelen van Rijssaert van
Spiere , dat vanden Christelijeken R.idder 2), treedt te midden van allegorische
personen - de ridder is nl. "Letter yemant of weynigh menschen"
.- de duivel zelf op en laat het tooneel weergalmen van zijn
"borrha, borrha". Trouwens het tooneel moest voor de drama's van
Van Spiere ongeveer zoo zijn ingericht als dat der misteries. In Die
Trouwe 3), een spel van zinne, dat in 1595 te Hasselt werd opgevoerd,
spreekt "Godtvader, sittende in synen throon".
Zoo vindt men dus telkens in het zinnespel weer eene herinnering
aan het misterie, ook nog aan het einde der 16de eeuw. De moraliteit
is dan ook, terwijl zij eene eeuw lang op het tooneel is gebleven, bijna
niets veranderd. Wanneer men de spelen in 1606 te Haarlem opgevoerd 4)
en die I welke in 1617 te Vlaardingen werden vertoond 5), vergelijkt met
1) In rfim ghemaeckt, en nu tot Amstelredam opentliiek ghespeelt, Anno 1591. (Houtsnede.)
t' Amstelredam, By my Herman jansz. Muller, Figuersnyder .... Anno 1591.
2) Vgl. Dde Nieu Spelen van Sinnen ghestelt op trouwe gaerde, Door Riissaert van
Spiere van Oudenaerde. Binnen der Ooude in Hollandt eerst gecomponeert Daer ick meer
dan dertich jaer hebbe geresideerl. (6 versregels, die den inhoud der spelen aanwijzen.)
Ohedruekt ter Ooude, by jaspar Tournay. 1616 ....
Het derde spel is van 1596 of 1597 (vgl. het begin en het slot) en de anderen waren
vroeger geschreven.
8) De Roode Roos. Zinnespelen en andere tooneelstukken der zestiende eeuw, voor het
eerst naar het Hasseltsehe handschrift uitgegeven door Osc. fan den Oaele en Fr. van
Veerdeghem, Bergen, 1899, blz. 138. Zie ook blz. 21.
4) Vgl. Const-thoonende Ivweel, By de lof/iieke stadt Haerlem, ten versoecke van
Trou moet bliieken, in 't licht gebracht. Waer inne duydelick verclaerl ende ver/hoont
wordt alles wat den Mensehe mach wecken om den Armen te troosten, ende ~iinen
Naesten by te staen. In twaelf Spelen van Sinne, soo veel Intreden, Rejereynen ende
Liedekens ghestelt in Redenriiek naerde voor gegevene Caerle van 't Speel-korenken. (Houtsnede.)
Tot Zwol, By Zacharias Hf'J'ns .... 1607. Met privüegie.
5) Vgl. Vlaerdings .Redenriiek-bergh, met middelen beplant Die noodigh sfin 't Oemeen
en voorderliiek het Landt (Houtsnede.) t' Amsterdam, Oedruekt by Korne/is Fransz . ...
Anno 1617. Met pdvilegie.
124
de oudste moraliteiten, b.v. met de Elckerlije, ziet men slechts weInIg
verschil. Niet alleen worden dezelfde onderwerpen steeds behandeld,
maar ook de vorm blijft ongeveer dezelfde. Waar men dat mag vaststellen
voor de moraliteiten, die boven werden besproken, daar mag
men de gissing maken, dat dat ook het geval zal zijn met de vele zinnespelen,
die of alleen in handschrift over zijn, of van welke wij slechts
den titel kennen. Eenige daarvan mogen hier worden genoemd, om een
denkbeeld te geven van de uitgebreidheid dezer literatuur.
In 1496 werd te Antwerpen een landjuweel gehouden, waar 28 kamers
in even zoovele spelen van zinne antwoord gaven op de vraag: 11 Welck
het meeste misterie ende wonderlijckste werck was, dat God oyt dede
tot des menschen salicheidt" 1). Te Iperen werd in 1550 in spelen van
zinne de vraag beantwoord: 11 Welcke deucht inde Maghet Maria beneden
Gode aldermeest behaecht heeft" 2). Te Thielt werd in 1498 voor het
eerst vertoond de X gheboden Gods, in 1504 'tspel van der Consciencie
ende Bewijse, in 151 I Een bewijs van den lijdene Ons Heeren voor
's mensehelieke gheslac/zte, in 1512 een spel van goet onderwijs van
dueehden en in 1522 't Spel vanden goeden zeden 3). De bewoners
van Lier zagen in 1532 opvoeren het spel vanden Naeekten Ridder
en Een natuerlijek ende sehriftuerlijek bewijs van Den ouden man had
een dochterken, in 1544 Van 't verbulll Dei, in 1546 hetspelvansinnen
Het meest Illinninghe (?), in 1550 de drie spelen van de 7 Doodsonden,
in 1554 het spel van sinnen van den tyd die toens was, in 1556 van
Vrouwen die in overspel leefden en van Redde rationem villicationis
tuae, in 1563 van den sieken Illan die 30 jaren sieek gelegen /zadde
voor de Pisehine 4). Te Haarlem werd o. a. gespeeld het spel van
sinnen genaempt den Wellastigen Menseh, van de Craneklzeijt des
v/eijseh, Verlaeten kennisse (I 60 I), den Troost der Sondaren, vanden
Ghielztigen mensehe (I 582), !zoe goodts ordonaneij Elek Menseh een staet
stelt om in te leven (1583), vandie sayer die goet saet in sijn aeker
sayde, enz. 5). Het aantal zinnespelen, in de 16de eeuw vertoond,
1) Vgl. Belgisch Museum, I, blz. 150, vlgg., waar ook de antwoorden vermeld staan.
2) Vgl. Vaderlandscll Museum, V, blz. 106.
3) T. a. p., blz. 49, 54, 56, 57, 67.
4) Vgl. Belgisch Museum, VIII, blz. 303-307.
5) Vgl. Kalff, Trou moet blycken, blz. 289-292, waar behalve de bovengenoemde
nog eene menigte andere zinnespelen worden opgenoemd, die te Haarlem in Hs.
aanwezig zijn. Enkele andere onuitgegeven zinnespelen uit de Zuidelijke Nederlanden,
waarvan het Hs. voor het meercndeel aanwezig is in de Kon. Bib!. te Brussel, worden
opgenoemd door Kalff, Geschiedenis der Neder!. Letterk. in de 16de eeuw, I, blz. 250-252.
125
is ontzaglijk groot geweest, de bewondering van het publiek voor deze
soort van dramatische letterkunde onbegrensd. Nadat in het begin van
Augustus 1561 het beroemde landjuweel te Antwerpen was gehouden,
waar een groot aantal moraliteiten waren vertoond, werden de bewoners
der Scheldestad den 24sten van diezelfde maand al weder in de gelegenheid
gesteld, bij een haagspel binnen hunne muren een aantal andere
spelen van zinne te bewonderen I)!
De moraliteiten zijn van zeer verschillende grootte i die, welke bij een
wedstrijd werden opgevoerd, mochten een zeker aantal versregels niet
overschrijden. Zij werden door pauzes in eenige afdeelingen verdeeld i
het aantal van die pauzes is zeer verschillend, evenals het aantal personen,
dat optrad. Enkele moraliteiten vereischten slechts drie spelers, andere
ongeveer twintig.
De oudste ons bekende 1110raliteiten hadden of geen proloog of slechts
eene korte voorafspraak i dat is o. a. het geval bij de spelen van Cornelis
Everaert. In dien proloog vindt men dikwijls eene korte inhoudsopgave
van het spel, een verzoek "om audiencie" en eene waarschuwing, om
op zijne hoede te zijn voor zakkenrollers 2). Ook in de tweede helft der
16de eeuw vindt men vele moraliteiten, die evenmin een proloog hebben
als Elckerlijc, b.v. de meeste spelen in 1561 te Rotterdam opgevoerd en
de drie, welke ons zijn overgebleven van de kamer te Hasselt :1). Aan
den anderen kant kwam de gewoonte op, den proloog door twee
personen van het spel te laten uitspreken. Dat geschiedde o. a. in
Everaert's Spel van Sinte Pieter ghecompareirt byder Duve~), in eenige
der Gentsche spelen (1539) 5) en in twee moraliteiten, die in 156 I te Rotterdam
zijn opgevoerd fl). In een paar der Gentsche spelen wordt de proloog
1) Zij zijn gedrukt achter die van het landjuweel (vgl. blz. 119).
2) Zoo in den "Prologhe" van Maria Hoedeken (vgl. blz. 7 der uitgave van Muller
en Scharpé) :
"Maer wacht hu, voor de peckers treken
Die buten ougste, te peckene pooghen.
Ons waere leedt, zoudt ghy scade ghedoogen.
Dus weist vp hu hoede, groot met den eleenen
Ende wilt ons, ghejonsteghe audiencie verleenen. "
In den proloog van tSpel van den hooghen wynt ende den zoeten reyn (t. a. p., blz. 89):
"Draecht zoorghe voor tverlies weist hu scats deckers.
Want jn vergharynghe van volcke vyntmen onghetydeghe peckers."
Vgl. verder blz. 265, 500, 545 (= 89).
3) Vgl. Van den Daele en Van Veerdeghem, t. a. p., blz. 80, 130, 200.
4) Vgl. Muller en Scharpé, blz. 345.
5) NI. in de spelen van Antwerpen, Thielt, Loo en Kortrijk.
6) Door de kamers van Rijnsburg en van Amsterdam.
126
door drie, in één zelfs door vier personen uitgesproken 1), maar in de
meeste van al deze stukken is er nauwelijks eene afscheiding tusschen
den proloog en het spel zelf, zoodat het den indruk maakt, dat de
schrijvers zich alleen door eene traditie gebonden achtten. In de Antwerpsche
spelen (1561) staan de prologen volstrekt niet in verband met
de moraliteiten zelve, maar worden gespeeld door twee of drie personen,
die niet in het stuk voorkomen, en geven antwoord op eene geheel
andere vraag dan de spelen zelve i het zijn dus kleine op zich zelf
staande zinnespelen. Die manier schijnt echter niet nagevolgd te zijn,
althans niet bij moraliteiten i ook in de latere zinnespelen, b.v. die van
Haarlem (1606), vindt men of geen proloog, of slechts enkele woorden
door één of twee personen uitgesproken.
Een epiloog of "nae-prologhe", zooals de Elckerlijc, hebben maar
weinige moraliteiten. In twee der Rotterdamsche spelen wordt de "Conclusie"
door dezelfde personen uitgesproken als de proloog i twee gelegenheidsstukken
van Houwaert hebben een "Epilogus oft Conclusie" 2).
Maar gewoonlijk eindigen de spelen van zinne met enkele vrome versregels,
gesproken door één der personen van het stuk, terwijl de naam
der kamer of van den schutspatroon niet vergeten wordt.
Al het redeneeren en betoogen in spelen met weinig adie was zeker
niet geschikt de groote massa te lokken, die gewend was aan het geestelijk
drama met al zijne afwisseling. Men wil op het tooneel niet alleen
iets hooren, men wil er ook wat zien. En dat zal wel de reden geweest
zijn, dat men in de moraliteiten stomme vertooningen is gaan invoegen.
Bij Everaert komen er enkelen voor, in sommige Gentsche spelen daarentegen
een groot aantal, misschien wel, omdat er in de stukken zelve
niets te zien was i in de Antwerpsche en Rotterdamsche spelen zijn zij
minder in getal. Die vertooningen of "toogen" waren bijna altijd voorstellingen
aan den bijbel ontleend. In het spel van de kamer van Antwerpen
b.v., dat in 1539 te Gent den prijs wegdroeg, werd vertoond
"de eerste belofte ghedaen inden paradyse tegens tserpent", Christus aan
het kruis, "Christus verresen zijnde triumpheert over tserpent ende doot"
en "die verrijsenisse des vleesches". Die vertooningen hebben steeds
betrekking op woorden in het stuk gesproken i somtijds ook wordt de
aandacht van één der spelers er op gevestigd, b.v. door het gezegde:
"Heft op v ooghen , aensiet een schoon figuere,"
of "Wilt dit aenmercken, hier in figueren",
of "Siet de helle gebroken, Sathan ghebonden," enz.
1) Door de kamers van Brugge, Thienen en ~eenen.
2) Vgl. Van den Daele en Van Veerdeghem, blz. 268, 272.
127
In de Antwerpsche spelen vindt men naast eenige vertooningen uit
den bijbel vele andere, voor een deel aan de classieke oudheid ontleend,
b.v. de zeven vrije kunsten, een schip, waarvan al de deelen een symbolischen
naam hebben en dat drijft in "swerelds onrust" -- de afbeelding
is er bij - Apollo en de negen Muzen, Plato, Hercules op den
tweesprong, enz. In al de Haarlemsche spelen (1606) te zamen komen
slechts twee vertooningen voor, in de drie, onlangs uitgegevene , moraraliteiten
van "De Roode Roos" te Hasselt geene enkele. Zij zijn dus
langzamerhand in onbruik geraakt.
In vele moraliteiten werd gezongen, meestal een geestelijk, somtijds
ook een wereldlijk lied; de zang werd wel eens door instrumenten begeleid.
Over het verschil van inhoud der spelen van zin ne , godsdienstig,
zedekundig en maatschappelijk, werd boven reeds gesproken, evenals
over het feit, dat de toeschouwer somtijds door het meespelen van goddelijke
personen en van den duivel aan misterie , heiligen- en mirakelspel
herinnerd werd. Dat geschiedde o. a. nog in een paar Haarlemsche spelen
(1606). Ook het optreden der "sinnekens" herinnert aan het drama der
Middeleeuwen. In een zeer groot aantal moraliteiten komen zij voor, nu
eens met den bovengenoemden naam, dan weer als "neefkens" 1), een
enkelen keer als "verraders". Evenals de andere personen van het spel
zijn het allegorische figuren. Zij verleiden den mensch tot slechte daden en
verheugen zich dan over zijn ongeluk. Dikwijls treden zij reeds in het
begin van het spel op en spreken in dezelfde versmaat als in het geestelijk
drama der Middeleeuwen, waaraan zij ook den uitroep "Borrha, borrha" ontleenen.
En tevens zijn zij het comisch element in de zinnespelen; zij scheIden
elkander uit, zeggen allerlei aardigheden en zijn zeer ruw in den mond.
Kiliaen verklaart den naam "sinneken int spel" dan ook als: potsenmaker.
De moraliteit heeft bij een redeneerend volk als het onze, dat langzaam,
dikwijls te laat, tot daden overgaat, bijzonder gebloeid. Wij houden
van nuttige lessen en practische levenswijsheid. Bovendien was de moraliteit
een uiterst geschikte kunstvorm, om in een tijd van overgang op
elk gebied v:ele quaesties aan de orde te stellen en misbruiken te bestrijden;
in een later hoofdstuk zullen wij zien, dat zij dikwijls voor dat doel
gediend heeft. In het begin der 17de eeuw is het spel van zinne langzamerhand
verdwenen, om aan het einde dier zelfde eeuw nog eens te
herleven, natuurlijk in eenigszins anderen vorm. En waarschijnlijk zal
het later blijken, dat de moraliteit nog niet voor goed veilig en rustig
in een museum van oudheden is geborgen.
1) Het woord is eene vertaling van "cousin",· zooals de duivels in de Fransche
misteries wel werden genoemd.
128
11. GELEGENHEIDSSTUKKEN.
De allegorie leent zich bijzonder goed voor feestelijke gelegenheden, voor
het bezoek van een vorst, de geboorte van een prins, het sluiten van
een vrede. Er bestaat misschien geen geschikter en duidelijker manier,
om iemand of iets te prijzen en te verheerlijken, dan door allegorische
personen te laten optreden. Op het tooneel overwint de Deugd de Ondeugd,
het Recht het Onrecht, de Rede het Onverstand, de Vrede
zegeviert over den Oorlog, enz. En hoeveel gelegenheid biedt de allegorie
niet, om een geliefden of gevreesden vorst vleierijen te zeggen!
Het is dan ook niet te verwonderen, dat de bijbelsche voorstellingen,
waarmede in de 15de eeuw groote feesten opgeluisterd werden, later
plaats hebben gemaakt voor allegorische vertooningen. Zij waren voor
een deel "tableaux vivants", waarbij de vertoon ers somtijds enkele woorden
spraken, voor een deel spelen van zinne. Tot de eerste soort behoorden
waarschijnlijk de voorstellingen bij den intocht van Philips II te Gent
in 1548. Een tijdgenoot heeft ze aldus beschreven 1):
"Van daer ginc Rhetorica solliciteren
In 't ordineren met subtilen vonde
Een schoon spedakel, daer moest passeren
Die prince, 't waer slicht dat icx niet ontbonde.
Een vrouwe genaemt Stercheit die zulc oorconde
Van haer-zelven heeft te vertooghene begeerd,
Vromicheit metten werken niet metten monde,
Blijd in 't perikel, als men eerlic vermeert
D'injurie, elc goed prince die last aenveert.
Dees vrouwe Stercheit had altijts by haer
Drie nijmphen claer als adherenten:
Cloucmoedigheit vulbracht vroom faiten zwaer,
Lijdsaemheit verdrouch doleur en tormenten,
Geduerigheit, een nijmphe niet om vergen ten ,
Sprac: Ic blive vast in goet propoost.
EIc edel prince mach dit wel prenten
In 't herte, ten dient ooc niet begloost ,
Die goed van smake is, die prouve het voost.
Als 't op den Zandberch aldus vertoogt was
Als hier passeerde die prince excellent
1) In de Declaratie van der triumphe bewezen den hooghe gheboren Prince van
Spaeltjen Philips, des keizers Chaerles van Oostenrije zone, binnen der stad vall Ohend
in Vlaender, den 13 july 1549. Ohend, by Cornelius Manilius, in de Sclleldestrate,
1549. (Vgl. Belgiscll Museum, X, blz. 415.)
129
Rhetorica gent hild neerstig die wake;
In een rein tonnee\, by d' Augustinen couvent,
Vertoogde se figuerlic een schoon zake:
Hoe Temperantie zouct altijts met gemake
Om haer zinnen te temperen, paeis in 't herte,
Die dan in der d uegd heeft natllerlike smake," enz.
Meestal echter werden heuglijke gebeurtenissen gevierd met het opvoeren
van zinnespelen. Toen in 1501 Karel van Oostenrijk zich verloofde
met Claudina, dochter van den Franschen koning, werd te Oudenaarde
o. a. een "zinspelend ebattement" opgevoerd. In 1525, na den slag van
Pavia, gaven in dezelfde stad twee kamers elk een spel van zinne ten
beste; dat geschiedde ook in 1527 bij de geboorte van Philips lIl).
Te Utrecht werd in 1529 "tot triumphe van den Peys" een "batement"
gespeeld 2). En zoo was het natuurlijk ook in andere steden. Hoezeer
het de gewoonte was, bij allerlei gelegenheden spelen van zinne op. te
voeren, leert ons de thans uitgegeven bundel van Cornelis Everaert.
Deze schreef, "ter eeren van Kaerle onsen Keyser als den conynck van
Vranckerycke ghevanghen wiert voor Pavyen", tspel vanden Hooghen
Wynt ende Zoeten Rl'yn (regen) 3), dat den volgenden inhoud heeft.
"Eenich", een koopman, en "Menich", een ambachtsman, klagen over
den slechten tijd en over den oorlog, die hunne inkomsten heeft doen
dalen. "Menich" moet zich thans met bier vergenoegen:
"Hans vanden Ryne, die moetic derven.
Maer mochtic noch Jan de France verwerven
So stont my scoone, ghelyc alst plochte.
Ecnich. Ende dat ie Eenich allomme mochte
Reysen in coopmanscepe, van zoorghen vry
Neerrynghe quaeme hu Menich eer moorghen by."
Daar komt "Den Hooghen Wynt" aanstuiven, "een persoonage hooghe
vp gheblasen scynende", en roept: "Maed plaetse, maect plaetse".
"Eenich" en "Menich" zijn nog niet dadelijk onder den indruk:
"My dyncke ghy hebbet wel inde caken
Alzo ic bemercke by uwer ronthede.
Wyllt. Ten zyn gheen fabelen myn vermonthede.
Maer mids 111 yn rasscheyt, niet 0111 versnellen
Soudic by crachte ter nedere. vellen
Husen, torren, kercken, ende l11ueren.
Steden, casteellen, berghen doe ick scueren
1) VgJ. Belgisch Museum, VII, blz. 16, 29, 31.
~) Zie Kops, t. a. p., blz. 240.
3) Ook uitgegeven door Dr. J. van Vloten in Bijdragen tot de Oudheidkunde en
Geschiedenis, inzonderheid van Zeeuwsch- Vlaanderen, verzameld door H. G. Jansen en
J. H. van Dale. Middelburg, V, 1860, blz. 315.
WORP, Drama en fooneel, I. 9
l30
De boom en vallen, de eerde beven.
De seepen in zeede worden voort ghedreven
By mynder eracht, ten es gheen lueghene."
Gelukkig verschijnt nu spoedig "Den Zoeten Reyn, een personage
jent ghecIeet blaeu ofte graeu waterachtich scynende", en zegt:
"Wat moetic van dien berommer hooren.
Tdynct hem al zyne achter ende vooren.
Hy taet hem dyneken heere der heeren.
Die tjeghen hem rese hy zonds hem stooren.
Dus moet ie nn myn eracht oorbooren
Ende hem van my een toerkin leeren.
Hy wort ommerynght, wil hy niet keeren
So zal hy hem vynden in myn bedwane."
Hij sommeert "Hooghen Wynt" zich gevangen te geven en een oogenblik
later ligt deze "Capeteyn van Eolus" stil op den grond. "Redelicke
Verstannesse" geeft nu aan "Eenich" en "Menich" uitlegging van wat
zij hebben gezien:
"Den Vranexsehen eonyne zo ie bevynde
Es te ghelyekene byden Hooghen Wynde.
Ende Kaerle, onsen Keyser tedele greyn
Ghelyekic byden Zoeten Reyn."
Dat thema wordt dan op langdradige wijze met vele verwijzingen naar
bijbelsche personen en met vele vleierijen voor den Keizer uitgewerkt.
Bij dezelfde gelegenheid schreef Everaert nog een ander stuk: tSpel
dat ghespeilt was voor de Aragoenoysen. In 1526 volgde, bij het sluiten
van den vrede, tspel van Ohewillich Labuer ende Vole van Neerrynghp. De
hoofdpersonen van het drama, van welke de eene geboeid is, hebben erg te
lijden onder het bewind van "Den Beroerlicken Tyt als een capeteyn van
oorioghe int arnasch". "Troostich Confoort", een zeeman uit Zeeland, komt
berichten, dat de vrede gesloten iSi daarna maken "sHeeren Wille", gekleed
als een heraut, en "Pays" de boeien los en verbannen den verdrukker:
"Tyt van Beroerten, in alder manniere
Ic sHeeren Wille van mueghenthede
Ghebiede hu te rumene landt ende stede
Vander keyserlieke magesteyt, ende Vranexsehe eroone vry
Vp den ban crymineel."
Dan volgen weer godsdienstige beschouwingen.
Na het sluiten van de vrede tusschen Karel V en Frans I te Aiguesmortes
in 1538 schreef Everaert tspel van den Payse. Maar ook bij
gebeurtenissen van veel minder gewicht was hij bereid het feest op te
luisteren met een zinnespel, zooals blijkt uit tspel vande Wellecomme
van den Predicaren int Capyttele provinciael (1523), een spel vanden
131
Nyeuwen Priestere, tspel van eender jllbile (1534) en tspel van Tilleghem.
In het laatste stukje jaagt "Eerlicke Edelheyt", gekleed als de
heer van het dorp Tilleghem, "Onreyn Besouck" en ,,vileyneghe Ghewuente"
weg van de markt.
De gewoonte, om bij belangrijke feesten vertooningen te geven en
zinnespelen op te voeren, bleef ook in het tweede gedeelte der 16de eeuw
in zwang. Te Gent werd in 1577 vóór het stadhuis door de vereenigde
rederijkers een zinnespel vertoond, toen de Prins van Oranje in de stad
was, en ook in 1582, toen de hertog van Anjou er zijn intocht hield 1).
Houwaert was beroemd door het arrangeeren van allerlei vertooningen
bij zulke intochten; te Brussel luisterde hij dien van Willem van Oranje
(1577), van Aartshertog Matthias (1577) en van Ernst van Oostenrijk
(1593) op 2). Zelfs na zijn dood maakte men gebruik van zijne gelegenheidsstukken.
Toen den 5den September 1599 Albertus en Isabella hun
plechtigen intocht hielden, werden twee drama's van den grooten rederijker
"publijckelijck verthoont ende ghespelt op de groote merckt der
Princelycker stadt Brussele" 3), de Tragoedie van der Orloghen en die
Comedie van den Peys 4). Na een proloog, uitgesproken door Philosophus
en Mercurius, treedt in het eerste stuk "Prince der Hoverdyen" op, die
door zijn heraut "Tytverlies" bekend laat maken, dat hij de droefheid
uit zijn rijk heeft verbannen en een schitterend feest zal geven. "Meest
al de Werelt" kleedt zich prachtig aan en gaat met zijne bedienden, "Planteyt
van Goede" en "Wellustich Leven" naar het hof van den "Prince".
Deze wordt spoedig gOf'de vrienden met "Meest al de Werelt", omdat hij de
ondeugd boven de deugd verkiest, en "Meest al de Werelt" maakt met goed
gevolg het hof aan 's prinsen vrouw, "Solaes van Vrouwen". De zedepreeken
van "Goddelycke Waerschouwen" en" Vreese des Heeren" zijn te vergeefsch;
zij worden weggejaagd en de "Prince" naar bed gebracht, zoodat zijne
vrouw gelegenheid heeft, zich met haar minnaar te vermaken. Nu waarschuwt
"Invidia" den prins en deze laat met behulp van Discordia, Mars,
Saturnus en de helsche goden "Oorlog" op het land los. AI die goden
bewijzen door lange verhalen uit de geschiedenis der oudheid, dat niets
erger is dan de oorlog en de Epilogus eindigt met de woorden:
"Morghen sullen wy van den Peys spelen een soete comoedie."
Den inhoud dier comedie zullen wij niet meedeelen. Doch het optreden
van Mars, Saturnus en de helsche goden in Houwaert's Tragoedie
1) Vgl. Belgisch Museum, X, blz. 417, 418.
2) Vgl. Van den Daele en Van Veerdeghem, t. a. p., blz. 256, en de beschrijving
van het laatste feest bij Motley, Hisiory of ihe Uniied Neiherlands, 1867, III, blz. 270.
3) Vgl. Van den Daele en Van Veerdeghem, blz. 255.
4) Eene ontleding dier beide stukken, t. a. p., blz. 264, vlgg.
9*
132
van der Orloghen geeft aanleiding tot eene opmerking. In sommige
gelegenheidsstukken treden Grieksche en Romeinsche goden op; o. a.
werd het stukje, waarmede de kamer de "Violieren" bij het haagspel
te Antwerpen in I 561 de feestgenooten verwelkomde, gespeeld door
Minerva , Ceres en Vulcanus. Nu zijn vele der classieke goden in den
loop der tijden allegorieën geworden en mag men dus drama's als het
laatstgenoemde tot de zinnespelen rekenen. En zulke spelen zijn wel
een paar eeuwen lang bij allerlei gelegenheden opgevoerd.
Niet alleen voor stomme vertooningen en zinnespelen werd de allegorie
gebruikt, ook bij optochkn kwam zij te pas. Toen Philips II zich
in Februari 1556 te Antwerpen bevond, werd ter eere van den wapenstilstand,
den 5den van die maand te Vaucelles tusschen Spanje en Frankrijk
gesloten, een schitterende optocht gehouden 1). Het was een soort
van wereldlijk processiespel. Eenige personen te paard, andere op
versierde wagens en een groot aantal te voet spraken allen enkele versregels
uit. De stoet werd geopend door "Fame van goede tijdinghe,
vrouachtich met vlueghelen, een trompet blasende", gevolgd door iemand
te paard, "ghecleet gelijck eenen enghele , genaemt Bestant", en door een
wagen met den zieken Mars, die omringd was door " Foortse", "Nijt",
"Quaden wille", de hoplieden " Raescop", " Hersseloos" en "Sonder vreese"
en "den medecijn Slappen troost". Dan komen allerlei soort van krijgslieden
en menschen, die tot den tros behooren. "Der benauder confoort" wordt
gevolgd door vertegenwoordigers van ambachten en neeringen. Vervolgens
een wagen met" thuys van neringhe", waarbij" Verstandt", "Menichbenoude"
en "Redene" . De heraut "Gemeenen roep" gaat aan allerlei ambachtslUi
vooraf en wordt gevolgd door een "personagie genaemt Alle vrolijcke
constige gheesten". Op een wagen, die eene smidse voorstelt, zijn een
smid "Labuer" en zijn leerjongen "Goetwillich" bezig van harnassen braadpannen
te maken. Volgen vertegenwoordigers van een paar Antwerpsche
straten, een kramer met liedjes, een wagen met jongens en "noch een
wagenken daer sidt een maecht oppe, die heet de Violiere". Bij dien
laatsten wagen wordt een liedeken aangeheven "op den voys: Sottekens
keert u omme", en een epiloog van "den wageman" besluit het stuk.
1) Een Factie oft spel, Voer den Coninck Philippus onsen ghenadigste Lanfsheere,
met vele andere Edele Heeren, openbaerlijck van den Violieren binnen Antwerpen gespeelt
den XXIII feb. M.D.LVI , tot verhueghinghe der ghemeynten, duer de blijde tijdinghe des
Bestandts. Oeordineert ende in dichte ghestelt duer Peeter de Herpener, ende ter begheerten
van vele Heeren, goede vrienden, ende liefhebbers der const glzedruct. Met K.
M. Commissaris visiteringhe ende consent, gheprent by Oi/lis van Diest, Thantwn7Jen,
den XX Meert, All. von·s.
liet stukje is herdrukt in Belgisch M useulII, II, blz. 240.
133
. IJl. BljBELSCHE SPELEN.
Dat het geestelijk drama in de 16de eeuw niet geheel en al verdrongen
werd door de moraliteit, is vroeger gebleken; een groot aantal toch van
zulke spelen werd in de eerste helft der 16de eeuw ten tooneele gebracht 1).
Uit de tweede helft dier eeuw zijn ons enkele bijbelsche spelen in handschrift
en enkele titels bekend. In Noord-Nederland werden opgevoerd
het spel der Machabeen (1590), van Abrahams Offerande, D'evangelische
maeltfjt (1592), van sinte Paulus bekeringe, vande menswerdinge Christi,
van Paulus ende Barnabas, vanden Propheet ElisellS, van Lazarus doot,
van die propheet jonas, vanden Rycken vrecke ende van Lazarus, vanden
Ouden Tobfjas,' van jesus onder die Leeraers (1598), van die geboorte
johannes, van de dissipuien hoe sfj naer Emaus gingen ende den heen
haer ontmoete, van Sacharias ende die geboorte johannes 2). Die drama's,
waarschijnlijk allen uit de tweede helft der 16de eeuw, werden te Haarlem
geschreven of daar althans opgevoerd; zij heeten in het handschrift steeds
lIspelen van sinne". Uit de Zuidelijke Nederlanden zijn ons de titels
bekend der lIspelen van sinne", die de beroemde schilder Karel van
Mander dichtte 3) en voor een deel in zijne geboorteplaats Meulebeke deed
opvoeren. Het zijn de Noah, waarin vertoond werd, "hoe hy de Arcke
boude, de menschen tot bekeeringen predickten, vande Sontvloet, van
't vergaderen der dieren, het ingaen ter Arcke, het uyt-senden der
Duyve, en de Rave, naer 't uytgaen Godt Offerhande doende"; de
Nabugodonosor 4), waarin men zag, "hoe die prachtige Prins uyt zyn
Koning-rijck verstooten wert, en ter wildernisse met de onredelijcke
dieren hoy. ende gras at, tot dat hy wel besadicht en wel by zin ne
zynde, wederom me in zyn rijcke gestelt wert"; de David, die tot inhoud
had, "hoe David de Koninghlijcke Propheet zynen wel-wysen Sone
Salomon in 't rijcke bevestichde, en hem de patroonen tot de opbouwinge
des Tempels gaf". Verder de spelen van Hieram, van Salomoos
oordeel, vande /(oninghinne van Saba, die "om Salomons wijsheit te
hooren, en om zyne groote heerlijckheyt te sien gekomen was, ende
soo voorts, hoe hy eyndeling door de vreemde Vrouwen hem met
Afgoderije besondichde", de Daniel 5) en de Dina, het eenige van al
1) Zie boven, blz. 17-·-21. 2) Vgl. Kalff, Trou moet blyeken, blz. 289-292.
3) Vgl. Het leven van Karel van Mander achter zijn Sehilderboeck, Amsterdam, 1618,.
4) Het spel werd in 1563 te Thielt opgevoerd; zie Vaderlandseh Museum, V, blz. 117.
5) Ook dit drama werd tusschen de jaren 1574 en 1577 te Thielt gespeeld; vgl.
Het leven.
134
zijne spelen, dat gedrukt schijnt, maar evenals de anderen verloren is
gegaan. Wij zullen later zien, op welke schitterende wijze Van Mander
zijne drama's deed opvoeren.
Toen de Prins van Oranje in 1577 Gent bezocht, werd vóór zijn logies
de Historie van jephte eenige keeren opgevoerd 1). Te Oudenaarde
werden in het laatst der 16de eeuw door schoolkinderen o. a. spelen van
Tobias en van de Restauratie van jerusalem vertoond 2).
Hoe die bijbelsche spelen waren ingericht, blijkt uit de korte inhoudsopgave
van eenige stukken, die te Hasselt ten tooneele werden gebracht 3).
In de Balthasar (1591) beveelt de koning een hofmeester en een ridder,
een prachtig feest voor te bereiden. "Genuchte-Dwaesheyt" en "Eyghen
Goetduncken", twee sinnekens, doen elkander verwijten en schelden
elkaar uit; daarna besluiten zij den koning te doen zondigen. De ridder
noodigt "de Coninghin en de Jonckfrouwen" uit, aan het feest deel te
nemen, en bericht Balthasar haar gunstig antwoord. Na het openschuiven
der gordijnen ziet men hen allen aan tafel zitten, terwijl de sinnekens
bedienen en aansporen tot drinken en kussen. Balthasar, die" versmoort
saf' wordt, zooals de sinnekens zeggen, scheldt op de Joden en op
Jeremias, laat de vaten en juweelen der Hebreën halen en schenkt ze
aan zijne dienaars. De goden Bel, Mars en Priapus worden geprezen
en eene der vrouwen zingt een minnelied. Daar begint plotseling eene
hand op den muur te schrijven; de koning en alle anderen verschrikken
zeer. "Die gordijnen toe". Balthasar beveelt "tovenaers en weechelaers"
te doen komen en belooft hun rijke geschenken. Eén va!1 hen doet
Belial verschijnen, die echter geen uitlegging kan geven en wegspringt i
een ander roept Belzebub op, die niet gelukkiger is. Nu raadt de
koningin aan, Daniel te doen komen, die het geheim wel zal kunnen
uitleggen. Na een grappig toon eelt je tusscben de twee sinnekens, waarin
de een den ander opsluit, komt de hofmeester bij Daniel ; deze gaat
mee en verklaart de geheimzinnige woorden. Een wachter hoort wel
trommelen en trompetten, maar is te slaperig, om Balthasar te gaan
melden, dat er onraad is. De koningen der Perzen en der Meden ;:;taan
met hun leger voor de stad, overrompelen haar en dooden Balthasar.
De sinnekens doen elkander verwijten, willen beide den troon bestijgen,
maar vallen en geven dan eene zedepreek ten beste.
1) Vgl. Belgisch Museum, X, blz. 417. 2) T. a. p., VII, blz. 70.
3) Vgl. Van den Oaele en Van Veerdeghem, t. a. p., blz. 29, vlgg. Het is te betreuren,
dat de beide uitgevers wel 3 zinnespelen in hun geheel hebben afgedrukt, maar
van de 7 bijbelsche drama's slechts een overzicht geven; zinnespelen toch bezitten wij
meer dan genoeg.
135
Tspel van josue (1593) wordt voorafgegaan door een langen proloog
(418 verzen), die door vier allegorische personen gespeeld wordt en
slechts met een zeer lossen band aan het drama zelf is verbonden. Jozua
is met zijn leger in de woestijn; Caleph, Ozee en een priester zingen
een lied ter eere van God. Twee verspieders, op weg naar den Jordaan,
verbergen zich in het huis der waardin Rahab, die de knechten, door
den koning afgezonden, misleidt. De verspieders komen bij Jozua, die
zich gereed maakt over den Jordaan te trekken. De sinnekens "Groot
Betrauwen" uit Jericho en "Twyfel der Beloeften" uit jozua's leger
beschrijven den overtocht, dien zij zien. jozua dankt God en ziet een
gewapend man, den "Prince des Heeren heyrs"; deze beveelt hem zijne
schoenen te ontbinden. Als jozua dat gedaan heeft, verschijnt God "in
den troon" en beveelt hem, op den zevenden dag zeven maal de stad
om te trekken, dan zullen de muren vallen. jozua komt met zijn leger
bij jericho; dit "gaet eens om die stadt; als sy om geweest hebben,
soe gaen sy wederomme in haer tenten". Na den zevenden omgang
vallen de muren; de Israëlieten dooden den koning van jericho en de
verspieders brengen Rahab bij jozua en smeeken hem, haar leven
te sparen.
In die Belegeringhe van Samariën treden vele personen op, o. a.
ook, behalve de sinnekens, een paar cornische volkstypen , de bode en
de wachter. In de judith verschijnen twee vroolijke soldaten, Vagart
en Snurcart, die half Duitseh, half Vlaamsch spreken, ten tooneele.
Evenals de beide laatstgenoemde drama's zijn ook Suzanna, tspel van
Hester en Assuerus den Coninck en Amnon en Thamar eerst in de
17de eeuw te Hasselt vertoond, maar waarschijnlijk in het laatst der
16de eeuw geschreven 1).
Rutgert jansen dramatiseerde in zijn Troost-spel 2) eenige feiten uit
het leven van jezus, o. a. de ontmoeting met de Samaritaansche vrouw.
Het drama werd in 1602 te Amsterdam gedrukt; het wordt ingeleid door
eene " Voor-reden", waarin drie personen, o. a. " Rhetorica", optreden,
en eindigt met een "Besluit" door dezelfden uitgesproken. Het stuk zelf
is in vier "deelen" verdeeld. Dat wijst dus op den nieuwen vorm van het
drama, maar de "sinnekens" herinneren nog aan eene vroegere periode.
Wij kunnen niet goed nagaan, in hoeverre de bijbelsche spelen
1) T. a. p., blz. 15.
2) Waer in de genade Ckristi den Oke/oovigef, toeglzeseydt, speels-I!hewyse voor oogken
gheste/t wort: Wtwysende de Historie: Vant Vrouken by den put, Siet wat 'tgke/oof
vermack: 'tWordt tol veel menscken nut Okegkeven aenden dack. Door Rutgaert lansen.
(Vignet.) t'Amsterdam by Sacharias Heyns .... 1602.
136
van het laatst der 16de eeuw verschilden van die, welke in het begin
dier eeuw werden vertoond i wel schijnt het aantal onderwerpen, aan het
Oude Testament ontleend, grooter dan vroeger En bovendien treden
er zelden goddelijke personen in op.
Ook wagenspelen kwamen nog voor, zooals blijkt uit het eigenaardige
drama van Jan vanden Kiele, waarin kapittel 1 - 6 van de Openbaring
werden voorgesteld (1581) 1). "Twee Personagien te voete" gaan voorop
en spreken een korten proloog uit. Dan volgt "deerste Sle: Iohannes
wandelende in een groen Eylandeken ghenaemt Pathmos"i later treedt
"de Sone des menschen" op, "wandelende achter Ian in het midden
van seven gouden candelaeren, met een sonne voor zijn aensicht", en
spreekt met Johannes. Op de tweede slede houdt "de Sone des Menschen",
staande en wandelende "tusschen' de seven gouden candelaren
gheaccoutreert als voore", eene alleenspraak. De derde slede heeft hetzelfde
decoratief als de vorige en "de Sone des Menschen" houdt weder eene
alleenspraak, terwijl Johannes aan zijne voeten ligt. Op de vierde slede:
"een stemme seer luyde roepende, ende een duere openghaende antijckelijck
verciert, Ian ligghende ter aerden alleene in Pathmos". Als de
gordijnen open gaan, ziet men "binnen staende eenen setel, waer in een
is sittende, wiens aenschouwen is als Sardis". De 4 Dieren en de 24
Ouderen spreken collectief. Op de vijfde slede zit God op zijn troon;
Johannes, engelen, ,,'t Lam", "Ouderen" en dieren spreken. De zesde slede
heeft weder hetzelfde decoratief als de vijfde. Telkens als ,,'t Lam" een
zegel van het boek losmaakt, komt een ruiter op een wit, rood, zwart
of vaal paard "van achter de Sle ende voorby passerende rijdt hy weder
achter". Zielen kermen en roepen onder een altaar en "de aerde moet
gheordineert zijn ter syden den Throon buyten de gordijnen met eenen
hemel, Sonne, Mane, Sterren, etc". De "Conclusie" wordt uitgesproken
door "twee personagien te voete". Het is onbekend, of dit wagenspel
werkelijk vertoond is; is dat geschied, dan mogen wij aan decorateur
en regisseur een woord van lof niet onthouden.
Op de ontaarding van het geestelijk drama der Middeleeuwen in veel
later tijd werd vroeger reeds gewezen 2) i hoe de bijbelsche en andere
spelen door den invloed van de c1assieke tragedie en van het schooldrama
in de 17de eeuw hervormd zijn tot het treurspel, zal later blijken.
1) Vgl. Den Boomgaeri der Belgischer Poëierien, Seer playsant ende oock pro/ijtefijck
om lesen, Ohemaeckt by jan vanden Kiele. Hier zijn noch achter by gheuoeght ses
Retllorijckelijcke waghenspelen, bes/uytende de ses eerste Capifte/en van H. jans Openbaringlze
, ghecomponeeri by den seluen Autheur. (8regelig vers.) T Hantwerpen Ohedruckt
.. . by jan van Ohe/en de jonghe, Anno. M.D.LXXXI.
2) Zie blz. 69, vlgg.
137
IV. CLASSIEI(E EN ANDERE SPELEN.
Behalve spelen van zinne, gelegenheidsstukken en drama's aan den
bijbel ontleend heeft de 16de eeuw nog eenige tooneelspelen opgeleverd,
die c1assieke mythen en verhalen tot onderwerp hebben. Wel was de
renaissance nog weinig doorgedrongen tot onze dichters, meestal eenvoudige
lieden, die zich niet met studie ophielden en tijd noch gelegenheid
hadden, om zich in de schrijvers der oudheid te verdiepen, maar
Grieksche en Romeinsche namen, sagen en verhalen waren langzamerhand
gemeen goed geworden. Men schrikt van het vertoon van cIassieke
geleerdheid in vele der Antwerpsche spelen van zinne (1561) en van de
lange opsommingen van cIassieke schrijvers en wijsgeeren, die den
toehoorders een machtigen indruk moesten geven van de belezenheid
der tooneeldichters. Het is dus niet vreemd, dat de oudheid ook voor
drama's de stof begon te leveren.
Van het spel van Venus Pallas ende juno, dat reeds in 1494 bij
gelegenheid van een tournooi te Antwerpen op de markt gespeeld werd
door "die van Liere" 1), is niets anders bekend dan de titel. Het Meyspel
amoreus, daar Pluto Proserpina ontscaect'l) werd te Gent geschreven
en in 1519 te Dendermonde, in 1534 te Tholen en in 1551 te Aalst
opgevoerd. Na een proloog, die meer dan 700 verzen lang en een
zinnespel op zich zelf is, zingt de wachter "Weete-van-als" een liedje
op den Mei en op den morgenstond en noodigt "Gheestelijck-en-WeerIijck",
die meer van den nacht houdt, uit naar het stuk te kijken, dat
men zal gaan vertoonen. Jupiter en Neptunus beroemen zich op hunne
macht, maar Pluto deelt hun mede, dat hij niet tevreden is met het
deel van de wereld, dat hem is afgestaan. En in elk geval wil hij eene
vrouw hebben en wel de dochter van Ceres i als zijne broeders hem
niet helpen, dreigt hij alles te vernielen. Daar zij liever niet tegen
hem willen vechten, geven zij hem den raad, Proserpina te schaken,
als zij uit den toren komt, waarin hare moeder haar heeft opgesloten,
en zenden· zes godheden, om haar naar buiten te lokken. Die zes goden
planten nu bij den toren de meiboomen van "Vleeslijke begeerte",
"Waereldlijke gheneuchten" en "Vijandige tempteeringe" en, als daarna
1) Vgi. Belgisch Museum, I, blz. 149.
2) Men vindt eene ontleding van het stuk bij Kops, blz. 236 - 240. De schrijver
vermeldt niet, waar het Hs. of een gedrukt exemplaar van het drama zich· bevindt;
tot nu toe is het niemand anders dan hem ter hand gekomen.
138
Venus een lied zingt, komt Proserpina naar buiten. Pluto schaakt haar
op ruwe wijze, sleept haar, in weerwil van haar kermen, naar de hel
en "Weete-van-als" en "Gheestelijk-en-weerlijk" leggen de symbolische
beteekenis van het spel uit.
De beroemde rederijker Matthijs de Castelein dramatiseerde in zijne
Historie van Pyramus ende Tlzisbe 1) het bekende verhaal uit boek IV
der Metamorphosen van Ovidius. Er is twist ontstaantusschen de verwanten
der beide gelieven en nu mogen zij elkander niet meer zien;
de moeder van Thisbe laat haar bewaken door eene "Cameriere" en
de vader van Pyramus verbiedt dezen:
"Teghen Thisbe te sprekene in eenigher wijs,
T'haren huyse te gane, noch zoueken adwijs
T'eenigher plaetsen om haer aenschouwen".
Pyramus bidt in den tempel van Venus, dat hij de geliefde spoedig
mag zien, en Thisbe vindt eene spleet in den muur, die de beide huizen
scheidt en aan de beide gelieven gelegenheid geeft met elkander te spreken:
"Pyr. 0 solaes van mynder sinnen ingienen,
Lof zeggh' icks de Goddelicke Diademen,
Dat sy compassie t;onswaert nemen,
Ende op myn quellende lijden rauwich,
Twelc my de leden verweet zoo f1auwich:
Worter gheen remedie toe ghevonden,
Zoo zal ie moeten vol onghesonden
Korts druckieh sterven zonder cesseren.
Thisbe. Lief ie hebbe u wel hooren lamenteren,
Dies ghy u hadt wel meughen vermijden:
Want al u swaer druckich lijden
By tmyne te legghene, en is ml:er spel:
Bet, ende meer, behoor ie myn swaer ghequel
Met droever herten te doene gheklach
Dan ghy: ie en ruste nacht noch dach."
Dan spreken zij af,
"Van huys by nachte secretelic (te) gaen
Ter Fonteyne int lustieh velt ghestaen
Onder den Moerbesien boom schoon en groene,
An Ninus graf."
Thisbe rust bij de fontein i een leeuw komt op haar af en zij verliest
bij hare vlucht haar "hooftkleet", dat de leeuw met "syn muylgat van
bloede roof' aanvat. Pyramus verschijnt, bemerkt "byder Manenschijn",
"datter een Leeu korts is ghepasseert", en vindt den hoofddoek. In wan-
1) speel-wijse ghestelt by wijlent Heer Mathys de Casteleyn, Priester ende excellent
Poët. (Portret van den dichter.) Tot Rotterdam, By Felix van Sambix . . . . Anno
M.De.XII. Andere uitgaven zijn van 1573, 1616 en z. j.
139
hoop doorsteekt hij zich. Zijn lijk wordt gevonden door Thisbe, die
zich nu ook doodt met het zwaard van haar minnaar. De ouders laten de
beide gelieven "in een sepulture" leggen en klagen weinig, maar moraliseeren
des te meer. Want .... Pyramus beteekent "de Passie van
Christus", Thisbe "de devote ziele", de moerbeiboom het kruis, enz.
Een ander spel van Pyramus oen Thisbe 1) is afkomstig van de Amsterdamsché
kamer "In Liefd' Bloeyende". De sinnekens, die al het kwaad
brouwen, heeten hier "Hertelijcke Lust" en "Sinnelijcke Genegenheijt",
bij Castelein "Bedrieghelijc waen" en "Fraudelick schijn". En ook hier
wordt aan het slot eene symbolische uitlegging gegeven, want Pyramus
beteekent Christus, Thisbe "de beminde bruijt der cantycken" of "smenschen
natuere", enz.
Het spel van Charon den helsclzen Schippere 2) werd door een onbekenden
schrijver waarschijnlijk te Antwerpen gedicht a) en is eene omwerking
van den dialoog van Lucianus. In die samenspraak tusschen Charon
en Herrnes is eene andere ingelascht tusschen Solon en Croesus; voor
Solon is in het drama Plato in de plaats getreden. Het eerste gedeelte
van Lucianus' dialoog is somtijds vrij getrouw gevolgd 4). Er treden
geene sinnekens op in het stuk, maar wel "Nieuloop, een so1", die
al dadelijk op een stokpaardje, "en heet Clappage", komt binnenrijden.
Hij vertegenwoordigt het cornische element, doet alsof iemand
uit het publiek hem dreigt - "Iaet steecken dat sweerdeken" - en
verwondert zich uitermate over alles, wat hij van de overige spelers
ziet en hoort, zoodat hij nu en dan door Charon berispt wordt wegens
zijne onnoozele opmerkingen. Maar hij helpt ook bij het uitspreken
een er zedeles van Charon of Mercurius, dikt haar nog wat aan en
werkt. haar op zijne manier uit.
In Mei 1552 werd te Antwerpen het spel van Aeneas en Dido van
Jacob de Mol vertoond 5). Het drama is in twee deelen verdeeld, die
elk den titel van spel voeren. De schrijver volgt Vergilius vrij nauwge
·zet; 'vertaalt hier en daar 6) en maakt somtijds van eene kleine beschrij-
1) Afgedrukt bij Kalff, Trou moet blyeken, blz. 27, vlgg.
2) Vg\. Een spel van sinne van Charon de helsche Schippere (1551), uitgegeven door
Dr. W. L. de Vreese. Antwerpen, 1895. Het spel is ook gedrukt in de Nederlandsfhe
Dicht- en KunsthalIe, 1895.
S) T. a. p., blz. 8. 4) T. a. p., blz. 14-18.
5) Vg\. Kalff in Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterkunde, VIII, 1888, blz. 232.
Het Hs. berust in de Kon. Bib\. te Brusse\.
6) Vg\. b.V. het gesprek van Venus en Aeneas in het begin met Aen., I, vs. 321, vlgg.,
dat van Sergestus, Cloanthes, Gias en Dido met Aen., I, vs. 522, vlgg., van Venus en
Cupido met Aen., I, vs. 664, vlgg., van Dido en Aeneas in het tweede gedeelte met Aen.,
IV, vs. 305, vlgg., enz. Zie verder Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk., 1901, blz. 27 - 29 ..
140
ving in de Aeneis een heel tooneeltje. Waar bijv. in eenige versregels
van den Latijnschen dichterl) het bouwen van Carthago wordt beschreven,
daar lascht De Mol een toon eelt je in van een "Metsere" en een "Gravere",
die aan het werk zijn, zich beklagen, omdat
en
"Die minst wercken hebben de meeste profijten,
Ghelijck toe-zienders, telders en schrijvers loos ,"
"wy slachten de kar-peerden,
Hoe wy meer wercken hoe wy magherder blijven",
en die eindigen met "gaen een pintken tappen doen" 2).
Evenals in de Aeneis komen in het drama verscheidene goden voor,
maar de sinnekens "Fame van eeren" en "Ionstich herte" zijn zoo
onc1assiek mogelijk.
In de drie spelen van Narcissus ende Echo van Colijn Keyaert 3) is
heel weinig overgebleven van het aardige verhaal van Ovidius 4). Naast
Narcissus vinden wij "Narcissi schoonheyt", terwijl Echo vergezeld wordt
door ,,'t Herte van Echo". Deze wordt geroofd door "Narcissi schoonheyt"
en opgesloten in ,,'t prisoen van minnen", zoodat Echo bij haar
ontwaken zich "herteloos vindt". Het tweede spel wordt voor een groot
deel gevuld met de geschiedenis van Actaeon 5), die in geen verband
staat met die van Narcissus. In het derde worden eerst Echo en ,,'t Herte"
en dan Narcissus en zijne "schoonheyt" gezamenlijk door Atropos
gehaald. Het verhaaltje is in het drama geheel verknoeid. Misschien
hebben de toeschouwers zich zeer vermaakt met de sinnekens, de vele
goden, waaronder "de Godinne Diana al moedernaect in eender Fonteynen
haer hayrken kemmende" en met het tournooi, dat in het stuk
voorkomt.
Hue Mars en Venus tsaemen bueleerden is ongeveer van denzelfden tijd
en werd gedicht door Smeecken 6) i dat dit dezelfde zou zijn als de schrijver
van het mirakelspel Van den Sacramente van der Nyeuwervaert, is niet
waarschijnlijk. In drie spelen is de bekende geschiedenis 7) gedramatiseerd.
Er treden natuurlijk vele goden in het stuk op. In het eerste spel
is verder een lange dialoog tusschen "Gheest van Amoureusheden", die
de liefde, en "Aert van Edelheden", die den wapenhandel prijst, in het
tweede een debat tusschen "Meer twijffelen dan hopen" en "Meer hopen
1) Vg\. Aen., I, vs. 423, vlgg.
2) Zoo luiden althans de regels in de latere bewerking; zie blz. 141.
3) V g\. Kalff, t. a. p., blz. 235. Het Hs. berust in de Kon. Bib\. te Brusse\.
4) Metam. , III, vs. 339, vlgg. 5) T. a. p., vs. 138.
6) Vg\. Kalff, t. a. p., blz. 233. Het Hs. is in de Kon. Bib\. te Brussel; het heeft
het jaartal 1551, maar dat is de tijd, toen het afschrift gemaakt werd.
7) V g\. de Odyssee, VIII, vs. 267, vlgg.
141
dan twijffelen". De sinnekens "Ghepeys van minnen" en "Iolijt van
ooghen" vervullen verder eene belangrijke rol.
De drie laatstgenoemde drama's hebben eigenaardige lotgevallen gehad.
De handschriften, die er van bestaan, zijn van denzelfden afschrijver 1).
De stukken zijn waarschijnlijk alle te Antwerpen vertoond door de kamer
de Ooudbloeme; van het spel van Aeneas en Dido is dat zeker 2). En
nu zijn zij, met enkele afwijkingen van het handschrift, in 1621 uitgegeven
in één bundel als het werk van Houwaert 3). De taal is ietwat gemoderniseerd,
enkele verzen zijn ingelascht, de spreuk van Houwaert is aan
het slot te pas gebracht, mythologische namen zijn weggelaten of verbasterd,
de ruwheid der sinnekens is een weinig verzacht 4). Er is hier
dus plagiaat gepleegd 5). Of Houwaert echter te beschuldigen is, blijft
de vraag, omdat de bundel eerst 22 jaren na zijn dood is verschenen
en dus het bedrog door een ander kan zijn gepleegd 6).
In elk geval mag men thans te recht twijfelen, of het vierde drama,
dat in denzelfden bundel werd opgenomen, wel van Houwaert's hand
is. Daarin wordt in vier spelen de geschiedenis van Leander ende Hero
behandeld, maar het Grieksche gedicht van Musaeus (6de eeuw na Chr.)
is slechts zeer in de verte gevolgd. In het drama treden vele personen
op en in elk der spelen twee verschillende allegorische figuren, die wel
geen sinnekens genoemd worden, maar toch het slechte element vertegenwoordigen.
De taal is dikwijls weinig in overeenstemming met het onderwerp.
Als Hero het lijk van haren minnaar ziet, roept zij uit:
"Komt Neptune wilt my den buyck vol waters schincken ,"
en, als Atropos haar gedood heeft, zegt deze:
"Laet ons ons hielen
Hier nu laten zien, en gaen wy elders ons profijt "zoecken,
Wy en komen nieuwers wy en krijghen altijt "vloecken".
Het spel Van jupiter en Vo van Houwaert 7) bestaat uit drie deelen,
1) Vgl. Dr. W. de Vreese in Tgdschrijt voor Nederl. Taal- en Letterkunde, XII,
1893, blz. 210, Noot. 2) T. a. p., blz. 211.
3) Den handel der Amoureusheyt Inhoudende Vier Poetische Spelen, 1. Van Aeneas
ende Dido. 2. Narcissus ende Echo. 3. Mars ende Venus. 4. Leander ende flero. PoeteIgck
geim'enteert ende Rhetorgckelgck ghecomponeert, Door fleer ende Meester Johan
Baptista flouwaert. Tot Rotterdam By Jan van Waesberghe de Jonge op de Koren
Merct. Anno 1621.
4) Vgl. Kalff, t. a. p., blz. 232, vlgg., en De Vreese, t. a. p., blz. 211, vlgg.
5) Zij is het eerst aangewezen door KaIff in zijn boven genoemd opstel.
6) Vgl. De Vreese, t. a. p., blz. 220.
7) Opgenomen in den bundel: Den flandel der Amoureusheyt Begrepen in dry
Boecken, inhoudende dry excellente, constighe, soet-vloyende, Poetische spelen van sinnen,
van Jupiter en Yo, met dry behaeghelgcke ende belachelijcke Dialogen oft disputatien
142
elk met een proloog, evenals de vier drama's uit den anderen bundel 1).
Te Haarlem werd in 1589 opgevoerd van een coninck genaempt Proetus
Abantus 2), dat zeker de bekende geschiedenis uit het 6de boek der
Ilias;l) tot onderwerp had.
Drama's, die eene romantische stof behandelen en zich nauwer aansluiten
aan de abele spelen dan de classieke stukken, zijn in de 16de eeuw
zeer zeldzaam. 't Bewijs van den coninc van Arragon ende zijnder dochter,
dat in 1523 te Thielt werd gespeeld 4), behoorde misschien tot dat genre,
maar het kan ook een mirakelspel zijn geweest, zoo iets als Ie miracle
de la fitle du roy de Hongrie 5). Te Loo werd in 1541 6) en te Lier in
1556 een spel van Oriseldis vertoond ï), waarschijnlijk een ander als
het drama van dien naam, dat in 1498 door rederijkers van Peteghem
te Demze was opgevoerd 8).
Eén drama heeft eene geschiedenis tot onderwerp, die in de 16de eeuw
zelf onder eenvoudige lieden te Middelburg is afgespeeld; het heeft tot
titel: Den Spiegel der minnen U). De schrijver was Colijn van Rijssele t
waarschijnlijk dezelfde als Colijn Keyaert, die het spel van Narcissus
ende Echo schreef en ook wel "de amoreuse Colijn" genoemd werd 10).
In den proloog van het eerste der zes spelen van Den Spiegel der
minnen worden eenige, ons reeds bekende, c1assieke drama's opgenoemd
en dan de vraag gesteld:
"Soude hier te lande niet moghel1 gheschien,
Het ghel1e dat der edelder minnen ael1gaet."
Die vraag wordt beantwoord met de mededeeling, dat er "in Zeelant
van minnen, vuytermaten ghenoechlijck, lustich, ende plaisant om lesen, so wel voor
d' amoreuse minnaers als voor die Edele constighe gheesten. Met Priuilegie. Tot B11lessele
by jal! van Brecht. 1583. Deze bundel, die tijdens het leven van Houwaert het licht
zag, is een geheel andere dan de zoo even genoemde.
1) Er zijn van het werk slechts 2 exemplaren bekend, één in de Kon. Bib!. te Brussel
(vg!. De Vreese, t. a. p., blz. 222) en één in het Britsch Museum (t. a. p., blz.
320). Die twee bibliotheken leenen geene boeken uit. Een enkel citaat uit het drama
vindt men in Tijdschrift voor Nederl. Taal- en Letterkunde, XII, blz. 204.
2) Vg!. Kalff, Trou moet blycken, blz. 289. 3) vs. 157, vlgg.
4) Vgl. Vaderlandseh Museum, V, blz. 67. 5) Zie boven, blz. 78.
6) Vgl. Van der Straeten, II, blz. 142.
7) Vgl. Bèlgisch Museum, VIII, blz. 306.
8) Vgl. Vaderlandsch Maseum, V, blz. 12.
9) Begrijpende in ses Batement spelen die seer amoreuse historie van Dieriek den
ffollandere ende Katkarina Sheermertens, eertijts ghesckiet binnen Middelburch, ende
Rhetorijekelijek in spelen ghestelt door Colijn van Rijssele. Waer inne de loneheyt leeren
ean den Mtädel ende Const der minnen, diemen ghebruyeken moet, om niet te eomen
tot suleken eynde, als dese twee gheeomen zijn. (Vignet.) T' hantwerpen, By jan van
Waesberghe, .... Anno 1577. Een latere druk is van 1617.
10) Vgl. De Vreese, t. a. p., blz. 208, 209.
143
binnen corten iaren" eene geschiedenis is voorgevallen, die evenzeer als
de onderwerpen "wt ouder Poeterijen" verdient op het tooneel te
worden gebracht. Het spel is eerst in 1561 door Coornhert uitgegeven
naar een oud, "versleten", handschriftl)i het is waarschijnlijk in de eerste
helft der 16de eeuw geschreven.
De inhoud van het drama is eenvoudig genoeg, Dierick den Hollandere
, zoon van deftige ouders te Middelburg, wordt verliefd op een
eenvoudig meisje, "de lijnwaet naeystere hier beneven", en het meisje
beantwoordt zijne liefde. De ouders, die zeer tegen het huwelijk zijn,
laten een oom van den jongen man, die te Dordrecht woont, een brief
schrijven, waarin hij dezen verzoekt hem te komen helpen "in lastighe
saken van comanschepen". Oom zal wel voor de rest zorgen:
"Men sal hem het tortelduyfken (dats mijn vermeten)
Met andere quackelkens wel doen vergheten."
De gelieven zijn wanhopend, al zal de afwezigheid van Dierick slechts
eene maand duren i bij het afscheid geeft het meisje hem eene haarvlecht,
die hij in een gordel doet "beslaen". Dierick is te Dordrecht stil en
somber en zijn oom begrijpt niet, wat hem scheelt:
"Hy heeft onghenoechte dat merck ick mede,
Want wat blij schappen dat hy aensiet
Van Venus discipulen dats hem al niet.
Troemt hem allel eens weert snoeck oft blieck is.
Macht oock van minnen zijn dat hy sieck is."
"De medecijn", die geconsulteerd wordt, zegt, dat niets hem genezen kan
"Dan den azem van eender zuyver maecht",
en van eene bepaalde onder de velen. Katherina vindt het vreemd, dat
Dierick niet op den afgesproken tijd terugkomt. En nu zendt Saturnus -ook
in het eerste gedeelte van het stuk treedt hij op met Phoebus en
Venus - "Ialours ghepeyns", dien hij uit een grooten ketel laat springen,
op haar af. Deze maakt, geholpen door de beide andere sinnekens,
,,8egheerte van hoocheyt" en ,,vreese voor schande", die in het drama
eene belangrijke rol spelen en zoowel Dierick als Katherina steeds vergezellen,
het arme meisje bijna razend. Zij kleedt zich in "mans habijte"
en vaart met een neef naar Dordt, om den verrader de haarvlecht,
"Inden gordele alsoomen ghewaecht
Dien hy daghelijcx om zijnen lijve draecht ,"
weer afhandig te maken. Intusschen hooren Dierick's ouders, dat hun
zoon steeds ernstig ziek is i toch besluiten zij hem te Dordt te laten.
1) Zie de narede.
144
Katherina en haar neef vinden Dierick ziek bij het vuur zitten in de
herberg, die zijn oom houdt. Het meisje heeft moeite zich goed te
houden, want zij vergeet al haar toorn, maar als de neef het gesprek
op haar brengt, zegt Dierick:
"lek ell droegher seker noyt liefde toe,
Al spraek ieker teghens iek wast haest moe.
Merekt by u selven, al isse sehoone,
Sy ware my te snoode van persoone.
Alsulcke liefde sehrijve iek met waessehen
Inden sondaeehs hoee, acht dagen naer paessehen."
Als de gasten 's nachts in dezelfde kamer slapen als Dierick, ontsteelt
Katherina hem den gordel, maar na hevigen tweestrijd:
"Mijnen mont leyt zijnen mont en eust:
Mijn armkens omvlechten hem even stijf."
Dieriek is troosteloos over het verlies, maar ook Katherina verwijt zich
zelve nu, dat zij hem van iets heeft beroofd. Als Dierick naar Middelburg
terug is gebracht, loopt Katherina om het huis, kust "den rinck vander
deuren" en klopt aan, maar loopt dan weg. Daarna wordt er vóór het huis
gedanst en Dierick ziet de geliefde met zijn gordel versierd; hij verlangt
haar te spreken en zijne ouders beloven den doodzieken jongeling, het
meisje bij hem te brengen. Doch nu weigert Katherina hooghartig:
"goey maechden en pleghen niet te gane
Tot eenighe mans bedde sonder redene :
Men pleechter oneere af te smedene.
lek en wil tot zijnen persoone niet wesen.
Maer wilt hy tot my comen seg iek ten lesten,
Mijn troostighe woorden zijn tot zijnen besten."
Een oogenblik daarna heeft zij berouw over dat besluit, maar dan is
het te laat, want Dieriek sterft en zij volgt hem spoedig in het graf.
"Wilt ghy minnen, mint by maten", is de wijze les, die het drama leert.
Dat is de korte inhoud der zes spelen, die allen een afzonderlijken
proloog en epiloog hebben, uitgesproken' door "Ionstighe sin" en "Natuerlijck
ghevoelen'·. Het optreden van Neptunus, Venus en Phoebus in
deze omgeving is zeker heel vreemd en niet minder dat van "Leo I een
man hebbende het aensicht gelijc een Leeuwe", die aan de sinnekens
bevelen geeft. Gesprekken van "twee amoreuse ionghelinghen" en van
"twee ghemeyn borghers" brengen een paar keeren eenige afwisseling
aan bij al de harstochtelijke klachten der geliefden en de slechte raadgevingen
der sinnekens.
Den Spiegel der minnen neemt eene eigenaardige plaats in onder de
145
drama's der 16de eeuw, omdat er de geschiedenis in behandeld wordt
van eenvoudige burgers uit den tijd, waarin de dichter zelf leefde; men
zou het stuk een burgerlijk drama kunnen noemen, een genre, dat eerst
aan het einde der 18de eeuw in de mode kwam.
De chssieke spelen worden, evenals de bijbelsche drama's, spelen van
zinne genoemd en de sinnekens vervullen er eene belangrijke rol in.
Maar overigens verschillen zij van moraliteiten en bijbelsche spelen
zoowel in vorm als in inhoud. De meeste classieke drama's en ook den
Spiegel der minnen zijn in drie en meer spelen verdeeld en hebben
eene eerbiedwaardige lengte. En er worden noch godsdienstige, noch
zedenkundige en maatschappelijke vragen in behandeld.
Zijn de classieke spelen ontstaan uit de bijbelsche drama's der 16de
eeuw, doordat men de bijbelsche figuren heeft vervangen door die uit
de Grieksche en Romeinsche oudheid? Of sluiten zij zich aan bij de
abele spelen, het wereldlijk drama der Middeleeuwen, op zijnè beurt
ontstaan uit het geestelijke? Die vraag moet onbeantwoord blijven wegens
gebrek aan gegevens. Maar, als ons 't spel van den wijghe van R.onchevale
(1444), van Florijsse ende van Blanchefloere (1483), de Oriseldis
van 1498 1), die van 1541 en van 1556 waren overgebleven, dan
zouden wij misschien, met behulp der in dit hoofdstuk behandelde
drama's, een direct verband kunnen aanwijzen tusschen het wereldlijk
spel der Middeleeuwen en het moderne drama.
V. KLUCHTEN EN TAFELSPELEN.
De rederijkers der 16de eeuw hielden zonder iwijfel veel van zedenkundige
en godsdienstige redeneeringen , zij toonden gepasten eerbied
voor classieke geleerdheid, maar zij wisten zeer goed, dat alle zaken
dezer wereld, naast een ernstigen, ook een cornischen kant hebben. En
een krachtig, gezond ras, gestaald door harden arbeid en niet bedorven
door eene schijnheilige beschaving, houdt van vroolijkheid, van een
~tevigen dronk en van eenigszins ruwe grappen. Bovendien ligt het in
ons volkskarakter, het cornische element op te merken in prozaïsche,
alledaagsche dingen en het vast te leggen in geschrift of schilderij. Ook
de rederijkers hebben zich in dat opzicht niet onbetuigd gelaten, maar naast
moraliteit en ernstig drama ook volijverig de klucht gespeeld. De oude
stadsrekeningen leeren ons, dat zij ieder oogenblik een lIesbatement" in
1) VgJ. blz. 95. Het jaartal 1489 is daar verkeerd; het moet 1498 zij~.
WORP, Drama en tooneel, I. 10
146
hunne woonplaats opvoerden, of 'elders gingen IIbatementen" 1). Bij
allerlei soort van festiviteiten verhoogden de 11ghesellen van der Rhetorijcque"
de feestvreugde door het opvoeren hunner kluchten.
Van die kluchten is, evenals van de overige dramatische poëzie der
16de eeuw, oneindig veel verloren gegaan, maar er is toch zooveel vim
overgebleven, dat wij ons een denkbeeld kunnen vormen van den
comischen zin der dichters en den smaak van het publiek in dien tijd.
Als schrijver van kluchten neemt Cornelis Everaert 2) in het begin der
16de eeuw eene eerste plaats in, althans onder hen, wier werken wij
nog over hebben. In zijn esbatement van tWesen (1512) wil een man
niet langer bij zijne vrouw slapen, omdat zij gedurende hare zwangerschap
zoo lastig is; de 11 pape" weet hem echter te bepraten. Daarentegen
overreedt in een dergelijk geval de vrouw zelve haren man in het esbatement
vander vigelie (1526); als de man IIvigelie" houdt, viert de
vrouw den volgenden dag als misdag , geeft den knecht geld en eten
en zendt hem naar de herberg, terwijl zij haar man verbiedt te werken.
In een ander stukje 3) heeft een koopman 11 vyf pondt grooten" te
goed van een waard en komt ze opeischen. Als hij telkens de waardin
wil kussen, moet hij daarvoor betalen door steeds een gedeelte
der schuld te laten vaIIen. Dat heeft plaats onder een vroolijken
maaltijd met den burgemeester en den griffier van het dorp en, als
de koopman den volgenden morgen weer nuchteren is, toont men
hem zijne quitantie voor de geheele schuld. Bij gelegenheid van een
lIsteeespel" werd het esbatement van Boerdelic pleghen en Ohenoughelic
voortstel (1526) vertoond, waarin 11 Boerdelic pleghen" zich met heel
wat drukte uitdost als een lIaerdchier" (boogschutter) en dan te vergeefs
een melkpot tracht te raken. In het esbatement van Stout en Onbescaemt
(1527) wordt eene anecdote gedramatiseerd, die eeuwen lang
opgeld heeft gedaan 4). Eene getrouwde vrouw, die het met den
koster houdt, heeft met dezen eene samenkomst in eene schuur, waarin
zich kort te voren een paar speellui, 11 Stout" en IIOnbescaemt"', hebben
1) Zoo wordt bericht, dat de Thieltsche rederijkers "esbatementen" speelden in 1513,
1518, 1519, 1521, 1524, 1526, 1541, 1544, 1549, 1559, 1564 (vgJ. Vaderlandsch Museum,
V, blz. 57, 62, 64, 66, 68, 69, 102, 103, 106, 110, 119), en natuurlijk werd het feit toch
maar enkele keeren in de rekeningen vermeld.
2) Zij zijn thans allen uitgegeven door Muller en Scharpé, t. a. p.; door J. van Vloten,
flet Nederlandsche kluchtspel van de 14e tat de 18e eeuw. 2e vermeerderde druk. Haarlem,
1878, I, blz. 80 -124, worden er fragmenten uit meegedeeld.
3) Het esbatement van den Caapman die vyf pandt graaten vercllste (1513).
4) Vgl. Paggii Flarentini l"acetiarum libellus unkus, Londini, 1798, 11, blz. 238,239.
147
neergelegd. Op een kritiek oogenblik maken zij muziek; het verliefde
paar gaat aan den haal en de ongenoode gasten doen zich te goed aan
het eten en den wijn, door de vrouw meegebracht, om den minnaar te
onthalen. Den volgenden dag laten zij haar bovendien voor de muziek
betalen. Iets dergelijks wordt behandeld in het esbatement van den dryakelprouver
(1528). Een kwakzalver, die allerlei middeltjes te koop heeft,
neemt een nieuwen knecht in dienst. Als hij dezen. dreigt te slaan, gooit
de knecht zijn boeltje door elkaar, loopt weg en verstopt zich in een
vreemd huis boven het bed. Op een zeer ongelegen oogenblik voor het
jonge paar, dat het huis bewoont, valt hij ·uit zijne schuilplaats naar
beneden. In tspel van der Nichte speelt een man geweldig den baas
over zijne vrouw. Eene nicht geeft haar den raad, zich krachtig te
verzetten:
"Ic zoude my ruterlic ter werre stelien
Ende doen hem de cl1Uecke1en van mynen vuuste cussen"i
zij moet hem "tusschen de veynstere ende post scooren" en hem dan
"met een en stock cout ende eet gheven". De man komt t/huis en kommandeert
als gewoonlijk, maar de vrouw weigert en als hij, voor het
oogenblik zijn toorn bedwingende, uit het venster gaat liggen, .is hij
door eene manoeuvre met het raam weerloos geworden en krijgt een
duchtig pak slaag. Hij wordt eerst weer losgelaten, als hij, ten overstaan
van de nicht, voldaan heeft aan het volgende bevel zijner vrouw:
"Heft up hu hant dan
Ende seght naer my / met besceede claer
Dit zweerric ende belove / met eede zwaer
Om gheenderhande saken / ofte ghebreken ziet
Myn wyf te slaene/" enz.
Het esbafement vanden Visscher 1) speelt gedeeltelijk op zee. De
visscher heeft zijne vrouw aan boord meegenomen en, terwijl beiden
letten op de groote massa visch, die zij overal in zee zien, komt er een
onweêr op. Beiden worden bang:
"Man. Wy moeten ons bereeden / zoo wy sterven willen.
De do ot duchtich comt ons bestoken.
Wyf Haddie doch eerst myn biechte ghesproken
Ic waerts te gheruster in myn doot.
Man. Elc is een biechtvaer in duterste noot.
Dit moetge ghelooven zonder bedriechte.
In noode mach elc hooren biechte
Om te beteren der sonden ghebreken.
Wyf So laet ons dan ons biechte spreken
Tjeghens elc anderen up een cort."
1) Voor het eerst uitgegeven door Willems in Belgisch Museum / VI/blz. 52.
10'
148
En nu hoort de man vele onaangename dingen, o. a. dat 'de tweede
en de derde zoon, die zijne vrouw hem heeft geschonken, niet van
hem zijn, maar van haar "cnaepe" en haar "capelaen". De storm is gaan
liggen, zoodat de visscher zelf geen biecht behoeft af te leggen, en zij
komen aan wal, waar de kinderen hen verwelkomen, maar door den
vader weggejaagd worden. Doch zijne vrouw weet hem de zaak uit te
leggen en zijn toorn te doen bedaren. Met niemand anders dan met u,
zegt zij, ben ik ooit op zee geweest,
"Daer ghy ghedaen hebt al tlabueren
Van roeyen van stieren, ende dier ghelycke.
Ende waer ie met hu ghae in eeneghen wycke
Altoos ghaet ghy vooren , ende ie comme achtere.
By desen dienst I zonder scande of lachtere
Syt ghy myn cnaepe, mids welcken dan
Hu dit kynt behoort, wel lieve man."
En wat den derden zoon aangaat:·
"Sichtent dat ie by hu hebbe gheslaepen
En was ie te biechte voor costers noch paepen
Dan tjeghens myn prochghyepape ende hu.
Dus hebt ghy gheweist, ter tyt van nu
Myn eapelaen. Aldus by desen
So moet dit ooe hu kyndt wesen."
De man is met die verklaring tevreden 1).
De esbatementen van Scamel ghemeente ende Trybulacie en van Aerm
inde Buerse (1529) zijn eerder kleine zinnespelen dan kluchten. Everaert
was een zeer verdienstelijk tooneeldichter en niet het minst in het
cornische genre; zijne kluchten behooren tot de beste uit de 16de eeuw.
Ouder dan de stukjes van Everaert is het esbatement vande Schuyfman
2), waarmede rederijkers van Thienen in 1504 den prijs te Leuven
wonnen. Schuyfman en Sloef, een paar "fielen", die niets te eten
hebben I bedelen bij een huis, waar de vrouw juist is gestorven, en
krijgen van den zoon en van de dochter een brood. 's Nachts komen
zij terug, klimmen in het huis, waar de zoon en de dochter, die moesten
waken, in slaap zijn gevallen, en binden het lijk vast op een veulen,
dat zij aan den deurknop vastmaken en laten trappelen. De kinderen
worden wakker en vluchten, als zij de verschijning zien, naar den pas-
1) In het laatste gedeelte der klucht is overeenkomst op te merken met het Fabliau,
Du chevalier qui confessa sa femme (vgl. Legrand d'J\ussy, Fabliaux, ou contes, fables et
romans du XIIe et du XIIIe siècle, traduits ou extraits, Paris, 1829, blz. 232), met
Boccaccio's Decamerone, VII, 5, en met No. 78 der Cent Nouvelles Nouve/les, Le mary
confesseur.
2) Afgedrukt bij Kalff, Trou moet blycken, blz. 1.
149
toor. De schurken doen zich nu te goed aan het begrafenismaal , dat
gereed staat, en krijgen nog een fooi toe voor het opvang~ van het
veulen, als de kinderen met den pastoor zijn teruggekeerd en deze te
vergeefs getracht heeft het spook te bezweren. In 1541 werd door "de
Violieren" van Antwerpen te Diest de eerste prijs behaald met het
esbafemenf van Hanneken Leckertant van Jan vanden Berge 1). Terwijl
Hanneken door zijne moeder schandelijk verwend wordt met allerlei
lekkernijen, krijgt zijn vriendje Lippen Loer van de zijne nooit iets
anders dan boonen te eten. Op raad van Hanneken houdt hij zich
ziek .- dat is het eenige middel, om de boonen voor iets beters te
verruilen - en de dokter, Meester Jan Luerequack, wordt door Hanneken
gehaald en door dezen in het geheim ingewijd. Meester Jan maakt
de volgende diagnose:
"Dees knecht is zeere inden buijek gequelt;
Sijn dermen sijn binnen al vrempt gestelt ;
Sij leggen gewrongen, gelijck eenen palinck leijt."
En als geneesmiddelen schrijft hij voor:
"Rassch! haelt hem soetemelckxken en werm rijsken ,
Een gebraijen hoenken oft een patrijssken ,
Haelt hem taertgens, vlaijkens en pasteijkens ,
Haelt hem wittebroot en gedoopte eijkens,
Haelt hem gebotert bierken voor een medecijnken,
Braet hem kiecxkens, laet hem rijnswijnken
Drincken, so mach sijn pijne wadt worden gestilt."
Lippen Loer tijgt aan het werk met al dat lekkers'; de dokter helpt
braaf mee, maar vindt daarna, dat, zulk een jongen toch gestraft dient
te worden, en schrijft nu "berckestruijven" voor, die hij zelf koken zal,
als hij een bezem heeft. En nu klinkt zijn bevel:
"Nu Lippen, ghij sult u gaen ommekeeren,
Doet uwen rock vuijte, ghij leves te sachtere.
Lippen. Hoe, sal ick berckenstruijff eeten van achtere ?
Meester Jan. Men sal u wadt strijcken tegent vercoelen."
De toespijs bevalt Lippen Loer volstrekt niet, maar hij prijst toch de
"berckestruijven" tegen Hanneken, om dezen er in te laten loopen.
Hannekens moeder gaat Meester Jan het recept vragen en deze tracteert
haar zoontje op juist zulk eene portie als Lippen Loer genoten heeft.
Te Diest werd in 1541 ook gespeeld de klucht van" TielebllYs, die
wederom herdragen wilde sfjn 2), waarmede "de Leliebloem", die het
1) T. a. p., blz. 55. Dit en het vorige stukje bevinden zich in Hs. in het archief
der Societeit "Trou moet blycken" te Haarlem; zij zijn dus ook daar gespeeld.
2) Afgedrukt bij Van Vloten, t. a. p., blz. 168.
150
haagspel had uitgeschreven, hare gasten ontving 1). De jonge zot Tielebuys,
die niets anders doet dan eten, wil eene vrouw hebben j zijn vader
Roncefael zegt, dat dat niet kan, omdat hij een jaar te vroeg geboren
is. Nu wil hij herdragen worden, dreigt zich te zullen dooden, als dat
niet gebeurt, en smijt in huis alles, wat breekbaar is, stuk. Roncefael,
ten einde raad, gaat naar de vroedvrouw Permants, die pleizier heeft
in het geval. Tielebuys wordt bij vrouw Permants gebracht, door haar
en hare meid in een zak gestopt en, als hij slaapt, neergelegd "voor
die baghynepoorte". Eene oude bagijn, die 's nachts gedroomd heeft,
dat zij een kind zou krijgen, vindt den zak, maakt hem los en wordt
door Tielebuys als zijne moeder begroet. Uit vrees voor schande geeft
zij hem een uitzet en honderd kronen en Tielebuys keert naar zijn
vader terug, vol trots, dat hij herdragen is, en nu kan gaan trouwen.
Ouder zijn drie kluchten, die ons in een handschrift van de eerste
helft der 16de eeuw bewaard zijn gebleven 2). In de ééne zou eene
moeder althans één van hare zoons, "Blyde van gheeste" en "Droncke
taverné", gaarne getrouwd zien, maar de eerste wil liever steeds "met
schoonen vrauwen solaes bedryven" en de ander houdt meer van i,amburgher
bierkens". Zij trekken dus "stroikens"j "Droncke ta\l'erne" krijgt
het langste, maar wil, voordat hij eene vrouw zoekt, nog eerst "een
pintken gaen dryncken". In de herberg doet hij zich voor als bruidegom
en, als hij veel gedronken heeft, brengt de waard hem eene bruid,
"zeer simpel van manieren", nl. eene pop van stroo. "Droncke taverne"
spreekt en drinkt zijne bruid toe, maar krijgt geen antwoord j hij slaat
haar en wordt door den waard beschuldigd, haar dood geslagen te hebben.
In de andere klucht wil eene weduwe gaarne hertrouwen, wat niet
naar den zin is van haar zoontje RoeI. Zij stuurt den jongen het huis
uit, maar hij verstopt zich "int roocgat" en hoort, hoe zijne moeder een
man, die bij haar komt, een hoog denkbeeld geeft van hare bezittingen,
zoodat het paar al een dag voor de bruiloft vaststelt. Maar Roei waarschuwt
den man, en er komt niets van het huwelijk.
Van meer belang is de derde klucht, Een spel van drie minres de cosier
de pape ende de jonckere. Eene vrouw wordt nageloopen door drie mannen,
maar zij "zalse beghecken" erger dan ooit "Virgilius of Aristoteles" voor
') Vg\. Kalff, Geselt. der Nederl. Letterk. in de 16e eeuw, I, blz. 296, Noot. Er
zijn handschriften van in de Kon. Bib\. te Brussel, in de Bib\. der Maatsch. van Neder!.
Letterk. te Leiden en in het archief der Societeit "Trou moet blycken" te Haarlem.
2) In de Kon. Bib\. te Brussel (vg\. Dr. P. Leendertz Jr. in Tijdschrift voor Neder/.
Taa/- en Letterk., 1901, blz. 59-63). De Heer Leendertz, die een afschrift van de
kluchten gemaakt heeft, was zoo vriendelijk mij te veroorloven er gebruik van te maken
voor dit werk.
151
den gek zijn gehouden. Eerst komt de koster - het is 's avonds laat -
en verlangt binnengelaten te worden; de vrouw belooft hem alles, als
hij "een dootscrine" naar het kerkhof draagt, een "slaepelaken" omslaat
en in de kist gaat liggen. Als de koster weg is, komt de "pape"; ook
hem wordt alles toegezegd, wanneer hij met een "slaepelaken" om op
de doodkist gaat zitten, die op het kerkhof staat, en daar noten kraakt;
al hoort hij ook "eenen gheest beven", hij moet stil blijven zitten. De
"pape" volvoert zijn last, maar als de koster in de kist schreeuwt van
angst, wanneer hij het kraken hoort, schrikt de "pape" en zijn angst
wordt nog grooter, nu "de doot gaet spreken" en uit de kist wil. Intusschen
komt de derde, de "Joncker"; hij moet in "eens sduvels habyt" met
ketenen in de hand de "dootscrine" van het kerkhof gaan halen. Nu neemt
de angst der beide anderen nog toe; de koster denkt, dat de duivel hem
met kist en al zal "draghen inde helle", en de "pape" is even wanhopig,
want "de doot spreeckt ende de duvel comt". De jonker is ook niet erg'
op zijn gemak, maar de "pape" gaat op den loop en hij tilt de kist op.
Hij schrikt echter, als hij den koster in de kist hoort spreken. Ten slotte,
terwijl zij alle drie even bang zijn, bekennen zij, dat zij geen geest,
geen doode en geen duivel zijn, en vinden het niet heel erg, te zamen
door eene vrouw bedrogen te zijn. Het stukje staat ongetwijfeld in verband
met Boccaccio's Decamerone, IX, 1.
Moorkms vel, van de quade wijven 1) werd in 1600 uitgegeven, maar
is van vroegeren datum 2). De vrouw van een goedigen man wordt door
hare moeder opgezet, hem in alles naar hare pijpen te doen dansen.
Als de man mçt geschenken voor haar t'huis komt, krijgt hij niets dan
scheldwoorden. Maar zijn vriend Reynken geeft hem een goeden raad,
dien hij opvolgt. Hij geeseIt de booze Geesken, na haar ontkleed te
hebben, en stopt haar dan in een gezouten paardehuid. De vrouw
belooft nu beterschap en de moeder, die door haar schoonzoon ten
eten is gevraagd, om de verandering waar te nemen, loopt woedend weg,
De klucht van ons lieven heer en minnevaer 3) werd ongeveer in
het midden der 16de eeuw te Amsterdam geschreven. De boer "Cleyn
Betrouwen" en zijne vrouw "Warachtige Liefde" zijn er met hun talrijk
1) Opgenomen in Veelderhande geneuchlfjcke DichtelI , Tafelspelen ende Refereynen,
1600, en herdrukt in de nieuwe uitgave van dien bundel van wege de Maatschappij der
Neder!. Letterk., Leiden, 1899, blz. 21, en ook bij J. Bolte und W. Seelmann, Niederdeutsche
Schauspiele ä/terer Zeit. Norden und Leipzig, 1895, blz. I.
2) Kalff stelt het stukje in de eerste helft der 16de eeuw (Gesch. der Neder!. Letterk. in
de 16e eellW, I, blz. 291, 292); zie daarentegen Bolte und Seelmann, blz. "15, vlgg., en
Dr. J. W. Muller in Tfjdschrift voor Neder!. Taal- en Letterk., 1899, blz. 202.
3) Ontleding bij Kalff, t. a. p., blz. 297, 298. Het Hs. is op de Kon. Bibl. te Brussel.
152
kroost slecht aan toe. De pastoor troost hen; God zal als een vader
voor hunne kinderen zorgen. De boer meent nu, dat God de vader en
hij "ons lieven Heeren minnevaer" is; hij laat zijne vrouw de tafel
dekken en aIlen zitten af te wachten, of er niet iets op de borden zal
komen. Als dat niet geschiedt, verwijt hij den pastoor, dat deze hem
bedrogen heeft. Maar de pastoor legt hem de zaak uit, geeft hem een krans,
genaamd "perfect geloof", en het portretje van eene vrouw met gevouwen
handen, genaamd "volmaecte hope", en de man is volkomen tevreden
gesteld. De. klucht is in 1583 omgewerkt door Lauris jansz. , den factor
der Haarlemsche rederijkerskamer "Trou moet blycken" 1); de plaats van
den pastoor wordt nu ingenomen door "Goed Onderwijs", gekleed als
een doctor, en de koster der kerk, tot wien zij zich wenden, om "Ons
Heff Heer" te spreken, verwijst hen naar den Paus, "Sijn Stadhouder,
een man vol waerden", want "Onse lieve Heer is nu uyt";
"Door dit gesp lis derft Hy nu Sijn huis."
Zij tijgen dus op weg, vinden al spoedig op den muur geschreven:
"dit's Roma, die stadt", en worden door den portier toegelaten tot den
Paus, wien zij "ruym thien hondert gulden" vragen, het geld, dat zij
voor de kinderen hebben uitgegeven. Maar de Paus verzekert hun:
maar
"veelderley diensten met schoone pardonnen,
By lasten, by tonnen hebben wy die veyl,"
"daer en is geen ghelt in dit quartier,
Oiek is tegens ons manier al u begeeren:
Wy sijn wel ontfangers, maer niet om uyt te keeren."
Zij moeten zich dus maar zien te troosten,
"Want wy breecken niet garen die roomsche costumen,"
en klagende keer~n zij naar huis terug.
De kluchten, in 1561 op het landjuweel te Antwerpen vertoond, staan
ver achter bij die, welke boven werden besproken. Die kleine stukjes
worden "Facties" genoemd. In één er van bestrijkt de "Patroon vanden
alven" vele menschen met zijne zalf "stultorum sonder 1100t", in een
ander verheffen zich aIlerlei wijnsoorten tegenover Bacchus op hunne
uitstekende hoedanigheden, een derde bestaat uit een kleinen monoloog
en een liedje, waarmee bijna ook al de andere stukjes eindigen. In één
der facties, vertoond op het haagspel te Antwerpen (1561), laten "Langderm",
"Hoolbuyck", "Ruymschotele", "Slickbrocke", "Selden-sat", enz.
1) Van die omwerking gaf Kops, t. a. p., blz. 271- 274, eene ontleding en Van
Vloten gaf haar uit (t. a. p., blz. 149).
153
zich aanwerven door den trommelslager "Ruervijncke" en door den
hopman "Scheyndkuekene" voor den dienst IIvanden grave van Schrocklandt"
en zweren dezen bij allerlei eetwaren een eed van trouw. In een
ander worden de mannen, IIgequelt metter wespen in th oot", ten gevolge
van de IIgardijn missen" hunner echtgenooten, door vriendelijke woorden
weer verzoend. De Antwerpsche feestvierders hebben weinig zin voor
het cornische getoond.
Evenals de Haarlemsche omwerking van ons lieven heeren tninnevaer
bevat ook eene andere klucht 1) satire tegen het katholieke geloof. Een
beeldsnijder en een schilder klagen over den slechten tijd, nu er
"geen beelden meer in Holland sijn verheeven
Dan die alleen op gouden en silveren penningen staen."
De beeldhouwer heeft er juist een paar gemaakt, die hij den schilder
brengt, om ze te schilderen. De boer Kinkel tracht het aan te leggen
met de vrouw van den schilder en het echtpaar besluit, hem er in te
laten loopen. Als Kinkel 's avonds bij de vrouw is, klopt de schilder
aan en de vrouw zet den minnaar tusschen de beide beelden, die in
het vertrek staan te drogen. De schilder hoort van zijne vrouw, dat
dit derde beeld er een van den heiligen Philibert is, en wil het gaan
vernissen en er een gelen baard op schilderen, omdat het er zoo vies
uitziet, maar eerst wil hij het een paar tanden uittrekken. Kinkel houdt
echter met zijne tanden de hand van den schilder vast, die om hulp
schreeuwt; de beeldhouwer komt toeschieten en ziet den boer werkelijk
voor een beeld aan, daar de echtgenooten hem de zaak niet willen
uitleggen. Nadat de heilige Philibert door den schilder en zijne vrouw is
weggebracht, keert hij spoedig terug tot grooten schnk van den beeldhouwer.
In de klucht van Pater Joost ende Broêr Jan; hoe Broêr Jan den cap
over den thuyn hinc, ende hoe hy is gevaren 2), loopt Broer Jan uit zijn
klooster weg en wil een nonnetje schaken. Dat mislukt en hij valt in
handen van een paar soldaten, aan wie hij wijst, waar het geld van zijn
klooster verborgen is. Het klooster wordt geplunderd en Pater Joost, die
heeft weten te ontvluchten, vindt een onderkomen bij eene boerin. Daar
verruilt hij listig zijne monnikspij met de wereldlijke kleeding van Broer
Jan, die ook bij de boerin is aangeland en nu in geestelijk gewaad nog
eens gevonden wordt door de beide soldaten. Het stukje is veel minder
aardig dan al de andere ons bekende kluchten van dien tijd.
1) Zie de ontleding bij Kops, t. a. p., blz. 274 - 277; het is onbekend, waar het
Hs. der klucht zich bevindt.
2) Afgedrukt bij Van Vloten, t. a. p., blz. 130. Het Hs. berust in het archief der
Societeit "Trou moet blycken" te Haarlem.
154
Het batement vanden katmaecker (1578) 1) is, evenals vele andere der
thans besproken kluchten, te Haarlem gespeeld. Van een man, die
dronken t'huis komt, verlangen de buurvrouwen, dat hij ,,'tvroetwijf"
zal gaan halen, daar zijne vrouw 11 in arbeijt leijt". Maar hij weigert:
" Neen , neen, ie salt ki nt eerst gesien hebben,
Of di{' moeder gesproken, dats een voer al,"
en verwijdert zich met een kameraad, die door de buurvrouwen zeer
hardhandig wordt aangepakt. Zij besluiten nu den dronkaard beet te
hebben i als hij, nog erger aangeschoten, terugkomt, zeggen zij hem,
dat het kind geboren is, en duwen hem eene kat, in luiers gewikkeld,
in de armen. Nu is hij geheel verteederd:
"Ic moet u eens kussen, 0 mijn vreê,
Dan gae ie lopen, hoert mijn bediet.
Siet toch, hoe vriendelijc tbloetgen op mij siet,
Ic moet mijn eens om te cussen pogen.
Sietet toch eens loeren met sijn grauwe ogen,
Nimmermeer en moetij comen in sviants handen.
En bij Gans harten, tkint heeft tanden."
Volgens belofte gaat hij nu met poes op den arm naar de vroedvrouw,
die natuurlijk niets van zijn verhaal begrijpt en hem uit het raam met
vuil begiet. Zoo ontmoet zijn vriend hem, die, als hij het pas geboren
kind ziet, uitroept:
"Wel Heijn! sijdij nu een cattemaecker?
Wat neemdij vant dosijn?"
Beiden willen zich wreken op de buurvrouwen, maar deze concentreeren
zich wijselijk achterwaarts en vluchten in huis.
In de meeste der boven genoemde kluchten verloochent de moralizeerende
zin der rederijkers zich niet, want vele dier stukjes eindigen
met een paar versregels, waarin de goede les, door den dichter in de
klucht neergelegd, nog eens wordt samengevat. Dat vele kluchten op
Vastenavond werden vertoond en men ze moeilijk kan onderscheiden
van vastenavondspelen , werd reeds vroeger opgemerkt 2).
Er is maar een enkel stukje uit de 16de eeuw, dat vastenavondspel
genoemd wordt 3), en dat is eene vertaling naar het Duitsch 4) i twee
boeren houden daarin eene samenspraak over de wijze, waarop zij de
1) Afgedrukt bij Kalff, Trou //loet blyeken, blz. 261; ook dit Hs. berust te Haarlem.
2) Zie blz. 53.
3) NI. Een Boeren Vasten-avonds-spe/, opgenomen in Veelderhande geneueh/{jeke
Dichten (blz. 40 van den herdruk) en bij Bolte und Seelmann, t, a. p., blz. 15.
4) Vgl. Kalff, jalzrbueh des Vereills lÜ,. niederdeutsche Spraclzforsclzung, XI, blz. 143.
155
steel ui bedriegen, en over hunne vrouwen. Onder de tafelspelen zijn er verscheidene,
die zeker op vastenavond vertoond werden, o. a. Wouter Verhee's
van de vasten en de vastenavont 1). De gewoonte, om bij een feestelijken
maaltijd een stukje op te voeren, was in de 16de eeuw nog evenzeer in
zwang als vroeger 2); meestal waren het korte tweespraken of monologen.
In het Tafel-speelken, van een droncken man, ende zijn wijf3) wordt
de twist voorgesteld tusschen een man en vrouw, wie van hen, bij het naar
huis gaan van een feestje, de lantaren zal dragen; de vrouw wint het pleit
en de man komt tot de overtuiging, dat 11 een droncken man is goet te
verheeren". In het Tafelspel van Meester Kackadoris ende een doof wijf
met ayeren 4) wordt eene boerin bedrogen door een Amsterdamschen
kwakzalver, die haar heelemaal insmeert. Het tafelspel van een Lansknecht,
die tegen zijn eyghen schaduwe vocht ö), is een aardige monoloog
van een zwetsenden krijgsman fi). Een tafelspel van een coomen
(koopman) 7), die allerlei liedjes en boekjes verkoopt, en een ander,
waarin boer Steven zijne eieren aanprijst 8), zijn eveneens alleenspraken.
In een ander stukje twisten 11 Wijncan" en 11 Pispot" over den voorrang D),
maar leggen den strijd bij, omdat, zooals de laatste zegt,
11 Wie oyt die wijnpot handelden, my oeck behoeft hebben."
In een tafelspel, waarin een kwakzalver en een boer optreden Hl),
wordt de eerste tot zijne groote ergernis door den laatsten bedrogen,
een ander stukje is eene samenspraak tusschen een schipper en een
boer 11), een derde een gesprek tusschen een boer en een soldaat 12).
1) Afgedrukt bij Van Vloten, t. a. p., blz. 206. Het Hs. bevindt zich in de Stadsbibliotheek
te Hamburg. 2) Zie blz. 99.
3) In Veelderhande geneuchlijcke Dichten, blz. 3 van den herdruk.
4) Het stukje werd in 1596 gedrukt, maar is ouder. Het is met het volgende stukje
nog in 1654 te A.msterdam herdrukt. Fragmenten bij Van Vloten, t. a. p., blz. 53.
5) T. a. p., blz. 60.
6) Het stukje heeft eenige overeenkomst met de Farce nouvelle du franc archier de
Baignolet (vgl. Ancien théatre français ou Colleciion des ouvrages dramatiques les plus
,.remarquables depuis les mystères jusqu' à Corneille, publtë avec des éclaircissements par
M. Vi oliet Ie Duc. Paris, II, 1854, blz. 326), maar daar is .de held bang voor een
vogel verschrikker.
7) Bij Van Vloten, t. a. p., blz. 190.
8) Uitgegeven door Van Vloten in De Dietsche Warande, X, 1874, blz. 131.
9) Gedeeltelijk uitgegeven door denzelfden in De Levensbode , V, 1872, bI 469. Het
stukje is in 1647 omgewerkt tot een Tafel-spel van dry Personagien, De Wijn-kanne.
De Toeback-rolle. De Pis-pot. z. pI.
10) Zie Dietsche Warande, t. a. p., blz. 105.
11) Vgl. Van Vloten, Het Nederlandsche kluchtspel, I, blz. 65.
12) T. a. p., blz. 68. De 6 laatstgenoemde stukjes bevinden zich alle in Hs. te Haarlem,
t. a. p. De twee laatste zijn nog in het laatst der 17de eeuw te Amsterdam herdrukt
"By de Weduwe van Gijsbert de Groot".
156
In het- laatstgenol!mde stukje wordt de snoevende krijgsman "Moetwillig
bedrijf", die op hoogen toon den boer kommandeert, door dezen met
eene hooivork weggejaagd. Of de "Twee-spraecke" van den ouden, ende
langhen Aernout 1) ook als tafelspel heeft gediend, is niet zeker, omdat
zij ,;ghenoechlijck is om te lesen", maar zij heeft wel geheel den vorm
van zulk een stukje. In het Taefelspel van twee bedelaers 2) door Wouter
Verhee 3) verhalen beiden hunne lotgevallen in Duitschland en Italië op
hunne reis naar Rome, waar één van, hen heenging, omdat er, naar
zijne meening,
"de huysen waeren gedeckt met werme pannekoueken ,
En met worsten ingebonden."
Het tafelspel van de letter en de geest 4) en dat van Onlytsaemheyt
ende Broederlicke onderwijs 5) van denzelfden schrijver, zijn kleine zinnespeleri,
evenals een tafelspel van die menichfuldicheit des bedrochs del
werelt 6) van een onbekenden schrijver, waarin "Oerspronck der sonden,
een Cremer" en "Menichfuldich bedroch, een Coopman" met elkander
redeneeren en de katholieke leer wordt gehekeld. Een schoon Tafelspel
van drie Personagien, te weten: Eenen Prochiaen, gheheeten Eyghen
ghemack. Eenen Coster, gheheeten Menschelijc mensche. Eenen Wever, gheheeten
Evangelis verstant (1578) 7) is een lang stuk met lange redeneeringen.
Evenals thans, was het in de 16de eeuw de gewoonte, op bruiloften
vroolijke stukjes te vertoonen. Het Bruiloft-tafelspel van een Marot 8)
is eene alleenspraak. In een ander stukje ü) spelen mee eene vrouw "Jonstige
Minne", een zot "Boerdelick Wesen" en "Droncken Tenoer , een man
wilder dan wilt gecleet". Den bruidegom wordt meegedeeld, welke
vermaken hij voortaan moet mijden en welke plichten hij zal hebben te
vervullen. In een Batement van twee personagien, om over een Bruyts-
1) Vgl. Veelderhande geneuchlycke Dichten, blz. 72 van den herdruk.
2) Vgl. Van Vloten, t. a. p., blz. 194.
3) Vgl. over hem, Kalff, Tijdschrift voor Neder!. Taal- en Letterk., V, 1885, blz.
137, vlgg. Zie de verbeterde lezingen in de twee do er Van Vloten uitgegeven stukjes
op blz. 154, 155. Verhee's werken bevinden zich in Hs. in de Stadsbibliotheek te
Hamburg.
4) Uitgegeven door Kalff, t. a. p., blz. 157. 5) T. a. p., blz. 168.
6) waer doer die oerspronk der sonden compt welcke regnerende syn in alle staten,
beyde gheestelicken en wereltlicken. Het stukje is gedrukt in eene uitgave z.j. van Een
spel van sinnen op tderde, tvierde, ende tvijfde Capitfel van Dwerck der Apostelen en
van Den boom der schriftueren (zie beneden).
7) Het is nog in 1759 te Amsterdam herdrukt.
8) Vgl. Van Vloten, I, blz. 187. Ook dit stukje is in 1654 herdrukt.
9) Uitgegeven door Van Vloten in Dietsclze Warande, X, blz. 116. Ook het Hs. der
beide laatstgenoemde stukjes bevindt zich te Haarlem, t. a. p.
157
tafel te spelen 1), schenkt de zot aan de bruid luiers, een pappot, eene
wieg, enz. en geeft "Deuchdelyck ingheven" haar wijze lessen. In een
ander "seer schoon Tafel speelken" 2) sommen "Ongherustich sin" en
" Gheveynst herte" de gevaren van het huwelijk op en wijst "Redene"
met allerlei voorbeelden uit het Oude Testament op het vele goede, dat
het kan schenken. In nog een ander stukje 3) geven "Eendrachtighe
wille" en "Gheduerighe liefde" goede wcnschen en wijze lessen, waarmede
de zot "Plomp sonder arch", die zijne eigen vrouw "op de Bordeeusche
heyde" wenscht, voortdurend den draak steekt.
De kluchten en tafelspelen der 16de eeuw sluiten zich direct aan bij
die eener vroegere periode i dat het eigenaardige dier werkjes ook in
de 17de eeuw niet verloren is gegaan, zal later blijken. Van de tallooze
esbatementen, . waarmede de rederijkers in de 16de eeuw hunne stadgenooten
hebben opgevrooiijkt - een gewenscht tegengift voor de eindelooze
redeneeringen in hunne moraliteiten - is niet heel veel tot ons
gekomen. Maar het weinige, dat wij nog bezitten, bewijst dat de eigenaardige
cornische zin van ons volk zich ook iil dien tijd niet heeft
verloochend.
VI. SPELERS EN DICHTERS.
De spelers van al deze drama's waren de leden der kamers van
rhetorica 4). Over het ontstaan dier kamers zijn verschillende gissingen
te berde gebracht. Zij, die gelooven, dat het wereldlijk drama bij ons
te lande aan het geestelijke is voorafgegaan, zijn in twee kampen verdeeld.
Volgens sommigen van hen, war~n er in de Middeleeuwen niet
alleen reizende troepen vanden spele of vander conste, maar ook in de
steden vaste gezelschappen van liefhebbers of gilden vander conste, die
wereldlijke drama's opvoerden. Die gilden heetten dikwijls broederschappen
i zij kregen later octrooi en werden door de regeering erkend. Uit
hen zijn de kamers van rhetorica voortgekomen 5). Anderen daarentegen
meenen, dat dichtlievende genootschappen, ontstaan uit den kring der
1) Opgenomen in Dboeck der amoreusheyt, Inhoudende diuersche Minnebri;uen,
Rifereynen, Baladen , Meyespraken, Tafelspelen, Batamenten , Gheraetselen, ende meer
andere, zeer ghenoechelijck voor den swaermoedighen Minnaer. (Houtsnede.) Gheprint
JAntwerpen .... By Guilliaem van Parijs. Anno, M.D.LXXX.
2) In denzelfden bundel. 3) T. a. p.
4) Het woord rhetorike is door het Fransch tot ons gekomen; van rhetorijkt:r heeft
de volksetymologie rederijker gemaakt.
ó) Vgl. Mr. H. E. Moltzer, Geschiedenis van het wereldlfjk tooneel in Nederland,
gedurende de Middeleeuwen. Leiden, 1862, blz. 146, vlgg.
158
menestreelen, zich als gilden vander conste In de steden vestigden, de
vastenavondspelen aan zich trokken en het wereldlijk drama speelden;
de kamers, uit die genootschappen ontstaan, zouden een wereldlijk
karakter hebben, terwijl andere kamers zouden zijn voortgekomen uit
de geestelijke broederschappen, die misterie , mirakel- en heiligenspel
opvoerden 1). In beide gevallen wordt dus, ter verdediging van de
theorie, dat het wereldlijk drama in de Nederlanden een geheel anderen
oorsprong heeft dan overal elders in Europa, aangenomen, dat er reeds
in de 14de eeuw of vroeger hier te lande een stand van tooneelspelers
is geweest en dat uit het midden van dezen alle of ten minste een deel
der kamers van rhetorica zijn voortgekomen.
Enkele Zuid-Nederlandsche geleerden hebben den oorsprong der kamers
van rhetorica gezocht in de schuttersgilden 2). Niet alleen toch hadden
dezen ongeveer dezelfde inrichting als de kamers, maar men vindt in
oude rekeningen schutters en "esbattementers" ontelbare malen samen
genoemd. Bij zeer vele "schietspelen" werden vroolijke stukjes vertoond
door "gesellen" :J); zij zouden zich later hebben afgescheiden van de
schuttersgilden en zoo zouden de kamers van rhetorica zijn ontstaan.
Volgens die theorie zou echter het comische drama ook aan het geestelijke
zijn voorafgegaan.
Ten slotte is de meening verdedigd, dat de kamers van rhetorica zijn
voortgekomen uit de geestelijke broederschappen; dezen toch beoefenden
zoowel het geestelijk als het wereldlijk drama 4). De gronden, waarop die
onderstelling berust, zijn boven meegedeeld 5); het is dus niet noodig,
er hier op terug te komen. De bedoeling is natuurlijk niet, dat alle
kamers van rhetorica uit eene geestelijke broederschap zijn ontstaan,
maar dat de oudste kamers uit eene broederschap zijn voortgekomen,
terwijl de jongere de inrichting der oudere hebben overgenomen.
Uit den aard der zaak is het in de meeste gevallen onmogelijk vast
te stellen, wanneer zulk eene geestelijke broederschap is overgegaan in
eene kamer van rhetorica B). Sommige kamers maakten aanspraak op
1) Vgl. Dr. J. H. Gallée, Bijdrage tot de geschiedenis der dramatische verfooningen
in de Nederlanden gedurende de Middeleeuwen. Haarlem, 1873, blz. 109, vlgg.
2) O. a. Van der Straeten, t. a. p., I, blz. 15 -18, en D. J. van der Meersch, Belgisch
Museum, VI, blz. 377.
3) Zie o. a. Vaderlandsch Museum, V, blz. 23, 24, 30, en J. J. Dodt van Flensburg
, Archief voor kerkelijke en wereldsche geschiedenissen, inzonderheid van Utrecht,
II1, 1843, blz. 207. 4) Aldus Wybrands, t. a. p., blz. 272, vlgg. 5) Vgl. blz. 101-103.
6) Men zie de mededeelingen over de kamers te Maastricht in de Publications de
la Sodété ffistorique et Archéologique dans Ie duché de Umbourg, VIII, 1871, blz.
314, vlgg. De meeste kamers behielden daar zelfs den naam broederschap. Zie ook Van
Melckebeke, blz. 13, 14.
159
hooge oudheid; Christus oogen te Diest beweerde te dateeren van het
jaar 1302 1) en de Katharinisten te Aelst zelfs van het jaar 1107 2). Men
mag echter veilig aannemen, dat de oMdste kamers eerst in de 15de eeuw
zijn ontstaan 3). Maar toen verrezen zij dan ook uit den grond. In het
laatst der 15de eeuw bezat Gent vijf kamers, die der Fonteine, opgericht
in 1448, van Sinte Agnete (De boomlooze mande), in 1471 erkend,
van Maria ter eere, in 1478 opgericht, van Sinte Barbara, reeds in
1468 vermeld, en van Jesus met de Balsembloem , in 1492 door Philips
den Schoone gesticht 4). Van de Brusselsche kamers waren die van het
Boeek, de Violet en de Lelie in 1496 op het landjuweel te Antwerpen 5);
later kwamen er in de hoofdstad nog drie kamers bij 6). Te Antwerpen
bloeiden in het laatst der 15de eeuw de Violieren en de Goudsbloem,
terwijl de Olijftack in 1511 werd opgerichtl). In 1496 waren vier Leuvensche
kamers, de Lelie, de Kersauwe, de Pensé en de Roose op het
landjuweel te Antwerpen 8), waar ook die Ongeleerden en den Groeyenden
boom uit Lier waren verschenen 9). Te Kortrijk bestond de kamer van
Sinte Barbara reeds in 1427, die van het Heilig Kruis in 1451 en die
van Sint Anthonius in 1510 10). Te Brugge bloeiden de kamers de
Heilige Geest en de drie Santinnen 11); te Oudenaarde bestonden in het
laatst der 15de eeuw vier kamers 12). De Peoene van Mechelen wordt in
1471 genoemd; later werden in die stad ook de Lischbloem en de Boonbloem
opgericht 13). In de Zuidelijke Nederlanden bezat zelfs elk dorp
van eenige beteekenis eene kamer van rhetorica.
In de Noordelijke Nederlanden, die in de 15de eeuw in elk opzicht
achterstonden bij Vlaanderen en Brabant, was het aantal kamers van
rhetorica veel geringer. Het Bloemken Jesse te Middelburg kreeg in 1483
een privilege van de stedelijke regeering 14). Aan het Antwerpsche landjuweel
van 1496 namen deel kamers uit Reimerswaal, Axel, Hulst, Sluis,.
1) Vgl. Kops, blz. 216.
2) V gl. F. A. Snellaert, Verhandeling over de Nederlandsche dichtkunst in Belgie (in
de Mémoires couronnées par I'Académie royale des sciences et belles lettres de Bruxelles,
40., XIV, I, 1838, blz. 147).
3) De naam "Ghesellen van der Retorike" komt reeds voor in 1441 (vgl. Belgisch
Museum, VII, blz. 388). 4) Vgl. Belgisch Museum, X, blz. 377..
5) T. a. p., I, blz. 151, 153.
6) V gl. Schotel, Geschiedenis der rederijkers, 11, blz. 24 I, 242,
7) Vgl. Belgisch Museum, I, blz. 147 - 155. 8) T. a. p., blz. 151-153.
9) T. a. p., blz. 152, 153. 10) T. a. p., lil, blz. 6, 8, 10.
11) Vgl. Schotel, 11, blz. 240. 12) Vgl. Belgisch Museum, VI, blz. 395.
13) Vgl. Van Melckebeke, blz. 13, 30.
14) Vgl. Lambrechtsen van Ritthem, t. a. p., blz. 131.
160
Bergen op Zoom en Amsterdam 1). De kamer Vreuchdendal van Breda
won in 1492 een prijs te Leuven 2). Te Leiden werd de kamer de witte
Acoleyen in 1498 opgericht 3).
In de 16de eeuw nam het aantal kamers hier te lande zeer toe, vooral
na het uitbreken van den opstand. Al wat de Zuidelijke Provinciën aan
intelledueele kracht en talent bezaten .- en dat was zeer veel -- vluchtte
voor inquisitie en tirannie en verliet den geboortegrond, die eeuwen
lang in de macht zou blijven van een vreemden overheerscher. De
Vlamingen, die eene schuilplaats hadden gezocht in de Zeven Provinciën
hebben op eik gebied, en niei het minst op dat van kunsten en wetenschappen,
aan hun nieuw vaderland luister bijgezet. In alle plaatsen, waar
zij zich vestigden, richtten zij kamers van rhetorica op en door hun toedoen
bloeide "de const van rhetoriken" hier te lande ·meer dan vroeger het
geval was geweest, althans in Holland, Zeeland, Utrecht en de Generaliteitslanden.
In de andere provincies heeft rhetorica haar scepter niet
gezwaaid.
In het laatst der 16de eeuw bezat Amsterdam twee kamers van rhetorica,
't Bloeyende Eglentier of de Oude Kamer, en de Brabantsche kamer
de witte Lavendelbloem 4). Te Leiden bestonden ook twee kamers, de
witte Acoleyen en de orange Leliej de laatstgenoemde was door Brabanders
opgericht 5). Haarlem telde drie kamers, de Pellicaen of Oude Kamer,
de Wyngaertrancken of Jonge Kamer en de Vlaamsche kamer de witte
Angieren (j). Den Haag bezat althans ééne kamer, de Korenbloem 7) ,
Gouda d{l Goudsbloem 8), Delft de Rapenbloem 9), Dordrecht d.e Fontein
10), Rotterdam de blauwe Acoleyen 11), Alkmaar 't groen Lauwerier 12),
Brielle de Vreugdebloem 13). Te Middelburg hield het Bloemken Jesse
zijn ouden roem staande te midden der kamers van Arnemuiden,
Goes, Hulst, Sluis en Veere 14). Utrecht en Amersfoort hadden' elk
eene kamer 15). Ook in sommige dorpen, zooals de beide Katwijken
en Rhijnsburg, werd toen reeds de rhetorica vereerd 16).
1) Vgl. Belgisch Museum, I, blz. 151-153.
2) Vgl. Hermans, t. a. p., blz. 194. 3) Vgl. Schotel, t. a. p., blz. 267.
4) Vgl. Schotel, t. a. p., blz. 229, 230. Aan de mythe van eene derde kamer, !zel
Vijgeboomken, heeft Dr. J. te Winkel een einde gemaakt. (Vgl. Tijdschr. voor Neder!.
Taal- en Letterk., XI, 1892, blz. 41, vlgg.) 5) Vgl. Schotel, blz. 267, 268.
6) T. a. p., blz. 255, 256. 7) T. a. p., blz. 254. 8) T. a. p:
9) T. a. p., blz. 243. 10) T. a. p., blz. 246. 11) T. a. p., blz. 283.
12) T. a. p., blz. 228. 13) T. a. p., blz. 239, 240.
14) T. a. p., blz. 234, 253, 261, 285, 289, en Lambrechtsen van Ritthem.
15) Vgl. Schotel, blz. 288, 229.
16) T. a. p., blz. 264, 282.
161
Oorspronkelijk waren de leden der kamers van rhetorica, evenals die
der geestelijke broederschappen, eenvoudige lieden. De brave menschen,
die zich vereenigd hadden, om gezamenlijk hun zieleheil door zielmissen
en gebeden te verzekeren, daar het lot hun de middelen onthouden
had, persoonlijk daarvoor zorg te dragen, waren kleine burgers en
werklieden. Toen sommige dier geestelijke broederschappen in kamers
van rhetorica overgingen, maar vele eigenaardige bepalingen uit de
vroegere reglementen overnamen, kwamen de leden dier kamers waarschijnlijk
uit dezelfde klasse van menschen voort. En zij, die zich
vereenigd hadden, om voor een enkelen keer een esbatement op te
voeren of door stomme vertooning of drama een of ander feest op te
luisteren, en die, aangespoord door hun succes, ten .slotte eene rederij-
I
kerskamer oprichtten, waren zeker ook zeer eenvoudige lieden. Langzamerhand
kregen de kamers invloed. Aan hen werd door het stadsbestuur
de leiding van alle feesten opgedragen; zij verbreidden den roem van
de stad door hunne reizen en wedstrijden; zij werden de vertegenwoordigers
van kunst en wetenschap. Daarom was de magistraat tegenover
hen dan ook zelden schriel, maar hielp hen dikwijls met geld en schonk
hun privileges. Ook was er reden, de steeds machtiger wordende corporaties
met hun groot aantal leden eenigszins te ontzien, daar zij de
publieke opinie zoo al niet vormden, dan toch uitspraken in referein
of zinnespel en op vinnige wijze de misbruiken in staat en kerk durfden
blootleggen.
Toen de kamers van rhetorica hun democratisch en invloed deden
gelden, trachtten de hoogere standen, zooals sedert onheuglijke tijden
te doen gebruikelijk is geweest, dien invloed te breken of hem ten eigen
bate aan te wenden. Mannen van hoogen adel, van grooten naam en
met welgevulde beurs. lieten zich opnemen als leden dezer vereenigingen ,
uit het volk onstaan , en verbroederden zich met de schamele gemeente.
Leden der stadsregeering werden lid eener rederijkerskamer; de schepen
Gaspar van Halmale was in 1511 hoofdman der Antwerpsche kamer de
Olyftack, Antoni van Stralen, ridder en schepen, in 1550 hoofdman
van de Violieren 1) en in 1581 waren er vijf burgemeesters van Amsterdam
en vele schepenen en raden lid der Oude Kamer 2). De Dousa's
waren lid van de rederijkerskamer in hunne heerlijkheid 3). Onder de
leden eener rederijkerskamer van Geraertsbergen vindt men de namen
Montmorency, de Gavre, Schoorisse, Bouchaute, Hoorne , Lannoy,
1) Vgl. Belgisch Museum, I, blz. 154, 158.
2) Vgl. Wagenaar , Amsterdam, VIII, blz, 727, 728.
3) Vgl. Kops, blz. 222.
WORP, Drama en tooneel, l. 11
162
Halewijn en Borluut 1) i als hoofdman van de Peoene te Mechelen wordt
in 1521 genoemd ridder Adriaen van de Broeke, in 1532 ridder Adriaen
Musch, ln 1548 ridder Gillis van Gottingnyes, terwijl in latere jaren
Jan van Cortenbach heer van Keerbergen , ridder Jan van den Daele
en Willem de Clerc heer van Bouvekerke leden waren 2). Joost van
Joingny, baron van Pamele, enz. was in 1539 prins van Pax Vobis te
Oudenaarde 3). Zelfs vorsten daalden minzaam af tot de eenvoudige
kamerbroeders. Hertog Jan van Brabant was lid der Brusselsche kamer
het Boeek, Willem van Oranje was prins der Violieren té Antwerpen 4)
en Philips de Schoone stelde in 1492 zijn kapelaan aan tot zijn plaatsvervanger
als IIprince souverein" der door hem gestichte hoofdkamer
Jesus met de balsembloem te Gent. Van die hoofdkamer zouden, volgens
de plannen der raadgevers van den Bourgondischen vorst, alle andere
afhankelijk zijn i zij zou nieuwe kamers mogen oprichten, eenheid brengen
in de kunst der rhetorica, vooral waken tegen elke nieuwigheid, bijzonder
nauwgezet alle godsdienstige plechtigheden waarnemen 5) - en daardoor
in de hand van een alleenheerscher een geschikt middel zijn, om vooruitgang
tegen te houden en het vrije woord aan banden te leggen. Het
plan is mislukt, omdat de andere kamers zich met kracht verzet hebben
en de hoofdkamer niet wilden erkennen.
Door het toetreden van aanzienlijke en vermogende lieden is de toestand
van vele kamers in sommige opzichten eenigszins veranderd. Wel
is de democratische geest in vele dier vereenigingen blijven leven, maar
hun optreden naar buiten werd schitterender. Vele kamers bezaten een
eigen gebouw, waar zij hunne vergaderingen hielden 6), en spreidden
bij feesten en wedstrijden eene pracht ten toon, die niet bekostigd kon
worden van de subsidies, door het stadsbestuur geschonken. Zoo verscheen
o. a. de Peoelle van Mechelen in 1561 op het landjuweel te Antwerpen
met 356 man te paard, allen prachtig gekleed, en met 23 versierde
wagens, terwijl 't Marien Cransken van Brussel ziin intocht hield met
340 ruiters en 80 wagens, waarop vertooningen werden gegeven i). Welk
een verschil met den eenvoud van vroegere tijden, toen aan de gezellen
als belooning voor eene voorstelling eenige kannen wijn of eene kleine
geldsom werd aangeboden!
1) T. a. p. 2) Vgl. Van Melckebeke, blz. 27, 29, 35.
3) Vgl. Belgisch Museum. VII, blz. 41. 4) Vgl. Kops, blz. 221.
5) Vgl. Belgisch Museum, I, blz. 441, vlgg., en Wybrands, t. a. p., blz. 285, vlgg.
6) Zie eene afbeelding van het huis van de Peoene bij Van Melckebeke, tegenover blz. 66.
7) Zie de Antwerpsche Spe/en van slnne (1562) en Van Melckebeke, blz. 45 - 48 ,
waar eene nauwkeurige beschrijving wordt gegeven van den schitterenden stoet der rederijkers
uit Mechelen.
163
In het laatste gedeelte der 15de eeuw schijnt de gewoonte te zijn
opgekomen, dat alleen de zoogenaamd vrije kamers deel mochten nemen
aan de groote landjuweelen. Vrij heetten de kamers, die niet alleen
erkend waren door de stadsregeering, maar ook een doopbrief verworven
hadden van de hoofd kamer van hun gewest. Hoofdkamers waren de
Fonteine van Gent, de Alpha en Omega van Iperen, de H. Oeest van
Brugge, de Ooudbloem van St. Nikolaas en de Roos van Leuven 1); zij
schonken aan "supplianten" niet alleen "letteren van confirmaciën, te
wesene ende blyvene van nu voort an, een broederschip ende camere
van Retorycken," maar verleenden ook het recht, "omme in alle steden,
dorpen ende plaetsen te moghen vertooghene de conste van Retorycken,
in alle beroupen spelen, der consten angaende, prysen te winnene als
andere naer de verdienste", en spoorden "alle Gouverneurs ende Regierers
van cameren van Retorycken" aan, de pas geconfirmeerde kamer "als
wy te willen houdene ende kennene, zonder hemIieden ter contrariën
danof eenich belet ofte molestie te doene" 2). Toch schijnen sommige
kamers er niet al te spoedig naar gestreefd te hebben, zich van onvrij
vrij te laten verklaren; de Roode Roos van Thielt b.v., die in 1462 was
opgericht, liet zich eerst in 1518 confirmeeren 3) en de twee kamers van
Kortrijk, die uit de eerste helft der 15de eeuw dateerden, eerst in 1516 4).
De kamers van rhetorica waren op de volgende wijze ingericht 5). De
leden betaalden eene kleinigheid als entrée en bij de kamers, die een
eigen altaar bezaten, jaarlijks ook iets tot het onderhoud daarvan. Op
den naamdag van den beschermheilige der kamer moesten de leden
missen doen lezen en den kerkdienst bijwonen. Als een lid stierf, moest
eene "doodschuld" worden betaald en al de leden der kamer moesten
bij den dienst en bij de begrafenis tegenwoordig zijn. Hij, die uit de
vereeniging trad, betaalde enkele stuivers, eene som geheel in overeenstemming
met de reeds genoemde bijdragen.
De voorzitter der kamer heette hoofdman of deken; was het eerste
het geval, dan had hij een paar dekens onder zich, die met hem het
1) Vgl. Vaderlandsch Museum, V, bIz 15, 59.
2) Aldus de confirmatiebrief , dien de Roode Roos van Thielt in 1518 ontving van
de Fonteine te Gent (vgl. Vaderlandsch Museum, V, blz. 231, 232).
3) T. a. p., blz. 15, 59.
4) Vgl. Belgisch Museum, I1I, blz. 13.
5) Vgl. Belgisch Museum, I, blz. 434-438; IV, blz. 418-423; VII, blz. 254-265,
377-385; VIII, blz. 63-71; Vaderlandsch Museum, III, blz. 123-129; V, blz. 226-229;
Kops, t. a. p., blz. 331-338; Lambrechtsen van Ritthem, t. a. p., blz. 166-172; Schotel,
II, blz. 185-198; Hermans, blz. 322, 117, 126, 137. De drie laatste "ordonnancies"
zijn op rijm.
11"
164
bestuur uitmaakten, somtijds bijgestaan door "ouders". Droeg de voorzitter
den titel van deken, dan werd hij ter zijde gestaan door gezworenen,
officieren, bezorgers, provisores of "beleeders"; het getal van
deze heeren varieerde tusschen drie en twaalf. Het bestuur werd door
de leden gekozen. Een eerevoorzitter of beschermheer werd prins, later
ook wel keizer genoemd. In .de oudere reglementen wordt maar eene
enkele maal gewag gemaakt van den factor; toch was deze eigenlijk de
voornaamste persoon, omdat hij meestal de dichter van het genootschap
was en daardoor grooten invloed had op de voorstellingen en de overige
dichterlijke werkzaamheden der kamer.
Het aantal leden eener kamer van rhetorica was somtijds beperkt - men
leest van 15, 30 en 36 personen - maar meestal niet. Een enkelen
keer was door den magistraat bepaald, op welke dagen zij moesten
vergaderen. Op dobbelen, vloeken en twisten was boete gesteld. Niemand
mocht de rol weigeren, hem door het bestuur opgedragen. Tegenover
die lasten stonden echter lusten. Meestal werd er jaarlijks een feestelijke
maaltijd gehouden en in sommige kamers waren de leden, als zij gingen
trouwen, verplicht aan de kamerbroeders een feest aan te bieden. Verder
droegen alle leden bij plechtige gelegenhf'den een keurig pak kleeren ,
voor allen hetzelfde en voorzien van het wapen der kamer.
Dat wapen was ook geschilderd op een meestal ruitvormig schild,
dat elke kamer bezat en blazoen genoemd werd; het bestond gewoonlijk
uit eene symbolische voorstelling, waaronder de spreuk der kamer te
lezen was 1). Het devies der kamers was dikwijls even bekend als hun
naam, zoodat zij meermalen daardoor werden aangeduid; dat was o. a.
het geval met de Amsterdamsche kamer 't Bloeyend Eglentier, die
meestal In tiefd' bloeyende werd genoemd.
Het stadsbestuur gaf dikwijls aan de kamer een huis in gebruik, om
er de vergaderingen te houden en de wagens en den verderen toestel
te bewaren, het wàs bij optochten en vertooningen gul met wijn en bier
en hielp bij groote rederijkersfeesten met ruime subsidies, het stelde
somtijds de kamerbroeders vrij van wachtdienst. Daarentegen verplichtte
de kamer zich de feesten in de stad op te luisteren door tooneelvoorstellingen
en optochten. Somtijds werd er zelfs op dat gebied heel wat
van de rederijkers geeischt. Zoo leest men o. a. in het privilege der
Middelburgsche kamer Het bloemken Jesse 2), dat de broeders, "soo wan-
1) Zie afbeeldingen van blazoenen in Belgisch Museum, I, blz. 140, 420; 11, blz.
368; II1, blz. 6; VII, blz. 38, 61; VIII, blz. 290; X, blz. 246; Vaderlandsch Museum,
I, blz. 111; 11, blz, 291; V, blz. 1; Van der Straeten, t. a. p., 11, blz. 60, 130,
141, 154, 170. 2) Vgl. Lambrechtsen van Ritthem, t. a. p., blz. 167, 168.
165
neer dat de stad eenighe victorien maect ofte eenighen triumphe bedrive",
"gehouden zijn te spelen, ende der Stad eere daarinne te bewaren, 't zy
by batementen oft staande spelen". Dat zij verder "sullen gehouden zijn
jaerlicx te spelen derthien staande spelen, ende bovendien nog gehouden
zijn te spelen in de jaermarct alle sondaghe en alle heilige dagen en
insgelijks wanneer de Scutters opscieten zullen. -- Ende oic zullen zy
gehouden zijn te spelen Jorisdaghe, sinte Sebastiaans daghe ende als
de Cleuveniers horen feeste houden van den zeven Weën, welke spelen
sullen wesen spelen van Genuchte. -~ Zullen voirts gehouden wesen te
spelen op der Stadhuis, als nyen avont en derthien avont, naar ouder
costume. - ZuIJen oic gehouden zijn op Sacramentsdag ende ommegangsdag
te spelen den ommeganck, ende processie in ordinancie te
helpen stellen ende onderhouden".
De rederijkers traden echter niet aIJeen in hunne eigen stad op, maar ook
elders, vooral bij de wedstrijden, die de kamers onderling hielden en
die landjuweelen werden genoemd. Zoowel de zaak als de naam waren
ontleend aan de schuttersgilden 1), die ook in andere opzichten zooveel
overeenkomst hadden met de kamers van rhetorica. Juweel (= kostbaar
voorwerp) beteekende eigenlijk de prijs, die geschonken werd. Zoo
loofden in 1413 de schepenen van Oudenaarde twee prijzen uit, "welcke
juweelen ghegheven waren den ghesellen die tscoenste ende beste spel
maecten, ter eeren van den Heleghen Sacramente" 2). In 1426 wonnen
de rederijkers van Oudenaarde te Duinkerken 11 twee juweelen, die zy
der stede presenteerden" 3). Landjuweel was dus de prijs, door de eene of
andere landstreek uitgeloofd 4), en men sprak van "een landjuweel
ophangen" 5). Maar het woord kreeg al spoedig eene andere beteekenis,
nl. van het feest, waarop naar zulk een prijs werd gedongen. Veel
eenvoudiger dan de landjuweelen waren de haagspelen. Het woord
schijnt de beteekenis te hebben van een niet officieel, niet aanzienlijk spel 6).
1) In 1466 werd te Lier gehouden "een groot loffelijck lantsjuweel van schietspelen
van den edelen voetbogen". (Vgl. Belgisch Museum, VIII, blz. 294.)
2) Vgl. Belgisch Museum, VI, blz. 383.
~) T. a. p., blz. 385. Op dezelfde wijze werd het Fransche joyau gebruikt, zooals
blijkt uit een stuk van 1408 (vgl. Vaderlandsch Museum, V, blz. 13).
4) Kiliaen vertaalt landjuweel als "bravium (= praemium) celebre regionis , victori
propositum".
5) In eene Antwerpsche kroniek leest men: "In mey (1496) ordonneerden de heeren
van het Magistraet op te hangen een landjuweel", enz. (vgl. Belgisch Museum, I, blz. 150).
6) Kiliaen verklaart het woord als: "Ludi pagani, non publici aut communes, non
celebres". Men vergelijke hierbij Fruin, Over het woord Haagpreek in Tijdschrift voor
Neder!. Taal- en Letterk., XV, 1896, blz. 308~316.
166
Haagspelen mochten "also wel op de dorpen ende Vrijheden, als in
de Steden ghehouden worden", en hadden plaats zonder "excessive costen ,
triumphen van incomen, vieringhen ende dierghelijck", "Vrijheden en
Dorpen", ja zelfs "Ghehuchten oft Fortressen, daer Rhetorijcke is",
mochten meedingen 1) i waarschijnlijk werden dus op het haagspel ook
onvrije of niet geconfimeerde kamers toegelaten. De kamer, die op een
landjuweel den eersten prijs had gewonnen, was zedelijk verplicht over
eenigen tijd zelf een nieuwen wedstrijd uit te schrijven 2).
De oudste wedstrijden, waarvan wij lezen, hadden plaats bij schuttersfeesten.
In de uitnoodiging tot zulk een feest, door het St. Joris-gilde
van Oudenaarde in 1408 verzonden, werden prijzen uitgeloofd voor de
"compaignie qui venra de cité, de bonne ville fermée ou priviligiée
comme dessus dit est, et fera Ie plus bel jeu et esbatement sans vilonnie"
3). In 1415 wonnen gesellen van Rijssel te Kortrijk een prijs voor
een spel bij gelegenheid van een schutterfeest 4). Te Brugge wonnen
ebattementers van Oudenaarde in 1422 een juweel bij eene dergelijke
gelegenheid 5), evenals te Meenen in 1434 6) en te Gent in 1440 7),
terwijl zij in 1444 te Brussel minder gelukkig waren 8). Ook in 1456,
1461, 1478 en 1497 wordt gewag gemaakt van schuttersfeesten, opgeluisterd
door een tooneelwedstrijd 9).
Misschien hebben wij dus daar den oorsprong der landjuweelen te
zoeken. De leden van een schuttersgilde, die zich naar een wedstrijd
begaven, namen de "gesellen vander conste" of "van den esbatemente"
mede, die immers alle godsdienstige en wereldlijke feesten in hunne
stad opluisterden. Wat was natuurlijker dan dat voor die gezellen, uit
verschillende steden voor een schuttersfeest samengekomen, even goed
een wedstrijd werd ingesteld als voor de schutters, die zij vergezelden?
En toen die poëtische wedstrijden toenamen in omvang en belangrijkheid,
werden zij al spoedig ook afzonderlijk gehouden. In 1426 werd er te
Duinkerken een esbatementfeest gevierd lO}. In het volgende jaar kwam
te Oudenaarde een heraut van Brugge, "die spel en esbatement
beriep", en een ander "van Mecheline die oec spel beriep" 11). In 1429
werden de gezellen van Oudenaarde weer uitgenoodigd "ten esbatemente"
1) Zie Totten goetwillighen Leser en de Chaerte der Rhetorficken van tHaegh-spel
van Antwerpen (1561) in den vroeger genoemden bundel.
2) T. a. p., en Vaderlandsch Museum, I, blz. 105, 106.
3) Vgl. Vaderlandsch Museum, V, blz. 13. 4) T. a. p., blz. 25.
5) Vgl. Belgisch Museum, VI, blz. 384. 6) T. a. p., blz. 386, 387.
7) T. a. p., blz. 388. 8) T. a. p., blz. 390.
9) T. a. p., blz. 391, 392, 394, 421. 10) T. a. p., blz. 385. 11) T. a. p.
167
te Mechelen, waar zij een prijs haalden 1). Bij de geboorte van een zoon
van Karel den Goede in 1432 had er een wedstrijd plaats te Gent, waar
moest worden geantwoord op eene gestelde vraag 2). In 1442 was er een
wedstrijd in esbatementen te Sluis, in 1443 te Nieuwpoort3); ook te
Brugge kwamen in 1442 gezellen samen, om naar een prijs te dingen 4).
En zoo gaat het door gedurende de 15de en 16de eeuw.
Blijkbaar werden oorspronkelijk zoowel bij schuttersfeesten als bij afzonderlijke
wedstrijden der gezellen kleine stukjes of kluchten vertoond.
Maar toen, in het laatst der 15de en de eerste helft der 16de eeuw, de
rederijkerskamers tot grooten bloei waren gekomen, maakte het esbatement
plaats voor het spel van zinne en misschien is toen voor het eerst
de naam "Iandjuweel" gebruikt. De rederijkersfeesten werden steeds
schitterender, de drama's ernstiger; de spelers wilden, even goed als in
de plaats hunner inwoning, ook daar buiten laten zien, wat zij op elk
gebied der Const van Rhetoriken vermochten; zij wilden niet alleen
amuseeren , maar ook stichten en onderwijzen.
Het oudste landjuweel, waarvan ons eenige bijzonderheden bekend zijn,
is dat van 1496 te Antwerpen 5). Achtentwintig kamers waren uit de
Zuidelijke en Noordelijke 'Nederlanden opgekomen, o. a. uit Amsterdam
en Bergen op Zoom. Sommige kamers kwamen met schuiten binnen de
stad, de meeste echter "te lande" en van beiden had de inkomst met
"grote ende onbegripelieken cost en triumphe" plaats. Die Ongheleerde
van Lier wonnen den eersten prijs met hun spel van zinne. Vooral de
"intreyen" waren gewoonlijk schitterend. In 1515 verschenen de Violieren
van Antwerpen op het landjuweel te Mechelen met 600 gildebroeders te
paard en te voet, terwijl de "Regerders" van de groote koopstad "met
vele heeren vander wet" en acht ridders hen vergezelden; zij wonnen
dan ook voor "tscoenste jncomen" den eersten prijs, nl. "een silveren scale
van vier onsen" 6). In 1532 won de Peoene van Mechelen te Brussel
den prijs voor de schoonste "intreye", maar moest daarna wegens "de
groote costen die sy onlancx gedaen ende geleden hebben op de feeste
van de rethorycke" geld leenen 7). De stoet, die in 1561 Antwerpen
binnentrok, bestond uit 1426 rederijkers te paard, 23 "welghecierde
1) T. a. p. 2) T. a. p., blz. 386.
3) T. a. p., blz. 389.
4) Vgl. Van Melckebeke, blz. 12.
5) Vgl. Belgisch Museum, I, blz. 149, vlgg., en de Excellente Chronike van VIaenderen
, blz. 232.
6) Vgl. Van Melckebeke, blz. 26.
7) T. a. p., blz. 28.
168
antijxe speelwaghens met personagien" en 191 andere wagens 1). Toen
hadden echter de rederijkers in alle opzichten hun hoogtepunt bereikt;
in de Zuidelijke Nederlanden werden hun spoedig allerlei moeielijkheden
in den weg gelegd en in Noord-Nederland had men minder slag, om
op grootsche wijze feest te vieren. De landjuweelen verdwijnen dan ook
langzamerhand of maken plaats voor de referein-feesten, waar geen
spelen van zinne werden opgevoerd, maar slechts gedichten werden
voorgedragen. En het referein-feest te Mechelen in 1620 was de laatste
groote wedstrijd van rederijkers.
De kamer, die een landjuweel wilde uitschrijven, vroeg eerst verlof
aan de landsregeering; dat had althans plaats, toen in 1538 de FOllteine
van Gent de rederijkers tegen het volgende jaar opriep :?). Misschien was
de regeering later juist door de ketterijen, in de Gentsche zinnespelen
verkondigd, gestrenger geworden e~ hield zij, wegens den gevaarlijken
politieken toestand, nauwkeuriger toezicht op de vertooningen der rederijkers,
zoodat het moeilijker was dan vroeger om toestemming te verkrijgen
voor het houden van een landjuweel. Toen althans in 1560 de
magistraat van Antwerpen voor de Violieren dat verlof aanvroeg, liet hij
I) Hoe zulk een optocht was ingericht I blijkt het best uit de beschrijving van de
"intreye" der Peoene (t. a. p. I blz. 45): ,,4 Trompetten. 2 Heraulten. Het blasoen ghedragen
tusschen twee roomsche standaerts. Een sledde met dry personagien, 2 voor,
een boven". (Daarop de vertooning van Augustus "als onder hem alle de werelt in pays
en vrede gheweest hebbende, de cunste brengende, daer by" Maecenas en Vergilius.)
"Pypen ~n trommelen. Den sot ghepresenteert op een peert". Dan 17 wagens achter elkander
met twee of drie paarden bespannen I met vuurpannen en fakkels. Zij hadden den vorm
van tenten I waren met geel en rood laken overdekt en versierd met fraaie schilden.
"Pypen en trommelen. 2 met tortsen te peerd. 2 pioenen. 2 met roomsche standaerts.
1 met vierpannen. XVI te peerde. over ander met bloemen ende met tortsen. Wapens
der gulde. 2 peoenen. 1 Speelwaghen met Charitas ende achter dry personagien" (nI.
Benevolentia I Concordia en Amicitia). ,,16 personen over ander als vore. Noch eenen
speelwaghen met musica. 1 die blaest en 2 maechdekens daer neffens. 20 persoon en als
voer. 2 roomsche standaerts. 1 speelwagen. Noch eenen wagen op een sledde daer op
Rhetorica in een prieel van bloemen 1 daer onder een suyver maechdeken en noch een
maechdeken achter Mechlinia. 14 paren als vore. 4 trompetten. Noch 51 paer als voor.
Twee banieren met der trouwen. Twee met tortsen. Vier stadsJien. 1 maghet te peerde
met 2 pagien. 2 maeghden met lackeyen, maer die pagien met vanen. 45 paer te peerde,
sonder tortsen met lacceyen. 2 ketel trommelen. 4 trompetten met den Prince I met 3
peerden I 6 lacceyen achter met twee pagien ende twee peerden". Een wagen met 6
paarden, waarop St. Lucas, St. Jan en Pax.
Niet alleen de kamerbroeders I maar ook de voerlui, lakeien, enz. - in 't geheel
ongeveer 600 personen - waren "ghecleet in rocken van fijn incarnaet stam met (laken),
gheboort met gouden passement, roode hoeyen ; wambaysen I coussen, plumagien gheel,
die cranssen gout, swerte leerskens".
2) Vgl. Belgisch Musellm, VII, blz. 37.
169
de regeering uit 24 onderwerpen voor een zinnespel kiezen en beloofde,
in overeenstemming met het juist afgekondigde edict, er voor te zullen
zorgen, dat al de rederijkers "facent visiter et signer les jeuz, qu'ils
prétendent jouer, par celui qui est ordonné à visiter les Iivres et jeuz
en leur Ville et Franchise" 1). Nadat de toestemming verkregen was 2) ,
werd de bode der kamer overal heen gezonden met de prijskaart, die
den dag van het feest aanwees, de onderwerpen voor het spel van zinne
en de verschillende refereinen, en alle prijzen opsomde, die er te behalen
waren 3). Die prijzen waren eene geldsom of zilveren kunstvoorwerpen;
zij werden geschonken voor het schoonste inkomen, voor de schoonste
vertooning op wagens bij de intrede, voor het fraaiste blazoen, voor
den "solemnelijcsten kerckganck", voor het "triumphantste" feestvieren,
het beste ebattement, het beste spel van zinne, voor het schoonste
"poëtijckelijck punt, dwelck elcke camer voor zijn Logijs stelden sdaechs
eer zy speelden, waer af zy den sin ende bediedinghe met vier (X) xiiij.
reguIen pronuncieerden", voor den onnoozelsten zot, enz. Voor al die
dingen waren twee of meer prijzen uitgeloofd, die onder een betrekkelijk
klein aantal kamers verdeeld werden i bijna geene enkele kamer behoefde
dus geheel onbevredigd naar huis te gaan, De bode, die zulk eene
prijskaart overbracht, werd onthaald door de stad, waar hij kwam, en
ontving meestal ook "een zilveren teeckene, verwapent metter stede
wapene" 4). Dan toog de factor aan het werk, om spel en refereinen te
maken; de magistraat kreeg een verzoek, om subsidie te geven, er
werden plannen ontworpen voor versierde wagens en schitterende costumes
, de rollen werden verdeeld en de geheeIe stad was vol van het
groote feest, waar men hoopte te zullen uitblinken.
Wanneer de "intreye" met veel muziek en vaandels had plaats gehad,
1) VgI. Vaderlandsch Museum, blz. 106-108.
2) Dat geschiedde in 1561 alleen "à condition ausi que de bonne heure ilz facent
advertir toutes les Chambres et Confréries que y doibvent venir, afin que en leurs jeuz
et ballades ilz ne se advancent entremesIer chose queIconque c(mcernant la religion, ni
ausi ce que aucunement pouroit tumber au desestime du Prince, ses' Ministres , Gouverneurs
des villes et auItres subjectz et personnes particulières, ausi de l'Estat Ecclesiastique
ou Séculier, sur peine que si la Confrérie de quelque ville feit Ie contraire, de
perdre non seulement.le prix qu'elle pouroit gaigner, mais ausi d'estre chastiée arbitrairement
, et la dite ville privée perpetuellement des privilèges de leurs dictes chambres
et confrairies." fr. a. p., blz. 107.) - Zie het octrooi voor het landjuweel in Belgisch
Museum, I, blz.'I60-I64.
3) De prijskaart voor het landjuweel te Antwerpen vindt men in den bundel zinnespelen.
Een paar anderen zijn afgedrukt in Belgisch Museum, IX, blz. 453, vlgg. Eene
andere in proza, t. a. p., IV, blz. 411.
4) VgI. Belgisch Museum, VII, blz. 22, 33, 38, 48, 49 i VIII, blz. 304, 307.
170
boden al de kamers hun fraai blazoen aan de kamer aan, die het feest
gaf. Den volgenden dag werd er, in tegenwoordigheid van den magistraat,
geloot voor de volgorde van het spelen 1) i den dag daarop hielden
al de kamers een plechtigen optocht naar de kerk en vertoonde de kamer,
die het feest had uitgeschreven, een spel, om de broeders te verwelkomen.
Allerlei feestelijkheden, o. a. "een rijckelijk banquet", door den magistraat
aan alle grootwaardigheidsbekleeders van de kamers aangeboden, vulden
de volgende dagen, totdat eindelijk de wedstrijd begon. EIken dag speelde
eene kamer haar spel van zinne, proloog en factie 2), nadat zij den vorigen
avond haar logies versierd had met een "poëtelijk punt", d. i. met eene zinnebeeldige
schilderij, die door een gedicht werd verklaard. Te Antwerpen
gaven, toen de wedstrijd was afgeloopen, de Violieren nog eene afscheidsvoorstelling
en de kamers keerden na zooveel feestvieren naar hunne
woonplaats terug, trotsch op hunne prijzen. Daar werd dan het spel van
zinne, wanneer zij daarmede een prijs hadden behaald, nog eens opgevoerd
voor bewonderende stadgenooten en de magistraat aangesproken
om de rekening te helpen vereffenen.
En die rekening was dikwijls hoog. Den Oroeyenden boom van Lier
ontving in 1561 van de stadsregeering voor de reis naar Antwerpen
200 gulden 3). In 1539 betaalde de magistraat van Thielt voor de
rederijkers, die naar Gent waren geweest, 469 ponden parisis 4), en die
van Oudenaarde 2280 ponden 5). De Ooudbloem van Antwerpen, die in
1565 te Brussel een eersten prijs had behaald, had 1450 gulden onkosten,
maar kreeg van de stad 400 gulden terug 6). Toen in 1541 te Diest een
landjuweel zou worden gehouden, schonk de stadsregeering 270 carolus
guldens, den eerewijn, vrijdom van accijns op bier, vrijdom van inkomende
rechten voor alles, wat men in de feestdagen zou "verbrukene",
en ,,'t maken ende breken van den tonele" 7). Daar zulke feesten wel
eene maand duurden, was dat waarlijk geen geringe opoffering.
1) Dat had ook wel plaats lang voordat de kamers bijeenkwamen. Zie Vaderlandsch
Museum, V, blz. 77.
2) Vroeger bestond de gewoonte niet I dat er eIken dag slechts één zinnespel werd
opgevoerd, en toen in 1541 de Leliebroeders van Diest haar op het landjuweel invoerden,
kwam er oppositie van drie mededingende kamers. (Vgl. Vader/andsch Museum, III,
blz. 103 - 105, en Van Melckebeke, blz. 33).
3) Vgl. Belgisch Museum, VIIl, blz. 307.
4) Vgl. Vader/andsch Museum, V, blz. 100. Een pond parisis = 90 centimes.
5) Vgl. Belgisch Museum, VII, blz. 41. Ook jn de 15de eeuw was eene stadsregeering
somtijds heel scheutig; in 1442 kregen de rederijkers van Oudenaarde, die te Sluis
een prijs hadden gewonnen, 175 pond (t. a. p., VI, blz. 389).
6) T. a. p., I, blz. 166. 7) Vgl. Vaderlandsch Museum, lIl, blz. 105. 106.
171
Een groet deel van de dichterlijke werkzaamheden der rederijkers,
hunne refereinen, balladen, rondeelen, ketendichten, retrograden en
kniedichten, liggen buiten ons bestek. Ook hunne theorieën over de
dichtkunst, zooals zij zijn neergelegd in De Const van Rhetoriken van
Matthijs de Castelein, kunnen onbesproken blijven. Hunne dichters, die
lange leerdichten schreven of werken uit het Latijn vertaalden, hunne zotten,
die hen vermaakten en bij optochten een welwillend publiek deden
schateren van lachen, vragen thans onze aandacht niet. Maar de schrijvers
der spelen van zinne en andere rederijkersdrama's verdienen hier eene
korte vermelding; meestal waren het de factors der kamers.
Eén der oudste en tevens verdienstelijkste dramaschrijvers uit de 16de
eeuw was Cornelis Everaert van Brugge, geb. ongeveer in 1480 en
gestorven den 14den Nov. 1556 1). Hij was volder en verwer, maar tevens
secretaris van een schuttersgilde en factor der kamer de Drie Sanctinnen.
Zoowel door zijne zinnespelen als door zijne kluchten heeft hij zich een
welverdienden naam verworven.
Matthijs de Castelein (1485 - 1550) 2) van Oudenaarde was geestelijke
en werd in 1530 benoemd tot apostolisch notaris in zijne geboorteplaats;
tevens was hij factor van de kamers Pax vobis en de /(ersauwe. Castelein
was eene vroolijke klant en beter rederijker dan priester; zelfs werd
hij de wetgever "van der edeler conste" en een onmisbaar persoon in
zijne woonplaats. Verschillende groote en kleine gedichten van hem zijn
gedrukt, maar van zijne tooneelspelen alleen de Historie van Pyramus
en Thisbe. Volgens zijne eigen getuigenis had hij veel voor het tooneel
geschreven, nl.
"zesse en dertich esbatementen,
Achte en dertich tafel-spelen, zom in prenten,
Ende in twaleve staende spelen van zinne.
Voort hebbick ghemaeckt (met paeis en minne)
Dertich waghen-spelen" 3).
Hij was dus een even vruchtbaar tooneeldichter als Everaert.
De bekende schilder Karel van Mander (1548 - 1.f>06) week in 1583
uit en leefde te Haarlem, later te Amsterdam. Zijn tooneelarbeid dateert
uit zijne jeugd.
Jan Baptiste Houwaert (1533 -1599) 4) was een patriciër I die in dezen
1) Zie over hem, Willems in Belgisch Museum, VI, blz. 41-51.
2) V gI. Belgisch Museum, VII, blz. 49 - 54, en blz. 38; Dr. J. van Leeuwen, M atthijs
de Castelein en zijne Const van Rhetoriken. Utrecht, 1894.
3) Zie De Const van Rhetoriken, 1616, blz. 171. De eerste uitgave is van 1555.
4) Vgl. K. StalJaert, Jan Baptiste Houwaerf als dichier en als staatsburger. Gent, 1885.
172
rumoerigen tijd uitstekend de kunst verstond, den huik naar den wind
te hangen. Nu eens goed katholiek, dan weer hervormingsgezind, nu
eens bevriend met WilJem van Oranje en Lodewijk van Nassau, dan
weer op de hand der Spaansche landvoogden, hield hij zich aan .zijne
lijfspreuk: Houdt middel mate. Hij heeft eene menigte gedichten geschreven
en voor het tooneel gelegenheidsstukken en één of twee drama's
met classieke onderwerpen 1).
Rijssaert van Spiere , geboren te Oudenaarde, verliet zijn vaderland
en ging in Gouda wonen. Van vele andere Zuid-Nederlandsche dichters,
zooals Colijn Keyart, Jacob de Mol, enz. zijn geene levensbijzonder -
heden bekend geworden. Dat is evenmin het geval met Lauris Jansz. ,
den verdienstelijken factor der Haarlemsche kamer Trou moet blycken,
die een groot aantal zinnespelen en kluchten heeft geschreven. Daarentegen
zijn de lotgevallen van Coornhert algemeen bekend. Een vriend
van Coornhert was Wouter Verhee 2) , geboren te Gouda en lid der
kamer de Goudsbloem. Hij was een tijd lang schepen van Amsterdam
en woonde later te Enkhuizen.
Van de honderden dramatische schrijvers der 16de eeuw zijn maar
enkelen bij name bekend. Verreweg de meeste tooneelstukken bleven
ongedrukt, en ook in de handschriften, die tot ons zijn gekomen, wordt
zelden de naam van den dichter vermeld. De eerzame factors waren er
mede tevreden, dat hunne kamer een prijs behaalde en hunne woonplaats
met eere genoemd werd als eene bakermat der dichtkunst; zij
zelve bleven op den achtergrond. Die groote bescheidenheid op letterkundig
gebied, dat opgaan in het geheel, die overtuiging, dat het er
niets toe doet, wie het werk verricht, wanneer het slechts gedaan wordt,
zijn langzamerhand bij het toenemen der beschaving verdwenen. De
dichters waren tevreden met de toejuichingen van een kleinen kring en
met de kleine belooning, die zij somtijds van het stadsbestuur ontvingen
voor hunne moeite. Toen er in 1527, bij de geboorte van Philips II,
te Oudenaarde feest werd gevierd, droegen de schepenen aan de factors
der verschillende kamers op, elk een zinnespel te dichten, om voor
"Heere ende Wet" te worden opgevoerd. Als belooning schonken zij
aan Meester Jan van Asselt, factor van de Bloeyende Jeugd, 2 ponden
pari sis , aan Jan. van den Vivere, factor van de Kersauwe, 4 pond en
aan De Castelein, factor van Pax vobis, die zich bijzonder verdienstelijk
had gemaakt, 5 pond. In 1535 kreeg Castelein voor het schrijven
1) Zie boven, blz. 131, 141, 142.
2) Zie boven, blz. 156, Noot 3.
173
van esbatementen bij een schuttersfeest 12 pond 1); hij kon dus later
te recht spreken van den tijd, toen hij "Factuer was te kleenen ghewinne"
2). En Everaert zegt 3) :
"Rethorisienen doen tvolc lachghen, maer selve zy weenen.
Dus is de cllnste van cleenen proffytte."
Tegenover de ontelbare rederijkers der 16de eeuw zijn de tooneeIspelers
van beroep 4) bijna zonder eenige beteekenis. Misschien waren ele "spoelluyden",
die in 1540 te Nymegen de Homulus opvoerden 5) '" menschen
van het vak. In 1582 speelden in Den Bosch Duitsche kamerspelers, die
!n dienst waren van den heer van Helmond 6). Nu worden met het woord
"kamerspelers" niet alleen aangeduid zij, die, zooals Van Mander het
in zijn Schilder-boeck 7) uitdrukt, "springhen en beutelen", niet alleen
"goochelaars", zooals Kiliaen onder meer beteekenissen van het woord
opgeeft, maar ook tooneelspelers. Marnix zegt, "datter gheen Guychelaer
noch Camer-speelder en is, die het (nI. het lijden en sterven van
Christus) beter soude na conterfeyten" dan de Roomsche geestelijken 8).
De bekende David jorisz was "een kamerspeelders zoon", die eigenlijk
jan heette, maar "met sijn vader joris achter landt reisende in 't vertoonen
der sinnespelen gemeenlijk den persoon van David verbeelde
en daer sijnen naem van behieldt" 9). In 1594 waren er te Ulm "Niederländische
Comoedianten und Springer", in 1602 "Nidlendische comoedianten"
10).
Waarschijnlijk waren kamerspelers voornamelijk acrobaten en goochelaars,
die ook wel eens eene klucht eh, in kleine plaatsen, zelfs wel
een spel van zinne opvoerden. Want, waar bijna iedereen tot eene
rederijkerskamer behoorde en zelf de planken betrad, waren er voor
tooneelspelers van beroep al heel slechte kansen in den strijd om het
bestaan. En de acteurs, die te Olm optraden, zullen wel Engelschen
zijn geweest.
1) Vgl. Belgisch Museum, VII, blz. 31, 36.
2) Vgl. De Const van Rhetoriken, 1616, blz. 171.
3) Zie Muller en Scharpé, blz. 245.
4) Zie ook blz. 59.
5) Vgl. Van Sc~evichaven, t. a. p., blz. 163.
6) Vgl. Hermans, blz. 162. 7) fo. 13, 23.
8) Vgl. De Byen-corf . ... Amsterdam, by Jan Bouman; fo. 13.7.
9) Vgl. Brandt, Historie der Reformatie, I, blz. 134.
10) Vgl. Goedeke, Orundrisz der Oeschichte der Deutschen Dichtkunst, II, 1886, blz. 526.
174
Bij het uitbreken van den opstand kwam er in de Zuidelijke Nederlanden
een einde aan het dichten en spelen der rederijkers; in platgebrande
en half uitgemoorde steden is geene plaats voor de kunst
en voor het vrije woord. Vele kamers werden ook door de Spaansché
regeering gesloten. In die steden, welke het langst de zijde van den
Prins hebben gehouden, kwamen de rederijkers bij enkele feestelijke
gelegenheden nog even te voorschijn. Maar na de verovering van
Antwerpen verlieten kunstenaars en geleerden, kooplui, fabrikanten en
knappe werklieden hun geboortegrond en hielpen krachtig mee, om
Noord-Nederland, hun nieuw vaderland, tot ongekenden bloei te brengen.
De Spaansche landvoogden hielden alleen Houwaert over, om hun,
ditmaal zonder "middel mate", vleierijen te zeggen en hunne feestelijke
intochten op te luisteren 1). In de 17de eeuw sleepten enkele kamers hun
bestaan voort, maar volhardden bij de oude kunstvormen en zelfs de
18de eeuw bracht daarin weinig verandering 2). Twee eeuwen lang bleven
de Zuidelijke Nederlanden op elk gebied, behalve dat der schilderkunst,
eene "quantité négligeable" voor de geschiedenis der beschaving.
In de Noordelijke Nederlanden verrezen aan het einde der 16de eeuw
de rederijkerskamers uit den grond. Maar de dramatische schrijvers
hebben zich al spoedig afgewend van de kunsttheorieën , die in de
16de eeuw geldig waren, naar nieuwe vormen gezocht, meegeleefd en
meegevoeld met hunne tijdgenooten. De 17de eeuw heeft ons geen
Shakespeare of Lope de Vega geschonken, maar de tooneelletterkunde
van die periode was toch het grootsche tijdperk onzer geschiedenis niet
geheel onwaardig.
VII. HET TOONEEL.
Er bestaan twee afbeeldingen van het tooneel, waarop de spelen van
zin ne werden opgevoerd, de eene in den bundel Gentsche spelen van
1539, de andere in dien der Antwerpsche spelen van 1561 3). Op beide
afbeeldingen is het tooneel aan drie zijden open en wordt de achtergrond
gevormd door een soort van gevel. Op het toonee! te Gent springt bij
1) Zie de vermakelijke persifflage van Houwaert's Moralisatie op de Komst van . ...
Vorst Ernesto (1594), bij Motley, History ofthe United Netherlands, 111, 1867, blz. 269 - 273.
2) Vgl. ook blz. 69, vlgg.
3) Beide afbeeldingen zijn gereproduceerd bij Dr. J. ten Brink, Geschiedenis der
Nederlandsche Letterkunde, Amsterdam, 1897, blz. 232.
175
de verdieping die gevel in het midden vooruit in den vorm van een
hal ven cirkel; het op die wijze gevormde balkon rust op vier zuilen,
waarvan er twee vrij ver naar voren komen. Tusschen de vier kolommen
schijnen drie deuren te zijn. Het balkon is overdekt; de zoldering rust
eveneens op vier kolommen. Boven die zoldering is een schuin oploopend
dak, gekroond door een rond koepeltje met zuilen, waarboven
weer sieraden en een paar beeldjes zijn aangebracht. Tegen het dak en
vlak boven het balkon zijn eenige figuurtjes met wapenborden. Aan beide
zijden van dit hooge middenstuk is op het tooneel eene deur tusschen
twee zuilen en daarboven eene soort van nis. Ook het dak der beide
zijvleugels prijkt met een rond koepeltje en een daarop geplaatst beeldje.
Hettooneel te Antwerpen is veel eenvoudiger. In den gevel zijn
beneden drie openingen; de middelste, die vierkant en nog al breed is r
is door een gordijn gesloten, de beide andere, in Romaanschen boogvorm,
zijn open. Daar boven zijn weer drie openingen, van welke de
middelste van gordijnen is voorzien. Boven de rechte lijn, die deze
verdieping afsluit, zijn wapens en emblemen voor versiering aangebracht.
Men behoeft nog geen uitnemend prentenkenner te zijn, om te weten,
dat men afbeeldingen uit de 16de eeuw niet volkomen kan vertrouwen.
Het is mogelijk, dat de beide prentjes inderdaad in hoofdzaak het
tooneel weergeven, zooals het in 1539 te Gent en in 1561 te
Antwerpen was opgeslagen, maar het kan ook zijn, dat de teekenaars
voor een groot deel gephantaseerd hebben. Maar, hoe dit ook
zij, de spelen van zinne, die toen in de beide Vlaamsche steden
werden opgevoerd, kunnen op een dergelijk tooneel, als zoo even
werd beschreven, zijn gespeeld. Want die- spelen vereischten zeer weinig
decoratief. Te Antwerpen moest in twee stukken een prieel worden
voorgesteld en wel -den eenen keer "een prieel heel doorluchtich wesende,
datmen daer binnen van allen sijden si en mach wat daer in ghebeuren
sal". In één der andere Antwerpsche drama's komt "De Liefde" op "wt
het casteel van trooste", maar daarmede kan één der deuren van den
achtergrond zijn bedoeld.
De vertooningen vereischten meer zorg dan de inrichting van het
tooneel. Juist in de Gentsche spelen zijn zij vele in getal; misschien
konden zij alleen, bij het volslagen gebrek aan actie en bij de ellenlange
redeneeringen en moralisaties, het publiek nog eenigszins boeien. Vele
dier vertooningen werden zeker ten beste gegeven te Gent boven op
het balkon en te Antwerpen boven den hoofd toegang tot het tooneel.
In het spel, dat de Olyftack van Antwerpen in 1561 daar vertoonde,
komt de volgende tooneelaanwijziging voor: "Hier schuyft men die
gordijne open, ende wert verthoont eenen heerlijcken throon metten
176
heyIighen gheest daer op in een wokke met schijnende stralen, rechs
onder desen throon sit de wijsheyt zeer rijckelijck gheciert in een en
groenen wijngaert, wiens tacken met rollen verciert zijn, ghenaemt
heerIijcheyt ende Iieflijcheyt, aenden wijngaert hanghen druyven ghenaemt
eere ende rijckdom, des throons pileernen van cederen, de posten caneel,
voor de Wijsheyt stont een en vercierden waterput, met Gods kennisse
omvlochten ghenaemt alderhande consten , daer inne sitiende vercierde
maechdekens, te weten, de seven vrije consten , aenden put hangt een en
lepel ghenoemt verstandenisse ende alst tijt is daelt boven den troon
eén rolle Eccles. 24. des gheests strale opden mensch". Uit die lange
beschrijving blijkt, dat althans een gedeelte der vertooning plaats vond
boven het tooneel, terwijl misschien de "Wijsheyt" en de put met de
11 maechdekens" op het tooneel te zien waren. Of werden al die figuren
vertoond in de' vierkante opening boven den middelsten toegang tot
het tooneel?
Eene andere moeielijkheid om te verklaren, waar de vertooningen
plaats hadden, doet zich voor bij de Gentsche spelen. Meermalen wordt
één der spelers gewezen op de " Figuere", die getoond wordt. Zoo zegt
b.v. in het spel van Wynoxberghe "Speciale salvinghe":
"Slaet op voogen, en den trooster aenschput, daer,
Die v verlost heeft met zijnen bloede ,"
en te gelijk "thoontmen Christurn aen tcruyce ende den moordenaer aen
de rechter syde", enz. Maar nu moet het bijna onmogelijk zijn geweest,
op het tooneel eene enkele plaats te vinden, waar men kon ,Zien, wat
er op het groote, vooruitspringende balkon voorviel.
Waren de vertooningen tableaux vivants of waren zij slechts geschilderd?
Voor het eerste pleit de traditie i wij weten toch, dat bij processies
en intochten de vertooningen door levende personen werden gegeven.
Maar hoe konden dan drie of meer vertooningen elkander opvolgen
bijna zonder eenigen tusschentijd, zooals meermalen in de Gentsche
spelen plaats heeft? Zelfs een zeer eenvoudig tableau vivant stelt men
niet op in een minimum van tijd. En dan nog wel met eene aanhaling
uit de Vulgata er onder, zooals meestal het geval was. Of hadden de
vertooningen niet alleen op het balkon plaats, maar ook in de beide nissen
boven de zijdeuren? In dat geval zou dat bezwaar vervallen.
De bovenverdieping van het tooneel, die door gordijnen gesloten
was, diende niet alleen voor vertooningen i somtijds spraken ook de personen
van het stuk van die plaats. In het spel, dat de kamer van Katwijk in
1606 te Haarlem opvoerde, leest men de tooneelaanwijzing: ,,'t Geruchte
blasende binnen de gordyn. Spreeckt daer nae boven tiyt'·. In Die
177
Trauwe , dat te Hasselt werd opgevoerd, spreekt "Bermherticheyt" "van
boven op dander syde" 1). Elders heet het: "De stem goods spreeckt
boven vuijt" 2).
De meeste zinnespelen konden op een zeer eenvoudig tooneel worden
vertoond. Maar dat was niet altijd het geval. In Maria Hoedeken van
Everaert 3) treden de spelers in eene geheel verschillende omgeving op,
o. a. in eene taveerne en in een bosch. In tspel van den ontrouwen
rentmeester 4) worden in de tooneelaanwijzingen de volgende localiteiten
genoemd: deherberg, "die Werelt", de wijngaard, het paleis, "dlogysken
der sonden" en het "cot der duysterhyt"i misschien wordt met de beide
laatste benamingen hetzelfde bedoeld. Men mag dus aannemen, dat bij
het opvoeren der beide genoemde stukken het tooneel ongeveer' op
dezelfde wijze was ingericht als bij het misterie , nl. dat door beschildering
van den achtergrond de ruimte er voor in verschillende deelen
werd verdeeld. In die meening wordt men versterkt door de "Ordonnantie
van 't Toneel", die Van Spiere eischte voor de opvoering zijner
drie zinnespelen 5). Die "Ordonnantie" luidt voor het Spel van den Christelijeken
Ridder: ,,1. Aende hooghe zijde s'Hemels Throon. 2. Daer
aen volghende 't Dal van Weene. 3. Daer na s'Werelts Pryeel. 4. Ende
aende laghe zijde den Throon der Hellen". Voor het Spel van Sinne
ghènomen uyt het twaelfde Capittel Apocalipsis 12. vers 1: ,,1. Op de
hooghe zijde Godts Rijck. 2. Daer aen 't Pathmos. 3. )erusalem. 4. Daer
aen Roma. 5. Op de laghe zijde der Hellen afgront". En ook in het
Spel van Sinne van de Loterije van Santvoort wordt het tooneel op
dezelfde wijze in vijf ueelen verdeeld, o. a. in ,,'s Hemels verjolijsen" en
,,'t Helsch afgrijsen". Ook hier was dus niet alleen ee~e inrichting van het
tooneel als bij het geestelijke drama der Middeleeuwen, maar zelfs eene
vertooning van de hel, en in één der drie spelen verschijnt "een groote
roode Draeck met seven hoofden, ende thien hoornen, ende op sijne
hoofden seven croonen". De hel werd trouwens in het begin der 17de
eeuw, behalve in de spelen van zinne van Van Spiere , ook nog vertoond
in het spel van Gouda te Haarlem (1606) i daarin leest men nl.: "De
Helle werdt open ghedaen als een wijt gespalckte mont, hier comt de
doot uyt". Later verschijnt "Sathan met zijn gruwelen" uit dezelfde
opening, die daarna weder gesloten wordt.
Ook de spelen der rederijkers, waarin de bijbelsche geschiedenis ten
1) Vgl. Van den Oaele en Van Veerdeghem, blz. 189.
2) Zie Kalff, Trou moet blycken, blz. XVIII.
3) Zie boven blz. 115, 116.
4) Vgl. Van den Daele en Van Veerdeghem, blz. 78.
WORP, Drama en tooneel, J.
5) Zie boven, blz. 123.
12
178
tooneele werd gebracht, vereischten meer toestel en decoratief dan de
eenvoudige zinnespelen van Gent en Antwerpen. In de Balthasar 1)
komt een tooneel voor, waarin na het openschuiven. der gordijnen het
bekende gastmaal wordt voorgesteld. Toovenaars doen Belial en Belzebub
verschijnen en verdwijnen. In Die belegeringhe van Samarien~) stelt één
gedeelte van het tooneel de belegerde stad voor, een ander het kamp,
terwijl in de ruimte tusschen beiden Eliza optreedt. In de Suzanna 3)
komt o. a. een prieel en eene gevangenis voor. De Josue 4) speelt in de
woestijn, in eene herberg, een bosch en een kamp. De bijbelsche spelen
van Karel van Mander werden met groote pracht opgevoerd. Zoo had
de jonge schilder in de Noah "alles se er bevallich, en aerdich toeghemaeckt,
met veel persoonagien. Hy had op een groot seyl-doeck geschildert
veel doode lichamen van menschen ende beesten, dryvende in
't water, dat over het tooneel getrocken wiert, en met hant-pompen over
een huys op het toneel gebracht, alwaer alsu\cken swaren water viel,
als oft starck geregent hadde, in dier voeghen dat veel vande ommestaenders
, en aensienders (die in grote menichte waren gekomen uyt
de ommelegghende Steden, en Dorpen, om dit spel te sien) verre te
ruggewaerls bedwonghen waren te wycken, haer verwonderende van
waer dit water mochte komen, en veel oude lieden weenden uyt medeIyden
der dooden, en waren inder sielen beweeght met de bangicheyt
der levende: want het scheen dat de Arck op het water dreef." Ook de
Koninghinne van Saba werd te Meulenbeke "wel met vyftich persoon en ,
met Kemelen en ander gedierte cierlijck en heerlijck uytghevoert en
ghespeelt, en het Tooneel was zeer aerdich en konstich toeghemaeckt" 5).
Vercleeling van het tooneel was ook noodig voor de c1assieke spelen.
In Castelein's Historie van Pyramus ende Thisbe zag men een tempel,
twee vertrekken door een muur gescheiden en het graf van Ninus bij
een moerbeiboom en een fontein. Hef spel van Aeneas ende Dido speelt
in den hemel, in Troje en althans in één vertrek van het paleis. In het
spel van Narcissus ende Echo ziet men den tempel van Diana, "Phoebus
troone", een toren (,,'t prisoen van minnen"), een fontein en de ruimte,
waar het tournooi plaats heeft. Het spel van Leander ende Hero speelt
niet alleen in Sestos en in Abydos, maar zelfs in de zee, die er tusschen
ligt en waarin de toeschouwers Leander zien zwemmen en verdrinken.
In het spel van Charon stapelen de hoofdpersoon en Mercurius den
Caucasus, Parnassus en Olympus op elkander en gaan er dan bovenop
1) Vgl. Van den Daele en Van Veerdeghem I blz. 29.
2) T. a. p. I blz. 35. 3) T. a. p., blz. 44.
4) T. a. p., blz. 52. 5) Zie liet leven.
179
zitten, om "die werIt te bekijkene"; waarschijnlijk zaten zij dus na die krachtsinspanning
op een balcon of galerij. In zeer vele bijbelsche en dassieke
drama's komt een wachterliedje voor; de wachter zingt dan "boven uyt".
Den Spiegel der minnen speelt voor een deel te Middelburg, voor
een ander deel in Dordrecht, binnen 's huis en op straat.
Het schijnt dus, dat voor gewone moraliteiten een eenvoudig tooneel
werd gebruikt, zooals de afbeeldingen in de Gentsche en Antwerpsche
zinnespelen OI}S te zien geven. Boven dat tooneel was dan, of door
een balcon, of door openingen in den achtergrond, gelegenheid voor
tableaux vivants. Somtijds echter eischte de moraliteit een tooneel,
waarvan althans de achtergrond door schilderwerk in eenige deelen
was verdeeld. Dat was zeer zeker altijd het geval bij bijbelsche spelen
en bij de drama's, waaraan het onderwerp aan de c1assieke oudheid
was ontleend. Wij zullen later zien, dat in het begin der 17de eeuw het
tooneel ook op die wijze was ingericht.
Zeer dikwijls was dus het tooneel der rederijkers ongeveer gelijk aan
dat, waarop het misterie werd gespeeld. Trouwens de Passie werd nog
in 1560 te Oudenaarde en de Verrisenisse in 1561 te Maastricht opgevoerd
1). Zijschermen waren er niet en de vertooning had meestal plaats
in de open lucht 2). Aan de regie werden somtijds, b.v. in de Leander
ende Hero en in de Charon, zeer hooge eischen gesteld. In de Narcissus
mde Echo had, misschien in eene afgeperkte ruimte vóór het tooneel,
een tournooi plaats, een sport, dien de rederijkers somtijds beoefenden 3).
In hetzelfde stuk veranderde Actaeon op het tooneel in een hert. In een
bijbelsch drama stoot Samson "den tempel om me datter de philistijnen
onder blijven 4).
De kluchten vereischten weinig tooneeltoestel. Everaert's esbatement
vanden Visscher speelt wel gedeeltelijk in eene boot op zee onder een
onweer, maar de dichter stelde zich blijkbaar niet erg veel voor van de
mise en scène, want hij gaf de tooneelaanwijzingen: "Hier moet zyn
de manniere ghemaect van een deen sceipken", en "Hier moet ghemaect
zyn een rommelynghe als een dunderslach".
Eene enkele maal wordt melding gemaakt van een stellage, waarop
de burgerij plaats nam, om het spel te zien 5).
1) Zie boven, blz. 18.
2) In 1579 speelden rederijkers in Den Haag in de groote zaal van het Hof (vgl.
Tijdschrift voor Nederlantische Taal- en Letterkunde, VI, 1886, blz. 77).
S) Vgl. Belgisch Museum, I, blz. 149; Vuderlandsch Museum, V, blz. 35. Misschien
bestond echter het tournooi uit ringsteken; vgl. Kops, blz. 243.
4) Vgl. Kalff, Trou moet blycken, blz. XVIII.
5) Zie Hermans, ot. a. p., blz. 161. Vgl. boven, blz. 69.
12·
180
Vooral de groote kamers waren in het bezit van vele en rijke
costumes, want voor het opvoeren van zoo geheel verschillende drama's
en voor het houden der prachtige intochten was heel wat noodig 1).
Het zinnespel vorderde bovendien veel van de verbeeldingskracht van
factor en kamerbroeders ; het moet niet gemakkelijk zijn geweèst, de
optredende personen aan te kleed en in overeenstemming met den naam,
dien zij in het stuk droegen. Somtijds schijnt men dan ook gewanhoopt
te hebben aan het slagen van die poging en las het publiek den naam
op de borst van den speler 2). De zinnekens waren, zoo niet altijd, dan
toch meermalen gekleed "in duijvels habijt" 3).
Waarschijnlijk werden de vrouwenrollen meestal door mannen vervuld,
daar zij alleen lid der kamers waren. De door Philips den Schoone ingestelde
hoofdkamer Jesus met de Balsembloem had naast de 15 gewone broeders
en de 15 jongeren ook 15 vrouwen als leden 4). Ook de kamer van
Hasselt had "guldesusters" 5). Misschien betraden deze vrouwen dus het
tooneel, misschien ook genoten zij alleen van de voorrechten, die het
1) In 1617 werd een register opgemaakt van de bezittingen der Mechelsche kamer de
Peoene en eene "Noticie van de kleeren voor de personnagien de Camere toebehoorende"
(vgl. Van Melckebeke I blz. 70 I vlgg.). De Peoene I die na 1564 niets van zich
had doen hooren I kreeg in 1617 weer verlof I om te vergaderen en te spelen i zij bracht
toen van de bezittingen der kamer bijeen I wat er nog van te vinden was. Die "Noticie"
luidt aldus:
,,2 dammasten herout Rocken. Dry ronde broeken. Noch een gehackkelde geuse broeck.
3 roeij Roxkens. 3 Morissche Roxkens geel en root armosyn. Een groen gebilde broeck.
Noch twee roxkens van tselve. Noch een Duyvels broeck. Noch een blau eleet voor de
c1eyn utsie (?) Twee damasten casacken geel ende root. Een live vrouwen rock. Eenen
epistel (?) rock beyde van root saey. Vyf ouwetsche Cappruynen groen en root. Eenen
groenen wagemans rock. Noch eenen blauwen Cappruyn. Twee fielen doorsneden rocken.
Twee roy armosyne schorten. Twee lackey rocken een geel sattyn en dander royen tryp.
Eenen gellen satynen rock. Noch twee quaey gelen herout rocken. Eenen sots rock met
coleurde lapkens. Noch eenen quaden sots rock met de cappruyn. Noch een proffeten
'muts. Eenen grauwen armosynen hoet. Noch twee rooy mutsen. Een profeten muts met.
toten. Noch een swerte duytssche muts. Een koeker met elf pypen (pylen ?). Een leren
schepers maele (herderstasch). Eenen gevlamden houwer mette schee. Een eleet van
groen root en geluwen taf nieu gemaeckt. Een nieuwen sots rock mette cappe. Groen
gordynen tot behanckxel vant tonneel. Noch twee 'swerte treek gordynen. Een gebelden
bouwen root en wit. Eenen armosynen vligher (vrouwenkleed). Eenen armosynen hoet.
Vier antyxe eleeren van styf papier ende canefas. 6 paer roy en witte leren brotkens
met S'1oeren. Een geel armosynen hoogh toet mutse".
2) In een zinnespel wordt "Het goetwilligh hert" bekeerd en zal "tgelovich hert"
heeten. Men leest dan de tooneelaanwijzing: "Hier setmen een ander rol op sijn borst:
gelovich hert" (vgl. Kalff I t. a. p.).
3) Vgl. Kalff I t. a. p.
4) Vgl. Belgisch Museum I I I blz. 442.
5) T. a. p. I "IV I blz. 420.
181
lidmaatschap der gilde gaf. Maar te Veere in Zeeland speelden vrouwen
somtijds mee, want in het octrooi der kamer (1530) leest men het
verbod, om vrouwen op de vergaderingen mee te brengen "ten waeren
eerbaer Vrouwen oft maeghdekens, die mede in spelen speelden ," en
die bepaling werd in het octrooi van 1608 gehandhaafd 1).
VIII. INVLOED DER REDERIJKERS OP MAATSCHAPPELIJK EN
KERKELIJK CiEBIED.
De rederijkerskamers zijn in de 16de eeuw een krachtige factor geweest
voor den vooruitgang. Ontstaan uit de broederschappen, vereenigingen
van zeer eenvoudige menschen, wonnen zij voortdurend in beteekenis
door het toetreden van meer ontwikkelde, vermogende en zelfs voorname
lieden. Zij bezaten gildehuizen, zij traden met groote pracht op
bij feestelijke gelegenheden, zij waren de trots van hunne stadgenooten,
maar zij hebben bijna altijd hun democratisch karakter weten te bewaren.
Op hunne vergaderingen werd niet alleen de kunst beoefend, maar
werden zeker dikwijls ook zaken van politiek en godsdienst besproken.
Zij waren in staat, hunne gedachten daarover in woorden te brengen
en in de gelegenheid ze aan het groote publiek mee te deelen. In een
tijd, waarin weinig boeken werden gedrukt en de publieke opinie zich
zelden kon doen hooren, was dat een belangrijk voorrecht. Zij wonnen
verder in macht, doordat zij het geheele land doortrokken, zich op
hunne feesten verbroederden met de rederijkers van andere plaatsen en
zich langzamerhand beschouwden als leden van ééne groote vereeniging.
De rederijkers hadden allerminst de spreuk "I'art pour I'art" tot hun
devies gekozen; de kunst was voor hen middel, geen doel. Zij wilden
de groote massa onderwijzen en opvoeden en zij beoefenden bij voorkeur
de didactische poëzie. Zulk een streven kan gevaarlijk worden voor
maatschappelijke toestanden, wier fondamenten zachtjes aan wegzakken.
Want zij, die zich als leermeesters van het volk opwerpen, rukken
natuurlijk het allereerst aan die fondamenten en ondergraven ze. Zoo
hebben ook de rederijkers krachtig meegeholpen, om een nieuw gebouw
te doen verrijzen door het oude onbewoonbaar te maken. Zij hebben
zich echter meer bewogen op kerkelijk dan op politiek terrein, waarschijnlijk
niet uit vrees, want de kerk was even machtig als de staat en
Karel V was één harer trouwste zonen. Maar, zoo iemand, dan heeft
1) VgJ. Kops, blz. 334, 344.
182
deze vorst getoond, hoe men als alleenheerscher de hardste maatregelen
kan nemen en toch door een vertoon van vriendelijkheid en jovialiteit
bemind kan blijven. Den grooten koning en keizer, den goed-ronden
Vlaming droegen zijne landgenooten op de handen, hem vergaven zij
alles. Zij waren trotsch op zijne overwinningen en zij dachten er niet
aan zijne politiek te bestrijden. Maar wel bemoeiden de rederijkers zich
een enkelen keer met staathuishoudkundige vraagstukken. Dat deed b.v.
Everaert in zijn spel van dOngelycke Munte (1530). De persoon, naar
wie het stuk heet, treedt op als "een vrauwe behanghen met pennynghen
van dyveerssche munten"; zij geraakt in een woordenstrijd met "Den
Daghelicxschen Snaetere" en met "Den Scaemelen Aerbeyder", welke
laatste door haar de grootste schade lijdt.
"Aerbeyder. Hu up ende neir ghaen hout neerrynghe verachtert
Ende den pennync ghesloten zo Menichte van Volcke claeght.
Munte. By Wat condicien? My dat ghewaecht.
Want by my selven, dits goct om beseffen
En can ic my verneirssen noch verheffen
Inder ghelycken verzwaeren noch verlichten
Ghemerct dat van aloye, ende van ghewichten
Elcken pennync up zyn weerde es ghesleghen.
Daghel. Daer moetic ommers segghen tjeghen.
Cunt ghy hu selven neirssen noch rysen
Hoe comt ghy dan willet ons bewysen
Dus onghelyc ghaende in een ghelyc landt?
Aerbeyd. Ja seght ons daer of trechte verstandt.
Want al ghaet ghy hier naerde behoorte
Comt ghy thien of twaelf mylen buter poorte
Ghy wort gheresen hoogher dan hooghe.
Munte. Dat doet Menichte van Volcke by ghedooghe
In eeneghe steden vut een affexcie ghierich
Tjeghens sheeren verbodt, scadelÎc dangierich
Den Scaemelen Aerbeyder int ghemeene."
Daghel. Tes scadelic ghedoocht
In landen van payse ende onder een heere."
"Redelic Ghevoel" meent, dat "Kaerle onsen keyser" wel maatregelen
zal nemen:
"Die zal dOnghelycke Munte wel doen rechte ghaen
In alde landen die onder zyn ghehechte staen
Van alle nacien, die in zyn bedwanc zyn.
Daghel. Neimge zo langhe dach, dat zal noch lanc zyn.
Men salder wel ryppe keerssen mede heten."
Nu wordt wel verder de keizer opgehemeld, den "Aerbeyder" gewezen
op zijne eigene tekortkomingen en worden hem ontelbare teksten voor183
gehouden, maar het spel bevat dan toch eene berisping van de regeering.
Dat het ook 's dichters bedoeling was, die te geven, blijkt hieruit, dat
zijn eerste spel over dit onderwerp niet mocht worden opgevoerd en hij
toen een ander, waarschijnlijk gematigder, stuk schreef.
In 1565 schreef Lauris ]ansz. van Haarlem het Spel van Tcoren 1).
Het blijkt, dat in dat jaar eenige graanhandelaars zich vereenigd hadden,
om veel koren op te koopen en het dan tegen een buitengewoon hoogen
prijs weer van de hand te doen 2). "TCoren", in de gedaante van eene
vrouw, wordt door hen op een zolder gevangen gehouden, terwijl een
burger en een werkman zich beklagen bij "Reden", die zich tot de
regeering zal wenden, om den prijs vast te stellen. In dit langdradige
stuk wordt dus niet het landsbestuur aangevallen, maar op een maatschappelijk
kwaad gewezen.
Doch er was een ander terrein, waarop de rederijkers zich liever
bewogen, nl. dat van den godsdienst. De renaissance heeft op de eenvoudige
kamerbroeders heel weinig vat gehad i van de classieke oudheid
waren hun slechts eenige namen van Romeinsche goden, keizers en
beroemde mannen bekend. Alleen de geleerden begrepen eenigszins de
groote beteekenis der nieuwe beweging, die zulk een invloed zou
oefenen op de denkwijze en den kunstzin van latere geslachten, die het
tijdperk eener voorbijgegane hooge beschaving binnen den kring van
het menschelijk weten zou trekken en op bijna elk gebied de grenzen
onzer kennis onmetelijk ver zou uitbreiden. Maar wel heeft de hervorming
de rederijkers meegesleept. Eene groote godsdienstige àeweging
ontstaat bij het volk en wordt door het volk doorgezet. Niet alleen toch
is de kring van gedachten, waarin de eenvoudigen van geest zich
bewegen, beperkt, maar zij voelen in hun moeilijk leven het meest
behoefte aan moreelen steun. En als die hun ontzinkt, als zij niet langer
overtuigd zijn van de waarheid der vroeger aangenomen godsdienstige
leerstellingen, dan zijn zij het in de eerste plaats, die zich aansluiten
bij een nieuwen godsdienst, er voor kampen en er voor lijden. Wat er
omging in het hoofd en het hart van den eenvoudigen burger, werd
door de rederijkers uitgesproken en zoo traden deze dan ook meermalen
op als voorstanders der hervorming.
Zelfs zij, die volstrekt niet hervormingsgezind waren, vonden, dat
er in de kerk heel wat veranderd moest worden. Te vergeefs hadden
Maerlant en velen na hem gestreden tegen de verdorvenheid van den
1) Afgedrukt bij Kalff, Trou moet blycken, blz. 219.
2) Over het opjagen van den korenprijs wordt ook geklaagd in Bruer Wil,/eken
(zie blz. 190.)
184
geestelijken stand i zij had steeds grootere afmetingen aangenomen. Zelfs
een man als Everaert, die niets geen afkeer voelt van het verbranden
van ketters 1), spaart de geestelijken niet. In zijn spel vanden Crygh 2)
laat hij o. a. "Dyveerssche Gheleerde" zeggen:
"Wye esser die bet den crych anthiert
Dan dese gheestelicke lieden broeders ende nunnen?
LlIeghmachteghe Fraude. AI datse met den crygh halen cunnen
Se houdent vaste in huerlieder besluut.
Div. Oheleerde. Watse hebben
Oheveyllst Bedroch. Daer en comt niet \lut.
Quae\ic zoude mense hyet uuter handt caetsen.
LlIegh. Fraude. Hoe zoudense huer doosters timmeren of playsant
[maetsen
Ten waere byden crych die zy behalen?"
De /lcapelaenen ende prochghyepapen" zijn niets beter:
Lel/glz. Fraude.
Ollev. Bedr.
Menich Leeek.
"Daer pover wuent
Daer zendese de cape\aenen.
De scaemele en zyn met hemIieden niet bekent.
Se\den draeghense hyeuwers thelich sacrament
Ten waere dat mense den crych te vooren briefde."
De kanunniken, die een grooten staat voeren, drinken
"den wyn by kannen by stoop pen
Groote maeltyden houdende alle daghe wat lecx."
En de prelaten!
"Alsser hyeuwers een myttre te commene staet
Se maecken datse dies zyn verwachtere
AI zoudense huer dooster maken tachtere
Der ponden hondertwaerf' drye of viere."
Waarlijk van die heeren sterven er "meer. confessuers dan martelaers."
Andere rederijkers tastten niet alleen de priesters, maar ook de leer
der kerk aan. In 1528 klaagde de stadhouder van Holland, dat de rederijkers
vertoonden "binnen den steden ende plaetsen van Hollant ende
Vrieslant in de openbaere plaetsen diversche spelen, daer duer tgemeen
volck geschandilizeert worden" 3). In 1533 werden te Amsterdam negen
rederijkers door het gerecht veroordeeld, eene bedevaart naar Rome te
doen, omdat zij een batement gespeeld hadden, waarin "diversche
Spiticheden" op geestelijken voorkwamen 4). In het spel van sinnen van
1) Zie boven, blz. 116, Noot 1. ~) Zie blz. 116, 117.
3) Vgl. Dr. J. G. de Hoop Scheffer, Geschiedenis der Kerkhervormig in Nederland
vall haar O/ltstaan tot 1531. Amsterdam, 1873, hlz. 475 .
. 1) Vgl. Wagenaar , Amsterdam, 8vo, JIJ, blz. 4.
185
Lazarus doot ende hoe dat Christus hem opwekte, door de Amsterdamsche
kamer de Eglelltier waarschijnlijk in dezen tijd opgevoerd,
wordt van Jezus gesproken als van een ketter, van zijne volgelingen als
van "een hoop beroijde cattijven" en wordt hij door een plakkaat met
"al sijn partij e" uit het land verbannen 1). In 1539 werd te Middelburg
Den hoom der schrijtueren 2) opgevoerd. "Eyghen wijsheyt", gestoken in
het kleed "Tberoemen van duechdelijcke wercken", en "Natuerlijcke
begheerte", gekleed in "tschijn van duechden", lokken "Elck bysonder"
uit het prieel, waar de "boom der schriftueren" staat, en trachten dien
door te zagen. "EIck bysonder" volgt hen eerst, omdat hun leven zoo
genoegelijk is, maar wordt later door "Gheloove" weer tot andere
gedachten gebracht. In het stuk wordt een hevige aanval gedaan op
kerk en geestelijkheid. "Menschelijcke leeringhe" zegt o. a.:
"Afgodische cassen ,
Die doe ick wassen, verhueren by den jaren,
Daer op doe icker menich lecken en brassen,
In tverhueren recht oft een thiende schuer ware.
T'volck gheloofter int openbare
Niet gheern en weygheren sy der charitaten ,
Verckens, hoenders, ick neemt al gheware,
Die niet en geeft, niet en heeft van mijnen aflaten.
Zy comen my te gemoete met der kercken staten
Singende lesende , en sy moeten beyaerden,
Dit doe ick haer doen al tot mynder baten,
Aldus bedwingick dees sotte keyaerden,
Zy onderhouden my met alle mijn leyaerden,
Zy en deden god so vele niet al daeldj wten throone.
Eenen aflaet· brief galt my eerstwarf een croone
Maer nu mijn neeringhe te seere vergaet,
By honderden gaender leech op mijnen aflaet
En tis beter dan wercken en slaven,
Vercoopet al sacramenten en graven,
Doopsel, kerckganck, keerssen en pellen,
Scheert, trect, pluct af t'volcx haven,
Verhuert de steden om de kisten te stellen,
C10cken en schellen, orgels sanck ende bellen,
Wilt ti tot verhueren poogen, t'sal u profijt zijn."
') Vgl. Kalff, Trou moet blycken, blz. XV, XVI.
2) van VI. personagien ghespeelt tot M iddelburch in Zeelant, den eersten A ugusto ,
int jaer XXXIX. (Vignet.) Tot Dordrecht Voorjasper Troyens Boecvercoper, enz. A/tno
1592. Een andere druk is van 1608, Tot Gorinchem By jan Haensberch, enz. Verder
zijn er nog twee uitgaven z. j.
186
Ook de leer der goede werken wordt aangevallen.
Van niet minder beteekenis zijn de zinnespelen, die in 1539 op het
landjuweel te Gent werden vertoond. Daarin toch worden niet zoozeer
de geestelijken als wel de dogma's der kerk bestreden, niet met satire,
maar met redeneering 1). Uit verreweg de meeste dezer spelen, die
antwoord gaven op de vraag, "Welck den mensche stervende meesten
troost is", spreekt de geest der hervorming en in de weinige, die op
katholiek standpunt staan, wordt op misbruiken gewezen. In het spel
der kamer van Meesen zegt b.v. "Mensche":
"lek wilde wel coopen, maer ick en hebbe niet
Daer ick mede soude mogen doen payment,
Ware trycdom van haven in my present,
So mocht ick brieven van pardoenen co open ,
Wtvaerden, jaergetijden stichten by hoopen,
Om daer dore te sine wt purgacie.
Ohetuyge des gheests. Neen mensche dat ware God defamacie,
Mocht ghy door eyghen invencie zijn salich,
Sa en hadde Christus niet ghezijn betalich
Voor tmenschelike geslachte, wilt dit bevroen ,
Totten goddeliken woorde en sult ghy doen
Vet af, oft toe, so daer staet gheschreven."
De schrijvers van andere spelen in dezen bundel gaan veel verder.
In het spel van Brugge wordt het recht .der leeken bepleit, om den
bijbel te lezen, en de leer der goede werken bestreden. "Schriftuerlic
troost" vraagt:
Twijfelick sin.
"Wat heet ghy goe gewercken?
Pelgremagen , vasten,
Bidden, en feeste\ike daghen vieren,
Misse hooren, en alsu\cke manieren,
Kercken stichten, autaren, cap ellen ,
Voor de santen, santinnen keerskens stellen,
1) Daarentegen werden de priesters gehekeld in de refereinen, die bij dezelfde gelegenheid
werden voorgedragen. Zij zijn, tegen de gewoonte, afzonderlijk gedrukt met
den titel: Refereynen int vroede op de vraghe, Wat dier ter warelt meest fodse verwint.
Item int zotte op de vraghe, Wat volek ter warelt meest zotheit tooght. Item int amol'lleze
.op den stoe, Och mocht ic se spreken, ic waere ghepaeit. Vertooght binnen Ohendt by
de XIX cameren van Rhetoryken aldaer eomparerende den 20 in apri/1539: Achteraan:
Olzeprent te Ohmt tegen over tstadlullls, by my Joos Lambreclzt, lettersteker. anno
1539. Men vindt eenige aanhalingen uit het zeldzame boekje in Belgisch Museum, X,
blz. 409, vlgg.; Vaderlalldsch Museum, V, blz. 82, vlgg., en Mr. P. van Duyse,
Verhandeling over den drievolldigen invloed der rederrijkkameren, voorafgegaan door
em overzicht Izarer geschiedenis (in Mémoires eouronnés et autres mémoires, publlës
par I'Académie royale des sdences, des lettres et des beaux-arts de Belgique. Bruxelles.
1861, 8VD, XI), blz. 148, 149.
187
Op dat sy ons verwachten voor thelsche refllys.
Gheestelick bewys. De mont is inde kercke therte is thllyS,
Wy drincken dr011Cken, wy vieren de daghen ,
Wy hooren misse, wy vloeeken, wy plaghen ,
Wy stichten kercken met ander liens goet i
Wy vesten keerskens, wy sti11en den moet,
Omme taensiene eens anders missit,
Wy loopen tot smekens, wy laten den smit,
Wy dienen de santen, God stel wij besijen."
In het spel van Kortrijk antwoordt "Dwoort der waerheyt" op de
vraag, hoe men de genade deelachtig wordt:
"Niet door de wercken der rechtveerdicheyt,
Die eenich mensche mocht hebben ghedaen,
Maer alleene door zijn barmhertich voortgaen,
Welcke barmherticheyt ghelegen is in Godt."
In het spel van Nieukercke leest men:
"Ja ende niet denckende dat ons mach baten,
Onser wercken verdiensten, wilt dit in prenten
-Van costelike wtvaerden oft testamenten,
Noch hopen op yemants langhe ghebeden.
Van broeders oft nonnen, tsy in wat steden,
Oft eewighe iaerghetijden, dese saken
En moghen gheenen oprechten troost maken."
De bundel der Gentsche zinnespelen, die meermalen herdrukt is,
heeft er krachtig toe meegewerkt, de denkbeelden der hervorming te
verspreiden. Het boek werd op den Index geplaatst en dus veel gelezen.
En de rederijkers lieten zich natuurlijk niet afschrikken, maar bleven
hunne overtuiging uitspreken. In een Spel van seven personagien 1)
beroemt "Abuys", die als koning gekleed is, zich o. a. hierop:
"Priesters sonder baert makic pasteurs i
De minste gheleerde gheef ic de beste beneficien."
In een spel van den Vader, die het volck sant om in den wiingaert te
wercken:l), klagen de zinnekens over "al de evangensten", die het land
afreizen:
"Men hoortse nu singhen op die maercten in alle hoecken.
Nichtken , het heeft nu al euangelie boecken."
Een bijzonder heftige aanval op de heerschende kerk werd gedaan in
Een spel van sinnen opt derde, vierde ende vii/ste Capittel van Twerck
I) Een fragment van het spel is uitgegeven door Willems in Belgisch Museum, VI.
blz. 327 -331.
2) Een fragment er van is uitgegeven door Snellaert. t. a. p .• X. blz. 335 - 338.
188
der Apostelen 1). De apostelen prediken het Christendom, maar de
zinnekens "Valsch Propheet" en "Schoon yprocijt" willen dat beletten.
Want als de menschen gaan gelooven, dat zij "door Christus alleene
die salicheyt ontfaen", "dat soude smallen ons profijt". Wat weten die
visschers van den gosdienst ?
"Comt hoort die gheleerde van Jerusalem,
Die hebben een stem, op den stoel te craeyen,
Die schriftuere connen si buyghen en draeyen,
Als papegaeyen te dappen pleghen."
En die anderen! Het is schande,
"Dat visschers, wevers, ende ambachtslien,
Men machs verbien, sy altoos studeren
Om die Schriftuere te incorporeren."
De apostelen worden gevangen genomen, voor den opperpriester
Annas en andere rechters gebracht en na eene pleitrede van Petrus
verbannen. De zinnekens plagen elkander. "Gij verkoopt", zegt "Schoon
ypocrijt" tot "Valsch Propheet",
"alderande deuchden,
Versierde wercken, wtwendighe schynen,
Vasten, waken, veel ydele mynen
En sulck disciplynen, dwaes en onredelic ,
Langhe ghebeden, devoot en zedelic ,
Elcken bestedelic , naer dat zijn ghelt bedraecht.
Valsch Propheet. Wat ie hebbe te coopen al daermen naer vraecht,
Niemant so versaeeht in sonden verleghen ,
Ic vereooper goede wercken teghen,
Die ean ie wtwegen, sonder falen met schalen.
Schoon ypacrijt. Wy zijn soe heylieh, soe reyn, soe cuys,
Maer hoet int heymeIijck werdt bedeet ,
Godt weet tbescheet, van onser vileynieheyt."
De apostelen worden op nieuw gevangen genomen; de soldaten, aan
wie dat werk was opgedragen, hopen, dat zij verbrand zullen worden,
maar de drie kreupelen, die door hen genezen zijn, beklagen hen. Een
engel komt hen uit de gevangenis bevrijden, doch zij worden weer
gevat, als zij in den tempel voor het volk prediken. De rechters willen
krachtige maatregelen nemen:
"Men salse verdrineken , dooden met steenen,
Al die daer zijn van hare partye,"
1) Het stuk is gedrukt in 4 uitgaven te zamen met Den boom der schriftueren;
zie biz 185.
189
In weerwil van het waarschuwend woord, dat Gamaliel spreekt, en men
ziet in eene vertooning het geeselen der apostelen. "Schoon ypocrijt"
en "Valsch Propheet" verheugen zich daarover.
Sc/won ypocrijt. "Ghelijcmen tcaf wt dat coome siet wannen
Soo sietmen der waerheyts vrienden verworpen.
Valsch Propheet. Maer ons verheft men in steden in dorpen
Den wyn wy slorpen, met vollen tooghen.
Schoon yp. Wy heeten meesters inder synagoghen
Ons wort gheboghen knien ende hals.
Valsch Pro Wat wy disputeren Schoon yp. Dat ghelooftmen in als.
Valsch Pro Wat dander alligieren Schoon yp. Dats ketterye en vals.
Valsch Pro Wy moghen vry roepen met veel geschals
Want wat wy segghen tis autentijck.
Schoon yp. Al schenden wy de schriftuere, wy hebben gelijc
Wy connense draeyen, becleen, bewimpelen.
Valsch Pro Al quame Christus zelve, om u verstyven
En preecte ons contrarie, alzo hi plach
Wy souden hem liever vermoorden, ontlyven
Eer nimmermeer iaer naer desen dach."
De apostelen loven God, die hen waardig keurde om te lijden, en
twee personen spreken de "conclusie" uit:
"Hier is gheent ons spels declaracie,
Bevelende een yeghelic het iugiment,
Hoe nu wort geschent des waerheyts predicacie,
Als vanden gheIeerden nu Iydende blamacie,
Si zorghen tverlies van haren goede,
Want gods woort en prijst niet dan armoede."
Wanneer de waarheid groote rijkdommen gaf, zegt de ander, dan
zou zij niet zoo gehaat, maar geprezen worden "vanden gheleerden" 1).
Het spel is waarschijnlijk in het midden der 16de eeuw in NoordNederland
geschreven. Dat ook de klucht somtijds de kerk niet met rust
liet, zagen wij boven 2). Daar nu verreweg de meeste spelen der rederijkers
ongedrukt zijn gebleven en verloren gegaan, mag men aannemen,
dat de oude leer wel heel dikwijls door hen is aangevallen. En er zijn
weinig zinnespelen bekend, waarin zij werd verdedigd. Enkele Gentsche
spelen staan op katholiek standpunt, hoewel er misbruiken van de kerk
in worden bestreden. De Amsterdamsche stadsbode Jan Thönisz schreef
1) In Een tafelspel van die menichfuldicheit des bedroehs der werelt, waer doer
die oerspronk der sonden eompt welcke regnerende sijn in alle staten, beyde glteestelieken
el! wereltlicken, in ééne der 4 reeds genoemde uitgaven achter het zoo even
besproken spel opgenomen, wordt o. a. de handel in aflaten aangevallen.
2) Zie blz. 151-153.
190
in 1551 een spel, hue mennich suect thuys van vreeden I waarin de
toeschouwers worden aangespoord het oude pad niet te verlaten en de
zinnekens scherpe dingen zeggen over de aanhangers der nieuwe leer!). Eene
eigenaardige strekking heeft het zinnespel Bruer Willeken 2) I dat in 1565
te Hasselt werd vertoond. De monnik "Halff verdoelt" wil het klooster
verlaten,
"Want, heb iek doostervleeseh, dats aen myn hielen ,IJ
en ontvangt van "Bruer Wi11eken" den raad, in alles zijn eigen zin te
doen, dan zal het hem wei goed gaan in de wereld. Hij hangt nu zijn
"cappe op den tuyn" en vertoont zich "gecleet als een so1". "Ducht voor
misdoen" en "Vreese voer dende", beiden in geestelijk gewaad, trachten
hem te vergeefs van zijn voornemen af te brengen i daarna toonelI zij
hem drie steile ladders I elk met zeven sporten,
"Die dreye staeten van der wereIt:
Geestelyek I weerlyek gemeynte en heeren,
Om te eommen totten sloel van eeren."
Die ladders lijken "Halff verdoelt" te lastig om te beklimmen, maar
hij vindt nog een ander " trom , slim leerken", dat hem meer aantrekt.
Hij zet dit dus "teghen die Were!t" en klimt naar boven. Doch nu steekt
"Katyvighe" "syn hoot duer die Werelt", klaagt en jammert en verhaalt
van al de ellende en de gemeenheid - ook de prelaten krijgen een
veeg - die hij ziet. Daardoor komt "Halff verdoelt" tot inkeer:
"Ick en dim heden niet hooger een trappe;
Wordet volck hedendaeehs alsoe gequelt,
Soe ist ter werelt oyek byster gestelt.
lck wil aff, ick wil aff van deser leeren ;
lek wil my weder nae myn dooster keeren
En laet die werelt der wereIt syn
In haer verdoeItheyt."
Staat en Kerk bleven bij de aanvallen der rederijkers op de leer der moederkerk
evenmin werkeloos als bij de andere uitingen der nieuwe wereldbeschouwing.
Een Gentsch patriciër, Jan van Utenhove, werd door den Raad
van Vlaanderen verbannen en zijne goederen werden verbeurd verklaard,
omdat een kettersch spel, door hem geschreven, in 1543 te Zotteghem
was opgevoerd 3). In 1546 werd een rederijkersfeest, dat te Leiden zou
1) Vgl. Kalff, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde in de 16e eeuw, I, blz.
281-283. Waar het Hs. van het spel zich bevindt, wordt daar niet opgegeven.
2) Vgl. Van den Daele en Van Veerdeghem, t. a. p., blz. 198.
3) Vgl. Van Duyse, t. a. p., blz. 151.
191
worden gehouden, door de landvoogdes verboden 1). De rederijker Pieter
Schuttemate werd in 1547 te Antwerpen onthoofd, omdat hij in een
gedicht eenige Minderbroeders had gehekeld 2) i de rederijker Jan Onghena
werd in 1568 te Gent opgehangen wegens een dergelijk vergrijp 3). In
hetzelfde jaar onderging Heyndrik Adriaensz, fador van "de Pellicaen"
te Haarlem, dezelfde straf, omdat hij een vers tegen de monniken had
geschreven 4). De rederijker WiIlem Touwaert Cassererie werd in 1558
op 80-jarigen leeftijd te Antwerpen onthoofd, omdat hij verboden boeken
bezat 5).
Den 26sten Jan. 1559 werd een plakkaat 6) uitgevaardigd, waarbij verboden
werd "te divulgeren, singen of spelen .... eenige Camer-spelen,
Baladen , Liedekens , Commedien, Batementen , Refereynen oft andere
diergelijcke Schriften", waarin "onse Religie oft Geestelijcke Luyden"
werden aangevallen. "Ende belangende den Spelen van Sinne oft Moraliteyt,
oft andere dingen, die ghedaen oft gesp eelt worden ter eeren
Godts of van sijnen Heyligen, oft tot vermakinge ende eerlijcke recreatie
vanden volcke i en sullen die selve niet gespeelt noch gereciteert mogen
worden, ten zy dat die eerst gevisiteert zijn by den principaelen Pastoor,
Officier ofte Wet". Ook de "stomme Spelen, die men heet Verthooningen
oft Representatien by Personagien" werden verboden, "indien
sy yet in houden dat soude mogen schandaliseren oft offenderen
soo voorseyt is". En zij, die dat verbod overtraden, zouden "scherpelieken
, arbitraerlicken ende exemplaerlicken" worden gestraft "na de
gelegentheyt van der saecke". Maar noch de gruwelijke straffen, noch het
opheffen der rederijkerskamers door Alva hebben de rederijkers kunnen
beletten, hunne meening te uilen, zoo niet in de Zuidelijke Nederlanden,
dan toch in Noord-Nederland, waarheen zij in grooten getale uitweken,
nadat er de banier der vrijheid was geplant. Ook hier te lande zijn in
de 17de eeuw door de Staten van Holland en die van Zeeland heel wat
plakkaten tegen de rederijkers uitgevaardigd, ook hier heeft de geestelijkheid
het hun dikwijls lastig gemaakt, maar zij werden althans niet op
Spaansche manier "scherpelicken, arbitraerlicken ende exemplaerlicken"
gestraft. De rederijkerskamers zijn gedurende de 17de en een deel der
18de eeuw in stand gebleven.
"Door de wijze te bestudeeren, waarop een volk zich vermaakt," zegt
1) Vgl. De Hoop Scheffer, t. a. p., blz. 558, Noot.
2) Vgl. Belgisch Museum, I, blz. 158.
B) Vgl. Belgisch Museum, X, blz. 420, Noot.
4) Vgl. Van Duyse, blz. 157. 5) T. ,a. p., blz. 167.
6) Zie Oroot Placaet-boeck .... van Hol landt ende West- Vrieslandt, I, blz. 464.
192
Motley 1), "kan men voor een deel tot eene juiste waardeering komen
van zijn karakter. En men kan niet slecht denken over de beschaving
van een volk, waarvan de wevers, smeden, tuiniers en winkeliers zich
in hun vrijen tijd bij voorkeur vermaakten met het dichten en vertoonen
van spelen en kluchten, het voordragen van eigen gemaakte verzen, of
het personifieeren van hunne denkbeelden over zedenkunde en aesthetica
door kunstig gevormde groepen en prachtige kleeren. Het karmozijnroode
fluweel en de geel satijnen buizen van hovelingen, de mantels
met goud brocaat van priesters en vorsten zijn dikwijls slechts eene
alledaagsche draperie van weinig historische waarde. Maar zulke kleeren
met een letterkundig en artistiek doel gedragen door de donkere figuren
van hard werkende ambachtslieden hebben werkelijk beteekenis en
verdienen een nader onderzoek. Waren die vermaken van de Nederlanders
niet even verheven en beschavend als de stierengevechten en de
autos de fé der Spanjaarden"?
De rederijkers hebben geen enkel kunstwerk van beteekenis voortgebracht.
Zij hebben de Nederlandsche taal verbasterd door gebruik te
maken van duizenden Fransche woorden en stadhuistermen. Maar zij
hebben het volk ontwikkeld, nieuwe denkbeelden voorgestaan, in een
tijd van staatkundige en kerkelijke tyrannie het vrije woord doen weerklinken.
Zij verdienen slechts eene bescheiden plaats in de geschiedenis
der Nederlandsche letterkunde, maar een woord van warme waardeering
in de geschiedenis der beschaving van den Nederlandschen stam.
1) The rise of the Dutch Republic. Leipzig, 1858, I, blz. 81.
HET LATIjNSCHE SCHOOLDRAMA.
Aan vele feesten en plechtigheden van den katholieken eeredienst nam
de jeugd een werkzaam aandeel. Bij den omgang, die op sacramentsdag
te Amsterdam werd gehouden, traden schoone meisjes op voor Onze
Lieve Vrouw, Maria Magdalena, St Barbara, enz. en vormden kinderen,
als engelen en duivelen gekleed, verschillende groepen. De engelen, "die
gulden vleugelen op de schouders droegen", bespeelden muziekinstrumenten,
de duivelen, in bont gewaad gedost, droegen "schrikkelijke
grijnzen" en pekstokken , waarmede zij voor den stoet ruim baan maakten
1). Op Maria-lichtmis werkten de leerlingen der kapittelschool te
Deventer mee tot het opvoeren van een spel, waarin de ontmoeting Onzer
Lieve Vrouw met Simeon werd voorgesteld en "het kindeke geofferd" 2).
In den nacht vóór Paschen namen de schooljongens deel aan eene
eigenaardige vertooning in de Oude Kerk te Amsterdam. Ongeveer
tegen middernacht nam de pastoor, onder het uitroepen der woorden
"Christus is opgestaan", het kruis uit het graf en ging er mede de kerk
uit door de torendeur , gevolgd door scholieren en eene groote menigte
van belangstellenden. Twee malen ging de processie de kerk om, maar
vond telkens de torendeur gesloten. In de kerk, bij de torendeur , die
den ingang van de hel moest voorstellen, stond een troep knapen, als
duivelen gekleed en met steen en gewapend i de priester verlangde, als
hij de deur genaderd was, dat deze zou worden geopend, maar de
duivels weigerden en wierpen met "ijselijk geschrei" steen en tegen de
deur. Als de priester voor den derden keer bij de torendeur was gekomen,
raakte hij haar met het kruis aan i de deur vloog open, de duivels
verdwenen onder groot geschreeuw en de processie trad de kerk binnen,
waar het kruis vóór het koor werd opgehangen 3).
Men mag als zeker aannemen, dat de duivels met groot genoegen
deelnamen aan die symbolische voorstelling der afdaling van Christus
naar de hel en dat zij hunne rol met ijver en toewijding vervulden.
1) Zie Moll, t. a. p., II, 4, blz. 23.
3) T. a. p., blz. 270.
WORP, Drama en tooneel, 1.
2) T. a. p., blz. 269.
13
194
Maar er waren andere feesten, die ook een eenigszins dramatisch
karakter hadden en zeker nog meer in den smaak vielen van de jeugd.
Bij het Bisschopsspel o. a. trad zij nog meer op den voorgrond. Dat
feest begon na Kerstmis en duurde 5 of 7 dagen. De lagere geestelijkheid
en de koorknapen kozen uit hun midden een bisschop, die,
gekleed in het gewaad van een kerkvorst en voorzien van al zijne
attributen, alle kerkelijke plechtigheden verrichtte, de mis bediende,
aflaten schonk, de leeken zegende, enz. Dat alles had in de kerk plaats
en werd afgewisseld door dans en zang, vertooningen en grappen.
Hoeveel moeite de geestelijkheid ook heeft gedaan, om dit feest, dat
misschien zijn oorsprong dankt aan de Romeinsche Satumalia, uit te
roeien, welke maatregelen de concilies ook namen, het mocht niet
gelukken, om aan het feest van den bisschop der gekken of onnoozelen
met zijne "mommerie en narrerie" een einde te maken. In 1347, in
1358 en volgende jaren en in 1390 wordt er melding gemaakt van het
bisschopsspel te Deventer 1). In 1399 verbood het kapittel van St. Salvator
te Utrecht, op straffe 'van wegjagen, aan rector en scholieren,
nog langer door dansen en spelen de kerk en de graven der heiligen
te ontwijden 2). De vastenavondspelen van de jeugd vonden minder
tegenwerking; ook meisjes deden er aan mee of traden afzonderlijk op3).
Ook het feest van den Meikoning werd te Deventer o. a. in 1345 met
eene vertooning gevierd 4).
Meestal echter droegen de vertooningen, die door de jeugd ten besie
werden gegeven, een ernstig karakter. In 1394 werd op den Brink te
Deventer in tegenwoordigheid van Raad en Schepenen door de "clercken",
d. i. de leerlingen der Latijnsche school, onse heeren passio
vertoond 5). Te Arnhem speelden schoolkinderen in 1419 ter eere van
een nieuwen burgemeester onzer vrouwe spel 6). Misschien waren het
leerlingen der Latijnsche school, die in 1436 en 1453 te Deventer
Teofilus Spul! en in 1441 ons heeren verrisinge speelden 7), en in elk
geval voerden kinderen in die stad in 1474 Koning Aszwerus, in 1500
en 1501 David en Golias en in 1586 twee "Duetsche" c.omedies op 8).
In 1496 speelden te Oudenaarde kinderen van twee verschilIende scholen
1) Zie Mr. J. I. van Doorninck in Bijdragen tot de geschiedenis van Overijssel, V,
1879, blz. 54. 2) Vgl. Moll, t. a. p., blz. 265.
3) Vgl. Van Doorninck, blz. 54-58. Reeds in 1339 wordt melding gemaakt van
vertooningen door kinderen te Deventer. 4) T. a. p., blz. 53.
5) T. a. p., blz. 58.
6) Vgl. G. van Hasselt, Arnhemse/ze oudheden, I, 1803, blz. 186.
1) Vgl. Van Doornillck, t. a. p., blz. 59, 60. 8) T. a. p., blz. 59, 64.
195
op Sacramentsdag en in 1499 vertoonden zij na eene processie een esbatement
"voor Heere ende Wet, vrauwen ende joncvrauwen vander stede" 1).
Te Utrecht gaven de "c1ercquen van S. Hieronymus", dus de leerlin"gen der
Latijnsche school, in 1526 op St. Maria-Magdalena-dag een "suverlic batement"
ten beste 2). In 1530 speelden in dezelfde stad de "kinderen van
Marie" op St. Petersdag komedie :l), in 1537 liet de Waalsche schoolmeester
er door zijne leerlingen een "batement" vertoonen 4), in 1576 voerden
"ettelyke borgers kinderen" eene tragi-comedie op, die aan Deuteronomium,
18, ontleend was 5). In Augustus 1539 had er eenige dagen
achtereen te Antwerpen een tooneelwedstrijd plaats van kinderen fi). In
1520, 1524 en 1531 speelden kinderen te 's Gravenhage in de groote
zaal van het Hof7). In 1533 liet Philips van Halle, "walsche meester"
te Amsterdam, op vastenavond "zyn scholieren en discipulen" "een spel
in walsch" spelen 8). Een aantal posten uit oude stadsrekeningen bewijzen,
dat komediespelen van jongelieden in het openbaar iets zeer gewoons
was, dat de geestelijkheid er over het algemeen niet tegen streed en de
schoolmeesters het bevorderden door het leiden der vertooningen. In
dat alles is geene verandering gekomen, toen de invloed der renaissance
zich. in de Nederlanden deed gevoelen.
De herleving der c1assieke oudheid is van zeer groot gewicht geweest
voor de ontwikkeling van het drama. De Grieksche en Romeinsche
tooneeldichters waren gedurende de Middeleeuwen zoo goed als onbekend
gebleven; hunne werken lagen, naast die van andere heroën der letterkunde,
bedolven onder het stof van kloosterbibliotheken. Alleen Terentius
werd gelezen en de geleerde non Hroswitha van Gandersheim
schreef in de lOde eeuw eenige Latijnsche drama's van godsdienstigen
inhoud, om de blijspelen van Terentius, die in den smaak vielen
van vele vromen, te verdringen D). De Italiaansche humanisten, die,
vol ijver en bezieling, honderden handschriften van c1assieke schrijvers
van den ondergang gered en voor ons behouden hebben, waren niet
het minst verheugd, toen in 142g een handschrift met 12 onbekende
1) Vgl. Belgisch Museum, VI, blz. 405, 407.
2) Vgl. De stadts-kameraers-rekeningen van Utrecht in Dodt van Flensburg's Archief
voor kerkelijke., en wereldlijke geschiedenissen, inzonderheid van Utrecht, lIl, 1843, blz. 212.
3) T. a. p., blz. 214. 4) T. a. p., blz. 218. 5) T. a. p., blz. 247.
6) Vgl. Belgisch Museum, I, blz. 157, 158.
7) Vgl. Tijdschrift voor Nederl. Taal- en Letterkunde, VI, blz. 74.
~) Volgens eene aanteekening van Mr. N. de Roever.
9) Eenc halve eeuw na Hroswitha vertaalde Notker, een Benedictijner monnik te
St. Gallen, de Andria in het Duitsch (vgl. J. L. Klein, Oeschiclzte des Drama's,
lIl, 1866, blz. 671, 672).
13°
196
blijspelen van Plautus in Duitschland gevonden en naar Rome was
overgebracht. Hertog Filippo Maria van Milaan, markgraaf Lionello
d'Este en Lorenzo de Medici smeekten te gelijk den gelukkigen bezitter
van den pas verworven schat, kardinaal Giordano Orsini, om het verlof
den codex te doen afschrijven, en alleen door list gelukte het Lorenzo
het handschrift eenigen tijd in zijne macht te krijgen 1). In 1486, dus
ruim eene halve eeuw later, werden aan het hof van Ercole I, hertog
van Ferrara, eenige blijspelen van Plautus met groote pracht in hei pas
gebouwde theater opgevoerd. En die voorstellingen werden telkens
herhaald. Toen Paus Paul III in 1543 Ferrara bezocht, speelden de
kinderen zelve van den toenmaligen hertog Alfonso d'Este voor hem de
Adelphi van Terentius. Ook te Rome werden de Latijnsche blijspeldichters
gehuldigd. In 1502 werd de Menaechmi van Plautus voor Paus
Sixtus IV in zijne eigen vertrekken ten tooneele gebracht en zijn
opvolger Leo X woonde in 1513 eene opvoering van de Poenulus bij 2).
Sedert dien tijd hebben Italiaansche dichters de Latijnsche comici ijverig
nagevolgd.
De renaissance, van Italië naar Duitschland overgebracht, leidde ook
daar tot de studie van Plautus en Terentius. Reeds in 1486 zagen
Duitsche vertalingen van eenige hunner comedies het licht. In 1518
werd de Eunuchus te Zwickau opgevoerd, in 1537 een ander blijspel
van Terentius te Nördlingen, in 1557 twee comedies van Plautus te
München, in 1560 de Aulularia te Königsberg, in 1565 de Phormio te
Straatsburg 3). Het spelen van Latijnsche comedies is vooral in sommige
steden gewoonte geworden en die gewoonte is jaren lang in stand
gebleven.
De vertooners der blijspelen waren, zoowel in Italië als in Duitschland,
meestal jongelieden, die de Latijnsche school bezochten. De
docenten toch zagen al spoedig het groote nut van deze voorstellingen
in voor het aanleeren een er taal, die zoo algemeen gebruikt werd als
het Latijn. Reeds in 1523 bevatte het schoolreglement te Zwickau de
bepaling, "dass Mitwocps nach geschehener Repetition und Sonntags
nach der Kirche eine Komödie aus dem Terentius zur Stärkung des
Gedächtnisses und zur Übung in der Aussprache und in der Geschicklichkeit
des Leibes gespielt werden solI" 4). Het schoolreglement te
1) Vgl. G. Vaigt, Die Wiederbelebung des classischen Alterthums oder das erste
jahrhundert des Humanismus. Berlin, 1859, blz. 140, 141.
2) Vgl. Carl van Reinhardstaettner, Plautus. Spätere Bearbeitungen plautinischer
Dramen. Leipzig, 1886, blz. 50--53.
3) T. a. p., blz. 35-38. 4) T. a. p., blz. 36.
197
Güstrow, dat in 1552 werd opgesteld, zegt: "Es soli auch alle halbe
Jahre eine Lateinische Comoedia aus dem Plauto oder Terentio für die
Knaben, dass sie gut Latein lernen mögen, von den Schülern in der
Schule, jedoch extra habitum, agiret werden" 1). Wel ijverde de geestelijkheid
somtijds tegen die voorstellingen, maar de groote hervormers
zagen er niet alleen geen kwaad in, maar prezen ze aan. Luther, die
Terentius goed kende, prees in de voorrede van zijn werk Judith en
Tobias het drama in het algemeen en sprak in zijne Tischreden over
het nut van komediespelen voor jongelieden. Niet alleen leeren zij er,
volgens zijn oordeel, goed Latijn door, maar door te letten op de verschillende
karakters, die in een drama geteekend worden, leeren zij ook
de menschen en de wereld kennen. Bovendien zien zij, hoe personen
van verschillenden stand zich behooren te gedragen. "Zudem werden
darin beschrieben und angezeiget, die listigen Anschläge und Betrüge
der bösen Bälge. Desgleichen was der Eltern und jungen Knaben Ampt
sey .... Und Christen sollen die Comödien nicht ganz und gar fIiehen,
darumb dass bisweilen grobe Zoten und Bulereien darinnen seyn, da
man doch umb dieser willen auch die Bibel niCht dürfte lesen" 2).
Melanchthon, die misteries en kluchten a~eurde, ijverde voor het
Latijnsche blijspel en liet in zijne school verschillende comedies opvoeren,
waarvoor hij zelf prologen schreef 3).
Maar het vertoonen der blijspelen van Plautus en Terentius door de
schooljeugd had, behalve het beter aanleeren van het Latijn, nog een
ander gevolg. De herleving der c1assieke oudheid deed mannen opstaan,
die de ouden navolgden. Een groot aantal ltaliaansche schrijvers
bootsten de werken der Romeinsche dichters in vloeiende verzen na.
En zij beproefden ook hunne krachten aan het drama. Die drama's
werden in het Latijn geschreven en behandelden geheel verschillende
stof. Alberto Mussato schreef in het begin der 14de eeuw twee Latijnsche
treurspelen, de Eccerinis en de Achilleis ; het eerste is ontleend aan de
geschiedenis van zijn eigen tijd, evenals de Pemandus servdtus van
Carlo Verardis, het andere aan de oudheid. Leonardo Dati dramatiseerde
in de Hiempsal en Baptista .\\antuanus in de Attila een historisch
onderwerp. Quintinianus Stoa, professor te Padua, bracht in de Theoandrothanatos
(I S08) het lijden van Christus ten tooneele; het drama
gelijkt op een misterie, maar is vol c1assieke allegorie. In kleine stukjes,
meestal in den vorm van dialogen, werden verder anecdotes, aardigheden,
voorvallen uit het dagelijksch le-.:en gedramatiseerd; gewoonlijk treden
1) T. a. p., hlz. 37. 2) T. a. p., blz. 32, 33. 3) T. a. p., blz. 33, 34.
198
er figuren in op, die aan het Latijnsche blijspel ontleend zijn. Dezelfde
soort van onderwerpen werd ook in Duitschland behandeld, maar in
het land der hervorming nam het schooldrama al spoedig een vijandigen
toon aan tegen de kerk. Vooral de klucht stond er hoog; Reuchlin heeft
zich in dat genre roem verworven met zijn Heino, die in 1497 te
Heidelberg is opgevoerd. Voor dat blijspel, dat in 5 bedrijven is afgedeeld,
die elk door een koorzang worden besloten, is op aardige wijze
gebruik gemaakt van de beroemde Farce de Maistre Pathelin.
Eigenaardig is het zeker, dat voor schooldrama's, welk onderwerp
zij ook behandelden, de vorm der blijspelen van Terentius werd gekozen.
Dat men aan zijne comedies de voorkeur gaf boven die van Plautus,
is niet vreemd. Terentius was gedurende de Middeleeuwen althans
eenigszins bekend geweest, Plautus niet. De taal van Terentius is veel
gemakkelijker en staat dichter bij die der meest gelezen Latijnsche
schrijvers dan de zegswijze van den ouderen dichter, die zeer archaeïstisch
getint is en dus minder geschikt voor het onderwijs. Ten slotte
durft Plautus in zijne comedies nog meer toestanden en personen teekenen
uit een kring, waar men jongelieden liever niet mede in aanraking brengt.
Maar dat men ook voor onderwerpen van ernstigen en tragischen aard den
vorm koos van den blijspeldichter Terentius en niet het oog richtte op
den eenigen vertegenwoordiger van het Romeinsche treurspel, wiens
werken ons zijn overgebleven, is een moeilijk te verklaren feit.
Het is hier niet de plaats, om de ontwikkeling van het schooldrama
in Europa te schetsen. In alle beschaafde landen is het een paar eeuwen
lang zeer geliefd geweest. Een aantal beroemde mannen, Thomas Morus,
Buchanan, Reachlin, Kirchmaier (Naogeorgos), Frischlin, enz. hebben
Latijnsche drama's geschreven. Op de dramatische letterkunde van
Duitschland, waar naast het Latijnsche to~neelspel al spoedig drama's in
de landstaal door de schooljeugd werden opgevoerd, heeft het Latijnsche
schooldrama grooten invloed gehad 1). Wat het schooldrama in de
Nederlanden beteekend heeft, moge blijken uit het volgende.
In de Zeventien Provincien was het onderwijs vrij goed, sedert de
Broeders des Gemeenen levens, die zich bij de groote beweging van het
humanisme hadden aangesloten, aan het hoofd van .vele scholen stonden.
Zij hebben hier te lande veel gedaan voor de studie der classieken, vooral
1) Zie over het Latijnsche schooldrama, Dr. Otto Francke, Terenz und die lateinische
Sclllllcomoedie in Deutsdlland. Wei mar , 1877, en over het Duitsche, Jacob Minor, in
de Inleiding vóór het Speculum vitae humanae. Ein Drama von Erzherzog Ferdinand
I I. von Tirol. 1584 (Neudrucke deutscher Literaturwerke des XVI. und XVI I. jahrhunderts.
No. 79 u. 80), Halle, 1889.
199
van de Romeinsche schrijvers, nieuwe leerboeken ingevoerd en nieuwe
methodes aan de hand gedaan 1). Het is dan ook niet vreemd, dat juist
in de stad, waar hunne orde was ontstaan en waar zij jaren lang
grooten invloed hebben gehad, eenige drama's van Latijnsche dichters
zijn uitgegeven. Te Deventer zagen nl. bij Albertus Pafraet de Andria
(1512, 1523 en 1525) en de Eanachas (1521) het licht, bij Dirk de
Borne ongeveer in denzelfden tijd de Thyestes en de Phoenissae van
Seneca 2), terwijl in 1556 ook diens Medea verscheen. Deze boekjes
waren waarschijnlijk voor schoolgebruik bestemd. De eerste Nederlandsche
vertaling van Terentius kwam in 1555 te Antwerpen uit; zij is
van de hand van Cornelis van Ghistele.
Evenals elders werd ook hier te lande door paedagogen gebruik
gemaakt van den vurigen ijver voor komediespelen, die, zooals wij boven
zagen, de jeugd bezielde. Waarom zouden de jongens, die gewoon
waren openlijk als tooneelspelers op te treden, geene Latijnsche drama's
vertoonen? Het instudeeren zou aan de studie van het Latijn ten goede
komen; de leerlingen zouden een rijken woordenschat, kennis van de
quantiteit der syllaben en inzicht in maat en rhythmiek verkrijgen. Door
het spelen in eene vreemde taal zou niet alleen hunne eerzucht geprikkeld,
maar ook de rechtmatige trots der ouders gevleid worden. Een
goed paedagoog mag voor zulke dingen het oog niet sluiten, maar moet
er gebruik van maken, om zijn doel te bereiken, d. i. de kennis zijner
leerlingen uitgebreider en steviger te doen worden. Evenals in Duitschland,
waren hier te lande vele schoolmeesters groote voorstanders van
het schooldrama 3) en werden de blijspelen van Terentius en Plautus en
1) Zie over de inrichting der scholen en over de vakken, die onderwezen werden,
Moll, t. a. p., 11, 2, blz. 228 - 284.
2) Deze werkjes bevinden zich in de Deventer Bibliotheek.
3) Zoo zegt Macropedlus in den proloog van de Alldn"sca (1538):
Inter tot interque adeo discrepantia
Scholaria exercitia, nullum (ut arbitror)
Maioribus mihi prosequendum laudibus,
Quain scenicus Illdus (modo absit foeditas)
Actusque comicus. alii versus canant,
AIii legant scribantue crebro epistolas ,
Alii al iud exercitium honestllm tractitent ,
Comoedia una facile praestat omnibus.
Haec schemata grammatico troposque suggerit,
Haec rhetori administrat anna affectuum,
Haec disserenti offert locos dialectico.
Quid tibi parit maiorem ad homines gratiam?
200
somtijds ook de treurspelen van Seneca door de schooljeugd opgevoerd.
Dikwijls wordt er in de stadsrekeningen slechts gesproken van een spel
in het Latijn en wordt de titel niet genoemd 1), maar men mag aannemen,
dat in het eerste gedeelte der 16de eeuw classieke drama's ten
tooneele zijn gebracht, want het moderne Latijnsche drama begint hier
te lande eerst ongeveer in 1530. Reeds in 1508 voerden studenten te
Leuven de Aulularia en kort daarna de Miles op 2), in 1527 speelden
scholieren te Haarlem de Andria 3), in 1530 studenten te Leuven de Adelphi
4), in 1544 de leerlingen te Deventer Seneca's Hercules furens 5), in
1575 de jongelui der Hieronymusschool te Utrecht de Medea 6). Den 15den
Sept. 1591 voerden studenten of gymnasiasten te Leiden de Agamemnon
van Seneca op 7), den 2den en 3den Jan. 1592 zelfs de Ajax van Sophocles
en de Rhesus van Euripides 8), den 7den , 8sten en 9den Juni 1595 de
Plutus van Aristophanes, de Troades van Seneca en de Mi/es van
Quid aeque moribus ornatam adolescentiam?
Quid quoque rei plus commodum scholasticae?
Nam si in ea agenda exercearis sedulo,
Linguae auferes stribliginem ac rubiginem.
Quia agenda non modo promptitudinem, sed et
Miram loquendi in concionibus palam
Populo dabit fidentiam. si ei us quoque
Spectator adsis, non modo oblectaberis,
Sed et optimis quibusque vitam moribus
Ornaueris. quid enim per immortalia
Diuina numina, ecquid est comoedia,
Nisi totius vitae hominis et cJarissimum
Speculum, et figura amplissima? in qua quid tibi
Vitandum erit vel actitandum, cJarius
Lumine videbis atque contemplaberis ," caet.
1) Te Haarlem werd in 1521 "een spel in 't Latijn", in 1523 "eene materie in Griecsche
sprake", in 1524 een Latijnsch stuk, in 1526 de Hecuba van Euripides vertoond. (Vgl.
Dr. A. H. Garrer, Schonaeus. Bijdrage tot de geschiedenis der Latijnsche school te
Haarlem. Haarlem, 1889, blz. 69.)
Van de opvoeringen der leerlingen van de Hieronymusschool·te Utrecht wordt niet
eens vermeld, of zij in het Latijn of in het NederJandsch plaats hadden (vgl. Dodt van
Flensburg , t. a. p., blz. 218, 226, 233, 237, 247, 248, 271), en evenmin van die der
scholieren van de fraters te '5 Hertogenbosch (vgl. Or. C. R.· Hermans, 01!schiedenis
der rederijkers in Noordbrabant , '5 Hertogenbosch , II, 1867, blz. 162 -167).
2) Vgl. Félix Neve, Mémoire histort"que et littéraire sur Ie collége des Trois Langues
à l'université de Louvain (in Mémoires couronnés .... Pllbliés par l'Acadénzie royale
des sciences .... de Belgique. Bruxelles, XXVIII, 1856, blz. 118, 119).
3) Vgl. Garrer, t. a. p. 4) Vgl. Reinhardstoettner, t. a. p., blz. 36.
5) Vgl. van Doorninck, t. a. p., blz. 63.
6) Vgl. Dodt van Flensburg , t. a. p., blz. 247.
7) Vgl. Diarium Everardi Bronckorstii (in Werken uitgeg. door het Hist. Oen., 3de
serie, No. 12), 1898, blz. 23. 8) T. a. p., blz. 29.
201
Plautus 1) en den 2den Aug. de Au/u/aria 2). In Sept. 1595 speelden tien
gymnasiasten te Middelburg in tegenwoordigheid van de Staten van Zeeland
de Ajax van Sophocles, Seneca's Hercules FurClls en Plautus' Capfivi :1).
In 1603 liet Adolphus Venator , predikant te Alkmaar, de Andria bij
zich aan huis opvoeren, maar haalde zich daardoor onaangen::tamheden
met classis en synode op den hals 4). In 1614 speelden de leerlingen
der Latijnsche school te Dordrecht de Mostcllaria en de Hercules
Octaeus 5). Leidsche studenten voerden in 1617 bij een bezoek van
Engelsche en Zweedsche gezanten aan de academiestad de Troades Opli);
datzelfde treurspel werd ook in 1660 door de scholieren te Dordrecht
vertoond 7), waar dikwijls Seneca's drama's ten tooneele werden gebracht S).
In 1657 speelden "Latynse Studenten" in den Amsterdamschen Schouwburg
de Andria en in 1658 de Eunuc/ws, gevolgd door "een klucht
in 't Griex" D); in 1664 werd daar de Medea opgevoerd lO). Te Deventer
werd in 1671 Seneca's Agamemlloll door studenten vertoond 11). In de
noordelijke provincies van ons land is het schooldrama ten gevolge van
de tegenwerking der geestelijkheid niet doorgedrongen; er wordt alleen
melding gemaakt van het opvoeren der Andria door de leerlingen der
Latijnsche school te Dokkum in 1741 12).
Intusschen begon men al spoedig hier te lande, evenals in Italië en
Duitschland , de classieke drama's na te volgen. De herleving der classieke
letteren had in de Nederlanden een groot aantal Latijnsche dichters
doen opstaan i onder hen hebben de Hagenaar Janus Secundus en
Nicolaus Grudius van Leuven zich den grootsten roem verworven. En
ook het drama vond ijverige beoefenaars. Daar het Latijn de taal der
geleerden was geworden, waren er voor Latijnsche dichters en dramatici
1) T. a. p., blz. 91.
2) Volgens eene aanteekening van Mr. Ch. M. Dozy, aanwezig in het stedelijk Archief
~an Lei.den.
3) Vgl. P. de la Ruë, Geletterd Zeeland, 1741, blz. 154, <155.
4) Vgl. Dr. G. D. J. Schotel, Tilburgsche avondstonden. Amsterdam, 1850, blz.
307, 308, en Tijdschrift voor Nederl. Taal- en Letterk., 1901, blz. 36.
5) Vgl. Worp, De invloed van Seneca's treurspelen op ons tooneef. Amsterdam,
1892, blz. 50.
6) Vgl. M. Siegenbeek, Geschiedenis der Leidsche Hoogeschool. Leiden, 1829, I, blz. 107.
7) Vgl. Schotel, Letter- en Oudheidkundige avondstonden. Dordrecht, 1841, blz. 134.
8) Vgl. Schotel, De lllustre School te Dordrecht. Utrecht, 1857, blz. 113.
9) Vgl. C. N. Wybrands, Het Amsterdamsche tooneel van 16i7-1772. Utrecht,
1873, blz. 93.
10) Vgl. Dr. G. Kalff, Literatuur en tooneel te Amsterdam, Haarlem, 1895, blz. 307.
11) Vgl. OverijsselscheAlmanak voor Oudheid en Letteren (voor) 1840, blz. 192, 193.
12) Vgl. Schotel, Tilburgsche avondstonden, blz. 312.
202
lauweren te behalen, zelfs ver buiten de enge grenzen van hun vaderland.
Bovendien is het aantal drama's van Plautus, Terentius en Seneca,
dat. voor schoolleduur en schooldrama geschikt is, niet bijzonder groot.
Men kon gebruik maken van Latijnsche drama's, door Italianen en Duitschers
geschreven 1), en van Latijnsche vertalingen van Grieksche treurspelen
2), maar beter was het in een land als het onze, waar de renaissance
zich zoo bijzonder krachtig heeft doen gelden, zelf de hand aan den
ploeg te slaan. Dat hebben de Nederlanders der 16de en 17de eeuw dan
ook gedaan en zij hebben op dit gebied, evenzeer als op elk ander,
lauweren geplukt 3).
I. HET SCHOOLDRAMA IN DE l6Dl'; EEUW.
Het oudste schooldrama in de Nederlanden schijnt de Orisellis van
Eligius Eucharius of Houcharius te zijn. De schrijver, die in het dagelijksch
leven Gilles Hoockaert heette, was schoolmeester in "de c1eene
Roose op den Zandberg" van zijne geboortestad Gent en heeft Latijnsche
werken en Latijnsche verzen in het licht gezonden. In 1511 gaf hij zijn
drama en andere gedichten te Parijs uit; het stuk' is in 1513 en 1519
te Gent herdrukt. De leerlingen van Hoockaert waren er aan gewoon
komedie te spelen; reeds vroeger hadden zij o. a. de Dolotechne (1504)
van den Italiaan Bartholomeus Zambertus en de Sergius van Reuchlin
opgevoerd 4). Den 6den Sept. 1512 werd de Orisellis ten tooneele gebracht
1) Zoo werd in 1516 één der comedies van Reuchlin, de Sergius, te Deventer bij
Pafraet naged~ukt.
2) In 1570 gaf Georgius Ratallerus van Leeuwarden eene Latijnsche vertaling der
treurspelen van Sophocles uit. Erasmus vertaalde, de Iplligenia in Aulide (1519) van
Euripides, Petreius Tiara van Workum de Medea (1543), Georgius Ratallerus zijne Phoenissae,
Hippolytus en' Andromache (1581). Adriantls Chilius van Maldeghem vertaalde
de Plutus van Aristophanes (1533). Hetzelfde blijspel werd in het Latijn overgebracht
door Lambertus Hortensius van Montfoort (1556), die ook de Nebulae (1557), de Equites
(1557) en de Ranae (1561) vertaalde.
3) Voor het bibliographisch gedeelte van dit onderzoek heb ik veel te danken aan
een Hs. van Dr. W. H. D, Suringar, dat zich thans in de Leidsche Bib!. bevindt en
tot titel heeft: Onomasticon Dramatum Latinorum Recentiorum. De titels van honderden
drama's worden daarin genoemd volgens de alphabetische volgorde van de
namen der schrijvers. Die aanteekeningen zijn met groote zorg bijgehouden en zooveel
mogelijk geverifieerd.
4) Die drama's worden genoemd in de opdracht der uitgave van 1519 met nog een
paar anderen, waarvan de dichter mij onbekend is.
203
in het hof van Gisteli) , nadat men de voorstelling eenige keeren wegens
het slechte weer had moeten uitstellen; de toehoorders waren niet velen
in aantal, maar uitgezocht.
In de Orisellis is de lOde novelle van den lOden dag uit Boccaccio's
Decamerone aardig gedramatiseerd. Het verhaal was en is algemeen
bekend. Niet alleen had Petrarcha in 1373 de novelle in het Latijn vertaald,
maar in vele kloosterbibliotheken vond men Latijnsche handschriften,
waarin de geschiedenis was beschreven; er zijn verschillende
Nederlandsche bewerkingen uit de 15de eeuw van bekend en reeds
omstreeks 1500 zag een volksboek, Die Historie van der goeder Vrouwe,
genaemt Oriseldis, het licht.
De Orisellis van Hoockaert is in 3 bedrijven verdeeld; proloog en
argument gaan aan het stuk vooraf, dat eindigt met een epiloog -- hier
conclusio genoemd - en eenige versregels van den nar. De maat is
afwisselend, maar meestal wordt toch de dactylische hexameter gebruikt;
koorzangen of liederen komen niet voor. Naar alle waarschijnlijkheid
heeft de dichter voor zijn drama gebruik gemaakt van Petrarcha's verta.
ling der novelle; dat blijkt o. a. uit enkele eigennamen, die overeenkomen.
Onder de dichters van schooldrama's in de 16de e.euw nemen drie
Noord-Nederlanders eene allereerste plaats in, Gnapheus, Macropedius
en Schonaeus. Vele anderen zullen worden genoemd, maar op hen
behoort het meeste licht te vallen.
Willem Claesz. de Volder of van de Voldersgraft werd in 1493 in
Den Haag geboren en daarom ook wel Willem van Haghen of Hagiensis
genoemd 2). Hij vertaalde later zijn naam in het Grieksch en in het
Latijn en noemde zich Guilielmus Gnapheus of Fullonius; onder den
laatstgenoemden naam is hij het meest bekend. Gnapheus heeft waarschijnlijk,
zooals de meeste zijner landgenooten van dien tijd, die zich
in wetenschap en letteren hebben onderscheiden, eerst onderricht gehad
van de Broeders des Gemeenen levens. Zijne academische opleiding
ontving hij voor een deel te Keulen, waar hij van 26 Mei 1511 tot
Nov. 1512 studeerde en den graad van baccalaureus verwief3). Naar
Den Haag teruggekeerd, werd hij er rector der Latijnsche school. Maar
1) Vgl. F. de Potter, Geschiedkundige Beschrijving der stad Gent, V, blz. 590. De
dichter wordt daar Elooi van Houcke genoemd.
2) Guicciardini spreekt in zijne Descrittione di tutti i Paesi bassi, 1581, blz. 304,
van .. Guglielmo Hagiense gran' litterato, il quale fu il primo Poeüt Comico, che
hauesse la Germania inferiore".
3) Zie Gvlielmvs Gnaphevs Acolastvs. Herausgegeben van johannes Botte (in Lateinische
Litteraturdenkmäler des XV. und XVI. jah(hunderts), Berlin, 1891, blz. XII.
204
hij had er niet het rustige leven van den schoolmeester, die het hoogstens
alleen te kwaad heeft met zijne leerlingen. Vele humanisten hier
te lande waren bekend geworden met de geschriften der hervormers
en plaatsten zich langzamerhand aan het hoofd der godsdienstige beweging
in de Nederlanden 1). Tot hen "behoorde ook Gnapheus. In Aug.
1523 werd hij wegens Lutherij in hechtenis genomen en hij zou met
twee anderen naar Gorinchem worden overgebracht, waar de inquisiteurgeneraal
mr. François van der Hulst hem zou examineeren. Maar er
stak in Holland een storm van verontwaardiging op; er moest recht
worden gesproken in Den Haag en niet elders; men stond op de handhaving
van het jus non evocandi; de Staten van Holland protesteerden;
Van der Hulst durfde niet naar Den Haag te gaan 2) en den 29sten October
werd Gnapheus uit de gevangenis ontslagen 3). Doch hij mocht de stad
zijner inwoning niet verlaten op boete voor "mr. Willem CIaesz alias
Voldersgraft, priester, scoelmeester van den Hage (van) drie hondert
ponden van veertich grooten vlaems tpont" 4). Reeds in Mei 1525 werd
hij weer gevangen genomen en opgesloten met Jan janszoon de Bakker
of Pistorius 5), wiens leven en marteldood hij in 1529 te boek heeft
gesteld (1). Hij had zich te verantwoorden over zijn troostbrief "aen een
arme bedroefde weduwe, wier soon de cappe verlaten hadde" , doch hij
wist zich er door heen te slaan en werd in September slechts veroordeeld
tot het verblijf "in een c1ooster, om aldaer den tyt van dry maenden
penitentie te doen te bier en te broode" ï). In 1528 weer aangeklaagd,
omdat er in zijn huis tegen het vasten gezondigd was 8), besloot hij "het
land te ruimen. Vóór zijn vertrek heeft hij zijn Acolastus geschreven 9),
die hem beroemd zou maken.
Het drama behandelt de geschiedenis van den verloren zoon naar Lucas,
15, een geliefd onderwerp voor tooneeldichters. Het eenvoudige verhaal
1) VgJ. Dr. J. G. de Hoop Scheffer, Geschiedenis der Kerkhervorming in Nederland
van haar ontstaan tot 1531. Amsterdam, 1873, blz. 29.
2) T. a. p., blz. 186-190. 3) T. a. p., blz. 186, Noot.
4) T. a. p., blz. 354. ó) T. a. p., blz. 359 -361.
6) loannis Pistoril marlyrium. Het boekje beleefde verscheidene drukken. Ook de
disputacie tusschen Pistorius rn de kettermeesters, in het Nederlandsch geschreven
(1525), schijnt door Gnapheus te zijn uitgegeven (t. a. p., blz. 360, Noot).
7) T. a. p., blz. 392. 8) T. a. p., blz. 538, 539.
9) Er is tegenstrijdigheid in de chronologische orde der feiten. Gnapheus bericht in
de voorrede van zijn Tobias ende Lazarus (1557), dat hij vervolgd werd dadelijk na
het bezetten van Den Haag door Maerten van Rossum (6 Maart 1528). Maar onder den
laatsten versregel der eerste uitgave van de Acolastus staan de woorden: "Gulielmus
Fulionius canebat apud Hagienses suos anno M.D.XXIX".
205
is op meesterlijke wijze gedramatiseerd; de karakters zijn goed geteekend.
Voor de beschrijving van het loszinnige leven van den zoon heeft
Gnapheus een aantal figuren aan het Latijnsche blijspel ontleend, den
klaplooper, den veelvraat, de gemeene deerne, enz. en hij heeft hun
allen namen gegeven, die hun aard aanduiden en naar classieke schrijvers,
vooral naar Plautus en Terentius, zijn genomen. Aan sommige tooneeltjes
van die comediedichters sluit Gnapheus zich verder nauw aan. Ook de
bouw van het drama is naar het Latijnsche blijspel gevolgd; de vijf
bedrijven, proloog, epiloog en het argumentum zijn overgenomen. Er
treedt geen koor op in het stuk, maar wel wordt er een lied voorgedragen
of gezongen. Dialoog, taal en metrum van Terentius zijn vooral
gevolgd 1).
De Acolastus werd in Juli 1529 te Antwerpen gedrukt2) en maakte
verbazend veel opgang. In het volgende jaar zagen vier uitgaven het
licht, twee te Antwerpen, één te Parijs en één te Keulen; in 1585
verscheen het werkje voor het laatst; dit is de 47ste druk 3), dien wij
kennen. Het drama werd door Georg Binder (1535) 4), Wolfgang
Schmeltzl (1545) 5) en J. U. Hankart (1627) fl) in het Duitsch vertaald -de
vertaling van den eerstgenoemden beleefde 6 drukken - en meermalen
in die taal opgevoerd; eene Engelsche vertaling dateert van 1540,
eene Fransche van 1564 7). Op latere dichters van schooldrama's heeft
de Acolastus grooten invloed gehad. Want Gnapheus heeft het eerst
een onderwerp uit den bijbel behandeld in den aantrekkelijken vorm
der Latijnsche comedie, en in een tijd als den zijnen, waarin godsdienstige
vragen zich zoozeer op den voorgrond drongen, was zulk eene vereeniging
van bijbelsche onderwerpen en humanisme eene openbaring
voor velen.
En intusschen zwierf de man, wiens drama men overal nadrukte en
1) Zie Bolte, t. a. p., blz. XVI- XXIV.
2) De titel der eerste uitgave is: Acolastvs De filio prodigo comoedia Acolasti titulo
inscripta, authore Oulielmo Onapheo, Oymnasiarcha Hagiensi. Oodfridvs Dvmaeus
Antuerpiae, excudebat, Anno M.D.XXIX. Mense luUo. Cvm Oratia et Priuilegio Imperiali
ad triennium. 3) Zie Bolte, t. a. p., blz. XXIV - XXVII.
4) Vgl. H. Holstein, Das Drama vom Verlomen Sohn. Ein Beitrag zur Oeschichte
des Dramas. Halle, 1880, blz. 16 - 21, en Bolte, t. a. p., blz. XIV.
5) Vgl. Bolte, t. a. p.
6) Vgl. Bolte, t. a. p. Ook voor andere Duitsche drama's, die de geschiedenis van
den verloren zoon behandelen, is de Acolastas gebruikt; zie Holstein, blz. 22, 38. En
eveneens voor een Zweedsch stuk van Samuel Petri Brasck ; zie E. Wrangel, De betrekkingen
tusschen Zweden en de Nederlanden op het gebied van letteren en wetenschap . .•
Leiden, 1901, blz. 382. 7) Vgl. Bolte, blz. XIV-XVI.
206
opvoerde, als balling rond. In 1531 kwam hij met andere N~derlandsche
protestanten te Elbing, waar hij vier jaren later tot rector der Latijnsche
school werd benoemd. Maar de vijandige houding van den bisschop
van Ermland, Dantiscus 1), dwong hem in 1541 naar Königsberg de wijk
te nemen en zich onder de bescherming te stellen van Hertog Albrecht,
die hem tot raad der kanselarij benoemde en in 1544 tot rector aanstelde
van de paedagogische inrichting, die aan de Universiteit was verbonden.
Doch ook daar vond Gnapheus geen rust. De Lutheranen en met name
professor Fredericus Staphylus, die eenige jaren later tot de katholieke kerk
overging, maakten het hem, den protestant, lastig en hij verliet Königsberg
2), om zich in 1547 te Emden te vestigen, waar hij secretaris werd
van gravin Ann~ van Oostfriesland en gouverneur van hare kinderen.
Hij genoot het vertrouwen der gravin en nam meermalen politieke
zendingen waar. Later bekleedde hij hei ambt van rentmeester te Norden,
waar hij den 29sten Sept. 1568 is gestorven 3).
Gnapheus heeft vele strijdschriften en Latijnsche gedichten geschreven.
In 1541 gaf hij verder een eigenaardig werk uit, Triumphus eloquentiae
getiteld, dat men dikwijls als een schooldrama vermeld ziet. Het is de
beschrijving van een optocht met declamatie en gezang, die den intocht
van het humanisme in Elbing voorstelde. Vier en zeventig personen,
voor een groot deel te paard of op wagens, spraken één voor één den
magistraat vóór het raadhuis toe, terwijl de stoet langzamerhand voorbijtrok.
Goden, Muzen, bekende personen uit de oudheid, allegorische
figuren als Barbaries 4), Ignorantia en Eloquentia maakten deel UIt van
den stoet. De vertooning had twee malen plaats, den laatsten keer in
1540 5). Ook schreef Gnapheus nog een paar schoo\comedies. In de
Morosophus (1541) 6) treedt de fluitspeler Morus als astronoom op en
neemt den naam Morosophus aan. Hij leest in de sterren, dat de regen,
die zal vallen, allen in dwazen zal veranderen, en sluit zich in zijn huis
op. De voorspelling wordt bewaarheid en hij hoopt, als de eenige verstandige,
koning van de dwazen te zullen worden. Maar gek geworden
1) Zie over zijn verblijf te Elbing, Reusch, Wilhelm Gnapheus, der erste Rector des
Elbinger Gymnasiums. (Programma Elbing, 1868 en 1877).
2) Zie over zijn verblijf te Königsberg, Dr. H. Roodhuyzen Jr., Het leven van
Guilhelmus Gnapheus, een der eerste Hervormers in Nederland. Amsterdam, 1858,
blz. 30-66.
3) Zie over zijn verblijf te Emden, Dr. H. Babucke, Wilhelm Gnapheus, ein Lehrer
aus dem Rejormationszeitalter, 1875.
4) Waarschijnlijk is dit werk ook wel Misobarbarus genoemd. Men heeft dit gehouden
voor den titel eener schoolcomedie, maar deze is nooit gevonden.
5) Zie Reuseh, Il, blz. 4 - 8. 6) Zie den inhoud, t. a. p., blz. 26, 27.
207
boeren plagen en mishandelen hem en hij wascht zich ook met regenwater,
om als een dwaas onder de dwazen te leven. Ten slotte neemt
"Sophia·' hem onder hare leerlingen op. In de Hypocrisis (1544) wordt
Psyche voor Jupiter gedaagd wegens haar huwelijk met Cupido en laat
zich begeleiden door Hypocrisis i de laatste wordt naar de onderwereld
gebannen en Psyche gered, doordat zij zich van Cupido doet scheiden
en zich tot Berouw wendt. Gnapheus, die het drama schreef, om den
weg te wijzen, hoe men ook theologische onderwerpen op comische
wijze kon behandelen 1), is daarin allerminst geslaagd. De Hypocrisis is
een tooneelspel, dat volstrekt niet aantrekt met al zijne allegorische
figuren, wier namen verklaard moeten worden, bijv. Psyche is "de ziel
van den zondigen mensch, die vooral misbruik maakt van zijne kennis",
Cupido "wijst de booze harstochten en gebreken van de ziel aan", enz.
De vijf bedrijven van het drama eindigen met een koorzang.
Van al de geschriften van Gnapheus is de Acolastus verreweg het
belangrijkst, omdat het den grootsten opgang heeft gemaakt 2) en een
nieuwen weg voor het schooldrama heeft aangewezen. En die weg is
door velen betreden.
Nicolaus Barptholomaeus staat met zijn Christus Xylonicus (1531) 3)
geheel op den bodem van het oude kerkelijke drama. Zijne tragedie is
een passiespel, waarin meer dan 30 personen optreden, o. a. Alecto. Het
drama, dat in 4 bedrijven is afgedeeld, begint met ('ene alleenspraak van
Christus, die 22 bladzijden druk beslaat. Er treden in het treurspel vijf
verschilIende koren op, die aan het slot en ook wel midden in het
bedrijf een zang aanheffen.
In 1533 gaf Jacobus Zovitius in R.uth eene aardige dramatiseering van
het bijbelverhaal. De schrijver was een Zeeuw, uit het dorp Dreischor
bij Zierikzee, en is rector geweest te Hoogstraten en te Breda 4) Zijn
Ovis perdita (1539) is een drama, waarin niets dan allegorieën optreden,
Rechtvaardigheid, Medelijden, Nijd, Ongehoorzaamheid, enz. De Didascalus,
die in 1534 werd uitgegeven, was eenigszins van denzelfden aard 5). In
de drama's van Zovitius treden geene koren op. Van geheel anderen
1) Vgl. de Epistola dedicatoria, blz. 6 der uitgave van 1544.
2) De Acolastus is o. a. in 1536 te Elbing opgevoerd (vgl. Reusch I I, blz. 36;
11, blz. 4). De Hypocrisis is ook te Bazel vertoond (vgl. Creizenach, Oeschiclzte des
neueren Dramas I 11 I 1901, blz. 160 I Noot).
3) Het drama, dat in 1531 te Parijs het licht zag, is in 1539 te Antwerpen herdrukt.
4) In de voorrede van zijn Ovis pen/ita vertelt hij I dat de Ruth geschreven werd I toen
hij nauwelijks 21. jaar was. Uit dezelfde voorrede blijkt, dat hij in 1539 te Breda woonde.
&) Het drama is mij niet ter hand gekomen; zie den korten inhoud bij Creizenach,
II, blz. 168.
208
aard zijn de werkjes van Johannes Placentius (Jean Ie Plaisant), die
geboren werd te Sint Truyen en te Maastricht is gestorven 1) Zijn Clericus
eques (1534) is eene klucht, in proza geschreven. Een arm geestelijke
wordt door eene vrouw ondervraagd, waar hij van daan komt. Zijn
antwoord "van Parijs" wordt verstaan als "van het Paradijs" en de
vrouw vraagt, of haar ~ eerste man daar naakt rondloopt, zooals hij
begraven is. De ander geeft een bevestigend antwoord en neemt geld en
kleeren aan, om deze aan den doode te brengen. Als echter de tegenwoordige
echtgenoot van de vrouw van de zaak hoort, stijgt hij dadelijk te
paard, om den geestelijke te achterhalen. Deze bemerkt het, trekt het
boeren kleed aan, dat hij van de vrouw heeft gekregen, en doet alsof hij
staat te werken. Hij wijst een bosch aan, waarin de geestelijke verdwenen
zou zijn. De boer stapt af en gaat het bosch in i de geestelijke bestijgt
het ros en rijdt naar Parijs 2). Ook de LIlcianus aulicus (1534), die in
verzen is geschreven, is eene dergelijke klucht i de schrijver noemt het
een tafelspel. In de Pisander bombylius (1540) van Arnoldus Madirus
maakt een boer, die erg onder de plak van zijne vrouw zit, zich ten
strijde gereed, als er eenige soldaten naderen. Hij zet een koperen pot
op het hoofd en trekt een oud harnas aan, maar vlucht in het kippenhok,
zoodra hij de soldaten ziet. Deze schrikken van zijn geschreeuw, als zij
het kippenhok naderen, en gaan op den loop voor het spook, dat zijn
kop uit het hok steekt. Het stukje is in proza geschreven.
Cornelius Crocus (of Krook) was een vurig ijveraar voor den katholieken
godsdienst en is in een heftigen pennestrijd met Joannes Sartorius,
den vriend van Gnapheus, gewikkeld geweest. Beide mannen waren
verbonden aan de Latijnsche school van hunne geboortestad Amsterdam,
Crocus als rector. Hij was priester en had zulk een goeden naam als
geleerde, dat Jan III, koning van Portugal, hem een leerstoel aan de
Hoogeschool van Coimbra aanbood. Kort vóór zijn dood reisde hij te
voet naar Rome en werd door Loyola in de orde der Jezuïeten opgenomen.
In 1550 is hij gestorven 3). Van Crocus is één schooldrama
bekend, de joseph I die in 1535 te Amsterdam werd opgevoerd en in
1536 te Antwerpen gedrukt 4). Het tooneelspel behandelt Sephira's aanslag
1) Zijne Susanna (1534, 1536) is mij niet ter hand gekomen.
2) De inhoud der klucht komt overeen met dien van De Barta et marito ejus per
studentem Parisiensem deceptis, een gedicht van Reinier de Wael, dat met twee andere
verzen van hem in 1509 te Leiden is uitgegeven.
3) Zie over zijn, leven, Wagenaar , Amsterdam, XI, blz. 197, 198.
4) Ik vond uitgaven genoemd van 1537 (2), 1538, 1541, 1542, 1546 (2), 1547, 1548,
1549 en 1595.
209
op joseph, zijne gevangenschap en verheffing (Genesis, 39, 40). Er
treedt geen koor op in het drama, maar de schrijver dichtte een
Nederlandsch vers, dat deels gesproken, deels, na het blazen op
den hoorn, gezongen moest worden door den "wachter" in de pallze
na het 4de bedrijf 1). Croclls schreef zijn tooneelspel, om te dienen
bij een heiligenfeest , waar de comedies van Plautus en Terentius niet
pasten 2).
Evenals Gnapheus heeft Georgius Macropedius (Georg van Langveldt) 3)
zich grooten roem verworven als dramatisch schrijver. Deze geleerde
monnik werd onge\'eer in 1475 bij Gemert in Noord-Brabant geboren,
studeerde waarschijnlijk te Leuven en behoorde tot de Broeders des
Gemeenen levens. Nadat hij rector in Den Bosch en in Luik was geweest,
bekleedde hij van 1535 tot 1554 dat ambt in Utrecht; toen hij ziekelijk
werd, keerde hij naar Den Bosch terug en stierf daar in Juli 1558.
De rector der Hieronymusschool te Utrecht heeft een aantal leerboeken
voor verschillende vakken geschreven, werd voor de beste grammaticus
van zijn tijd gehouden en heeft vele voortreffelijke leerlingen gevormd -t).
En deze uitstekende school man was tevens een uitstekend dramaticus.
Had Gnapheus het eerst eene bijbelsche stof voor het schooldrama
gebruikt, Macropedius was in de Nederlanden de eerste, die het Latijnsche
blijspel op het tooneel bracht. "Want", roept hij uit in de opdracht
der Rebelles en .Milia, "wat is geschikter, om jongens tot leeren , jonge
menschen tot ernstige studie, ouderen, ja eigenlijk allen tot deugd te
brengen, dan een goed blijspel, dat door sommigen te recht een spiegel
van het dagelijksch leven, door anderen· eene nabootsing van het leven,
een spiegel van den omgang, het beeld der waarheid genoemd wordt?"
Hij beroept zich verder op Reuchlin, "die, behalve dat hij het eerst
het Hebreeuwsch in Duitschland heeft ingevoerd, ook de geheel vervallen
kunst van den blijspeldichter het eerst in eere heeft hersteld". Dat
1) Het versje is achter het stuk gedrukt.
2) In den Prologus zegt hij van deze blijspelen: Quas esse fictas nostis om nes
fabulas. Vanas, prophanas, ludicras, ac lubricas.
3) Zie over hem het artikel van Dr.Daniel Jacoby in de A//gemeine Deutsche Biographie,
zijn Georg Macropeditls. Eli, Beitrag zur Literaturgeschielzte des seelzze/mten
ja/zrlzunderls (Programm des KÖlligstädtischen Gymnasiums. Ostem 1586). Berlin, 1886,
Georgil's MacropediJ's Rebel/es und A/vla. fferallsgegeben von jolzannes Bolfe (in Lateinisclze
Litteratllrdenk11ltÏler des XV. IInd XVI. ja/zrhunderls) Berlin , 1897, blz. V, VI,
en Dr. I. Hartelust, De dictione Georgii Macropedii, ACCedlznt Macropedii PetriSCIlS ...
Utrecht, 1902.
4) Vgl. Dr. A. Ekker, De ffieronynlllsschoo/ te Utrecht. I, 1563, blz. 25 - 27.
WORP, Drama en toonee/. I. 14
210
de schrijver nÎet zeker was van het succes dezer nieuwigheid, blijkt uH
de opdracht en uit den titel van het boekje 1).
In de Rebelles (1535) brengen twee onverstandige moeders hare
jongens bij den schoolmeester Aristippus en verzoeken hem hare lievelingen
toch vooral zacht te behandelen. Maar de bengels maken het
slecht op school i zij leeren niet, dobbelen, vechten samen en krijgen
dus van den meester de belooning voor zooveel deugd, een duchtig
pak slaag. Zij beklagen zich t'huis over die behandeling en de moeders
stappen op hooge been en naar den. meester, schelden hem uit en verwijten
hem zijne wreedheid. "Ik heb u mijn zoon toevertrouwd, om
hem te leeren , niet om hem te verscheuren", roept de ééne verontwaardigd
uit. "Ik heb hem gekregen, om hem te verbeteren", antwoordt de
meester, "niet om hem te dooden, maar om hem voor de galg te
bewaren". Maar de moeders vertrouwen hare spruiten niet weer aan
zulk een kinderbeul toe i zij moeten dan maar voor den koopmansstand
worden opgeleid. Met goed gevulde zakken gaan beiden op reis, maar
zij landen al spoedig in eene herberg aan, waar zij goede sier maken.
Een paar schurken, die aan de jongens beloven de genoegens van
Trijntje aan die van Wijntje te zullen toevoegen, berooven hen in de
herberg door middel van valsche dobbelsteenen van hun geld en kleeren
en jagen de kaal geplukte gansjes de deur uit. Opgewonden en verontwaardigd
als zij zijn, bestelen zij een slapenden boer en keeren naar de
herberg terug, maar worden al spoedig door een diender gepakt, voor
den rechter gebracht en tot hangen veroordeeld. De moeders roepen de
hulp van den verachten meester in en deze treedt bij den rechter voor
de kwajongens op en eischt, dat zij aan hem worden uitgeleverd, omdat
zij onder de hoede van den schoolmeester staan en deze alleen dus het
recht heeft hen te straffen. De rechter zwicht voor dat argument i de
jongens worden losgelaten met een stevig pak slaag in het vooruitzicht
en de moeders vragen den braven Aristippus ten eten. Dat alles heeft
plaats ten overstaan van twee duivels - eene herinnering aan het geestelijk
drama die in elk bedrijf uit hun schuilhoek te voorschijn
komen, zich er steeds meer en meer over verheugen, dat de jonge
1) Die titel luidt: Comicarvm Fabvlarum Oeorgii Macropedii duae, rudibus ad/wc
et tenellis . Traiectinae scholae auditoribus nuncupatae, quarum altera R,ebelles, altera
Alvta inscribitur, in quibus puero praeter rem ludicram nonnihil eruditionis tum in
/iteris tum in moribus venari licebit.
Het is opmerkelijk, dat de eerste uitgave (1535) te 's Hertogenbosch uitkwam, terwijl
bijnaaI de schooldrama's van Noord-Nederlanders in dezen tijd het eerst te Antwerpen
werden uitgegeven.
211
deugnieten hen niet zullen ontgaan; en ten slotte zeer teleurgesteld
worden door de kordaatheid van den meester.
In 1553 heeft Macropedius de klucht eenigszins omgewerkt 1), maar
ook zonder die omwerking is zij zeer populair geworden en in het
Duitsch vertaald 2). Niet minder opgang maakte de Aluia (1535) 3), die
den volgenden inhoud heeft. De boerin Aluta uit het visschersdorp Bunschoten
is met kippen naar de markt te Utrecht gegaan. Een paar dieven
bedriegen de eenvoudige vrouw; de één geeft voor haar neef te zijn
en beveelt haar als kooper voor hare waar zijn metgezel aan. De sloof
richt zich tot dezen, die de kippen koopt, maar toevallig geen geld bij
zich heeft en met de waar weggaat, om geld te halen, terwijl hij aan
Aluta den haan als pand achterlaat. De boerin wacht geduldig in de
herberg, maar de kooper laat zich zoo lang wachten en zij drinkt zooveel,
dat zij eindelijk niet recht meer weet, waar zij is. De herbergierster
eischt betaling; Aluta heeft geen geld en geeft dus den haan, dien zij
nog over heeft. Op den terugweg valt zij neer en slaapt in. De beide
deugnieten, die dat voorzien hebben, zijn in de nabijheid; zij berooven
haar van hare kleeren en werpen een net over haar heen. Als Aluta
wakker wordt, begrijpt zij niets van de zaak, vraagt: "Ben ik nu Aluta
van Bunschoten, de vrouw van Heino, of ben ik iemand anders", en
wil naar haar man, om te weten, "of Aluta soms t'huis is". Zij komt
met veel moeite t'huis en doet haar man en haar zoontje schrikken
door haar onsamenhangend gepraat. De priester wordt gehaald en
bezweert den duivel, die in de vrouw is gevaren. Zij herstelt spoedig
en hoort, dat de dieven gepakt zijn.
Over de andere l:1uchten van Macropedius kunnen wij korter zijn,
nu, door het meedee1en van den inhoud van Rt:belles en Aluia, het
genre eenigszins is geschetst. De PeiriscllS (1536) 4) is een pendant van
de Rebel/es; de jonge held van het stuk, die door zijne moeder schandelijk
verwend is, geraakt in slecht gezelschap, besteelt zijne ouders en
tracht de schuld op een trouwen dienaar te werpen. In de Andrisca (1538) 5)
I) Zie Bolte, t. a. p., blz. XXVI -XXXIV.
2) Er zijn uitgaven bekend van 1536, 1539, 1540 (2), z. j. (2), 1546, 1552, 1553,
1558 en 1594. Het drama werd in 1556 en 1557 in het Duitsch vertaald (vgl. Bolte,
blz. XXIV, XXV.
3) Van de A/uta zijn uitgaven bekend van 1536, 1539, 1540 (2), 1541, z. j. (2),
1543, 1546, 1553, 1557 en 1558 i de klucht is in 1556, 1557 en 1598 in het Duitsch
vertaald. De laatst genoemde vertaling is van Jacob Ayrer (vgl. Bolte, blz. XXIV, XXV).
4) Er zijn uitgaven van 1540, 1541 en 1553. Herdrukt door Hartelust (zie boven,
blz. 209). Zij is in het Duitsch nagevolgd door Hayneccius (vgl. Jacoby, t. a. p., blz. 26).
ó) De klucht is in het Duitsch vertaald (vgl. Bolte, blz. XXV).
14*
212
treden twee Bunschoter vrouwen" op, van welke de ééne drinkt en de
andere het met een priester houdt. De beide echtgenooten besluiten
ten slotte hunne vrouwen tot rede te brengen; de één, een boer,
vecht met zijne vrouw "om de broek" en overwint haar, de ander, een
leerlooier I ranselt de zijne af, wrijft haar lichaam met zout in en stopt
haar in eene paardehuid 1). In de Bassarus (1540) 2) steelt een koster
eetwaren en wijn van den gierigen schout en van den priester, die hij
ten eten heeft genoodigd, en vertelt hun ten slotte, hoe hij gekomen
is aan het smakelijke maal, dat hij hun heeft voorgezet..
De blijspelen van Macropedius tellen allen 5 bedrijven, van welke de
vier eerste door een kleinen koorzang worden besloten. De muziek
dezer koren is in de volledige uitgave der werken van Macropedius
(1552) afgedrukt :3). De taal der blijspelen herinnert over het algemeen
meer aan Plautus dan aan Terentius.
De kluchten van Macropedius zijn van groote cornische kracht.
Zij zijn goed in elkander gezet en vol aardigheden en gedramatiseerde
anecdotes. De vrouw, die, als haar man binnentreedt, haren
minnaar verbergt, door met de meid een laken uit te spreiden, en de
echtgenoote, die door zijne gade is afgeranseld en bij een nieuwsgierigen
buurman zijne tranen aan den rook toeschrijft, zijn bekende figuren.
Evenzoo de jongens, die den pastoor bang maken, als hij s'avonds bij
onweer op den rug van den koster over het kerkhof wordt gedragen,
en de man, die den gehangene toeroept: "Hein, leefdi noch ?" en
antwoord krijgt van een smid, die onder de galg in slaap is gevallen.
De onderwerpen en figuren zijn meestal aan het volksleven ontleend en
niet naar classieke voorbeelden gevolgd.
Macropedius had zijne blijspelen ruim 20 jaren in zijn lessenaar
bewaard, voordat hij ze uitgaf 4). Maar het oudste van zijne ernstige
drama's, de Asotus, dateert nog van vroeger tijd, n1. ongeveer uit
15075). Ook deze tooneelspelen van godsdienstigen aard zijn van beteekenis.
1) Er zijn uitgaven van 1538 (2), 1539, 1540, 1543 en 1553. Zie over die eigenaardige
straf en de kluchten, in welke zij \"oorkomt, J. Bolte und W. Seelmann, Niederdeufsche
Schauspiele älterer Zeit (Druck des Vereins für niederdeufsche Sprachforsc1lung,
IV), Norden und Leipzig, 1895, blz. "5 - "21.
2) Er zijn uitgaven van 1541, 1546 en 1553.
3) Vgl. over de melodieën der koorzangen van Macropedius' drama's.- Jhr. Mr. J. C.
M. van Riemsdijk , Het Stads-muziekcol/egie te Utrecht. 1631 - 1881. Eene bijdrage tof
de geschiedenis der toonkunst in Nederland. Utrecht, 1881, blz. 51, vlgg.
4) Zie de opdracht der Rebel/es.
5) In de opdracht (1537) zegt de schrijver, dat hij dit drama, zijn eerste werk,
onge\"eer 30 jaren geleden schreef.
213
In de Asotus (1537) 1) wordt de geschiedenis van den verloren zoon
behandeld, maar op geheel andere wijze dan door Gnapheus, al vinden
wij hier ook enkele figuren uit de Acolastus terug, den parasiet en de
"meretrix". Bij Macropedius viert Asotus met eenige "meretrices" feest in
het huis van zijn vader en zeilt later, als hij zijne erfportie heeft opgevraagd,
met hetzelfde iIIustre gezelschap naar Milete. Wij zien hem niet
als zwijnenhoeder, maar zijn vader, die iets van hem gehoord heeft
door een vreemdeling, wacht aan de haven, of hij soms terug zal
komen. In het stuk treden weer een paar duivels op 2). Een diepzinnig
drama is de Hecastus (1539) 3). De moraliteit Elckerlijc van Peter Dorland
of Peter van Diest was in 1536 door Christianus Ischyrius in het Latijn
vertaald met den titel Homulus. En nu heeft Macropedius die moraliteit
van den stervenden mensch op meesterlijke wijze in zijn Hecastlls omgewerkt.
Bijna al de allegorische figuren van het Nederlandsche drama
zijn, met veel beter gevolg dan in de Homulus, in menschen van
vleesch en bloed herschapen en de handeling is in het dagelijksch leven
verplaatst. De rijke en vroolijke Hecastus, die het leven geniet, wordt
door vrienden en verwanten in den steek gelaten, wanneer hij plotseling
doodelijk ziek wordt. Deugd en Geloof strijden voor hem tegen Satan
en Dood en, als Hecastus zonder angst gestorven is, ten gevolge van
de aanwezigheid en den bijstand van Geloof, verkondigt de priester,
dat er voor allen hoop is op het eeuwige leven, wanneer zij gelooven, boete
doen en hun leven beteren. Het drama is zeer beroemd geworden en
dikwijls vertaald en bewerkt 4). In de Lazarus mendiclls (1541) 5) is het
verhaal uit Lucas, 16, uitvoerig gedramatiseerd. Het weelderige leven
van Laerriargus, den rijke, en zijne vrienden wordt in verscheidene
tooneeltjes voor oogen gesteld; in het eerste bedrijf is hier navolging
1) De naam is ontleend aan AristoteJes, Ethica Nicom., IV, l.
2) Er zijn uitgaven van 1540 (2), 1541 (2) en 1553. Het stuk is gebruikt door Nicolaus
Risleben voor zijn Duitsche Asotus (1586). Zie Holstein, t. a. p., blz. 31--33.
3) Zie over het drama vooral Kar! Goedeke, Every-man, Homulus und Hekastlls.
Ein Beitrag zur internationalen Literaturgeschichte. Hanover, 1865.
4) Er zijn uitgaven van' 1539 (2), 1540, 1541, 1549, 1551, 1552, 1553, 1571 en 1586.
Het drama zag in 6 Duitsche vertalingen het licht, nl. van Hans Sachs (1549), Laur.
Rappolt (1552), Cyriakus Spangen berg (1564), H. P. Rebenstock (1568), J. Schreckenberger
(1589) en Abr. Saurius (1591). Het is in het Deensch veliaald. Ook in het
Zweedsch door Swen Bryngelson Dalitls (1681). Zie Goedeke, t. a. p., blz. 73 - 76,
215-217, en De Düdesche Sclz!ömer. Ein niederdeutsclzes Drama von Johannes Stricker
(1584), herallsgegeben von Johannes Bolte (Druck des Vereinsfiir niederdelltsche Spraclzforschung,
lIl), Narden und Leipzig, 1889, blz. *24. Over de opvoeringen buiten's
lands, zie t. a. p.
5) Er zijn uitgaven van 1541 (2), 1542, 1545, 1553, 1557, 1574 en 1589.
214
van de eerste acte van de Hecastus. Als Lazarus, die omringd wordt
door eenige andere bedelaars, gestorven is, willen twee duivels zijn lijk
wegdragen, maar engelen verhinderen het; het lijk van den rijke daarentegen
wordt, als hij plotseling sterft, door hen weggesleept. Het slot
van het drama, als de rijke met Abraham spreekt, is eene bijna woordelijke
vertaling van het bijbelverhaal. In 1544 volgde de /osephus 1) die het
verblijf van den held in Egypte tot onderwerp heeft, in 1552 de Adamas.
In het laatstgenoemde drama wil de dichter voorstellen, hoe de mensch,
na de verdrijving uit het paradijs., zonder hulp en troost is gebleven en
hoe eerst Christus vergiffenis, heil en genade bracht. Tot dat doel neemt
hij personen uit verschillende perioden van de geschiedenis der Israëlieten.
In het eerste bedrijf wordt Abel door Cain gedood en treden Adam en
Eva op. Maar het eerste menschenpaar speelt ook in al de andere bedrijven
eene rol; zij spreken met de overige personen van het drama en
vertegenwoordigen dus den mensch in het algemeen, die reikhalst naar
genade en verlossing. Het tweede bedrijf geeft o. a. het offeren van
Izaak door Abraham te zien, het derde de wetgeving door Mozes, het
vIerde den strijd van David en Goliath en het optreden der profeten
jesaia, jeremia, Ezechiel en Daniel. Hèt vijfde bedrijf voert ons in de
omgeving van Maria, ]oseph 1 Zacharias en Elizabeth 1 kort vóór de
geboorte van Jezus (Lucas, 2). Elohim, Gabriel en "genii" komen voor
onder de personen van het drama. In de Hypomene (1553) zijn weer
eenige allegorische figuren. Geduld en de Schrift 1 twee zusters, worden
van den hemel naar de aarde gezonden en troosten lob, Lazarus,
David, Elia, Tobias, armen en zieken. De koorzangen - en er zijn er
vele in het drama, ook midden in een bedrijf en aan het slot der 5de
acte .- zijn voor het meerendeel naar de, Psalmen gevolgd. De proloog
wordt niet door een afzonderlijken speler uitgesproken, maar is een
samenspraak. tusschen Geduld en de Schrift. De /esus scholasticus (1556),
het laatste drama van Macropedius 2), mist alle h~ndeling; het verblijf
van Christus te jeruzalem op twaalfjarigen leeftijd wordt er in voorgesteld
(Lucas, 2).
Ook als schrijver van ernstige drama's was Macropedius zeer veelzijdig.
Naast de tooneelspelen, aan den Bijbel ontleend, die de geschiedenis
van één persoon tot onderwerp hebben 1 zooals de Asotus en de
1) Het drama is door Antoine Tiran in het Fransch vertaald als L'Histoire de Joseph,
i\ I1\US, 1564.
~) Ten onrechte is beweerd, dat Macropedills ook nog eene Susanna en eene Christi
Passio heeft gedicht (vgl. ]acoby, blz. 11, 12). Ook de Dimulla is door niemand
gevonden.
215
Josephus, staan de Adamus en de Hypomene, die ons telkens in een
geheel andere omgeving en in een geheel anderen tijd verplaatsen, terwijl
enkele figuren van het drama, Adam en Eva of Geduld en de Schrift,
al die tooneeltjes aan elkander verbinden. En de Hecastus heeft weer
een geheel ander karakter; het is een· allegorisch tooneelspel, waarbij
echter, althans in den beginne, de allegorie niet al te zeer doorschemert.
Macropedius was er zoozeer van overtuigd, dat hij in zijne drama's
het Latijnsche blijspel navolgde, dat hij b.v. zijn Lazarus eene "comedie"
noemt en zijn Adamus betitelt als een spel, "waarin comisch wordt
aangetoond, hoe de gevallen mensch .... gered wordt". De schrijver
wist trouwens ook, dat hij somtijds tegen de wetten van het blijspel
zondigde 1). Eene eigenaardigheid in de tooneelspelen van Macropedius
is wel, dat hij voor de koorzangen zoo dikwijls de viervoetige iambe
gebruikt, eene maat, die in ernstige drama's somtijds een niet gewilden
comischen indruk maakt. Macropedius is in de 16de eeuw de eerste
onzer Latijnsche dramatici, zooals Grotius het was in de 17de•
Petrus Papaeus, die eene school had te Meenen bij Kortrijk, heeft in
zijn Samarites (1539) 2) gebruik gemaakt van de Acolastus van Gnapheus.
Hij laat in zijn drama, dat ontleend is aan Lucas, 10, den jongen
Aegio wegreizen van zijn aangenomen vader Megadorus. De Diabolus
Leno verlokt hem, met behulp van den parasiet Gulo en van den
slaaf Hedylogus, tot liefde voor Sarcophilia. Op zijn terugtocht wordt
hij beroofd en gewond door de roovers Cupido, Bacchus en de Dood,
en geholpen door den Samaritaan. Er zijn geene koorliederen in het
drama. Papaeus had een allegorischen zin gelegd in zijn tooneelstuk;
dat blijkt niet alleen uit enkele persoonsnamen, maar ook uit eene
nadere verklaring van andere. Aegio is nl. de Mensch, de leermeester
Eubulus is de Rede, Megadorus is God, de olie van den Samaritaan
is de genade van den heiligen geest 3). Het IS niet te ontkennen, dat
de Terentiaansche figuren van het stuk in deze omgeving een vreemden
indruk maken.
Petrus Philicinus week in vele opzichten van zijne voorgangers af.
Zijne Magdalena evangelica (1544) 4) is in geheel andere maat geschreven
1) Vgl. den proloog van de Lazarus.
2) Het drama is in 1614 nageschreven door Lipsius uit EriUli. (Vgl. Minor, t. a. p.,
blz. XXIX). In 1542 heeft de Spaansche geleerde AlexiIIs Vanegas te Toledo een commentaar
op het stuk uitgegeven.
3) Zijne bedoeling heeft Papaeus samengevat in de versregels; Studet diabolus
indllcere dillortium, Qllod ut efficit; perit homo, sed restituitur A Christo.
4) Het drama is in 1546 herdrukt. In de voorrede zegt de schrijver, dat Brechtanus
(zie beneden) hem geholpen heeft. Ook wordt daar een Isaaccus genoemd, die verloren schijnt.
216
dan andere treurspelen 1) en heeft geen koor. En de Esther, die in 1563
werd uitgegeven, maar reeds 18 jaren vroeger voltooid was, sluit zich
in vorm veel meer bij Seneca aan dan bij Terentius. Franciscus Goethals,
die zich Eucollus of Eutrachelus noemde, schreef eene Hester
(1549) en noemde zijn drama eene "amphitragoedia". Trouwens ook in
zijn leven week hij van het gewone pad af. Hij beoefende te Brugge
de rechtspraktijk en was daarna professor te Leuven en te Douai, maar
op lateren leeftijd waren zijne vrouwen zijne elf kinderen voor hem
geen beletsel, om zich in het geestelijke kleed te hullen. In zijn Soter
gloriosus (1563) wordt de opstanding en hemelvaart van Jezus behandeld;
het stuk verschilt hierin van andere drama's, dat het geene koren geeft.
Voor het overige volgde Goethals den nu eens aangenomen vorm van
het schooldrama.
In de Euripus (1549) van den Antwerpenaar Livinus Brechtus of
Brechtanus, Franciscaner te Leuven, treden slechts allegorieën op. Euripus,
een jongeling, is de personificatie van de jeugd, die, on~tandvastig
en zinnelijk als zij is, zoo licht tot het booze wordt verleid 2). Het
drama begint met een dialoog tusschen Venus en Cupido, die als
duivels gekleed zijn; Euripus is hun ontsnapt, maar zij zullen hem weer
in hunne macht zien te krijgen. Thans heeft Euripus zijn vertrouwen
aan Vreeze Gods geschonken, die, "in het kleed van een doctor of
wijsgeer", den jongen man op zijne reis begeleidt. Maar de weg is lang
en moeilijk; Euripus wordt moe en er zijn vele aansporingen noodig,
om hem verder te doen gaan. Als hij, geheel afgemat, een oogenblik.
slaapt, doen Venus en Cupido schoone muziek in zijne ooren klinken.
Toch wordt de staf weer opgenomen; maar nu verschijnen Venus en
Cupido in schoone menschelijke gedaante, lokken hem door de belofte
van velerlei genietingen en bespotten Vreeze Gods. Euripus bezwijkt.
Doch als Venus eischt, dat hij nu ook álles zal bewonderen, wat zij
onder haar mantel verborgen houdt, echtbreuk, twist, moord, zwelgerij,
enz. schrikt hij terug en ijlt weg met "den Tijd van Genade, een
gevleugeld jongeling, als engel gekleed en met een zandlooper in de
hand". Maar hij komt spoedig tot andere gedachten, keert op zijne
schreden terug en geeft zich geheel en al aan Venus en Cupido over. Deze
treden nu in het 4de bedrijf weer als duivels op en juichen, wanneer
de Pest en de Dood Euripus komen bezoeken, en zij pijnigen na zijn
1) NI. in den dimeter iambicus catalecticus.
~) "Euripus homo", zegt Erasmus in zijne Adagia, "in inconstantes ac moribus
inaeqllales homines dicetur .... Dllcta metaphora a maris Euripi prodigiosa quadam
reciprocandi celeritate".
217
dood zijne ziel, door haar op vreeselijke wijze al de straffen van de hel
te schilderen 1).
Grégoire de Hologne (Holonius), een Luikenaar, heeft geestelijke
ambten bekleed, is een tijd lang gouverneur geweest der zonen van Karel,
baron van Barlaimont, en heeft zijne Latijnsche drama's aan hen opgedragen.
De Laurentias , Catharina en Lambertias kwamen gezamenlijk
in 1556 uit; zij behandelen allen het leven van heiligen. Voor de koorzangen
in deze treurspelen is de muziek geschreven door Jan Laetrius 2).
In 1559 zagen twee treurspelen het licht, die Dido tot titel hadden.
Het ééne, geschreven door Gerardus Dalanthus, geneesheer te Heusden,
is opgedragen aan Willem van Oranje; de stof is natuurlijk ontleend
aan de Aeneis, maar de vorm wijkt niet af van die der schoolcomedies.
De Dido van Petrus Ligneus (vanden Houte) 3), die te Leuven de
rechten heeft gedoceerd en later als advokaat te Antwerpen is opgetreden,
sluit zich nader bij het gedicht van Vergilius aan en is zelfs in
dezelfde maat, hexameters, geschreven, terwijl in andere schoo1comedies
afwisselend metrum en meestal de iambische maat in den dialoog voorkomt.
Het koor wordt gevormd door drie vrouwen, die bij afwisseling
zingen. Deze nieuwigheid, die Ligneus trachtte in te voeren, is
door niemand nagevolgd. In de beide treurspelen spelen de goden eene
groote rol, evenals in de Aeneis; het drama van Ligneus vangt aan met
eene 'alleenspraak van Furia.
Laevinus Pontanus, een Gentenaar, die aan de hoogeschool te Douai
professor in het Grieksch en Latijn is geweest, behandelde in zijne
Moscholatria (1559) de aanbidding van het gouden kalf (Exodus, 32).
In het vreemde stuk, waarvan de dialoog in hexameters is geschreven,
treden, behalve God, MozêS en Aaron, ook Jupiter, Alecto en Mania
op. Eene alleenspraak van den dichter zelf vult de geheele 5de acte, die
trouwens zeer klein is.
Cornelius Laurimantius (Lauerman) was de opvolger van Macropedius
en heeft van 1554 tot zijn dood in 1573 aan hét hoofd gestaan der
Hieronymusschool te Utrecht 4). Ook hij heeft schooldrama's geschreven.
Toen één daarvan, de Esthera (1562), was uitgegeven, beschuldigde
men den dichter, dat hij de Hamanus van Naogeorgus had nageschre-
1) Er worden uitgaven genoemd van de Euripus van 1550, 1555, 1556 en 1568.
2) VgI. de Biographie nationale, in voce. De Catharina van Holonius is in het
Fransch vertaald door Léonard Falise.
3) Volgens de opdracht was het stuk reeds 9 jaren geleden vertoond.
4) V gI. Ekker, t. a. p., I, blz. 30.
218
ven 1). De Exodus sive Transitus maris rubri (1562) is eene dramatiseering
van Exodus, 1 - 16 i het bijbelverhaal is getrouw gevolgd.
Het drama, dat door Laurimannus eene "comoedia tragica" werd
genoemd, begint met de verontwaardiging der vroedvrouwen over het
bevel van Pharao en met het vinden van Mozes door de dochter des
konings. "Elohim Deus sive genius" treedt telkens op in gesprek met
Mozes. Geen der plagen van Egypte, geen der conferenties van Mozes
en Aaron met den koning wordt ons gespaard en het is met een zucht
van verlichting, dat wij aan het slot van het eIlenlange drama eindelijk
Pharao in de Roode Zee ten onder zien gaan. Ook de Miles Christianus
(1565) is van buitengewonen omvang. Sedert het verschijnen van het
boekje van Erasmus , Enchiridion militis christiani, was de aIlegorische
figuur van den Christenridder meermalen de hoofdpersoon van een drama
geworden :2). In het stuk van Laurimannus maakt de Christensoldaat zich
vier bedrijven achtereen gereed om, geholpen door zijn raadsman Timotheus
en door Trouw, Hoop, Liefde, de Schrift en Geduld, slag te leveren tegen
de duivels Sathanas, Plan us ,Diabolus en Behemothus, die worden bijgestaan
door Wereld, Vleesch, Bloed, Ontrouw, Wanhoop, Nijd, Overmoed,
Zonde, enz. In het laatste bedrijf heeft eindelijk de slag plaats
en overwint de Christenridder. De reizangen aan het slot der vier eerste
bedrijven worden gezongen door één of meer personen van het drama.
Nog al opmerkelijk is, dat in den tweeden koorzang de Christenridder
Latijn zingt en "de Schrift" na elk couplet eene HoIlandsche vertaling
ten beste geeft.
Naast Gnaphells en Macropedills heeft Cornelius Schonaeus il) zich
onder de Noord-Nederlanders den grootslen naam verworven als schrijver
van schooldrama's. Hij werd in 1540 te Gouda geboren, studeerde te
Leuven, vestigde zich te Haarlem en werd daar ongeveer in 1569 aan
de Latijnsche school verbonden. In 1580 was hij lid eener commissie,
door Prins WiIlem benoenid, om het gymnasiaal onderwijs in HoIland
en Zeeland te regelen. In 1575 rector geworden, bekleedde hij dat ambt
tot 1610, maar in de laatste jaren meer in naam dan inderdaad. Schonaeus
was katholiek gebleven en ondervond dus tegenwerking van kerkelijke
zijde, bovendien was zijne gezondheid zeer geschokt i de magistraat van
Haarlem heeft hem echter in eik opzicht gesteund en gewaardeerd. In
1) Zie den proloog van de Exodus. De Esthera is mij niet ter hand gekomen i zij
is in 1596 te Straatsburg herdruk!. met in het Duitsch vertaalden proloog, epiloog en
argument i de Thamar, Tobias en Nàbath van Laurimannus schijnen niet gedrukt te zijn.
2) Zie de literatuur daarover in De Diidesche Schlömer, blz. *35 - *40.
3) Zie over hem het bovengenoemde werkje van Dr. A. H. Garrer.
219
1611 is de waardige man, die zich door zijne geleerdheid en welwillendheid
in alle kringen vrienden had verworven, te Haarlem overleden.
Schonaeus heeft Latijnsche gedichten nagelaten en verscheidene drama's
van ernstigen en ook van cornischen inhoud. De Tobaeus, Nehemias
en Saulus zagen in 1570 het licht. In het eerstgenoemde tooneelspel is
het romantische verhaal van Tobias uit de apocryphe boeken gedramatiseerd.
De brave Tobaeus, die blind is geworden en een ongelukkig
leven leidt, krijgt het gezicht terug, terwijl de engel Raphael zijn zoon
Tobias uit allerlei gevaren redt en hem met eene jonge vrouwen groote
schatten bij zijne ouders doet terugkeeren. In de Nehemias is de verwoesting
en wederopbouw van Jeruzalem (Nehemia) ten tooneele gebracht,
in de Saulus de Christenvervolging te Samaria, de reis naar Damascus
en de bekeering van den apostel (Handelingen, 9). Eerst in 1592
volgden weer drie drama's. Naar IJ. Koningen, 5, is de Naaman bewerkt,
waarin de held, die melaatsch is geworden, zich op raad van Eliza in
den Jordaan baadt en genezen wordt. In de Iosephus, een zeer geliefd
onderwerp voor het schooldrama, wegens de zegepraal van den held
in zake Potiphar's echtgenoote, is de geheele geschiedenis van den braven
jongeling behandeld (Genesis, 37, 39 - 46). De moord op Holophernes
door de schoone weduwe, die daardoor haar volk van den ondergang
redt, is het onderwerp van de juditha; het drama is dus ontleend aan
het boek van dien naam.
In deze zes "comoediae sacrae" had Schonaeus de blijspelen van
Terentius gevolgd, niet alleen in vorm en maat, maar ook zeer sterk
in uitdrukking en woordenkeuze 1). Evenmin als bij Terentius vindt men
bij Schonaeus een koorzang aan het slot der vier eerste bedrijven,
terwijl toch de meeste van zijne voorgangers dit nieuwe element in het
schooldrama hadden opgenomen. Maar in zijne prologen trekt hij meermalen
tegen het classieke Latijnsche blijspel te velde met zijne "Ienones
et meretriculae", zijne verliefde jongelingen, die met behulp van looze
slaven hunne vaders bedriegen en hunne geliefden schaken, met zijne
toestanden en verhoudingen, die niet geschikt zijn voor eerbare jongelieden.
Schonaeus was dus tegen het opvoeren der blijspelen van de
Latijnsche comici en hij was er niet'5 over gesticht, toen in 1595 zijne
zes schooldrama's te Keulen werden nagedrukt onder den titel Terentius
Christianus , ook al omdat de titel hem te aanmatigend voorkwam 2).
Te Amsterdam zagen in 1600 zes nieuwe "comoediae sacrae" van
1) Zie voorbeelden daarvan bij Garrer, blz. 51, 52, 54, 56, en bij Francke, t. a. p.,
blz. 113, 114. 2) Vgl. Garrer, blz. 31.
220
Schonaeus het licht. Het eerste onderwerp, dat hij in dien bundel behandelde,
de geschiedenis van Susanna , heeft zich in de 16de eeuw in eene
buitengewone belangstelling der dramatici mogen verheugen 1). De Daniel
is ontleend aan het apocryphe boek "Bel en de slang"; er wordt dus
de ontmaskering in behandeld van de priesters van Bel door den jongen
profeet Daniel , den gunsteling van Cyrus. Het is het eenige drama van
Schonaeus, waarin een lied voorkomt; het wordt (door de priesters
gezongen (1 ste bedrijf). In de Trillmphlls Christi is de opstanding van
Jezus gedramatiseerd, in de TyphlllS de genezing van den blinde van
Jericho (Lukas , 18), in de Pentecoste de geschiedenis van het Pinksterfeest
(Handelingen, 2- 5), in de Ananias de straf van het leugenachtige
echtpaar. De vier laatstgenoemde drama's staan ver beneden de vorige
stukken van Schonaeus. De schrijver houdt zich streng aan het bijbelverhaal,
lascht geene vroolijke of comische gesprekken in, maar moraliseert
en sticht uit eerbied voor zijn onderwerp zoozeer , dat er bijna
geene handeling in de drama's is.
Meer afwisseling biedt de Baptistes, waarmede de derde bundel van
Schonaeus, die in 1603 uitkwam, geopend wordt. Het onderwerp is de
dood van Johannes den Dooper (Marcus, 6). De overige drama's uit
den bundel, die ook Latijnsche gedichten bevat, zijn kluchten, "fabulae
ludicrae", van welke alleen de Dyscoli nieuw was 2), terwijl de overigen
reeds vroeger gedrukt of gespeeld waren 3). De Dyscoli is gevolgd naar
de Rebelles van Macropedius; wij treffen er dezelfde twee bengels,
dezelfde onverstandige moeders, denzelfden schoolmeester en dezelfde
verwikkeling in aan, maar de duivels en de koorzangen ontbreken 4).
In de Pselldostratiotae loopen een mandenmaker en een smid van
hunne vrouwen weg, nadat zij door haar in eene herberg betrapt zijn
en een pak slaag hebben gekregen. Zij verkleed en zich als soldaten,
dringen bij een boer in huis, waar zij zich te goed doen en schandelijk
den- baas spelen, maar worden ten slotte door den boer afgeranseld
en de deur uitgegooid. Geheel ontmoedigd denken zij aan
zelfmoord, maar besluiten liever als berouwvolle zondaars naar hunne
vrouwen terug te keeren, die hen na belofte van beterschap weer in
1) Vgl. R. Pilger, Die Dramatisierungell der Sllsanna im 16. jakrkllndert in Zei/-
schrift für deutscke Philologie, Xl, 1880, blz. 129 - 217.
2) Zie de opdracht van den bundel.
3) De Pselldostratiotae komt reeds voor in de uitgave van 1592.
4) De klucht is door P. Godewyck in het Nederlandsch bewerkt onder den titel:
Witfebroods-kinderen of bedorve jongelingen. Bly-eynde spel. Dordrecht, 1641. Dr.
Schotel gaf daarvan in 1867 een herdruk.
221
huis nemen 1). Het onderwerp van de Cunae is meer algemeen bekend.
Een jonge man trouwt een meisje, dat bekend is door haar slecht humeur
en het leven van hare ouders en van haar broer ondragelijk heeft gemaakt.
De nieuwbakken echtgenoot heeft eerst geduld met haar, maar als hij
bemerkt, dat zijne zachtheid niets anders uitwerkt dan schelden, razen
en dreigen, haalt hij eene wieg, werpt zijne wederhelft er in, wiegt haar
heen en weer, omdat zij blijkbaar in hare jeugd op dat gebied te kort
is gekomen, en laat haar eerst weer los, als zij plechtig beterschap
heeft beloofd 2). De Vitulus herinnert aan de Aluta van Macropedius.
Maar hier is het een boer, die door zijne vrouw naar de markt wordt
gezonden, in eene herberg aanlandt en dronken wordt gemaakt. In dien
toestand wordt hij in een kalfsvel genaaid en aan een anderen boer verkocht,
die den slager laat komen. Deze gaat op de vlucht, als hij het
kalf hoort spreken, en de. duivelbanner, die nu geroepen wordt, volgt
dat voorbeeld. Hij maakt zich dan bekend aan den boer, die liet kalf
gekocht heeft, en hem nu naar huis geleidt, waar het verhaal, dat hij
door dieven uitgeplunderd en half dood geslagen is, zijne vrouw
tevreden stelt 3).
Van sommige kluchten van Schonaeus zijn Nederlandsche en Duitsche
vertalingen en bewerkingen verschenen. Zijne werken zijn meermalen
herdrukt 4) en hebben invloed gehad op het Duitsche drama der 17de
eeuw 5). De heftige en onbillijke cri ti ek , waaraan in onzen tijd zijn werk
heeft blootgestaan 6), zal zijn roem weinig afbreuk doen.
Het is te betreuren, dat het judicium Paridis (1574), dat de Fries
Theodorus Euroteles naar Lucianus bewerkt heeft, verloren schijnt; het
zou eene niet onaardige afwisseling gebracht hebben bij de vele bijbelsche
1) De Pseudostratiotae is in 1607 in het Duitsch vertaald door Balthasar Schnurr
(vgl. Bolte-Seelmann, t. a. p" blz. *28).
2) De Cunae werd in 1661 te Zittau opgevoerd (vgl. Francke, t. a. p., blz. 126).
Hetzelfde onderwerp werd behandeld in de Klucht Vande Qua Grieten, 1644, die
echter niet naar het Latijnsche stuk bewerkt is.
3) De Vitulus is in het Nederlandsch bewerkt als Lacchelicke cluchte van een boer
die in een calfs-vel benaeyt wus. Amsterdam, z. j. (± 1646), in 1616 in het Nederduitsch
als Vitulus (vgl. Bolte-Seelmann, blz. 22-60) en tusschen de jaren 1681 en
1689 in het Zweedsch door Christoph Moraeus (t. a. p., blz. *30).
4) Behalve de boven genoemde vond ik uitgaven vermeld van 1591, 1599, 1604,
1620,1629-39, 1646, 1647, 1652, 1670, 1712 en 1779.
5) Vgl. jacob Minor, t. a. p., blz. VI.
6) O. a. die van Pilger, t. a. p., blz. 185 -187, die b.v. bewijst, dat Schonaeus
plagiaat heeft gepleegd aan de Susanna van Frischlin (1578). Want Frischlin schreef o. a.:
[ta me Deus A met , ut ego Imnc ausculto lubens en Schonaeus: lta me deus amet, ut
ego hanc audio lubens Loquentem!!
222
treurspelen en allegorische drama's. Tot de laatste soort behoort het
Theatrum humanae vitae (1574) van den Luiksehen Broeder des Gemeenen
levens, Libert Houthem , die door den keizer tot "poeta laureatus"
benoemd is, te Bergen professor is geweest en tegen de Calvinisten heeft
geschreven. In zijn tooneelspel wil Houthem aantoonen, dat de Mensch,
ook als hij Christen is, kan vallen, maar dat hij gered wordt door de
goddelijke genade. De Mensch, die steeds vergezeld wordt van Vleesch
en Geest, is eerst heiden, maar wil weten, vanwaar hij komt en waarheen
hij gaan zal. Nu verkondigt de Genade het heil van den Menseh;
Theodidactus, de heraut van het evangelie, wapent den Mensch met
het pantser der orthodoxie en geeft aan Geest een zweep, om hem aan
te zetten. De duivels van Pluto worden op de vlucht gejaagd, maar de
Mensch, die moe wordt en even op Vleesch wil wachten, rust een
oogenblik uit. Nu zendt Pluto Pseudochryse (falsa persuasio) en deze
neemt den Mensch mede naar zijn paleis; de Geest wordt geblinddoekt,
het pantser wordt den Mensch afgenomen en hij zelf wordt na den
maaltijd verleid door Acolasia, ééne der dochters van Pseudochryse. Hij
is in alle opzichten slecht geworden. Maar ten slotte bekeert hij zich
met behulp van Geest en Genade en kondigt de Liefde hem vergiffenis
aan 1).
Andreas van Hoye (Hoi us) van Brugge, die een tijd lang te Douai
professor in het Grieksch is geweest, heeft in de Matthaeus (1587) de
bekeering van Aethiopië door den apostel en zijn martelaarsschap gedramatiseerd
en in de Machahaeus (1587) de standvastigheid der zeven
broeders. 2) , volgens het 2de boek der Machabaeën. Gabriel jansenius,
rector der Latijnsche school te Alost, gaf in 1600 vijf treurspelen uit,
van welke de Monomachia Davidis cvm Goliath (I. Samuel, 17), de
Nahal (I. Samuel, 25), ludicium Salomonis Regis lsrahel (I. Koningen, 3)
en Caecus a nativitate aan den Bijbel zijn ontleend, terwijl de Sanctus
Martinus het leven van een heilige tot onderwerp heeft. Deze drama's,
die meestal merkwaardig klein zijn -- het ludicium Salomonis beslaat
slechts 10 bladzijden - zijn van weinig beteekenis. Slechts valt op te
merken, dat in de Nabal twee duivels (cacodaemones) voorkomen en
dat in de Sanctus Martinus ongeveer 60 personen optreden. De kluchten
van jansenius, nl. Brusquetus circulator Regis Galliae, Philippus fatuus
sub stolida matre Prudentia en Nohilis ruralis, die te gelijk met de
treurspelen werden uitgegeven, zijn geene onaardige stukjes in één
1) De Oedeo (1575) en Salomonis Regis de duabus meretriculis judicium (1581) van
Houthem zijn mij niet ter hand gekomen.
2) De drama's zijn in 1595 op nieuw uitgegeven.
223
bedrijf. Ook over Jean Baptiste Gramaye, een Antwerpenaar, die te
Leuven professor in de rechten is geweest en vele historische werken
heeft geschreven, behoeft niet lang gesproken te worden. Slechts enkele
van zijne vele Latijnsche drama's 1), waaronder wij een Pyramus et
Thisbe opmerken, zijn gedrukt. Zijne Andromeda Belgica (1600) is ecn
weinig beteekenend gelegenheidsstuk bij de inhuldiging van Albertus
en Isabella.
11. HET SCHOOLDRAMA IN LATER TIJD.
In 1601 gaf Hugo de Groot zijn eerste Latijnsche treurspel, de Adamus
exul (Genesis, 3) uit; hij was toen 18 jaren oud. Behalve het eerste
menschenpaar treden Satan en een engel in het drama op en wordt de
Stem Gods gehoord; de reizangen beslaan eene groote plaats 2). Zeven
jaren later (1608) verscheen de Christus patiens, waarin een groot
aantal personen en twee verschillende koren, van ]oodsche vrouwen en
van Romeinsche soldaten, optreden 3). De Sophompaneas \'olgde in
1635; het drama heeft het bezoek van ]ozef's broeders in Egypte en
zijne herkenning tot onderwerp (Genesis, 44, 45) 4).
De treurspelen van Grotius zijn geheel gevolgd naar die van Seneca.
De bedrijven bestaan slechts uit een paar tooneelen, waarin lange alleenspraken
of niet zeer levendige dialogen worden gehouden. Het eerste bedrijf
wordt steeds geopend met een monoloog - in de Adamus exul van
Satan -- gevolgd door een rei zang. Aan het slot der vier eerste bedrijven
treedt het koor op. In de Christus patiens vervullen twee boden
1) Zie de lijst bij Fr. Sweertius, Athenae Belgicae, 1628, blz. 390.
2) In de versmaat der koren is navolging van die in Seneca's Oedipus en Agamemnon.
Vondel heeft de Adamus exul tot voorbeeld genomen voor zijn Adam in ballingschap
(1664); de dispositie in beide treurspelen is vrij wel gelijk.
3) In 1645 is het treurspel in het Duitsch vertaald door Johann Klaj (Neurenberg) en
ongeveer in denzelfden tijd in het Engelsch door Sandesius (vgl. L. R. Tittel, Über den
Christus patiens des Hugo Orotius, dn Beitrag zur Oeschichte des geistlichen Schauspiels
(in jahresbericht über die Realschule I. Ordnung zu Zwickau), Zwickau, 1883, blz. 24).
In 1723 is het door D. W. Triller weder in het Duitscll vertaald. In 1677 schreef de
Leipziger geleerde Friedrich Rappolt een Latijnsch werk, waarin hij met de Christus
patiens en de Troades van Seneca het oordeel van Aristoteles over het treurspel toelichtte.
In hetzelfde jaar verklaarde Prof. S. B. Carpzovius De Groot's drama op zijne
colleges. (Zie H. Luden, Hugo de Oroot uit zijne lotgevallen en schriften, 1830, blz. 100).
4) Vondel vertaalde het drama in 1635 als' Huigh de Oroots fosef of Sofompaneas.
Het Latijnsche treurspel werd ongeveer in 1660 te Dordrecht opgevoerd (vgl. Schotel,
De Illustre School te Dordrecht, blz. 112).
224
eene belangrijke rol. Ook de maat van Seneca's treurspelen is gevolgd;
voor monoloog en dialoog is de zesvoetige iambe, voor reizang en
rouwklacht 1) afwisselend metrum gebruikt.
Grotius is hier te lande de eerste geweest, die godsdienstige onderwerpen
in het kleed der Latijnsche tragedie heeft gestoken. Zijne groote
voorgangers in het Latijnsche drama, Macropedius en Schonaeus, hinkten
op twee gedachten; zij behandelden onderwerpen uit de bijbelsche
geschiedenis in den vorm en in de taal der blijspeldichters Plautus en
Terentius en noemden hunne drama's zelfs "comedies" of "heilige
comedies". De Groot heeft te recht ingezien, dat voor een treurspel in
het Latijn geschreven de vorm van de classiek-Romeinsche tragedie
paste 2).
In zeker opzicht had Grotius een voorganger in één zijner tijdgenooten.
Casparus Casparius schreef in 1599 zijn Princeps Avriacus, sive Libertas
defensa en droeg het treurspel op aan al de predikanten van Holland en
Zeeland, waarvoor de classis van Alkmaar hem eene vereering aanbood 3),
Het drama is niet bijzonder spannend. Alastor stijgt uit de onderwereld
op en geeft zijn voornemen te kennen, om veel kwaad te doen. Tyrannus
ontvangt raad van Ahitophel en van Eubulus en is het met den eersten
eens. Princeps waarschuwt Tyrannus, maar wordt op last van dezen vermoord,
zooals een bode aan het einde van het stuk komt berichten. Er
is dus hier en daar navolging van Seneca, maar in de maat van den
dialoog volgt Casparius dezen niet voortdurend.
Misschien was dit drama voor Daniel Heinsius de aanleiding tot het
schrijven van de Auriacus sive libertas saucia (1602), dat ook den moord
op Willem den Zwijger tot onderwerp heeft 4). In deze tragedie houdt
de Inquisitie, als persoon voorgesteld, eene alleenspraak, die veel gelijkt
op die van de schim van Tantalus in Seneca's Thyestes; zij treedt
later weer op met de drie Furiën, om den moordenaar aan te sporen zijne
misdaad te volbrengen. De Gewonde vrijheid besluit het drama met eene
1) Zie het 5de bedrijf van de Christus patiens.
2) Zie over Grotius als Latijnsch dichter, Lucian Müller, Oesehiclzte der klassisclzen
Philologie in den Niederlanden. Leipzig, 1869, blz. 195-211.
3) Vgi. Schotel, Tilburgsehe avondstonden, blz. 290.
4) In 1606 gaf Jacob Duym eene vrije bewerking van de Auriaeus in Het moordadich
stvek van Balthasar Oerards, begaen aen den Doorluehtighen Prinee van Oraingnen
(zie de uitvoerige vergelijking der beide drama's bij Dr. K. PoIl, Over de Tooneelspelen
van den Leidsehen Rederijker Jaeob Duym, Groningen, 1898, blz. 128-146), in 1617
G. Hogendorp eene andere in zijn Trver-spel Van de Moordt, begaen aen Wilhem by
der Oratie Oods, Prinee van Oraengien (zie De invloed van Seneea's treurspelen op
ons tooneet. Amsterdam, 1892, blz. 137).
225
weeklacht. In de Herodes Infanticida (Mattheus, 2), die Heinsius in
1632 uitgaf, maar die reeds in 1611 gereed lag 1), opent de lange
alleenspraak van een engel het treurspel, vervult Tisiphone met de
andere wraakgodinnen eene rol en treden vler verschillende koren op:!).
Heinsius volgde Seneca in vorm en maat, maar, in tegenstelling van
den soberen Grotius, bracht hij in zijne treurspelen verschillende elementen,
die den Romeinschen dichter geheel vreemd waren, in de Auriacus
zinnebeeldige personen en een moord op het tooneel, in de Herodes
Grieksche wraakgodinnen in eene Israëlitische omgeving. Vooral tegen
het laatste kwam Jean Louis Guez de Balzac op in zijn Discours sur
une tragedie de Monsieur Heinsius, intitulée Herodes Infanticida (1636)
en er ontstond een twist tusschen de beide schrijvers, waarin zich o. a.
ook Saumaise mengde 3) en die het Latijnsche drama in het algemeen
veel kwaad heeft gedaan.
Een derde dramaschrijver was Rochus van den Honert, lid van den
Hoogen Raad en curator der Leidsche Hoogeschool. Hij schreef drie
treurspelen, Thamara (1611), Moses Nomoclastes en Auriacus 4), van
welke alleen het eerste is uitgegeven, terwiil het handschrift der beide
anderen thans verloren schijnt. De bekende geschiedenis uit 11. Samuel, 13
is het onderwerp van de Thamara, waarin echter de dood van A 111 111 on
niet voorkomt. In de voorrede zegt de schrijver, dat hij zich de Christus
pa tiens van Grotius en de Herodes Infanticida en Auriacus van Heinsius
tot voorbeeld heeft gesteld, daar in die tragedies de regelen voor het
treurspel zijn vastgesteld.
Die regelen werden trouwens thans algemeen aangenomen voor het
Latijnsche schooldrama; in het begin der 17de eeuw verdwijnt de vorm
der blijspelen van Terentius, om plaats te maken voor dien der treurspelen
van Seneca. Van den Honert is eigenlijk de laatste NoordNederlander
geweest, die een Latijnsch treurspel heeft geschreven. Huygens
1) Zie beneden.
2) Het drama is gedeeltelijk in het Fransch vertaald door Marie de Gournay (vgl.
Joh. van Beverwyck, Van de wtnelllentfleyt des vrouwelicken geslacflts, 1643, boek 2, blz. 60).
Het is nagevolgd in De Moord der Onnoozelen (1639), een drama van D. Mostar!. (Zie
De invloed van Seneca, blz. 243, en Tijdschrift voor Neder!. _ Taal- en Letterk., 1894,
blz. 136, vlgg.)
:l) Zie Constantyn Huygens en jean Louis Ouez de Balzac in Oud-Holland, 1896,
blz. 150, 151, 156 - 174.
4) De Moses NOllloclastes. wordt in verschillende gedichten van dien tijd geuoemd --het
Hs. bestond nog in het begin dezer eeuw (zie De gedichten vall Constantyn Hllygens,
II, 287, Noot) -- de Auriaclls alleen in een vers van Daniel J-Ieinsius, In Rockt'
Honerdi .. .. Thamaram et Audaeum, Tragoedias (vgl. D. HeÎllsii Poemata, 1621, blz. 120).
WORP, Drama en tooneel, J. 15
226
heeft in zijne jongelingsjaren een treurspel op touw gezet, dat den dood
van Lucretia tot onderwerp had 1), maar hij heeft niet eens het eerste
tooneel voltooid. J. A. Comenius, die later schooldrama's heeft uitgegeven,
was een vreemdeling en de Dordtenaar Johannes a Naarssen was
door zijne langdurige zwerftochten een vreemdeling geworden. In 1657
gaf de Med. Dr. Franciscus van den Enden de Philedonius uit, die in
dat jaar te Amsterdam werd opgevoerd. Vondel schreef bij die gelegenheid
het gedicht Tooneelkrans voor . .. Nikolaes van Vlooswyk 2), welke
jongeheer de hoofdrol had vervuld. De Philedonius is een zinnespel,
waarin, behalve de hoofdpersoon, niets dan allegorieën optreden.
In de Zuidelijke Nederlanden bleef in .de eerste helft der 17de eeuw
het schooldrama in volle kracht.
Jacob Cornelis Lummene de Marcke (LlImmenaells a Marca) werd in
1579 uit een deftig Gentsch geslacht geboren. Hij werd Capucijner en
leefde in een klooster in de nabijheid van Gent. Eene reis naar Rome
bracht hem met aanzienlijke prelaten, o. a. met de kardinalen Borromeo
en Barberini , in aanraking en, toen hij in het vaderland terug was
gekeerd, dreef het verlangen naar Italië hem in 1622 weer op reis.
Jaren lang heeft hij te Milaan en te Rome in droevige omstandigheden
geleefd; in 1629 is hij te Douai gestorven 3).
Lummenaeus a Marca heeft verscheidene Latijnsche drama's geschreven,
van welke de meeste wel niet zullen zijn opgevoerd, daar zij zich door
een volkomen gemis aan handeling kenmerken. In zijn eerste drama, de
Dives epulo, waarin de geschiedenis van Lazarus (Lucas, 16) wordt
behandeld, treden verscheidene allegorieën op. Dat is niet het geval in
de lephte (1608) 4), noch in zijn drama over de Babylonische gevangenschap
(Jeremia, 39), de Carcer Babylonius (1610), maar in de beide
laatstgenoemde "tragoediae sacrae",5) zooals a Marca zijne drama's noemde,
is evenmin handeling als in de Dives epulo. De bedrijven bestaan elk
uit 1 tot 4 tooneelen en worden zelfs dikwijls alleen gevuld door
eene alleenspraak en een koorzang. Het koor heeft verder eene overwegende
rol; het treedt niet alleen aan het slot van elk bedrijf, maar zelfs
wel aan het einde van een toonee1 op en de koorzangen beslaan somtijds
meer plaats in het drama dan de alleenspraken en dialogen 6). De treur-
1) Vgl. De Gedichten, I, blz. 70.
2) VgI. Unger's Vondel, 1656-1657, blz. 208.
3) VgI. over hem de Biographie Nationale . ... de Belgique, in voce.
4) Naar Richteren, 11.
5) De drie boven genoemde drama's zijn in 1613 gezamenlijk te Leuven uitgegeven.
6) In de Career BabyIonius, waar twee verschillende koren in optreden, beslaan de
monologen en dialogen 16, de koorzangen 22 bladzijden.
227
spelen, die Lummenaeus later heeft geschreven in 1628 zag eert
tweede bundel van hem het licht, waarin van de vroegere drama's
alleen de lephte is opgenomen --- zijn op dezelfde leest geschoeid. In
de Bustum Sodomae treedt allereerst de Goddelijke Wraak op, in de
Abimelech de schim van Gedeon; ook dit doet bijzonder sterk aan de
treurspelen van Seneca denken 1).
Veel meer afwisseling bieden de drama's van Nicolaus Vernlliaeus
(Vernulz) 2). Geboren in het Luxemburgsche dorp Robelmont, studeerde
hij te Trier, te Keulen en te Leuven in de theologie; hij volgde in 1611
Johannes Baptist Gramaye als professor in de welsprekendheid te Leuven op
en in 1646 Erycius Puteanus als historiograaf der aartshertogen. Toen
hij in 1649 op 66jarigen leeftijd stierf, liet hij een groot aantal werken
na over welsprekendheid, politiek, zedenkunde, Romeinsche antiquiteiten;
enz. :3). Zijne onvermoeide werkzaamheid en groote geleerdheid
deden niet alleen een groot aantal leerlingen uit Polen en Boheme naar
Leuven stroom en , maar brachten hem ook vele eerbewijzen van den
keizer van Duitschland en den koning van Spanje. Onder zijne vele
werken nemen zijne treurspelen slechts eene kleine plaats in; hij schreef,
in proza en in poëzie, zeer snel en behoefde nooit iets te veranderen,
te verbeteren of door te halen.
Vernulaeus trad in 1610 voor het eerst als dramatisch schrijver op
met het treurspel Oorcomienses, dat den dood der Gorcumsche martelaren
(1572) tot onderwerp heeft. Het geheeIe eerste bedrijf wordt
ingenomen door alleenspraken en dialogen van zinnebeeldige figuren,
zooals het Katholiek Geloof, de Kettersche Inquisitie (?), de Calvinistische,
Lutheraansche en Mennonitische Ketterij, die ook later meermalen optreden.
De Dives Eustachius (1612) en de Dives Stanislaus (1619) hebben
heiligen"legenden tot onderwerp, de Thomas Cantuariensis 4) den moord
op Thomas Beckett, bisschop van Canterbury (1170) tijdens de regeering
van Hendrik 11. In het laatste treurspel treden weer een paar personificaties
op. In 1623 verscheen Theodoricus, Rex Italiae, waarin de
misdaden ten tooneele worden gebracht, met welke deze, overigens zoo
verdienstelijke koning der Oost-Gothen (493 -- 526), zijne regeering heeft
besloten, nl. den moord op Boethius en Symmachus. Een engel en de
1) Behalve Bustum Sodomae, Abimelech en lephte zijn in den bundel van 1628
opgenomen de treurspelen Sampson, Saul, Anllloll en Sedecius.
2) Vgl. over zijn leven, de voorrede van dl. II der 2de uitgave van zjjne treurspelen
(1656) en Felix Nève, t. a. p., blz. 180 -184.
3) .zie de opgave dier werken vóór dl. IJ der 2de uitgave van zijne treurspelen (1656).
4) Het drama heeft geen jaartal.
15·
228
Wraak spelen geene onbelangrijke rol in het treurspel en in het laatste
bedrijf wordt de schim van den koning voor de Goddelijke Gerechtigheid
gedaagd en door de schimmen van Paus Joannes en van Boethius
beschuldigd. Het drama eindigt met eene weeklacht van de veroordeelde
en "Vervloekte ziel" des konings. In de Henricus octavus seu
schisma Anglicanum (1624) wordt de dood van Thomas Morus en de
afval van Hendrik van de katholieke kerk behandeld. Onder het groote
aantal personen , dat in het treurspel optreedt, bevinden zich een eng~1
en verder Ketterij, Dartelheid, Ongeloof, Tyrannie, Katholiek geloof,
Reden, Vroomheid en Goedertierenheid, die zich met het meeste gemak
onder den hofstoet bewegen 1). De Ottocarus, Bohemiae rex (1626) heeft
den dood van d~zen koning (1278) tot onderwerp, die uit gekrenkte
eerzucht en door den invloed van zijne echtgenoote Kunigunde zijn
woord, aan keizer Rudolf gegeven, verbrak en de wapenen opnam, maar
sneuvelde. In de Conradinus (1628) is de ondergang van den ongelukkigen
hertog van Zwaben behandeld en zijn mislukte aanslag op Napels en
Sicilië (1268), in de Crispus (1628) de dood van den edelen keizerszoon
(326), gevallen door de lagen zijner stiefmoeder Faustina, eene echte
Phaedra-geschiedenis. De loanna Darcia (1629) voert de maagd van
Orleans ten tooneele, de Maximus (1630) den veldheer, die een inval
in Italië deed, maar door keizer Theodosius verslagen en gedood is (388).
In de Maximus treedt de Goddelijke Gerechtigheid op .. In de Lambertus
wordt een onderwerp uit de geschiedenis van Leuven behandeld,
nl. de moord op den bisschop van dien naam door Pepijn, in de Hermengildus
de ondergang van den zoon van Leovigild, koning der Gothen ,
in Spanje, die, na een mislukten opstand tegen zijn vader, weigerde
het Ariaansche geloof weer te omhelzen (584). Geheel "up to date" was
de Fritlandus; die in 1635 uitkwam, terwijl Wallenstein het vorige jaar
gedood was. Eene korte ontleding van het stuk moge hier volgen.
De genius van het huis van Oostenrijk, naar de aarde gezonden, om
de dynastie te redden, voorspelt den ondergang van den verraderlijken
veldheer. Wallenstein, trotsch op zijne daden en zijne macht, verlangt
zich de kroon op het hoofd te zetten; de parasiet Lalgus stijft hem in
zijn voornemen, maar. een grijsaard tracht hem terug te houden en waarschuwt
hem voor het breken van zijn eed aan den keizer. De hertog
heeft sombere voorgevoelens en de grijsaard spoort hem aan, zijn plan
1) Het treurspel werd in 1662 vertaald door Fr. G. Zeebots als: Ifenrick den VIII.
Koningh, van Engelandt oft de seheuringe van Engelandt ende 't afwyken van 't Catholieek
Oeloof, onder den selven Ifenrick. Leuven. De vertaler liet het aan het nageslacht
over, om te ontdekken, dat hij geen eigen werk gaf.
229
op te geven, maar hij weigert en houdt eene rede voor Terzka, Kinsky,
1110 en Neumann, waarin hij zich beklaagt over de behandeling, die
hij van den keizer heeft ondervonden, en zijn voornemen te kennen
geeft, om Duitschland vrij te maken en zich zelf tot koning van Boheme
en aartshertog van Oostenrijk te doen uitroepen. De generaals teekenen
een stuk, waarin zij beloven hem trouw te zullen zijn, ook tegen den
keizer. Het derde bedrijf begint met een gesprek tusschen Germania, die
bevreesd is voor de toekomst, en den genius van het Oostenrijksche
huis, die haar geruststelt. Wallenstein geeft in eene vergadering zijner
getrouwen het bevel Weenen te plunderen, den. keizer te dooden en
Praag te bezetten; de overige hoofdofficieren moeten door geschenken
gewonnen worden, de soldaten zullen wel volgen. Men vertrouwt Gallas
en Piccolomini niet, maar de laatste verschijnt. 1\10 tracht te vergeefs
hem te overreden, om mede te doen aan het verraad; Piccolomini wil
echter zijn eed aan den keizer niet breken. Maar, vreezende voor de
heftigheid van Wallenstein, veinst hij in diens tegenwoordigheid en wordt
daardoor bekend met al de plannen van den veldheer. Eene zending
wordt hem opgedragen en hij vertrekt met het voornemen, om den
keizer terstond te waarschuwen en Wallenstein's plannen te dwarsboomen.
Daar komt het bericht, dat de keizer Praag heeft bezet, den verraderlijken
veldheer vogelvrij heeft verklaard en dat· Gallas en Piccolomini
reeds tegen hem oprukken. Ook beginnen cle soldaten Wallenstein af te
vallen. In eene vergadering met de generaals wordt besloten Pilsen te
verlaten en naar Eger te gaan; Wallenstein geeft Buttler het bevel hem
te volgen. Terwijl de eerste drie bedrijven eindigen met een eenvoudigen
koorzang, wordt de vierde acte besloten met eene samenspraak tusschen
den genius, Germania en het koor. Te Eger verzekert Wallenstein aan
ButtIer , Gordon en Leslie, dat hij vertrouwt op het welslagen zijner
onderneming, en draagt hun de bewaking van stad en citadel op. Maar
ButtIer, die reeds te Pilsen het plan had opgevat den veldheer te dood en ,
neemt Gordon en Leslie in zijn vertrouwen; het edele drietal zweert
knielend en met getrokken zwaard trouw aan den keizer 1) en beraamt
alles voor den aanslag. De rollen worden verdeeld onder hen zelf
en onder Geraldin, Macdonald, Ebroxius (Deveraux) en Brunaeus
(Braun). Het gastmaal op de citadel heeft plaats; terwijl Terzka, Kinsky,
1\10, Neumann, Buttler en Leslie vroolijk bijeenzijn, dringen Macdonald
en Ebroxius binnen en dood en , in tegenwoordigheid van den genius,
de generaals. Dan wordt het logies van Wallenstein afgezet; een lakei
tracht te vergeefs de mannen terug te houden. Ebroxius dringt het
1) Dit moet zijn: den dood van WaJlenstein.
230
slaapvertrek binnen - men hoort hem den veldheer toespreken 1) --en
komt weer op na den moord te hebben volbracht. Een dialoog
tusschen den genius en Germania besluit het stuk.
De Sedecias (1616) 2) van Carolus Malapertius UIt Bergen is geheel
in den trant der treurspelen van Seneca en met sterke navolging van
vele plaatsen van dien dichter 3). G. Chaneau behandelde in de PseudoBalduinus,
vulgo Peregrinus Lombardus (1616) 4) een historisch onderwerp,
nl. de lotgevallen van den avonturier I die zich uitgaf voor graaf
Boudewijn van Vlaanderen en in 1225 ontmaskerd en opgehangen is.
Het drama heeft proloog en epiloog. Wij zullen ook niet uitweiden over
de Pendularia (1620) 5), eene klucht in 5 bedrijven van Nicolaus Susius,
die evenals Malapertius tot de orde der Jezuïeten behoorde. Belangrijker
zijn een paar drama's van Jacobus Zevecote. Deze Gentenaar, die
Augustijner monnik en een gunsteling van Paus Urbanus VII is geweest,
maar later zijn vaderland verlaten heeft, protestant is geworden en een
leerstoel heeft ingenomen aan de Hoogeschool te Harderwijk, heeft zich
als Latijnsch en Nederlandsch dichter een welverdiend en naam verworven.
Zevecote heeft drie Latijnsche treurspelen het licht doen zien. In
de Esther vinden wij weer het onderwerp, dat zoovele Latijnsche dichters
heeft aangetrokken. In de Rosimunda daarentegen betreedt de dichter
een ander terrein.
De moord op Alboin, koning der Longobarden, door zijne vrouw,
de dochter van den verslagen koning der Gepiden, Cunimund, en de
dood van Rosimund~ zelve, door haren minnaar Helmichis gedwongen I
den giftbeker leeg te drinken, dien zij hem had toegereikt, dat
bekende verhaal van Paulus Diaconus , door een onnoemelijk groot
aantal dichters in velerlei talen gedramatiseerd, heeft ook Zevecote naar
de pen doen grijpen. Het drama is geheel in Seneca'schen trant behandeld;
de geest van Cunimund opent het stuk met eene lange aIleenspraak
en later verschijnt ook de geest van Alboin: Het derde treurspel van
Zevecote heeft eigenaardige lotgevaIlen doorleefd. Oorspronkelijk droeg
het den titel Maria Stuarta en had het den dood der ongelukkige koningin
1) "Tune Caesarem occides tuum? Tu rex Bohemus? Proditor ferrum indue; Haec
te bipennis mortuum Regem facit".- De historische woorden waren: "Bist du der
Schelm, der Seiner Kaiserlichen Majestät die Krone vam Haupte reiszen will? Ou muszt
je(zt s(erben".
2) Naar Jeremia, 39.
3) 1 n 1624 en 1634 (2) is het drama weer uitgegeven.
4) Het drama is opgenomen in de Palaestra Scholae Mechliniensis ... Antverpiae,
1639, blz. 221.
5) Vgl. zijne Opvscvla litteraria .... Antverpiae .... 1620, blz. 241.
231
tot onderwerp, die er in werd voorgesteld als eene martelares voor
het katholiek geloof. Maar het verblijf van den dichter te Leiden en
zijn overgang tot het protestantisme hadden ten gevolge, dat hij zijn
treurspel in zooverre veranderde, dat de hoofdpersoon een anderen
naam ontving en hare omgeving gewijzigd werd, terwijl de tekst van
het stuk geheel dezelfde bleef. Het drama kreeg den titel Maria Oraeca
en speelt ten tijde van Caesar Constantius VII, keizer van het OosterschRomeinsche
rijk in het laatste gedeelte der 10de eeuw, die zijne eerste
gemalin Maria in de gevangenis heeft doen onthoofden, nadat hij haar
op aanstoken van zijne bloedverwante Theodora, met wie hij later
gehuwd is geweest, van giftmenging had beschuldigd. Ook aan enkele
andere personen van het drama werd een andere naam gegeven en de
zaak was in orde 1). De treurspelen van Zevecote zijn meermalen herdrukt 2).
De Augustijner monnik Emmanuel Rodriguez, die te Antwerpen eene
school bestuurde, behandelde in zijn Rodericus fatalis (1631) 3) den
ondergang van Roderic, koning der Gothen in Spanje, die verraden
werd door zijn generaal Juliaan , wiens dochter hij ontvoerd had, en in
711 verslagen door de Mooren: "Nemesis Divina" opent het stuk met
eene lange alleenspraak. Michael Hoyer, geboren in Artois, behoorde
tot dezelfde orde als Rodriguez en is onderprior geweest te Yperen. In
drie treurspelen heeft hij de kuischheid verheerlijkt. De Susanna (1631)
is ontleend aan de apokryphe boeken, de Camma (1631) aan het werk
van Plutarchus, de claris mulierihus, en de Tkeodora virgo et martyr
Antiochena (1641) aan Ambrosius. In één der drama's treedt een geest
op, in een ander Idolatria en een engel, in allen de bode. Ook Theodorus
Wallaeus was Augustijner en bekleedde een professoraat in de
welsprekendheid te Leuven. Zijn Maria Otkonis lil. Imp. uxor (1631) is
aan Baronius ontleend en begint met een dialoog tusschen de Goddelijke
Rechtvaardigheid en Maria. Joannes Chrysostomus Loodt, al weer een
Augustijner, week in enkele opzichten geheel van zijne voorgangers af.
Niet alleen treedt in zijne treurspelen geen koor op, maar zij zijn,
evenals de Spaansche drama's, in drie bedrijven verdeeld. In de Pompeius
1) Zie over het drama, Mr. J. T. Bodel Nijenhuis in Belgisch Museum, lIl,
blz. 363 - 369; de schrijver zag het oorspronkelijke Hs. van het treurspel. De Rosimunda
is nagevolgd in het Zweedsch door Urban Hiäme. VgI. E. WrangeI, De betrekkingen
lusschen Zweden en de Nederlanden . ... blz. 386, 387.
2) In 1623 zag de 3de druk der Poemata, waarin de treurspelen zijn opgenomen,
te Antwerpen het licht. In 1625 en 1640 (Amsterdam) werden zij nogmaals uitgegeven;
in den laatsten druk komt de Esther niet voor.
3) Een 2de druk verscheen in 1645. De Huodes saeviens (1626 en 1645) van Rodriguez
is mij niet ter hand gekomen.
232
Magnus (1635) wordt het leven van Pompeius voorgesteld van zijne
jongelingsjaren tot zijne overwinning op Mithridates (61). Er komen vele
personen in het stuk voor en eene menigte allegorieën, terwijl in de
OIoriosus Beatae Matris Theresae de subado mundo triumphus bijna
alleen allegorische figuren optreden. De Jezuïet Jacobus Libenus heeft
in drie treurspelen de geschiedenis van Joseph behandeld. In één daarvan
wordt de aanslag van zijne broeders voorgesteld 1).
De Divus Canutus Marfyr en de Divus Alexander cognomento Carbonarius
van den Franschman Frédéric Piroüel, die te Mechelen de
rhetorica heeft gedoceerd, zijn vol allegorische figuren, als Goddelijke
Rechtvaardigheid en Goddelijke Wijsbegeerte, Wraak, Dood, Bedrog, enz.
Datzelfde is het geval in zijn Elko Abbas Lidlumensium, een drama, dat
de geschiedenis van een Frieschen abt tot onderwerp heeft, die in 1332
door dronken boeren is vermoord :l).
BES LUI T.
Wij staan thans aan het einde van dit onderzoek naar het schooldrama
in de Nederlanden en kunnen onze resultaten in het kort samenvatten.
Toen het humanisme steeds krachtiger werd, zagen de paedagogen in,
hoe zij voor de studie van het Latijn gebruik konden maken van de
liefde der jeugd voor comediespelen en van hare gewoonte om het te
doen. Eerst werden cÎassieke drama's, vooral blijspelen, vertoond. Maar
vooreerst waren vele dier stukken van eene bedenkelijke moraal en
verder is het aantal c1assieke blijspelen zoo gering, dat men spoedig
zelf de hand aan den ploeg sloeg, om het repertoire te verrijken. Wel
waren de schooldrama's, in andere landen gedicht, doordat zij in het
Latijn waren opgesteld, in zekeren zin internationaal en konden zij even
goed in de Nederlanden als in Italië en Duitschland worden opgevoerd,
maar men richtte gaarne de drama's in naar de beboeften en de kennis
van zijne eigene leerlingen en wist bovendien, dat de studie van het
Latijn hier te lande vooral niet lager stond dan elders.
1) Dit treurspel, josl'ph getiteld, is opgenomen in de Selectal' P. P. Soc. lesv Tragoediae.
Alltverpiae .... 1634, 11, 108. De josephus patri redditus. Tragoedia tertia
(1659), die ik vermeld vond, is mij niet ter hand gekomen.
2) De drie treurspelen zijn gedrukt, in de Palaestra Scholae Mer:hlüliensis. AnfverpÜle,
1639.
233
Het lag in den tijd, dat men in den beginne voor de drama's bijna
alleen godsdienstige onderwerpen koos. Niet alleen bewoog men zich
daardoor op een algemeen bekend terrein, maar men sloot zich ook in
zeker opzicht aan bij het oude geestelijke drama in de landstaal. Dat
men den vorm navolgde van het Latijnsche blijspel en dien van het treurspel
ter zijde sch60f, is louter toeval en alleen hieruit te verklaren, dat
Terentius sedert lang bijzonder in eere was, veel gelezen werd en het
eerst door de schooljeugd was opgevoerd. En zoo doet zich het zeldzame
verschijnsel voor, dat onderwerpen, meestal van tragischen aard,
gekleed werden in den vorm van het blijspel. Vele dichters van schooldrama's
hebben die tegenstrijdigheid gevoeld, zooals blijkt uit de vreemde
benamingen, als tragica comoedia, die zij dikwijls aan hunne stukken
gaven, en uit het tweeslachtige van vele drama's, die een ernstig onderwerp
behandelen, maar voor een groot deel uit cornische tooneeltjes
bestaan.
Vergelijkt men den vorm der blijspelen van Terentius met dien der
schooldrama's van de 16de eeuw, dan ziet men, dat deze in beiden gelijk
is, wat argument, proloog, indeeling in bedrijven en maat betreftl).
Maar één kenmerkend verschil bestaat er: het Latijnsche blijspel heeft
geen koor, het schooldrama heeft meestal een rei zang aan het slot der
vier eerste bedrijven. Het is niet gemakkelijk, dat verschil te verklaren.
Men kan aannemen, dat het koor is gevolgd naar het Grieksche blijspel,
zooals de oude grammatici leerden 2). Doch men kan ook gelooven, dat
het zingen is overgenomen uit het geestelijk drama en dat men in de
schoolcomedies den vorm en de plaats der reizangen van het Latijnsche
treurspel aan dien zang heeft gegeven. Want er is een streven merkbaar,
om I hoewel er in de schoolcomedie dikwijls andere onderwerpen op
andere wijze behandeld werden dan in het geestelijk drama, zich daarvan
niet geheel los te maken; men denke slechts aan de koddige duivels,
die in het geestelijk drama en in vele schoolcomedies optreden. Deze
vorm van het schooldrama is, op enkele uitzonderingen na, gedurende
de geheeIe 16de eeuw in eere gebleven.
De klucht, zooals de humanisten ze schreven, was oorspronkelijk een
klein stukje, eene gedramatiseerde aardigheid of anecdote. Men brengt
haar dan ook in verband met de vastenavondspelen , vertoond door
brooddronken jongelieden, die de huizen binnendrongen en de bewoners
onthaalden op hunne niet altijd fijne grappen en voorstellingen. Zulke
1) Een soort van epiloog komt slechts in f1 blijspelen van Plautus voor.
2) Zie Bolte's inleiding op Macropedius' R.ebelles und Alvta I blz. Xl.
234
kleine stukjes waren de kluchten van Placentius, Madirus en ]ansenius.
Maar Macropedius volgde Reuchlin, die in zijn Henno en Sergius
voor een comisch onderwerp den vorm der Latijnsche comedie met
reizangen had aangenomen, en zoo kreeg de cornische schoolcomedie
hier te lande denzelfden vorm als de tragische, terwijl de eigenlijke
klucht maar enkele vertegenwoordigers had.
Ongeveer in 1600 is de vorm van het schooldrama gewijzigd, voornamelijk
door Grotius en Heinsius. Zij zagen in, dat voor het treurspel
de bouwen inrichting der Latijnsche comedie niet pasten, en stelden
dus Seneca in de plaats van Terentius. En hun voorbeeld is algemeen
gevolgd. Van nu af verdwijnt proloog, argument en epiloog, wordt de
zesvoetige iambe steeds als maat voor den dialoog aangenomen en het
aantal tooneelen van elk bedrijf belangrijk ingekrompen. Monologen en
koorzangen beslaan eene veel ruimer plaats in de drama's dan vroeger.
Spoedig beginnen ook wraakgodinnen en schimmen eene rol van beteeken
is te vervullen. De bode met zijne lange verhalen van wat er achter
de schermen heeft plaats gehad, verschijnt dikwijls ten tooneele en de
handeling wordt tot een minimum beperkt. Maar daardoor verliest het
treurspel meermalen het eigenaardige van eene schoolcomedie en wordt
voor de jeugd onbegrijpelijk en saai. Het drama der Jezuïeten heeft
dikwijls niet eens vrouwenrollen.
Verreweg de meeste Latijnsche dramatici ontleenden hun onderwerp
aan den Bijbel en het is zeker niet ondienstig, hunne treurspelen te
rangschikken naar de bijbelboeken. Naast de Adamus exul van Grotius
staat de Adamus van Macropedius. Lummenaeus a Marca bracht den
ondergang van Sodom op het tooneel in zijn Bustum Sodomae 1). De
lotgevallen van ]oseph werden gedramatiseerd in de joseph van Crocus,
die van Macropedius, die van Schonaeus, in de drie stukken van dien
naam door Libenus, en ook door Grotius in zijn Sophompaneas. Laurimannus
schreef Exodus 2), Pontanus Moscholatria, Zovitius R.uth. Dan
volgen de Nabal van ]ansenius, Abimelech, lephte en Samson van
Lummenaeus 3). De tijd der koningen werd behandeld door Lummenaeus
in Saul, door ]ansenius in Monomachia Davidis cum Ooliath, door
Van den Honert in Thamara 4), I.ummenaeus in Amnon, ]ansenius in
Iudicium Salomonis 5), Schonaeus in Naaman, Malapertius en Lummenaeus
in Sedecias en door den laatstgenoemden in Carcer BabyIonius.
1) De Isaacus van Philicimus is mij niet ter hand gekomen.
2) De Moses Nomoclastes van Van den Honert is niet gedrukt.
3) Hierbij behoort nog de Oedeo van Houthem.
4) Ook Laurimannus heeft een Thamar geschreven.
5) Een drama met denzeJfden titel is door Houthem geschreven.
235
De apocryphe boeken leverden stof voor de Daniel, de juditha, de
Tobaeus en de Nehemias van Schonaeus, de Esther 1) van Eutrachelus,
van Philicinus en van Zevecote, de Susanna van Schonaeus en van
Hoyerus en de Macchabaeus von Hoius.
Het nieuwe testament, dat minder rijk is aan dramatische motieven,
heeft minder dichters aangetrokken. Schonaeus en Heinsius openen de
rij, de eerste met de Baptistes, de laatste met de Herodes. Dan volgen
Macropedius metjesus scholasticus, Barptolomeus met Christus Xylonicus,
Schonaeus met Triumphus Christi, Grotius met Christus patiens en
Eucollus met Soter gloriosus. Macropedius gaf zijn Lazarus, Lummenaeus
zijn Dives epulo, terwijl Schonaeus in de Typhlus hetzelfde onderwerp
behandelde als ]ansenius in de Coecus a nativitate. De Acolastus van
Gnapheus en de Asotus van Macropedius hebben hetzelfde onderwerp.
Philicinus schreef eene Magdalena, Schonaeus Ananias, Pentecoste en
Saulus, Hoius een Matthaeus.
Wij zijn thans genaderd tot het allegorische drama, dat zich ook hier
te lande, evenals in Duitschland, meestal op godsdienstig gebied bewoog.
In dat genre bezitten wij de Hypocrisis van Gnapheus, de Ovis
perdita van Zovitius 2), de Hecastus en de Hypomene van Macropedius,
de Euripus van Brechtanus, de Mi/es Christianus van Laurimannus en
het Theatrum vitae humanae van Houthem. Alleen de Morosophus en
de Triumphus eloquentiae van Gnapheus maken hier eene uitzondering.
Terwijl de eerst genoemde drama's zich nauw aansluiten bij het tooneel
der rederijkers, staan de beide laatsten in nauwer verband met de
werken der Italiaansche humanisten. De Triumphus eloquentiae, de beschrijving
van een allegorischen optocht met vele toespraken, zou doen denken
aan de schitterende feesten van ltaliaansche dweepers met het classicisme,
maar kan ook navolging zijn van een processiespel.
Bij de tooneelspelen naar den Bijbel en de allegorische drama's sluiten
zich die stukken aan, welke heiligenlevens tot onderwerp hebben; zij
dateeren uit de 17de eeuw. Vernulaeus, Holonius, ]ansenius, Hoyerus,
Loodt en Piroüel hebben zich op dat gebied bewogen. Dezelfde schrijvers
hebben ook geschiedkundige onderwerpen behandeld, evenals Chaneau,
Wallaeus, Rodriguez en Zevecote. Maar hunne geschiedkundige drama's
hebben bijna allen eene godsdienstige strekking en verheerlijken het
katholiek geloof. De eenige Noord-Nederlanders, die geschiedkundige
drama's hebben geschreven, Heinsius en Casparius, hadden een patriottisch
1) Ook Laurimannus heeft een Tobaeus en een Esther geschreven.
2) Misschien behoort tot deze soort ook de Didasculus van dien schrijver.
236
doel voor oogen 1). Aan de oude geschiedenis ontleende Loodt zijn Pompeius
magnus. De sage van Dido vond dramaturgen in Ligneus en
in Dalanthus, die van Griseldis in Eucharius.
Thans nog een enkel woord over de opvoeringen der schooldrama's.
Uit vele opdrachten blijkt, dat de stukken meestal eerst gespeeld werden
door de leerlingen van den dichter en daarna gedrukt. Dikwijls wordt
dan ook in de uitgaven de datum der eerste opvoering genoemd; de
stadsrekeningen leeren ons daaromtrent weinig, daar zij slechts bij uitzondering
den titel en den naam van den dichter vermelden en meestal
spreken van een "spuel" of een "Latijnsch spoel" zonder nadere aanwijzing.
Daardoor is het ook moeilijk vast te stellen, welke drama's
buiten de woonplaats van den dichter zijn opgevoerd. Maar in enkele
gevallen mogen wij eene gissing maken. Wanneer wij lezen, dat in
1552 te Deventer en in 1559 te Haarlem door de schooljeugd een
Lazarus is opgevoerd 2), dan ligt het vermoeden voor de hand, dat dit
het drama van Macropedius is. Den 3den Mei 1576 "verbeeldden" de
leerlingen een er school te Gent "het twaelfjarig kind Jesus, leerende in
de Synagogue" cl), dus misschien de jesus scholasticus van Macropedius,
en den 4den Juni vertoonden de leerlingen van het seminarie in dezelfde
stad "speelsgewijs de tyranny van Pharao, over de kinderen van Israël" 4),
dus de Exodus van Laurimannus. De joseph, die in 1562 te Haarlem
werd opgevoerd 5), was waarschijnlijk van Crocus, terwijl de joseph,
die in 1597 te Utrecht werd gespeeld (i), wel die van Schonaeus zal zijn,
evenals de juditha, die er aan voorafging. In 1591 speelde men te
's Hertogenbosch "het spel van Adam en Eva" 7), dus misschien de
Adamus van Macropedius. De Daniet, die in 1617 door studenten te
Groningen werd opgevoerd iI), was zeker die van Schonaeus. Dit zijn
1) De Gustavus SauCÎus (1628 en 1633) van den Nederlander J. Narssius, eerst
remonstrantsch predikant, later medicus en geschiedschrijver van Gustaaf Adolf, is mij
niet ter hand gekomen.
2) Vgl. Van Doorninck, t. a. p., blz. 64, en Garrer, t. a. p., blz. 69.
3) Vgl. Ph. de Kempenare , Vlaemsche Kronijk, of dagregister van al /zet gene
gedenkweerdig voorgevallen is, binnen de stad Gent, sedert den 15 July 1566 tot
15 JUlly 1585. Gent, 1839, blz. 155.
4) T. a. p., blz. 157. 5) Vgl. Garrer, blz. 69.
6) Vgl. Dodt van Flensburg , t. a. p., blz. 271.
7) Vgl. liermans , t. a. p., blz. 162.
8) Vgl. Oud-Holland, IV, 1886, blz. 111.
237
echter slechts enkele feiten. Alleen van de drama's, die in verschillende
steden en landen zijn uitgegeven, die tal van drukken beleefden en vertaald
werden, zooals de Acolastus en de Hecastus, mag men als zeker
aannemen, dat zij ook dikwijls ten tooneele zijn gebracht.
Brengen de stadsrekeningen ons op dat gebied niet veel verder, zij
leeren ons althans iets anders en wel in de eerste plaats, waar de
schooldrama's vertoond werden. Somtijds werden zij opgevoerd in de
school zelve 1), maar dat waren natuurlijk niet de groote voorstellingen.
Deze hadden te Deventer plaats op het raadhuis 2), te Haarlem "opter
stedehuys zaele" Cl) of vóór het raadhuis 4), te Utrecht "voor deser stads
husinghe opte plaets" .5), te Dordrecht, althans in het begin der 17de
eeuw, in den Doelen 6), te 's Hertogenbosch op de markt 7), te Nymegen
in 1619 in de Broerenkerk 8), te Amsterdam in het midden der 17de
eeuw in den Schouwburg 0), te Deventer ongeveer in 1660 in de Lieve
Vrouwen kerk 10). Bij sommige kerkelijke feesten schijnt het opvoeren
van een schooldrama tot het programma behoord te hebben, o. a. bij
het feest der H. Magdalena te Utrecht 11), bij St. Jansmis te Haarlem 12)
en overal op Vastenavond of op den Zondag, die daar aan voorafging 13).
Ook de kermis werd somtijds door eene schoolcomedie opgeluisterd 14).
Het stedelijk bestuur werd natuurlijk uitgenoodigd, om de voorstelling
bij te wonen. Somtijds werd er entrée betaald, ten voordeeIe van de
armen 15).
De stadsregeering gaf gewoonlijk eene kleine som, die besteed werd
voor het opstellen van het tooneel, het maken der costumes en het
lesschen van den dorst der spelers. Zoo ontving in 1527 de rector te
1) Zoo ontvingen te 's Hertogenbosch "de scholieren der fraters, die binnen hun
convent eene comedie gespeeld hadden van de passie", den 19 Jan. 1587 eene belooning
(vgl. Hermans, t. a. p.), werd er aan de paters Jezuïeten aldaar in 1619 eene vereering
geschonken "voor de vertooning van den marteldood van den H. Theodorus ilJ hunne
school" (t. a. p., blz. 165) en eveneens in 1621 "voor eene comedie in het collegie door
de studenten gegeven" (t. a. p., blz. 166).
2) Vgl. van Doorninck, blz. 63, 64.
3) Vgl. Garrer, blz. 70, 71. 4) T. a. p.
5) Vgl. Dodt van Flensburg , blz. 233, 237.
6) Vgl. Schotel, t. a. p., blz. 294. 7) Vgl. Hermans, blz. 162.
8) Vgl. H. D. J. van Schevichaven, Penschetsen uit Nijmegen's verleden. Nijmegen,
1898, blz. 166. 9) Vgl. C. N. Wybrands, Het Amsterdamsche tooneel, blz. 93.
10) Vgl. Overijsselsche Almanak voor Oudheid en Letteren. 1840, blz. 197.
11) Vgl. Dodt van Flensburg , blz. 233, 271. 12) Vgl. Garrer, blz. 70.
13) Vgl. Van Doorninek , t. a. p.; Dodt 'van Flensburg , blz. 237; Garrer, blz. 70, 71.
14) Zie Hermans, blz. 164; Garrer, blz. 72.
15) Dat blijkt uit cle opdracht der Hypomene van Macropedius.
238
Haarlem "voir eene gratuiteit ende geschenckell 2 L, "met welcke hij de
oncosten van de stellaige ende oick d'organist betaelt ende zijne c1ercken
goede chier gedaan heeft" 1). Te Utrecht werd in 1561 huur betaald
voor de zeilen "over 't redeys" en voor het maken en verven van
kleeren , terwijl ook voor een geschenk aan den rector geld werd
besteed 2). Bij andere gelegenheden wordt melding gemaakt van "de
huer van 't redeys", van een ton haring voor de "schamele klercken
in domo pauperum S. Hieronymus" en van wijn 3). In 1595 werd
door de Staten van Zeeland "den Zeeusche Studenten voor de exhibitie
van de Tragedie en Comedie toegeleid de somme van L 25 gr.
boven alle onkosten, gedaan in 't erigeren van de stellinge, schilderien,
kleederen en anders ins" 4). Dikwijls kreeg de rector een geschenk
voor de moeite, die hij zich getroost had j de paters Jezuïeten te
's Hertogenbosch ontvingen wel eens een okshoofd wijn 5). In 1611
kreeg Gerardus Vossius, toen rector te Dordrecht, 50 pond en de
praeceptor Ludovicus van Berchem, aa:n wien meer in het bijzonder
was opgedragen, "de studenten te exerceren ende dresseren tot verthoonen
ende spelen van tragedie", 30 pondj de beide heeren gingen er
samen een reisje voor maken 6). In 1609 ontving de rector te Nymegen
28 gulden voor het doen opvoeren van een Latijnsch drama, in 1619
50, in 1630, toen er twee stukken gespeeld werden, 100 gulden en in
1644 zelfs 200 7).
In de Zuidelijke Nederlanden waren de opvoeringen van schooldrama's
niet minder talrijk en zeker niet minder prachtig dan in de Zeven
Provinciën. Aan de Leuvensche Hoogeschool waren vooral de colleges
"het Varken" en "de Valk" er bekend door 8), terwijl de Jezuïetencolleges
zich bijzonder toelegden op pracht en praal. Toen Christina
van Zweden zich in 1655 te Brussel ophield, had zij veel vermaak "in
het spel der jonge jesuyten". Bij een bezoek, dat de hertog van Lotharingen
in 1732 aan Gent bracht, speelden Fransche comedianten op het
tooneel der Jezuïeten 9).
Hoe lang de vertooningen der scholien!n in zwang zijn gebleven, is
niet nauwkeurig na te gaan. Vondel vertelt in zijn "Berecht" voor de
Salmoneus, dat hij in zijne jeugd te Utrecht vóór het stadhuis eene school-
1) Zie Garrer, blz. 70. 2) Vgl. Dodt van Flensburg , blz. 233.
3) T. a. p., blz. 247, 271, 237.
ö) Vgl. Hermans, blz. 165, 166.
4) Zie boven, blz. 201, Noot 3.
6) Vgl. Schotel, Tilburgsche avondstonden, blz. 293.
7) Vgl. Van Schevichaven, t. a. p., blz. 165-167.
8) Vgl. Schotel, t. a. p., blz. 282, 283. 9) T. a. p., blz. 286.
239
comedie heeft zien opvoeren 1). Te Nymegen en te Deventer werd nog in
het midden der 17de eeuw gespeeld 2) i te Dordrecht waren ongeveer in 1660
de vertooningen nog zeer in de mode i zij hadden daar meestal plaats
bij de prijsuitdeeling vóór de zomervacantie 3) Te Amsterdam hadden
in 1657 en 1658 nog voorstellingen plaats 4). Maar in het begin der
18de eeuw was het opvoeren van schooldrama's hier te lande geheel in
onbruik geraakt, zooals blijkt uit de Oratio pro comoedia (1711) van
Petrus Burmannus, die aanspoorde, om die goede oude gewoonte weer
in te voeren en de jeugd daardoor in de welsprekendheid te oefenen 5).
In de Zuidelijke Nederlanden heeft het schooldrama, vooral in de colleges
der Jezuïeten, veel langer gebloeid en is eerst met de opheffing
der orde in 1773 verdwenen.
Zoo heeft het schooldrama in de 16de eeuw in Noord-Nederland en
in de 17de eeuw in de Zuidelijke Nederlanden gebloeid. De drama's,
die boven werden besproken, vormen nog maar een deel - al is het
dan ook een groot deel - van die, welke door Nederlanders zijn uitgegeven,
terwijl er zeer vele ongedrukt zijn gebleven. En daar de taal
geen beletsel was, zijn er waarschijnlijk ook dikwijls tooneelspelen van
vreemdelingen opgevoerd. Bovendien werden somtijds Nederlandsche
drama's in het Latijn vertaald, zooals de Elckerliic, die als Homulus zeer
bekend is geworden, en later de Aran en Titus van Jan Vos 6). Vele
Nederlandsche vertalingen van onze schooJcomedie's zijn niet aan te
wijzen, maar wel mag men aannemen, dat het Latijnsche drama invloed
heeft gehad op de ontwikkeling van het Nederlandsche treurspel.
1) Zie Unger's Vondel, 1656-1657, blz. 84, 85.
2) VgI. Van Schevichaven, blz. 168; Overijsselsche Almanak, 1840, t. a. p.
3) VgI. Schotel, De [/lustre School te Dordrecht, blz. 112.
4) VgI. Wybrands, t. a. p., blz. 93.
5) VgI. Petri Burmanni Orationes ...• Hagae Comitis, 1759, blz. 228, 229.
6) Jacob Duym zegt in de opdracht van Een spiegelboeck (1600), dat hij "gantsch
nieuvve" drama's uitgeeft, "op dat ghelijck onse voorouders de Latijnsche Tragedien
ende Comedien in onse moederlijcke spraeck hebben overgheset, de Latijnsche oock
eenighe stoffen moghen hebben om uyt onse Nederduytsche tale ooc eenighe dergheIijcken
over te setten".

DE ZEVENTIENDE EEUW.
WORP, Drama en tooneel, I. 16

L HET TREURSPEL.
In al de Zeven Provinciën had de oorlog gewoed, steden waren verwoest,
ontelbaar vele menschen waren door het zwaard omgekomen,
schatten waren door den krijg verslonden. En toch bloeide in het begin
der 17de eeuw de Republiek der Vereenigde Nederlanden als geen ander
land ter wereld. Duizenden Nederlandsche schepen voorzagen heel Europa
van alle mogelijke levensbehoeften, want de vroeger als wingewest behandelde
Provinciën waren de grootste handelsstaat der wereld geworden.
Eigen ondernemingsgeest, gesteund door de kennis van vele knappe werklieden,
die hun vaderland, Vlaanderen en Brabant, hadden verlaten, deden
de industrie bloeien. Met de welvaart was het bevolkingscijfer belangrijk
gestegen. Een met geluk gevoerde oorlog had aan het volk eene kracht
en een zelfvertrouwen geschonken, die voor niets terugdeinsden. Naar
Indië en naar den Noordpool werden tochten ondernomen, om den vijand
in zijne eigene kolonies afbreuk te doen en nieuwe handelswegen op
te sporen. De vermetelheid der Nederlandsche zeevaarders was even
spreekwoordelijk geworden als de energie hunner kooplieden en de kunde
hunner krijgslieden en diplomaten. Wetenschappen en kunsten, langen
tijd door den oorlog verstikt, kwamen weer op en zouden spoedig een
hoogen bloei bereiken.
De hervorming en de grootere politieke vrijheid gaven aan het volk
eene geheel andere wereldbeschouwing en ook de herleving der classieke
letteren heeft daartoe het hare bijgedragen. Nu door de geweldige
schokken der 16de eeuw het volk geheel verjongd was, terwijl het
te gelijk met het katholicisme ook vele andere tradities over boord
geworpen en een scheidsmuur had opgetrokken tusschen de vervlogen
eeuwen en de toekomst, zocht men naar nieuwe idealen en grootsche
figuren, die bewondering verdienden, en vond deze in de classieke
oudheid. Waren Athene en Rome ook geene republieken geweest, die
de wereld verbaasd hadden doen staan, evenals thans de Republiek der
Zeven Provinciën?
En de renaissance vond bij het jonge, krachtige volk een goed voor-
16·
244
bereiden bodem. Gedurende de Middeleeuwen was het Latijn altijd een
vak van studie geweest, omdat het de taal was der kerk; in de 16de eeuw
was het hier te lande beter onderwezen dan elders door de bemoeiingen
van de Broeders des Gemeenen Levens. Beroemde Latijnsche
dichters en dramatici waren in ons vaderland geboren. En nu werden
classieke schrijvers op nieuw uitgegeven, terwijl eene groote menigte
vertalingen de nieuw ontdekte wereld onder de oogen brachten van het
beschaafde publiek. De studie van Grieksch, van oude geschiedenis,
antiquiteiten en mythologie werd ter hand genomen. De juist opgerichte
hoogescholen van Leiden en Franeker schitterden door hunne
classieke geleerdheid; de namen van Grotius en Daniel Heinsius als
Latijnsche dichters werden bekend ver buiten de grenzen van hun
vaderland. Het onderwijs aan de Latijnsche scholen, die tot ongekend en
bloei kwamen, werd hervormd en de taal van Latium bestudeerd door
ieder, die aanspraak maakte op hoogere ontwikkeling.
De studie der classieke oudheid bracht nieuwe voorbeelden en kunstvormen,
wees andere wegen aan onze dichters en schrijvers. Het leerdicht
verdwijnt, de ridderroman leeft nog slechts voort in volksboeken,
de stichtelijke poëzie neemt een geheel ander karakter aan, het spel van
zinne maakt plaats voor treurspel e)1 tragicomedie. Andere versmaten
komen in gebruik en de poëtische taal wordt hervormd. Die veranderingen
zijn echter eerst langzamerhand merkbaar, omdat in een tijd van overgang
het nieuwe meestal met het oude wordt vermengd en dit laatste
eerst na een poos geheel verdwijnt. Daardoor heerschte er, althans in
sommige takken van letterkunde, aan het einde der 16de en het begin der
17de eeuw een chaos; men tastte en zocht in alle richtingen. Men bekommerde
zich weinig om theorieën - slechts een paar dichters hebben
hunne denkbeelden over het drama opgeteekend -- maar volgde met
meer of minder geluk vreemde voorbeelden na, totdat men eindelijk
een vasten vorm had gevonden, die later door verandering van smaak
en mode weer plaats zou maken voor een anderen.
I. HET CLASSIEKE TREURSPEL.
Met de herleving der classieke letteren kwamen de classieke namen
voor de verschillende gen re's der dramatische poëzie in zwang; men
sprak van tragedie of treurspel en van comedie, terwijl men aan de
titels van sommige Latijnsche schooldrama's den naam tragi-comedie
245
ontleende 1). Wat men in het begin der 17de eeuw onder tragedie verstond,
blijkt wel het best uit de verklaring, die Jacob Duym op den
titel van zijne treurspelen (1600) gaf. /I Tragedie, dat is van heerlijcke
(machtige) menschen, wi~ns bedrijf int beginsel blijde, doch opt lest
droevich is".
En niet alleen de naam, maar ook de vorm der classieke tragedie
werd overgenomen. Doch, evenmin als in andere landen, strekte hier
het Grieksche treurspel tot model, maar de drama's van den Romein
Seneca. Van al de werken der Latijnsche treurspeldichters zijn alleen de
zijne overgebleven.
Geschreven in een tijd van nationaal verval, zijn de drama's van
Seneca slechts namaak van het Grieksche treurspel, dat in den bloeitijd
der Hellenen was geboren; de Romeinen hebben geen eigen nationaal
treurspel weten te scheppen. In Seneca's treurspelen zijn dan ook
Grieksche mythen gedramatiseerd 2). Nu is de achtergrond, waaruit de
figuren te voorschijn treden, bij het Grieksche treurspel een geheel
andere dan bij Seneca. Het Grieksche treurspel hangt ten nauwste samen
met de eigenaardige opvatting der Hellenen van het wereldbestuur , van
de hoogere machten, die de daden en het lot der menschen besturen.
Het onvermijdelijke noodlot, dat diepe wonden slaat en wreede straffen
oplegt, maar daardoor tevens het evenwicht herstelt en den mensch
doet berusten in zijn lot, vormt den donkeren achtergrond der oudere
Grieksche tragedie. Daarom wekken hare helden niet alleen medelijden
en vrees op, maar schenken hunne lotgevallen den toeschouwer ook
een gevoel van bevrediging en berusting. Met Euripides verdween het
innige geloof aan de goden uit het treurspel, om plaats te maken voor
den uiterlijken vorm er van; bij Seneca is dat in nog veel sterkere mate
het geval. Zijne helden worden door geheel andere beweegredenen gedreven
dan die der oudere Grieksche tragici, zijne treurspelen missen
het verzoenende element en wekken alleen medelijden en vrees op. Bij
hem is het onderwerp van een treurspel de val van de machtigen der
wereld, die hun lot niet altijd hebben verdiend, en wordt de tragedie
een wedstrijd in list of kracht tusschen twee menschen.
Voor de godsdienstige wereldbeschouwing der Grieken, die in hunne
tragedie belichaamd is, trad bij Seneca de philosophie in de plaats en
1) Philicinus noemde zijn Magdalena (1546) en Laurimannus zijn Exod/lS (1562) eene
"Comoedia tragica", ]ansenius noemde zijne drama's "Tragico-comoediae" en zijn
Nabal "Tragicomoedia".
2) Zie voor het volgende uitvoeriger, De invloed van Seneca's treIlrspelen op ons
tooneel. Amsterdam, 1892, blz. 32, vlgg.
246
wel die der Stoïcijnen, welke het best paste bij het karakter der Romeinen
door hare practische strekking, hare strengheid op zedelijk gebied,
haar pathos, hare berusting en wereldverachting. Vooral in een tijd
van decadentie, als dien van het keIzerrijk, had de Stoïsche wijsbegeerte
te Rome vele aanhangers. Hare onduidelijke voorstelling van de
godheid, hare grondbeginselen van moraal, van deugd en plicht, ·haar
op den voorgrond stellen der persoonlijkheid, hare minachting voor
aardsche goederen behaagden aan het Rome v~n Nero, waar de vrijheid
ten onder was gegaan en een schrikbewind heerschte met al zijne laaghartige
misdaden. Zoo vormt dan de Stoïsche wijsbegeerte den achtergrond
van Seneca's treurspelen, terwijl zij tevens den dichter aanspoorde tot
het aanbrengen van veel pathos en het inlasschen van een groot aantal
spreuken vol levenswijsheid en zedekundige strekking. Ook wordt er
in deze drama's veel geargumenteerd en geven de handelende personen
somtijds uitvoerige pleidooien ten beste.
Wel had Horatius voor het treurspel het voorschrift gegeven, dat
IIMedea niet ten aanschouwe van het volk hare kinderen moet slachten,
noch de goddelooze Atreus openlijk menschelijke ingewanden moet
koken", maar Seneca volgde dien raad niet op en schrikte er niet voor
terug, een moord of zelfmoord op het tooneel te doen plaats grijpen.
Ook in dat opzicht verschillen zijne treurspelen van de Grieksche tragedie.
Hij houdt zeer van dramatische effecten, doet Furiën en schimmen verschijnen,
laat Medea hare kinderen van het dak werpen en op haren
wagen naar den hemel vliegen, laat Thyestes zijn afschuwelijk maal
houden, Andromache haren zoon verbergen in het graf van haren echtgenoot
en laat priesters offerplechtigheden verrichten voor het oog der
toeschouwers.
Seneca heeft sommige karakters geteekend, zoo vastberaden, zoo uit
één stuk, dat er bij hen evenmin van weifeling sprake is als van climax
in de uiting hunner hartstochten. Eenige zijner figuren zijn nauwelijks
meer personen, doch gepersonifieerde eigenschappen. Ook in dat opzicht
wijkt hij dus van zijne Grieksche voorgangers af.
De treurspelen van Seneca zijn in vijf bedrijven afgedeeld, van welke
het eerste meestal het kleinste is. De maat van den dialoog is de zesvoetige
iambe, die der koren wisselt af en is dikwijls eenigszins samengesteld.
Het koor treedt op aan het einde van elk bedrijf, behalve van
het 5de; somtijds neemt het deel aan de handeling en slechts bij uitzondering
voert het een gesprek met één der personen van het treurspel. In twee
zijner treurspelen zijn twee verschillende koren. Het koor is, evenals in
het Grieksche treurspel, de ideale toeschouwer; het geeft de indrukken
weer, die de handelingen of het lot der hoofdpersonen op dezen maken,
247
het raadt, troost en vermaant. De reizangen zijn echter dikwijls vol
mythologische geleerdheid.
In Seneca's treurspelen wordt aan de eenheid van tijd en, met ééne
enkele uitzondering, ook aan die van plaats vastgehouden. Het eerste
bedrijf begint meestal met eene alleenspraak, die den toeschouwer op
de hoogte brengt van den toestand, terwijl daarna· een koorzang de acte
besluit. Somtijds dient die alleenspraak. geheel als proloog, wanneer nl. eene
godin of eene schim optreedt, dus eene hoogere macht, die ingrijpt en
de personen die handelingen doet verrichten, door welke ten slotte de
ontknooping plaats heeft. In sommige treurspelen is de handeling aan
het slot der 4de acte afgeloopen en wordt het laatste bedrijf gevuld met
het verhaal van den dood van de hoofdpersoon. In ééne tragedie verrijst
in het 5de bedrijf Hercules na zijn dood, om zijne moeder te troosten,
in eene andere wordt het verstand van den krankzinnigen Aias weer
helder en de grootheid van Athene voorspeld.
In vele der treurspelen treedt een tweetal personen op, die in ondergeschikte
rollen toch tot de ontknooping medewerken, de voedster en
de bode. De eerste is de vertrouwde van de heldin van het drama; zij
geeft goeden raad aan hare meesteres, tracht den hartstocht van deze
minder hoog te doen opvlammen en, waar dat niet gelukt, helpt zij
haar, om aan dien hartstocht te voldoen. De bode verschijnt meestal
aan het einde van het stuk, om eene beschrijving te geven van den
gewelddadigen dood van één der hoofdpersonen.
De treurspelen van Seneca hebben den overgang gevormd van het
Grieksche tot het moderne drama en niet alleen invloed gehad op het
classieke, maar ook op het romantische treurspel. Die invloed is in de
letterkunde van alle Europeesche volken te bespeuren en in zeer groote
mate in de onze, daar in de 17de eeuw de studie der classieken
hier zulk eene hooge vlucht heeft genomen. De uitgaven van Seneca's
drama's volgden elkander hier te lande op en studies over zijne werken
en vertalingen zagen in menigte het licht 1). Over de beteekenis van
zijne treurspelen voor het Latijnsche drama van D. Heinsius, Grotius
en hunne tijdgenooten werd vroeger reeds gesproken :!).
Het eerste, wat men uit Seneca's treurspelen overnam, was de indeeling
in vijf bedrijven; wij vinden haar reeds in eenige drama's van
Coornhert, daarna bij Jacob Duym en bij Hooft. Zelfs waren enkele
1) Vgl. De invloed vall Seneca's treurspelen, blz, 43, vlgg.
2) Zie blz, 223, vlgg,
248
der spelen van zinne, die in 1606 te Haarlem en in 1616 te Vlaardingen
werden opgevoerd, in 5 bedrijven verdeeld. Verder treft men reeds in
Coornhert's drama's reizangen aan en later bij Hooft, Vondel, Abraham
de Koningh en Cos ter. Ook de versmaat van den dialoog werd van
Seneca overgenomen. Reeds Duym trachtte den alexandrijn, aan "de
Franssche Dicht-stelders" ontleend, in te voeren; Hooft, Coster en
anderen zijn daarin gevolgd.
Er zijn vele drama's uit het begin der 17de eeuw verloren gegaan,
doordat zij niet gedrukt werden. Eén der oudste ons overgebleven
drama's van dien tijd is Het loon der minnen. Een Treurspel oft
Tragoedie . ... van Iphis ende Anaxarete (1600), dat ontleend is aan
de Metamorphosen van Ovidius 1). De bouw van het stuk vertoont
slechts enkele afwijkingen van het drama der 16de eeuw; behalve de
beide hoofdpersonen, komen er bijna alleen allegorieën ten tooneele,
onder welke drie "sinnekens", en de proloog wordt door twee personen
uitgesproken, maar door de aangebrachte pauzes is het stuk in vijf dee1en
verdeeld. Den Spieghel der Rechtvoordering (1600) van Duym, waarin
de geschiedenis van Saleucus naar Valerius Maximus 2) behandeld is,
heeft een korten proloog, die eindigt met den regel:
"Hoort ons met stilte doch, wy sullen ons gaen spoeyen",
terwijl twee sinnekens eene niet onbelangrijke rol in het treurspel vervullen,
dat, evenals alle andere drama's van Duym, in vijf bedrijven
is verdeeld. Ook Den Spieghel der Reynicheyt (1600) naar Hieronymus 3)
heeft een proloog i de sinnekens "Onmatighen lust" en "Boosen wil" zijn
hier dienaars van den koning op dezelfde wijze als zij het vroeger
in enkele bijbelsche drama's waren 4). Den Spieghel des Hooc/unoets
(1600) is eene vrije vertaling van Seneca's Troodes 5); de koren van
dat treurspel zijn onvertaald gebleven, maar vóór elk bedrijf worden
door "den Dichtstelder", die ook den proloog en epiloog uitspreekt,
"sommige dinghen verhaelt dienende tot verstant van 'tgheen datter volgen
sal". Het moordadich sfuck van Balthasar Oerards" .... (1606) is vrij
vertaald naar de Avriacus (1602) van Dan. Heinsius; de Furiën zijn in
de Nederlandsche bewerking weggelaten, maar eenige allegorieën uit het
Latijnsche drama zijn behouden en een paar sinnekens aan hen toegevoegd
6). Ook hier ontbreken proloog en epiloog niet.
1) Lib. XIV, vs. 698 - 760. 2) Lib. VI, c. 5
3) Vgl. dl. IV, 2, fol. lil5, der Parijsche uitgave van 1706.
4) Zie blz. 134. 5) Vgl. De invloed van Seneca's treurspelen, blz. 69 89.
8) T. a. p., blz. 68, Noot, en vooral, Or. K. Poll, Over de Tooneelspelen van den
1.l'idsc/lfIl Rederijker jacob DIlY11l, Groningen, 1898, blz. 127 146.
249
Deze treurspelen hebben dus nog groote overeenkomst met de drama's
uit de 16de eeuw, waarin classieke onderwerpen werden behandeld 1).
Hooft.
De inhoud van zijn Achilles ende Polyxena (1597) 2) is deze. Achilles
heeft liefde opgevat voor Polyxena I ééne der dochters van Priamus,
en zendt zijn dienaar Automedon naar Troje, om aan Hector het voorstel
te doen, Polyxena aan hem af te staan, terwijl hij dan de Grieken
zal bewegen het beleg op te breken. Maar Hector eischt, dat Achilles
het geheeIe leger der Grieken aan de Trojanen zal overleveren, en de
Grieksche held, die geen verrader wil zijn, besluit zijne liefde te bedwingen.
Het koor van Grieken bezingt de macht der liefde en Achilles
deelt aan Agamennon en Menelaus zijn voorstel en het antwoord van
Hector mede. In het 2de bedrijf verzoekt Priamus, op den stadsmuur
zittende, Helena hem de Grieksche helden te wijzen 3), die voorbij
trekken, terwijl Agamemnon het leger toespreekt 4). De Trojanen doen
een uitval; Hector doodt Patroclus en schendt het lijk; de Grieken
krijgen de overhand, doch moeten dan weer wijken en de Trojanen
trekken als overwinnaars de stad binnen 5). Het koor van Trojanen verheerlijkt
de overwinning; Aiax brengt het lijk van Patrodus aan Achilles ,
die zweert den dood van zijn vriend te zullen wreken ti), ~n het koor
der Grieken bezingt de vriendschap. Dan verslaat Achilles Hector 7).
Priamus treedt in de 3de acte op met Polyxena, Andromache en Astyanax.
De oude vorst barst uit in eene weeklacht 8) en Andromache beveelt
haar zoontje voor den overwinnaar te knielen 9). De Grieksche helden
verschijnen en Priamus draagt hun zijne bede voor, om hem het lijk
van Hector uit te leveren 10); Achilles laat zich overreden. Het koor
bezingt de veranderlijkheid der wereldsche dingen en prijst den man,
die bij geluk en tegenspoed zich zelven steeds gelijk blijft; zulk een man
zal ook een goed vorst zijn. Achilles is er in de 4de acte wanhopig over ,
1) Zie blz. 137, vlgg.
2) Eerst in 1614 gedrukt, daarna in 1620. In 1900 is het dTama voor het eerst naar
een Hs. uitgegeven door Dr. F. A. Stoett in Gedichten valZ P. C. Hooft, dl. 11.
3) Er is hier navolging van de Ilias, III, vs. 154, vlgg.
4) Navolging van de lüas, 11, vs. 110, vlgg.
5) Zie lüas, \. XVI, XVII. 6) T. a. p., XVIII, vs. 324, vlgg.
7) T. a. p., XXII, vs. 330, vlgg.
8) Vertaling van Seneca's Troades, vs. 1, vlgg.
9) Vertaling van de Troades, vs. 708, vlgg.
10) Zie Ilias, XXIV, vs. 486, vlgg.
250
dat hij den broeder van Polyxena heeft gedood, en zendt Automedon
met een brief, die in tegenwoordigheid van Paris wordt voorgelezen.
Deze geeft den raad, Achilles in den tempel van Apollo te bescheiden,
onder voorwendsel, dat hij daar met Polyxena in het huwelijk zal
worden verbonden, en hem dan te dooden. Het koor bezingt de wisselvalligheid
van het lot, waaraan vorsten blootstaan, en geeft de voorkeur
aan het leven van minder hoog geplaatsten 1). Achilles ontmoet nu
Polyxena in den tempel; nadat beiden eene lange rede hebben uitgesproken,
dooden Paris en Deiphobus op verraderlijke wijze Achilles ,
wiens lijk door Ulysses en Diomedes wordt gevonden. In het 5de bedrijf
strijden Aiax en Ulysses om de wapenrusting van Achilles :!);
Aiax doodt zich en qe beide koren bezingen in beurtzang het ijdele
streven der menschen naar macht, rijkdom en genot 3).
Hooft maakte voor zijn drama gebruik van verschillende plaatsen van
classiéke schrijvers en vertaalde eenige brokjes uit de treurspelen van
Seneca. Evenals in een paar tragedies van den Latijnschen dichter, treden
in de Achilles ende Polyxena twee verschillende koren op. Maar in het
Nederlandsche treurspel valt de koorzang niet altijd aan het einde van
een bedrijf en bij Seneca wordt een beurtzang van twee koren niet
gevonden, wel van het koor en één der personen van de tragedie. Toch
is de navolging van Seneca niet te miskennen.
In 1602 volgde Hooffs Theseus ende Ariadne 4) , waarvan de stof
waarschijnlijk ontleend is aan CatuIlus, 64, en aan Ovidius, Metam,
I. VIII, en Heroid., X. Theseus, de zoon van Aegeus, koning van
Athene, is naar Creta gezeild, om den Minotaurus te bekampen, daar
aan dat monster jaarlijks zeven jongelingen en zeven meisjes moeten
worden geofferd. Hij wordt ontvangen door Deucalion, den zoon van
koning Minos. Nadat het koor de plichten van een vorst heeft bezongen,
geeft Theseus aan Minos zijn voornemen te kennen en verzoekt hem
om zijne hulp. Ariadne, de dochter van Minos, ziet den schoonen
vreemdeling, vat liefde voor hem op en deelt haar geheim mede aan
de voedster Corcyne, die eerst aanraadt, dien hartstocht te bedwingen,
doch daarna belooft haar te helpen. Het koor weIdt uit over de opvoe-
1) Vertaling naar Seneca's Agalllelllnoll, vs. 57, vlgg. Men zie de vergelijking van
deze en andere plaatsen uit Hoof t's treurspel met Seneca in De invloed van Seneca's
treurspelen, blz. 93 - 98.
2) Vertaald naar Ovidius' Metalllo/7Jhosen, XIII, vs. 5-381.
3) Hetzelfde onderwerp in een koor van Seneca's Hercllles Oetaeus, vs. 604, vlgg.
4) Voor het eerst uitgegeven in 1614, daarna in 1628. De laatste uitgave is van
Dr. Stoett, t. a. p.
251
ding van koningskinderen, die niet leeren hunne hartstochten te beteugelen,
en hoopt, dat de liefde van Ariadne het huis van Minos geen onheil
zal aanbrengen. Corcyne geeft uit naam van Ariadne aan Theseus een
koord, om bij den ingang van het doolhof vast te binden, en een brief.
Theseus is verwonderd en voelt de liefde, die hij bij het zien van
Ariadne heeft opgevat, toenemen. Als hij den Minotaurus gedood heeft
en veilig uit het labyrinth is teruggekeerd, komt Ariadne hem te gemoet
en bezingt het koor de veranderlijkheid van het geluk. Theseus overreedt
Ariadne, om met hem te vluchten. Het 4de bedrijf voert ons in
eene andere omgeving. Aegle, ééne der Hesperiden en de minnares van
Theseus, weet, dat deze zijne liefde op eene sterfelijke vrouw heeft
overgebracht. Zij, de machtige, wil hem wederom bezitten 1); zij roept
Hecate aan:l) en bev'eelt Aledo, ééne der Furiën, om in den droom
aan Theseus, die met Ariadne op Naxos is, te verschijnen. Een rei zang
volgt, die zich aansluit bij den vorigen; het ,geluk is gekeerd en het
huis van Minos in rouw gedompeld, daar Ariadne is verdwenen. Nu
verschijnt Aledo in de gedaante van Aegle aan den slapenden Theseus
en verwijt hem zijne ontrouw. Hij ontwaakt, voelt zijne liefde voor
Aegle herleven en besluit te vluchten en de slapende Ariadne te verlaten.
Deze ontwaakt en bemerkt, dat Theseus weg is; zij barst in jammerklachten
uit en wil zich dooden 3), doch Corcyne houdt haar terug.
Dan treedt Bacchus op met eene blufferige alleenspraak; hij ziet de
treurende Ariadne en voelt medelijden met haar. Nu verschijnt Venus en
laat Cupido het hart van Bacchus treffen 4). Ariadne laat zich door
Bacchus troosten en wordt zijne vrouw; "T'Gerucht" vat in het kort de
gebeurtenissen der laatste ade samen en het koor meent, dat men het
ongeluk kalm moet dragen en moet blijven hopen, daar alles spoedig
kan verkeeren.
Ook in dit treurspel van Hooft is de invloed van Seneca onmiskenbaar.
Wel zijn maar enkele plaatsen uit de Latijnsche tragedies nagevolgd,
maar Aegle gelijkt op Medea en Deianira, Corcyna is eene voedster in den
trant van die in Seneca's drama's, Aledo wordt uit de onderwereld opgeroepen,
zooals de schim van Tantalus door Megaera in de Thyestes,
het toovertooneel en de aanroeping van Hecate komen overeen met de
4de ade der Medea, Bacchus zwetst op dezelfde wijze als Hercules in
de Hercules Oetaeus en Aledo verschijnt aan Theseus in den droom,
1) Navolging van Seneca's Medea, vs. 752, vlgg., en van zijn Hercules Oetaeus, vs.
454, vlgg. 2) Navolging der Medea, vs. 731, vlgg.
3) In dit tooneel is veel gebruik gemaakt van de Heroid, X, van Ovidius.
4) Hier is gebruik gemaakt van de Here. Oetaeus, vs. 541, vlgg.
252
evenals Agrippina aan Poppaea in de Octavia. Hooft heeft dus in zijn
Theseus ende Ariadne allerlei tooneeleffeden aan Seneca's treurspelen
ontleend.
In de Oeeraerdt van Velsen (1613) 1) behandelde Hooft een onderwerp
uit de geschiedenis van Holland en ontleende zijne· stof aan een oud
volkslied 2). Machtelt van Velsen beklaagt zich, dat haar, de gehuwde
edelvrouw, geweld is aangedaan door Floris V, den graaf van Holland.
Daarna verschijnen" Twist" "Gheweldt" en "Bedroch" en be;;luiten, geheel
Holland in vuur en vlam te zetten 3). Een koor van "Amstellandsche
]offren" bezingt de ondankbaarheid van vorsten, die weder gebleken is
uit de misdaad van Floris. In het 2de bedrijf bereikt Velsen het Muiderslot
en wekt zijne vrouw, om paar mee te deelen, dat de graaf gevangen
is. Deze wordt daarna binnengevoerd door Gijsbert van Amstel en
Herman van Woerden; de edelen doen hem allerlei verwijten, waartegen
de graaf zich tracht te verdedigen. Nadat hij is weggeleid, treden "Eendracht",
"Trouw" en "Onnooselheyt" op; dan verschijnt een "Rey van
Hemellieden", die met "Eendracht" een beurtzang houdt. Daarna bezingt
het koor van Amstelsche jonkvrouwen den vroegeren luister van Rome
en de rampen van den toekomstigen krijg. -- De edelen beraadslagen
er over, wat hun thans te doen staat; AmsteI is tegen geweld en Velsen
wacht ongeduldig den terugkeer van zijn schildknaap, dien hij naar
Muiderberg heeft gezonden, om den toovenaar Timon te raadplegen.
Dan ziet men den schildknaap angstig Muiderberg naderen; hij roept
Timon aan - een echo-toon eelt je , zooals er later vele voorkomen .en
de toovenaar verschijnt. Hij is trotsch op zijne macht, roept Hecate
aan en doet uit de onderwereld een helschen geest verschijnen 4), die een
dubbelzinnig antwoord geeft. De schildknaap gaat heen en het koor van
Amstelsche jonkvrouwen bezingt het ongeluk van hen, wier voorouders
slechte daden hebben bedreven; het laakt Velsen en prijst Amstel. In
het 4de bedrijf verschijnt aan den gevangen graaf in zijn slaap de geest
van Velsen en voorspelt hem zijn naderend einde. Floris wordt
1) Er bestaan drukken van 1613, 1618, 1622, 1633, (1636), 1638, z. j., (1644),
1649, (1657), 1658, 1662, (1668), (1671), (1677) en 1681. Zie ,Voor de latere uitgaven,
Stoett, t. a. p., JI, blz. 212.
2) Het lied is afgedrukt door Hoffmann von Fallersleben, Horae Belgicae, JI, blz.
19, en bij Stoett, t. a. p., blz. 452.
3) Er is hier navolging van Seneca's Agamemnon, vs. 1, vlgg., en van zijn Tkyestes,
vs. 48, vlgg., vs. 106, vlgg., en vs. 23, vlgg.
4) Ook in deze tooneelen is navolging van het toovertooneel in Medea en van het
begin van de Tkyestes.
253
verschrikt wakker 1), verlangt Velsen te spreken, vraagt hem vergiffenis
en tracht zijn leven te redden door de belofte Velsen's onechte dochter
te zullen huwen. Doch de edelman weigert en de graaf barst in eene
jammerklacht uit 2). Daar meldt de trompetter, dat de vijand van alle
zijden het slot nadert; de ridders wapenen zich, Velsen neemt afscheid
van zijne vrouwen het koor bezingt den roem van hen, die moedig
een dwingeland bestrijden, en de rust van degenen, die zich liever onderwerpen
3). -- Floris is doodelijk gewond en sterft; een rei van Naarders
beklaagt zijn dood. Dan deelt de trompetter aan Machtelt van Velsen
den uitslag van het gevecht mede en beklaagt het koor het 101 van
Holland. Maar nu treedt "De Vecht" op en voorspelt in eene lange
rede de toekomstige glorie van Holland en van Amsterdam.
De Oeeraerdt van Velsen staat door de taal en de levendigheid van den
dialoog ver boven de beide vorige treurspelen van Hooft. Aan Seneca
herinnert vooral het toovertooneel en de droomverschijning; het optreden
van "De Vecht" doet denken aan dat van den herrezen Hercules in de
Hercules Oetaeus en eenige der allegorische figuren handelen juist als
de Furiën bij Seneca. Toch geven die allegorieën iets tweeslachtigs aan
het drama, omdat zij gelijken op die van het spel van zinne, Maar het
is waarschijnlijk niet het doel van den dichter geweest, zich aan te
sluiten bij het drama der 16de eeuw, doch eerder om de Romeinsche
Wraakgodinnen te vervangen door figuren, wier optreden en handelingen
ook door weinig ontwikkelde toeschouwers beter begrepen
zouden worden.
In 1617 voltooide Hooft zijn Baeto oft oorsprong der Hollanderen ,
dat in 1626 voor het eerst werd gedrukt 4). Het drama heeft den volgenden
inhoud. Penta, de tweede vrouw van Catmeer , koning der
Catten, haat haren stiefzoon Baeto en zijne gemalin Rycheldin. Zij
begeeft zich 's nachts naar eene eenzame plek, geeft lucht aan haren
haat tegen Baeto en zijne vrouw 5), die tot nu toe aan hare lagen zijn
ontkomen en met wie zij zich den volgenden dag in het openbaar zal
1) Te vergelijken met Seneca's Octavia, vs. 734, vlgg.
2) Vgl. Troades, vs. 1, vlgg. Zie al die plaatsen in De invloed van Seneca's treurspelen,
blz. 104- 108.
3) Ten onrechte meende de Heer P. H. van Moerkerken (vgl. Noord en Zuid, XVII,
1894, blz. 201- 204), dat dit koor eene navolging is van één der reizangen in Garnier's
Cornélie (1574).
4) Latere uitgaven zijn van (1636), 1642, (1644), (1657), (1668), (1671), (1677). Zie
over de latere drukken en over de Fransche vertaling, Stoett, t. a. p., blz. 360.
5) Er is hier overeenkomst met de alleenspraak van Juno in Seneca's Here. furens,
vs. 1, en die van Medea (Met/eu I vs. 1).
254
verzoenen. Daar zij eene tooveres is, roept zij Proserpina 1), Medea en
Circe op i Medea raadt aan, een vuur te bereiden, dat zich onzichtbaar
in een kleed laat verbergen, om dan plotseling uit te barsten 2), en
geeft het recept voor dat vuur 3). Penta moet vriendschap veinzen en
Rycheldin het kleed aanbieden i het vuur zal ontbranden en men zal
van straf der goden spreken wegens eedbreuk. Een "Rey van Joffren"
bezingt de rampen, die het gevolg zijn van "het tweede bed", en prijst
koning Catmeer , omdat hij zijne vrouw zacht heeft weten te stemmen. -
De priesteres Segemond houdt eene bespiegeling over godsdienst en
eeredienst. Een "Rey van Nonnen'· bezingt de godin 4) en Segemond
brengt een offer i dan verzoenen Penta en Baeto zich met elkander tot
groote vreugde van Catmeer en de rei van jonkvrouwen bezingt den
vrede. In het 3de bedrijf keert Baeto van de jacht terug i zijne vrouw
Rycheldin toont hem de geschenken door Penta gezonden, nl. eene
muts met een sluier voor haar en een vederhoed voor Baeto. Zij zet
de muts op het hoofd i deze vliegt in brand en zij sterft. Baeto meent
eerst, dat de goden zijne vrouw straffen, maar als de hoed, die hem
is geschonken, ook vlam vat, begrijpt hij, dat Penta verraad heeft gepleegd,
en bejammert den dood van Rycheldin, terwijl zijn gevolg hem
aanraadt, op zijne hoede te zijn en zich te wapenen. Daarna bericht
jonker Ot, een gunsteling van Penta, aan deze den uitslag van hare
list. Beiden zetten Catmeer aan, om Baeto gevangen te doen nemen,
daar hij een opstand voorbereidt, en de koning geeft Ot bevel, zijn zoon
te vatten, terwijl Penta hem beveelt, Baeto te dooden i het knor klaagt
over de veranderingen, die thans aan het hof hebben plaats gegrepen. -
Jonker Ot met zijne soldaten ontmoet Baeto, maar vlucht, zoodra het
gevecht begint. Baeto geeft zijn voornemen te kennen, om uit te wijken i
den volgenden dag zal men goed gewapend vertrekken. Dan treedt Penta
op, verontwaardigd over de lafhartigheid van Ot i zij roept Medea aan,
om haar te zeggen, hoe zij van Baeto ontslagen kan worden 5), en deze
zendt een draak 6) met een brief in den bek. In dien brief zegt Medea,
dat Penta tevreden moet zijn met de· ballingschap van Baeto. Penta
blijft op den toren staan, om te lien, wat er zal voorvallen. Segemond
1) Vlg. Thyestes, vs. 1.
2) Navolging van Medea, vs. 817, vlgg., en vs. 834, vlgg.
3) Vgl. Medea, vs. 684, vlgg., vs. 771, vlgg., vs. 824, vlgg.
4) Navolging van den koorzang uit het eerste bedrijfvan Seneca'sHippolytus, vs. 274, vlgg.
5) Ook hier zijn weer herinneringen aan Medea en ook aan Here. Oet., vs. 1218.
6) Vgl. Medea, vs. 1023. Zie de vergelijking van al die plaatsen in De invloed van
Seneca's treurspelen, blz. 109 -113.
255
en de rei van nonnen zijn verontwaardigd over het gebeurde en geven
aan Baeto hun voornemen te kennen, hem te volgen. Na een beurtzang
van de beide reien besluit de "Rey van Joffrouwen" het bedrijf met
eene klacht over de ballingschap. - In het 5de bedrijf komt Baeto met
zijne getrouwen aan de grens van zijns vaders rijk. Van vermoeidheid
valt hij in slaap en nu verschijnt hem de schim van Rycheldin, die hem
voorspelt, dat hij eens over een volk zal heerschen, eerst Batauwers en
later Hollanders geheeten. Baeto ontwaakt i men neemt afscheid van het
vaderland, verheft Baeto tot vorst en neemt den naam Batauwers aan 1).
Ook in de Baeto vinden wij dus weer navolging van Seneca, zelfs
de draak uit de Medea wordt niet gemist. In de beide laatste treurspelen
van den drost treedt het koor op aan het einde van elk bedrijf.
Hooft heeft in zijne drama's niet vastgehouden aan de eenheid van plaats,
wel aan die van tijd, althans in zijne latere werken. Evenals bij
Seneca vindt men bij hem dikwijls eene goed volgehouden stichomythie.
Hooft heeft eene eigenaardige opvatting van het tragische. Vele zijner
helden en heldinnen zijn eigenlijk alleen lijdende figuren i Ariadne is
niet veel meer dan een verliefd meisje, dat door haren minnaar in den
steek is gelaten, en de onschuldige Baeto wordt door zijne stiefmoeder in
het ongeluk gestort. Ook hier is dus weer overeenkomst met sommige
treurspelen van Seneca, zooals de Troades, die het droevige lot van
eenige onschuldige vrouwen tot onderwerp heeft. Het slot zijner treurspelen
schijnt Hooft aan de Hercules Oetaeus te hebben ontleend; ook
daar heeft eene apotheose plaats, zooals in de Theseus ende Ariadne
door het huwelijk van de heldin met Bacchus, in de Oeeraerdt van
Velsen door de voorspelling van de Vecht en in de Baeto door die van
Rycheldin. De karakterteekening treedt bij Hooft op den achtergrond,
veel meer nog dan bij Seneca. Het best geteekende karakter van zijne
drama's is zeker Penta en zij gelijkt sprekend op Medea.
Behalve den vorm van zijne treurspelen heeft Hooft voornamelijk
den theatralen toestel aan Seneca ontleend. Eene tooveres of een toovenaar
is eene vaststaande figuur in zijne drama's en onderaardsche geesten
en droomverschijningen komen telkens voor. Bij Seneca wordt slechts
enkele malen van die middelen gebruik gemaakt. Juist dat eigenaardIge
1) Dat Baeto's stiefmoeder hem naar het leven stond, wordt vermeld door Gerh.
Geldenhaurius, Annales rerum Belgicarum , 1580, II, blz. 50, en door Hadrianus
Iunius, Batavia, 1588, blz. 40; de naam Rycheldin komt voor bij P. Comelissonius
Bockenbergius, Prisci Bataviae et Friscie reges, 1589, blz. 3, maar nergens vond ik
medegedeeld, dat zij door hare schoonmoeder is gedood.
256
van de drama's van den Romein heeft zijn navolger zoo sterk op den
voorgrond geplaatst, dat het een bepaald kenmerk van zijne treurspelen
is geworden. Hooft volgde Seneca in het Nederlandsch na, evenals
Daniel Heinsius dat deed in het Latijn. En nu de Muidendrost was
voorgegaan, om het dramatisch effect vooral in toovertooneelen te
zoeken, stond een breede rij van tooneeldichters gereed, om hem
daarin na te volgen, zooals wij later zullen zien.
Coster, Van Zonhoven, Van Mildert, Van Hogendorp,
Sc a b a e I je, 0 e Kon i n g h, 0 e- Wa e I, B red er o.
Hoof t's tijdgenoot Samuel Coster trad voor het eerst als treurspeldichter
op met de Ithys (1615) 1); waarvoor hij de stof ontleende aan
de Mefamorphosen van Ovidius 2). Het drama vangt aan met verschillende
tafereel en uit het herdersleven, die eene sterke tegenstelling
vormen met de vreeselijke mythe, welke in het treurspel wordt behandeld.
Koning Thereus heeft Philomela, de zuster van zijne echtgenoote
Progne, geweld aangedaan, haar de tong uitgerukt en haar verborgen.
Progne, die gelooft, dat Philomela gestorven is, leert door
middel van een borduurwerk, dat haar wordt toegezonden, het lot van
hare zuster kennen. Zij bevrijdt haar, veinst tegenover haar man, doodt
Ithys, hun zoon, en bereidt van de ledematen van het kind een maaltijd,
die aan Tereus wordt voortgezet. De vader nuttigt het afschuwelijke
maal; daarna deelt Progne hem mede, wat hij heeft gegeten, en toont
Philomela hem het hoofd van zijn zoon. Tereus doorsteekt zich.
Er zijn in Coster's Ithys vele herinneringen aan de Thyestes van
Seneca. Progne heeft de misdaad van haren echtgenoot leeren kennen;
zij veinst tegenover hem en ontvangt hem vriendelijk; bij Seneca handelt
Atreus op dezelfde wijze. Beiden komen ook eerst langzamerhand tot
het besluit, het kind te dooden. Tereus eet van het gebraad en is vroolijk,
totdat hem het hoofd van zijn zoon getoond wordt en hij zich doodt;
Thyestes ondervindt hetzelfde en vervloekt zijn broeder. Progne roept
de Furiën aan, die dan te voorschijn komen. De oude Bauds maakt
eene tegenstelling tusschen het leven op het land en aan het hof, die
veel overeenkomst heeft met de beschouwingen van Hippolytus in Seneca's
treurspel van dien naam 3).
J) Herdrukt in 1619 en 1643.
2) L. VI, vs. 412-675.
3) VgJ. vs. 483, vlgg.
257
Coster's Iphigenia (1617) 1) is vol vinnige satire. De verwikkeling is
eenvoudig genoeg. Ulysses, die den opperbevelhebber van het Grieksche
leger, Agamemnon, den voet wil lichten, verspreidt het gerucht, dat
Diana de vloot niet zal laten vertrekken, voordat de veldheer met zijn
bloed geboet heeft voor het dood en een er heilige hinde. Trouw geholpen
door den priester Euripylus, weet Ulysses Agamemnon's dochter
Iphigenia naar Aulis te lokken; zij zal als offer worden geeischt; Agamemnon
zal weigeren, haar te laten dood en , en men zal hem bij de groote
menigte van goddeloosheid beschuldigen en hem daardoor dwingen
zijne macht aan een ander af te staan. Maar Calchas, een andere priester,
die Agamemnon's zijde houdt, weet raad. Als het offer zal plaats hebben,
laat hij eene vrouw, als Diana gekleed, verschijnen, die Iphigenia het
leven schenkt. Het drama bevat eene menigte toespelingen en hatelijkheden
op de predikanten, die het staatsgezag trachtten te ondermijnen,
om het aan de kerk, of liever aan zich zelve, te trekken.
Het is niet uitgemaakt, of de Iphigenia reeds in 1617 is gespeeld 2), maar
in elk geval kwam zij in 1621 voor het voetlicht 3) en lokte toen en
later - Coster schreef er nog een apart tooneeltje bij, toen in 1630 de
beruchte predikant Smout uit Amsterdam was verbannen -- de hevigste
protesten uit van predikanten en kerkeraad 4).
In der tijd heeft Bakhuizen van den Brink de opmerking gemaakt 5),
dat ten onzent niet het blijspel zich waagde aan het beoordeelen van de
toestanden van staat en kerk, maar die rol aan het treurspel overliet,
hoewel dit niet geschikt is, om er actueele toestanden in te behandelen.
J) Herdrukt in 1626, 1630, 1631 en z. j.
2) Dr. j. H. Gallée, Academie en Kerkeraad, 1617-1632, Utrecht, 1878, blz. 13,
en Dr. R. A. Kollewijn, Samuel Coster's Werken, Haarlem, 1883, blz. 218, meenen
van wel, jonckbloet, III, blz. 252, van niet. Ik voeg mij bij het eerste gevoelen. De
veel besproken uitnoodigingskaart voor de voorstelling van het drama moge dan niet
gedateerd zijn, het schijnt mij gewaagd aan te nemen, dat de druk van 1617 tegen de
gewoonte onzer drukkerijen geantidateerd is, terwijl aan den anderen kant een drama
in Amsterdam niet licht gedrukt werd, als het niet tevens werd gespeeld. Ook bericht
Brandt in zijne aanteekeningen op Vondei's Ofter in 't Bolwerck, dat de Iphigenia in
1617 is opgevoerd.
3) Vgl. Gallée, blz. 21.
4) T. a. p., blz. 42, vlgg. Het is hier de plaats, om met een enkel woord melding
te maken van Kallefs- Val (1628), het nijdige pamflet in dramatisch en vorm, dat zeer
waarschijnlijk ook van Coster's hand is. (Vgl. M. M. Kleerkooper in Tijdsclzr. voor
Neder!. Taal- en Lefterk., 1899, blz. 296-305). In dat stnkje, dat noch treurspel, noch
klucht is, wordt op vinnige wijze de draak gestoken met de heerschende kerkelijke
partij en met hare leiders te Amsterdam.
5) Zie De Gids, 1843, blz. 563.
WORP, Drama en tooneel, l. 17
258
Hij schrijft dat eigenaardige verschijnsel toe aan de navolging van Euri·
pides en Seneca en ook hieraan, dat onze zeventiende-eeuwsche voorvaderen,
waar de hoogste belangen ter sprake kwamen, hoogdravender
taal, edeler voorstelling en verhevener gevoelens verlangden dan het
blijspel kan geven.
De opmerking zelve moge juist zijn, al zijn er uit de 17de eeuw maar
een paar treurspelen aan te wijzen, die eene doorloopende satire zijn,
de verklaring van het verschijnsel schijnt aan bedenking onderhevig.
Wanneer toch het blijspel zich in het begin der 17de eeuw evenzeer
ontwikkeld had als het treurspel, dan zou misschien de comedie het
voertuig der politieke satire zijn geworden. Maar, in weerwil der pogingen
van Hooft en Bredero, is het blijspel bij ons niet tot vollen wasdom
gekomen. En verder was het treurspel in de plaats getreden van het
"spel van sinne", dat zoo menigmaal de scherpste hekeling van staat
en kerk bevatte, zooals b.v. Den boom der schriftueren en het spel opt
derde, vierde ende vijjste Capittel van Twerck der Apostelen 1). Het was
dus geen nieuwe rol, die het treurspel op zich nam, maar het bewoog
zich voort in dezelfde lijn als het ernstige drama der 16de eeuw.
Van Coster's Isabella (1618):!) schreef Hooft de eerste 362 verzen 3); hij
heeft dus waarschijnlijk het plan voor het drama ontworpen en dit aan Coster
ter hand gesteld, om het verder uit te werken. De stof voor de Isabella
is ontleend aan Canto XXIV, XXVIII en XXIX van Ariosto's Orlando
Furioso. Het treurspel begint met eene alleenspraak van "Min" 4). Zerbijn
en Isabella vinden de wapenen van Roelant; Zerbijn stelt die wapenen
op, maar Mandricard maakt er zich meester van en doodt Zerbijn.
Isabella begraaft het lijk van haren beminde met behulp van den kluizenaar
Theophilus; Rodomont ziet haar, maakt zich van haar meester
en doodt Theophilus. De geest van Zerbijn verschijnt aan Isabella; zij
besluit Rodomont te misleiden, om niet zijn slachtoffer te worden, en
vertelt hem, dat zij een mengsel van kruiden kan bereiden, dat onkwetsbaar
maakt. lsabella kookt de kruiden, bestrijkt haren hals met het
mengsel en spoort RodonlOnt aan, haar met zijn zwaard te treffen. Deze
slaat haar, tot zijn graoten schrik, het hoofd af. Zerbijn wordt uit den
dood opgewekt en vaart met zijne Isabella ten hemel onder een reizang
van "Hemel-lieden" 5).
1) Zie boven, blz. 185, 187 -189. 2) Herdrukt in 1627, 1634, 1644 en 1666.
3) Zie Stoett, 1I, blz. 419, vlgg.
4) Hooft vond eene aanleiding tot deze alleenspraak ili de 3 eerste strophen van
Zang XXIV.
5) Ook voor dit tooneel was aanleiding in strophe 28 -31 van Zang XXIX.
259
De IsabeLLa verschilt in vele opzichten van de andere treurspelen vart
Coster.Vooreerst is het onderwerp van het drama niet aan de classieke
oudheid ontleend. En dan treedt het koor alleen aan het slot van het
stuk op en komen er eenige comische tooneeltjes in voor tusschen een
boer en boerin I lan Hen I Labbe-kack en een zwetsend en dokter.
Coster's Pofyxena verscheen in 1619 1); de dichter ontleende zijne
stof aan de Hecabe van Euripides en aan Ovidius :!). Nadat Astyanax
door zijne moeder Andromache in het graf van Hector verborgen I
maar door Ulysses gevonden en gedood is :l) I wordt het tooneel der
handeling verplaatst naar Thracië. Daar regeert Polymnestor I aan wiens
hoede Priamus lang geleden zijn zoon Polydorus en vele zijner schatten
heeft toevertrouwd. Als de geruchten omtrent het innemen van Tmje
waar blijken te zijn, doodt Polymnestor Polydorus I om zich meester te
maken van de schatten en den toorn der Grieken af te wenden. De
Grieken landen in Thracië en Ulysses overreedt den priester Mantis I zich
te vermommen als de schim van Achilles en den dood van Polyxena
te eischen. De vertooning heeft plaats en de Grieken besluiten het
meisje op te offeren; Ulysses deelt het besluit mede aan Polyxena en
aan hare moeder Hecuba. De dochter troost de arme moeder en laat
zich gewillig dooden door Pyrrhus I den zoon van Achilles. Intusschen
is aan Hecuba de schim van haren zoon Polydorus verschenen en heeft
haar meegedeeld, op welke wijze hij is omgekomen. Hecuba veinst
eerst tegenover Polymnestor I maar rukt hem dan de oogen uit het hoofd
en doodt hem. In het drama treden drie reien op.
Evenals Hooft trachtte Coster de eenheid van tijd in zijne treurspelen
te redden 4) I maar hij bekommerde zich niet om de eenheid van plaats.
Men mag daarbij echter niet uit het oog verliezen, dat in den tijd van
Hooft en Coster de verschillende plaatsen der handeling op het tooneel
zeer waarschijnlijk naast elkander waren aangewezen door den achtergrond
I evenals dat in de Middeleeuwen en in de 16de eeuw het geval
was; daardoor verviel de eisch van de eenheid van plaats.
Evenals Hooft ontleende Coster de meeste zijner onderwerpen aan de
classieke oudheid. De Muiderdrost heeft éénmaal eene nationale sage en
één keer een feit uit onze geschiedenis gedramatiseerd I de dokter van
het Amsterdamsche gasthuis koos eens eene episode uit Ariosto's beroemd
1) Weer uitgegeven in 1630 en 1644.
2) Metam. , I. XIII, vs. 430, vlgg.
3) Zie over de navolging. van de Troades, De invloed van Seneca's treurspelen,
blz. 123-128.
4) Vgl. b. v. de Isabella, vs. 1300, en vooral het "Tot den Leser".
17'
260
gedicht tot onderwerp. Beiden trachtten door navolging van Seneca het
c1assieke treurspel op onzen bodem over te planten, maar zij werkten
op verschillende wijze. Hooft heeft zich nader bij zijn Latijnsch voorbeeld
aangesloten; er is in zijne treurspelen minder afwisseling, het
aantal tooneelen is kleiner, het aantal moorden en gruwelen op het
tooneel geringer dan bij Coster. Bij Hooft treedt het vreemde en ongewone
op den voorgrond, bij Coster het afschuwelijke; de één voert ons
in eene omgeving van toovenaars, de ander te midden van moordenaars
en huichelaars. Bovendien komen in Coster's treurspelen vele satirische
toespelingen voor op vragen van den dag en nam de pamflettist meermalen
de pen over van den dramatischen dichter. AI schermt hij ook
in zijne voorrede van de Isahella met Aristoteles , Horatius, ScaJiger en
Heinsius, toch is Coster nog minder dan Hooft doorgedrongen in den
geest der c1assieke tragedie. Op de ontwikkeling van het Nederlandsche
drama heeft Coster weinig invloed geoefend, terwijl Hooft een groot
aantal navolgers heeft gehad.
Reynier Olivier van Zonhoven ontleende aan Livius 1) zijn Bly-eindigTreurspel,
van 't Gevecht der dry Horatien ende Curiatien, ende der
Zuster moord Horatg, met des ze/ven gevolg (1616), dat in 4 bedrijven
verdeeld is, die elk met een koorzang eindigen. De bode en de voedster,
bekende figuren uit Seneca's drama's, worden ook hier aangetroffen.
"Voor-reden" spreekt vooraf enkele versregels uit, waarin de bron van
het treurspel wordt genoemd, en "Na-reden" besluit het stuk. A. van
Mildert's Virginias Treurspel (1618), dat eveneens 4 bedrijven telt, heeft
alleen een classiek tintje door het onderwerp 2). Niet alleen mist het de
reizangen , maar behalve eenige Romeinen en Venus en Cupido, treden
" Quaet gheselschap", " Licht verleyt", "Gheweeten" en zelfs de vijf
zinnen in het stuk op.
G. Hogendorp's TrverJspel van de Moort, hegaen aen Wilhem hy der
Gratie Gods, Prince van Oraengien, etc. werd in Juni 1617 in Den
Haag opgevoerd 3) en diende in den herfst van dat jaar voor de inwijding
van Coster's Academie 4). Het treurspel telt 5 bedrijven, van welke
de vier eerste met een koorzang eindigen. Onder de personen komen
"Geveynsde Religie" en " Superstitie" voor, terwijl "d'lnquisitie" wordt
1) Lib. I, c. 24-27.
2) Waarschijnlijk is het drama langs een omweg bewerkt naar Livius, III, c.
44, vlgg.
3) Zie L. Ph. C. van den Bergh, 's Oravenhaagsc/ze Bijzonderheden, I, 1857, blz. 24.
4) Vgl. C. N. Wybrands, !fet Amsterdamsc/I tooneel, blz. 38, 39. Het drama is in
1639 herdrukt.
261
voorgesteld door twee Jacobijner monniken. Het tweede bedrijf begint
met de verschijning van Megaera, Tisiphone en AIecto. Louise de
Coligny vertelt een droom aan haren echtgenoot en stort telkens haar
hart uit bij hare voedster. Dat alles doet aan Seneca denken. Maar de
dichter heeft de inkleeding en de stof van zijn drama ontleend aan de
Auriacus van Heinsius 1), waar men de personen en allegorieën van zijn
treurspel grootendeels terugvindt, hoewel er niet van vertaling sprake
is en de tooneelen ~Ikander anders opvolgen dan in het Latijnsche stuk.
In 1617 schreef Dierick Scabaelje, vermaner eener doopsgezinde
gemeente te Amsterdam, het Spel des gheschils tot Athenen, ghenomen
uyt het 17 Cap. van de Handelinghen der Apostelen, waarin behalve
Paulus en eenige Joden ook een paar Grieksche wijsgeeren optreden,
die hunne levensopvatting verdedigen. In het 3ds bedrijf - het dram,a
telt er vier, die alle door een koorzang worden besloten - spreekt één
der personen eene lange tirade uit tegen de geestelijkheid, die alle krachten
inspant, om "te voeren heerschappy over Vorsten en Heeren". Scabaelje
doelde op de tijdsomstandigen, maar hij schreef minder vinnig dan Coster.
Abraham de Koningh ontleende zijne onderwerpen aan het Oude Testament.
In 1618 gaf hij Achabs Trevr-spel'2) uit, dat reeds in 1610 was geschreven.
Onder de personen komen de sinnekens "Verkeert oordeel" en "Dwaes
voornemen" voor en verder" Valsche Gheest" en" Rust zoeckende oudtheyt".
"Voorzichticheyt" en "G herechticheyt" spreken niet alleen een proloog
en epiloog uit, maar houden somtijds eene "Tusschen-sprake". "Fame
ofte Gherucht" besluit het eerste bedrijf met een koorzang, zingt in het
tweede een lied tijdens eene vertooning en houdt in het vierde eene
alleenspraak. Drie comische tooneeltjes tusschen soldaten en ook een echo
brengen nog meer afwisseling in het drukke stuk, waarin zeer vele
personen optreden, waarin gevochten en gezongen wordt en waarin
vertooningen plaats hebben. Terwijl dit drama van De Koningh, in
weerwil van de verdeeling in 4 bedrijven, in vele opzichten aan de
rederijkersstukken doet denken, is in lephthahs ende zijn Eenighe Dochters
Trevr-spel (1615) a) veel meer de vorm der c1assieke tragedie gevolgd.
Wel opent "de Faem, of 'tGerucht" het 3de en laatste bedrijf met eene
alleenspraak, maar "Chooren" besluiten de 2de en 3ds acte en treden
somtijds ook midden in het bedrijf op, evenals een" Rey der loden", die
niet schijnt te zingen. Verder brengen verschillende boden berichten over
1) Zie boven, blz. 224, 225.
2) Een latere druk is van 1621. Het drama is ontleend aan I. Koningen, 22, en 11.
Kronieken, 28. 3) Herdrukt in 1628 en z. j.
262
en opent Ammon het drama met eene lange, bluffende rede, waarin hij
erg misbruik maakt van Romeinsche mythologie, daarin trouw gevolgd
door zijne onderdanen. De Koningh huldigt in het drama, waarvan
Richteren, 11, de bron is, noch de eenheid van plaats, noch die van
tijd. Ook Simsons Treur-spel (1618) 1) mist die kenmerken van de classieke
tragedie. Het drama is in 3 hedrijven verdeeld en heeft twee verschillende
reien, die in het eerste en tweede bedrijf en aan het einde
van het derde optreden. De verschijl1lng van "Thimniters Gheest" doet
aan Seneca denken, maar de cornische figuur van "Boer Heyntie Stortbier"
en het liedje van den barbier, die Simson's haar afscheert, zijn
alles behalve classiek. Het stuk heeft iets eentonigs , doordat men
telkens Simson in zijn slaap door Delila ziet binden en hem telkens weer
die boeien ziet verbreken. Aan het slot stort de tempel in.
De vier bedrijven, waarin Job van der Wael Schiedams Rood Roosjens
Spel, van David ende Goliath (1619):2) verdeelde, eindigen alle met een
koorzang. Het aantal tooneelen van het drama is gering en het stuk is
zonder eenigen twijfel eene navolging van het classieke treurspel, o. a.
ook, omdat uitdrukkelijk gezegd wordt, dat "het Spel beghint 's morgens
met het kriecken vanden daghe, ende eyndight des and'ren daeghs
daer aen". Vreemd is in deze omgeving de figuur van ,,'t Rood Roosjen",
het embleem der rederijkerskamer, die telkens optreedt. Ook diende
het drama nog, als van ouds, om antwoord te geven op eene vraag.
[n G. Smit's Absalom's Treur-Spel (1620) ;l), dat 4 bedrijven telt, komen
geene reizangen voor. Tot de vele personen van het drama behooren
twee duivels en het "Gheweten", die Architophel vervolgen.
Ook Bredero gaf aan zijn eerste stuk, het treurspel Rodd'rick ende
Alphonsvs, dat in 1611 voor het eerst werd gespeeld -!), den vorm van
eene classieke tragedie, door het in 5 bedrijven te verdeel en , aan het
slot der vier eerste actes een reizang in te voegen en een bode te doen
optreden. Toch was het onderwerp van het drama, dat de dichter ontleend
heeft aan het 105de hoofdstuk van den roman, Eene seer schoone
ende ghenoechelicke Historie vanden alder-vroomsten ende vermaertsten
Ridder Palmerijn von Olijve .... ende vande schoone Griane ....
niet zeer geschikt voor zulk een vorm. De inhoud is n1. de volgende.
De beide edelen Rodderick en Alphonsus, die vrienden zijn, worden
beiden verliefd op Elisabeth , de nicht des konings; het meisje bemint
1) Naar Richteren, 16. 2) Zie L Samuel, 17.
3) Vgl. 11. Samuel, 15, enz.
4) Gedrukt in 1616, 1620, 1622, 1637, 1644, (1678) en voor het laatst in De Werken,
I, 1890.
263
Rodderick en de vrienden scheiden als vijanden. Maar toch blijven zij
elkander helpen en verdedigen. Als Rodderick in een tournooi bijna
verslagen wordt, komt Alphonsus hem te hulp en redt hem. Als
Alphonsus gevangen is, bevrijdt Rodderick hem. Ten slotte wordt
Elisabeth door Moorsche roovers gevangen genomen; Alphonsus ontzet
haar, maar wordt doodelijk gewond door Rodderick, die hem voor een
roover houdt. In de "Slot-redenen" wordt het drama op ouderwetsehen
trant "Geestelijcker wijs" verklaard:
"Voor AlphollStlS wilt de Ziel verstaan:
Neemt Rodd'rick voor het Lichaem aan;
En noemt Elisabeth de Werelt", enz.
Eenige cornische tafereeltjes brengen afwisseling bij al de verliefde
klachten in Bredero's eerste en eenige treurspel.
Wanneer men Vondel's Pascha (1612) voor het oogenblik ter zijde
stelt, dan kan men zich door het thans gegeven overzicht een oordeel
vormen over het treurspel-repertoire van de eerste twintig jaren der
17de eeuw, voor ·ZQover dat tot ons is gekomen. In 1620 hadden Hooft
en Coster , de voornaamste vertegenwoordigers van het c1assieke drama,
de tragische Muze vaarwel gezegd en was Vondel nog nauwelijks
bekend; er bestaat dus eenige reden, om de jaren 1600 - 1620 als eene
periode in de geschiedenis van het Nederlandsche treurspel te beschouwen.
Wij zien dan in dat tijdperk den vorm der c1assieke tragedie de overhand
behalen op dien van het c1assieke en van het bijbelsche spel
der 16de eeuw. De treurspelen worden thans in bedrijven ingedeeld,
meestal in 5, somtijds in 4 of 3, en in de meeste drama's treedt
althans één koor op, nu en dan meer reien. Er worden meermalen
pogingen aangewend, om de eenheid van tijd aan te brengen, pogingen,
die niet altijd slagen. Naar eenheid van plaats, zooals die in het Grieksche
of Latijnsche treurspel werd opgevat, heeft men waarschijnlijk niet
getracht, omdat het tooneel evenzoo was ingericht als in de 16de
eeuw, toen al de plaatsen der handeling op het podium naast elkander
waren.
Maar naast die nieuwigheden bleef veel van het oude behouden.
Proloog en epiloog zijn nog niet voor goed verdwenen. Allegorische
figuren nemen eene plaats in naast menschen van vleesch en bloed;
Hooft poogt zelfs de Furiën van het Latijnsche treurspel te vervangen
door allegorieën. Meermalen treden nog de "sinnekens" op als de vertegenwoordigers
van het booze element, dat de menschen tot misdaad
voert en hen in het ongelu~ stort. En bij Bredero zien wij zelfs nog
eene geestelijke verklaring van de personen van het drama, evenals b.v.
264
in de Pyramus en Thisbe van De Castelein. Vele treurspelen vertoon en
nog op den titel de spreuk, den zin, die de leering bevat, welke het
publiek zich door de vertooning van het stuk eigen moet maken.
Men is het er niet over eens, hoe de cornische tusschenspelen, die
in eenige treurspelen van de eerste 20 jaren der 17de eeuw voorkomen,
zijn ontstaan. Sommigen meenen, dat zij een overblijfsel zijn van tooneeltj~
s tusschen de "sinnekens" in het drama der 16de eeuw, die op
hunne beurt weer hun oorsprong danken aan de "duvelrije" van het
misterie , anderen houden ze voor eene navolging van het Engelsche
drama, dat hier te lande door de Engelsche tooneelspelers bekend begon
te worden, zooals wij in een later hoofdstuk zullen zien. De waarheid
zal hier wel in het midden liggen. Daar het comisch element in het
drama der 16de eeuw zelden gemist wordt, was men er natuurlijk, met
het oog op onzen volksaard, op bedacht, het in anderen vorm in het
treurspel der 17de eeuw op te nemen. En dat men toen den vorm koos
van het comisch tusschenspel, zooals men dat door de Engelsche tooneelspelers
had leeren kennen, is zeer waarschijnlijk.
Zoo werd door den invloed van Seneca's treurspelen en van het
Latijnsche schooldrama, dat in het begin der 17~e eeuw op de leest
van den Romeinschen tragicus geschoeid werd I het c1assieke en het
bijbelsche spel der 16de eeuw geheel hervormd. Hoe het cIassieke
treurspel zich verder ontwikkeld heeft, zal blijken uit het vervolg van
dit hoofdstuk.
Vondel.
Geen enkele onzer dichters heeft zoo lange jaren voor het tooncel
gearbeid als Vondel; in 1612 zag zijn eerste treurspel, Het Pascha, het
licht, in 1667 zijn laatste, de Noah. Toen Vondel als treurspeldichter
optrad, begon de Latijnsche tragedie haar invloed voor het eerst te
doen gevoelen; in 1667 had het Fransch-c1assieke treurspel de oudere
zuster reeds voor een goed deel verdrongen, terwijl het romantische treurspel
en de tragi-comedie bijna verdwenen waren, nadat zij eene halve eeuw
lang de schouwburgbezoekers hadden geboeid. Bredero was in 1618
gestorven en andere tijd~nooten van Vondel, Hooft en Coster I hadden
na 1620 Thalia verloochend, maar Vondel heeft nog bijna 50 jaren
lang zijne krachten aan het tooneel gewijd. Bij geen zijner tijdgenooten
heeft hij zich nauw aangesloten, maar er naar gestreefd een eigen vorm
van het treurspel te scheppen, dien hij voortdurend meer en meer
trachtte te volmaken in den geest der classieken.
Zijn eerste treurspel, Het Pascha, ofte de Verlossinghe der kind'ren
265
Israels wt Egypten (1612) 1), sluit zich in sommige opzichten nog aan
bij de bijbelsche spelen der 16de eeuw. Aan Mozes, die zijne schapen
hoedt bij den berg Horeb en klaagt over de slavernij der Joden in
Egypte, verschijnt God "inden vlammenden Bosch", beveelt hem,
zijne stamgenooten weg te voeren uit het land van Pharao, en verricht
het wonder van den staf, die in eene slang verandert, en van de
hand, die melaatsch wordt en weder geneest. Mozes vertelt zijn wedervaren
aan Corach, Josua en Caleb en het koor bezingt de lotgevallen
van den man, aan wien God is verschenen. -- Pharao heeft een
naren droom gehad, dien zijne droomuitleggers trachten te verklaren;
Mozes en Aaron brengen hem Gods bevel over, dat hij de Joden zal
laten gaan, maar de koning wordt toornig en zendt hen weg. Het
koor vermeldt de plagen, die over Egypte zullen worden uitgestort. -Wederom
weigert Pharao de Israëlieten met hun vee te laten trekken
en het koor bezingt de toebereidselen tot den tocht en de "zoete vrijheyt".-
Egyptenaren komen bij den koning klagen over al de ellende,
die zij te verduren hebben, en het koor zegt Egypte vaarwel en verheugt
zich over de schoone toekomst in Kanaän. Dan verschijnt Pharao
met zijn leger, gereed om de Joden te vervolgen, en het koor voorspelt
zijn ondergang. - "Fama, oft tblasende Gheruchf' verhaalt het lot van
Pharao en zijn leger. Na een lofzang van den rei brengt Mozes een
dankoffer en bezingt het koor Gods goedheid, waarbij Christus telkens
genoemd wordt. Een gedicht met den titel Verghelijckinge vande verlossinge
der kinderen Israels met de vrijwordinghe der Vereenichde Neder!
andtsche Provincien is aan het drama toegevoegd.
Op eigenaardige wijze heeft Vondel in Het Pascha het overbekende
verhaal van Exodus, 3, enz. gedramatiseerd. Terwijl de indeeling in
5 bedrijven en de reizangen op den invloed der classieken wijzen,
herinneren zoowel de keuze van het onderwerp als de behandeling aan
het 16de-eeuwsche bijbelsche drama. Niet alleen verschijnt God zelf aan
Mozes, maar het koor is ook "de leerlijcheyt ofte moralisatie van 't Spel",
terwijl de "verghelijckinghe" aan het slot ons eveneens naar vroegere
tijden terugvoert. Oud en nieuw is hier dus vereenigd·, maar op geheel
andere wijze dan in de eerste drama's van Hooft, die zich trouwens
aansluiten bij de c1assieke spelen een er vroegere periode. Het Pascha heeft
meer overeenkomst met de /ephtha van de Koningh, maar vooral met
de Latijnsche schooldrama's 2).
Een geheel anderen weg bewandelde Vondel bij het dichten van Hieru-
I) Vondel zelf noemde het drama "trage-comedie". Latere uitgaven zijn van 1636
en 1695. 2) Zie o. a. boven I blz. 218, over de Exodus van Laurimannus.
266
salem verwoest (1620) 1). josephus beklaagt het lot van jeruzalem, dat
ten gevolge van onderlinge twisten der joden door Titus ingenomen en
verwoest is. Titus, trotsch op zijne overwinning, voert een gesprek met
den veldoverste Librarius en een rei van Romeinsche soldaten bezingt
het krijgsmansleven. - De dochter Sion jammert met een rei van
joodsche Vrouwen en een rei van "Staetjonffren" - de beide laatsten o. a.
in beurtzang - over den ondergang van haar volk en josephus beschrijft
het dankoffer, dat de overwinnaars aan de godheid brachten en den
dood en de mishandeling van vele Israëlieten. De rei van Jodinnen
vermeldt al de gruwelen, die bij het innemen der stad door de vreemde
soldaten zijn gepleegd. - De dochter Sion werpt zich met andere
vrouwen voor de voeten van Titus en smeekt hem, haar niet weg te
voeren, maar op de puinhoopen van jeruzalem achter te laten. Een rei
van priesters beklaagt het, dat zij geen acht hebben geslagen op de vele
slechte voorteekenen. - De joodsche vrouwen hebben de dochter Sion
onder een steenhoop verborgen en vertellen den Romein Fronto, die
haar komt opeischen, dat zij zich van eene rots naar beneden heeft
gestort. Als Fronto het lijk wil zien, bekennen zij ten slotte de waarheid
en wordt de prinses weggevoerd, om deel te nemen aan den triomftocht
van Titus. De rei van Jodinnen zegt vol droefheid Jeruzalem vaarwel. -"
Sim eon , de bisschop van Jeruzalem, die met andere Christenen was
uitgeweken, keert naar de stad terug en krijgt van den Romeinschen
landvoogd verlof er te blijven wonen. De engel Gabriel verschijnt aan
de Christenen, wijst er op, dat jeruzalem te recht te gronde is gegaan,
en spoort hen aan in hun geloof te volharden en de eendracht te bewaren 2).
In sommige opzichten heeft het treurspel, waarvoor Vondel volgens
zijne eigen opgave Flavius josephus en Egesippus als bronnen gebruikte,
overeenkomst met Senecà's Troades 3). Maar veel grooter is de navolging
van den Latijnsehen dichter in de Palamedes oft vermoorde Onnooselheyd
(1625) 4). Palamedes beklaagt zich er over, dat men hem, die zoo veel voor
1) Herdrukt in 1642, 1643, 1661, 1665 en 1705.
2) Op verschillende plaatsen van het treurspel heeft Vondel gebruik gemaakt van
gedichten van Ou Bartas (vgl. Camille Looten, Etude sllr Ie poè/e néerlandais Vondel,
LiIle, 1889, blz. 40 - 43, en Dr. A. Hendriks, Joost van den Vondel en a. de Salusle
Sr. du Bar/as, Leiden, 1892, blz. 68 - 73.
3) Vgl. De invloed van Seneca's trellrspelell, blz. 199-202. Camille Looten, t. a. p.,
blz. 44-50, heeft getracht te bewijzen, dat Vondel Garnier's luifves (1585) heeft nagevolgd.
4) Vgl. De invloed van Seneca's treIlrspelen blz. 202-211. Van het treurspel ver"
schenen in 1625 zes verschillende drukken. Verder is het herdrukt in 1626, 1630,
1634,1652 (5 uitgaven), 1660, 1664, 1668, 1671, 1680, 1705 (3),1707 (5),1734,1736
(2), 1741 en twee z. j.
267
de Grieken gedaan heeft, nu lagen legt, omdat hij zich verzet heeft tegen
onrechtvaardige daden van vorsten en priesters. Een rei van Eubeërs,
landgenooten van Palamedes, en een rei van Ithacensers, volgelingen
van Ulysses, die gedurende den nacht de wacht houden, schimpen in
beurtzang op elkanders vorsten. - Megeer roept Sisyphus op uit de onderwereld
en beveelt hem, Palamedes ten val te brengen. Ulysses beraamt
met Diomedes een helsch plan tegen Palamedes. De rei van Peloponnesiers
en Ithacensers roept, op aansporen van den priester Eurypilus, de godin
Hecate aan. - Diomedes sleept nog in denzelfden nacht het lijk van
een döor hem gedood en Trojaan naar de tent van Agamemnon en toont
een brief, die door Priamus aan Palamedes geschreven heet te zijn.
Hoewel Nestor en Ajax er op wijzen, dat hier zeker bedrog in het
spel is, geven de andere vorsten voor, dat zij niet twijfelen aan het
verraad. De priesters Calchas en Eurypilus verheugen zich er over, dat
hun vijand Palamedes in den hem gespannen strik zalloopen. Palamedes
wordt als beschuldigde voor Agamemnon en de andere vorsten gebracht;
Ulysses heeft niet alleen den brief geschreven, maar ook in den grond,
waar vroeger de tent van Palamedes stond, goud begraven en dat laten
vinden. Te vergeefs verdedigt Palamedes zich tegen zijne beschuldigers;
hij wordt gevangen genomen. De rei van Eubeërs bezingt het geluk van
den eenvoudigen landman. - Palamedes' broeder Oates hoort van Ajax
de oorzaak van den haat, dien Agamemnon en Ulysses tegen Pal am edes
koesteren. De rechters, door Agamemnon aangewezen I nemen zitting; de
menigte, door Calchas aangespoord, eischt den dood van Palamedes en
hij wordt aan haar overgeleverd, om gesteenigd te worden. De rei van
Eubeërs bezingt zijn droevig lot. - Een bode doet aan Oates het
verhaal, hoe Palamedes geston-en is, en Neptunus verschijnt uit de zee,
om den broeder te troosten en aan de misdadige vorsten de komende
rampen te voorspellen. Priamus, Hecuba en een rei van Trojaansche
maagden verheugen zich over den dood van hun gevaarlijken vijand.
In de Palamedes, waarvoor Vondel gebruik heeft gemaakt van Ovidius'
Metamorphosen (XIII, vs. 56, vlgg), is het tragische lot van Oldenbarneveldt
ten tooneele gevoerd; de vele toespelingen zijn uiterst doorzichtig
en de dichter heeft dan ook ondervonden, dat er in de wereld
niets gevaarlijker is dan tegen onrecht op te komen. Gelukkig had I}ij
beschermers onder de schepenen van Amsterdam en kwam hij vrij met
eene boete van 300 gulden 1). Het treurspel, dat een zeer groot aantal
1) Vgl. G. Brandts Leven van Vondel, uitgeg. door Verwijs, Leeuwarden, 1866,
blz. 24-32.
268
drukken beleefde, werd eerst in 1663 te Rotterdam opgevoerd; Amsterdam
volgde in 1665 1).
Boven werd gezegd, dat Vondel in de Palamedes gebruik heeft gemaakt
van Seneca's treurspelen. Vondel was nl. in dezen tijd geheel verdiept
in de studie van de Latijnsche tragedie. Even vóór de Palamedes had
zijne vertaling der Troades onder den titel van De Amsleldamsche Hecllba
(1625) het licht gezien 2) en in 1628 volgde die van de Hippolytus.
Misschien dateert uit dezen tijd ook de vertaling in proza van de Hercules
furens, die niet werd uitgegeven en vooral werd ondernomen ter
oefening 3). En in 1635 volgde de vertaling van Grotius' Sofompaneas,
die later den titel joseph in 'I hof heeft gekregen en zeer dikwijls is
opgevoerd.
Toch betrad Vondel in 1637 een ander terrein. De nieuwe schouwburg
te Amsterdam zou worden ingewijd en Vondel schreef voor die
gelegenheid de Oysbregl van Aemstel, d'Ondergang van zijn stad en zijn
ballingschap 4); hij koos dus nu een onderwerp uit de geschiedenis
zijner woonplaats, zooals Hooft had gedaan met zijn Oeeraerdl van
Velsen. De Kennemerlanders en Waterlanders, die onder bevel van
Egmont en Diedrick van HaerIem Amsterdam belegerden (1304),
hebben het beleg opgebroken. Gysbreght, die zijne vaderstad verdedigd
heeft, verheugt zich over den aftocht van den vijand en hoort
van Willebrord, den vader van 't Karthuizer klooster buiten de stad,
bijzonderheden over het wegtrekken van de vijandige bevelhebbers.
Daar brengt Gysbreght's broeder, Arend van Aemstel, een krijgsgevangene;
het is Vosmeer , dien men "buiten dijx, alwaer hy stack
in 't slick", heeft gegrepen. En Vosmeer verhaalt, dat hij op zich genomen
had, de stad bij verrassing te nemen, door 's nachts de gracht
over te zwemmen en een gat in den muur te boren, waardoor een
uitgelezen krijgsbende, die de gracht met behulp van biezen zou oversteken
- het schip met die biezen hebben de belegeraars in der haast
achtergelaten - kan binnendringen. Maar er was twist ontstaan tusschen
de bevelhebbers en hij, Vosmeer , was daar het slachtoffer van geworden
1) Vgl. over den indruk, dien het drama op de tijdgenooten maakte, J. H. W. Unger
in Oud-Holland, VI, 1888, blz. 51, vlgg.
2) Vgl. o,Ver het tot stand komen van die vertaling, waarbij Hooft en Reael de
behulpzame hand boden, Brandt, t. a. p., blz. 21, 22. Vgl. over het treurspel, Dr. D.
C. Nyhoff, Vondels Hecllba, Gebroeders en Maria Stuart aesthetisclz-critisch beschouwd.
Utrecht, 1886, blz. 19 - 36. 3) Vgl. Brandt, blz. 52.
,4) Herdrukt in 1638 (2), 1641, 1650 (2), 1655, 1659 (3), 1661 (2), 1662, 1682,
1699,1704,1706,1709,1716,1717,1726,1729,1745 (3),1781,1792, eenige malen
z. j. en dikwijls in de 19de eeuw. Eene Fransche vertaling verscheen in 1832.
269
en was ter dood veroordeeld. Hij is echter ontvlucht en stelt nu zijn
leven in de hand van Gysbreght. Deze schenkt hem de vrijheid en
geeft bevel, het achtergelaten schip binnen de muren te halen. Een rei
van Amsterdamsche maagden verheugt zich over het ontzet van de
stad. - Egmont en Diedrick van Haerlem keeren bij nacht met eenige
hoplieden terug, eischen toegang tot het klooster van Willebrord en
worden na het uiten van bedreigingen binnen gelaten. Dan komt Vosmeer
de spie, die de gracht is overgezwommen, en vertelt aan Egmont,
hoe de Amsterdammers het schip, waar krijgslieden in verborgen zijn,
hebben binnen gehaald 1), en hoe men te middernacht, als de bevolking,
die het kerstfeest viert, de kerken zal vullen, zich van één der poorten zal
meester maken. Men hoort in de verte een rei van 11 Edelingen", die
zich naar de kerk begeven, een godsdienstig lied zingen. - Gysbreght's
echtgenoote, Badeloch, heeft een akeligen droom gehad; de schim van
hare nicht Machteld van Velsen is haar verschenen en heeft haar den
ondergang der stad voorspeld. Terwijl Gysbreght tracht haar gerust te
stellen, komt Broer Peter, een geestelijke, met de tijding, dat de vijand
zich binnen de muren bevindt en dat de burgers te vergeefs trachten
hem terug te drijven. Gysbreght wapent zich en snelt met zijne volgelingen
ten strijde. Een rei van Klaerissen bezingt den kerstnacht 2). -
Bisschop Gozewijn van Aemstel, Gysbreght's oom, en de abdis Klaeris van
Velsen, zijne nicht, hooren in het klooster der Klaerissen, dat de stad is
ingenomen, maar besluiten niet te vluchten; Gysbreght komt, om hen te
redden, maar zij weigeren het klooster te verlaten. Arend van Aemstel
geeft aan Badeloch bericht over den strijd en den brand in de stad;
hij is gekomen, om haar in veiligheid te brengen. Een rei van IIBurghzaten"
bezingt de huwelijksliefde. - Ook Gysbreght bereikt het kasteel
en beschrijft den strijd, dien hij te vergeefs in de stad gevoerd heeft.
Een bode bericht het innemen en verwoesten van het vrouwenklooster
en den dood van Gozewijn, Klaeris en al de nonnen. Nadat Arend
van Aemstel stervende is binnen gedragen, komt de vijand het kasteel
opeischen, maar Gysbreght weigert hooghartig. Hij tracht nu Badeloch
te overreden, zich met hare kinderen in veiligheid te stellen,
doch zij wil liever door hem gedood worden dan gedwongen hem te
verlaten. Gysbreght staat gereed zich tot het uiterste te verdedigen en Broer
1) Er zijn hier vele herinneringen aan het verhaal van het turfschip van Breda.
2) Vgl. over de zangwijze van den beroemden reizang, 0 Kersnacht • sc!lOoner dan de
daegen. Or. J. G. R. Acquoy in Tlïdsc/ir. der Vereenig. voor Noord-Neder!. Muziekgeschiedenis.
IV, 1894. blz. 177 - 200.
270
Peter zendt een gebed ten hemel; daar verschijnt de engel Rafael, die
verklaart, dat het Gods wil is, dat Amsterdam thans wordt onderworpen,
maar dat het later groot en machtig zal worden, en die Gysbreght
gelast, met zijn gezin zijne geboortestad te verlaten. En hij gehoorzaamt.
Vondel's treurspel heeft als historischen achtergrond slechts een enkelen
zin in de kroniek van Beka. En Beka was bovendien nog niet goed
ingelicht over de inneming van Amsterdam en het lot van Gysbreght 1).
De geheeIe verdere inhoud van het treurspel is verdicht en wij zien
ook niet het Amsterdam van de 14<1e eeuw voor onze oogen, maar de
groote koopstad ten tijde van de republiek. Het was 's dichters doel
"den schoonen brand van Troje t'Amsterdam, in het gezicht zijner
ingezetenen, te stichten, na het voorbeeld des goddelijeken Mantuaens",
en inderdaad heeft hij Vergilius in vele opzichten nagevolgd. Gysbreght
is een tweede Aeneas, Vosmeer een andere Sinon, het schip met rijs
is in de plaats getreden van het Trojaansche paard, de beschrijving van
den strijd in de straten van Amsterdam gelijkt op dien in Troje en
telkens zijn versregels uit de Aeneis vertaald.
De Oysbreght is van alle drama's van Vondel het meest gespeeld,
waarschijnlijk niet zoozeer wegens de mooie verzen en de dramatische
handeling als wel wegens de verheerlijking van Amsterdam, die uit zoo
vele regels van het treurspel spreekt, en wegens de locale kleur, die de
dichter in zijn werk heeft aangebracht. Wel drong de kerkeraad der
Gereformeerde gemeente van Amsterdam er in Dec. 1637 op aan, dat
de "verthooninge vande superstitien vande paperye als misse en andere
ceremonien" zou worden geweerd 2), maar op 3 Jan. 1638 werd de
nieuwe Schouwburg met de Oysbreght ingewijd en, althans bij Vondel's
leven, werd het treurspel bijna jaarlijks in December of Januari te
Amsterdam gespeeld :l). Of die gewoonte ook in het laatst der 17de en in
de 18de eeuw in stand is gebleven, is niet met zekerheid te zeggen,
maar wegens de vele uitgaven van het treurspel in dien tijd zeer waarschijnlijk.
In de laatste helft der 19de eet!w is de Oysbreght steeds op
1 Januari te Amsterdam opgevoerd en die gewoonte zal zonder twijfel
nog jaren lang stand houden 4).
1) VgJ. de historische toelichting in Unger's Vondel-uitgave.
2) V gJ. over de tegenwerking, die de opvoering van het treurspel ondervond, Brandt,
t. a. p., blz. 53, en J. H. Rössing in De Tijdspiegel, 1874, IJl, blz. 288, vlgg.
3) Zie C. N. Wybrands in De Dietsche Warande, X, 1874, blz. 424, vlgg.
4) Fransche vertalingen van het treurspel verschenen in 1832 en 1842, eene Duitsche
in 1867.
271
Vondel's treurspel Silius en Messaline bleef ongedrukt en on gespeeld I
omdat men er toespelingen op vorstelijke personen in meende te ontdekken
1). Maar zijne vertaling van Sophocles' Elektra (1639), die met
de hulp van Isaac Vossius tot stand kwam, maakte grooter opgang dan
men van een vertaald Grieksch treurspel zou verwachten; het drama is
in de jaren 1639 tot 1659 dertig malen opgevoerd 2). In hetzelfde jaar
(1639) zag ook de Maeghden 3) het licht, een treurspel, dat den moord
van Sinte Ursul en hare elfduizend volgelingen bij Keulen tot onderwerp
heeft. Vondel droeg dan ook de tragedie aan zijne geboortestad
Keulen op. Het treurspel heeft zeer weinig handeling. In het 5de bedrijf
verschijnen twee geesten; die van Sinte U rsul, welke eerst Attila heeft
vervolgd, voorspelt zijn dood en de toekomstige grootheid van Keulen.
Veel grooter opgang dan de Maeghden maakte de Gebroeders (1640) 4),
waarin IJ. Samuel, XXI, 1-14, gedramatiseerd is. Drie jaren achtereen
heerscht er droogte in het land van Israël en het volk lijdt honger.
Koning David en Abjathar, de opperpriester, hooren in den tempel de
godspraak , dat de gewenschte regen zal komen, wanneer het geslacht
van Saul gedood is als zoenoffer voor het bloed te Gabaon door dien
vorst vergoten; een zevental van zijne nakomelingen moet sterven. De
Gabaonners dringen er op aan, dat men hun zeven afstammelingen van
Saul zal uitleveren, maar David weifelt, zoowel wegens zijne vriendschap
voor den gestorven jonathan als uit medelijden met Rispe, Saul's
weduwe, en met zijne eigen vrouw Michol, Saul's dochter, die de kinderen
van hare zuster tracht te redden. Ten slotte weegt het staatsbelang
bij den koning het zwaarst en worden de zeven ongelukkigen aan de
Gabaonners overgegeven en ter dood gevoerd, maar David redt den
zoon en den kleinzoon van jonathan 5).
In 1640 volgde de joseph in Dothan 6). Een rei van engelen opent
het drama en treedt op aan het slot der vier eerste bedrijven. joseph,
die in het veld geslapen heeft, wordt na een benauwden droom wakker
en maakt zich gereed, zijne broeders te gaan opzoeken. - Simeon , Levi
1) Vgl. Brandt, blz. 57. 2) Vgl. Wybrands, t. a. p.
3) In dat jaar verschenen er 3 drukken van, later in 1643 (2), 1661, 1709 en 1773.
4) Herdrukt in 1641, 1650 (4), 1661, 1662 en 1707. Het treurspel is in 1662 door
Dav. Elias Heidenreich bewerkt in het Duitsch als Rache za Gibeon oder die sieben
Briider aas dem Haase Saais, en door Andreas Gryphius vertaald als Die Gibeoniter.
De Gebroeders is in de jaren 1637 tot 167046 malen opgevoerd (vgl. Wybrands, t. a. p.).
5) Dr. D. C. Nyhoff heeft (t. a. p., blz. 37 -66) te recht de meening van jonckbloet
(Gesch. der Ned. Letterk., IV, 1890, blz. 234, 235) bestreden, dat Vondel in zijne
Gebroeders de geestelijken heeft willen treffen.
6) Herdrukt in 1644 (5), 1660, 1665, 1692 (2), 1704, 1730, 1733.
272
en Judas zien hun jongeren broeder in de verte aankomen; hoewel
Judas zich er eerst tegen verklaart, rijpt bij hen het plan, om Joseph te
dooden. Te vergeefs pleit Ruben voor Joseph's leven; de anderen verwijten
hem zijne verhouding tot zijns vaders bijwijf en dreigen ook hem met
den dood. Toch weet hij te bewerken, dat men Joseph niet dadelijk zal
dood en , maar in een drogen put zal werpen.- Joseph nadert zijne
broeders zonder erg; hij wordt aangegrepen, moet zijn kleed uittrek keu
en wordt aan een touw inden put neergelaten. De broeders verwijderen
zich; Ruben nadert den put en belooft Joseph, die om hulp roept, hem
te zullen redden. - Terwijl Levi, Judas en Simeon een maaItijd houden,
zien zij eene karavaan naderen; zij veranderen van plan, doen Joseph
uit den put stijgen en verkoopen hem aan den" Vrachtrneester" , die hem
meevoert. - Ruben komt bij den put, om Joseph te redden; als hij op
zijn roepen geen antwoord krijgt, daalt hij naar beneden en vindt den
put ledig. Zijne broeders verhalen hem, wat er met Joseph gebeurd is,
en dwingen hem mee te doen aan het bedriegen van hun vader; het
kleed van Joseph wordt met bloed besmeerd en Ruben verdiept zich
in de smart van Jacob, als hij den dood van zijn geliefden zoon zal
vernemen.
De joseph in Egypten (1640) 1) sluit zich aan bij de joseph in Dothan
en werd twaalf dagen later voltooid. Ook dit drama wordt geopend
door een rei van engelen, die tevens aan het slot der 5 bedrijven optreedt.
Vondel heeft, blijkens de opdracht, in de joseph in Egypten,
waarin Potiphar's huisvrouweene eerste rol speelt, een tegenhanger
willen geven van de Hippolytus van Seneca. En hij heeft de dispositie
der 3 eerste bedrijven van het Latijnsche treurspel dan ook vrij wel
gevolgd.
Bij de beide laatstgenoemde treurspelen van Vondel sluit zich zijne
vertaling van Hugo de Groot's Sofompaneas aan, waarin Joseph's
broeders getuigen zijn van zijn voorspoed en zijne macht in Egypte. De
trilogie werd in de jaren 1653 - 1670 meermalen op één avond gespeeld
en was een geliefkoosd nommer van het repertoire van den Amsterdamschen
Schouwburg 2).
1) Herdrukt in 1644 (5), 1660, 1664, 1665, 1671, 1695, 1704, 1706, 1730 en z. j.
2) In de jaren 1640 -1671 werd de joseph in Dolhan 'er 52, de joseph in Egyplen
46 en de joseph in 'I Hof 63 malen opgevoerd (vgl. Wybrands, t. a. p.). In 1776
werden de 3 deelen van joseph te Rotterdam door Corver gegeven (vgl. p, Haverkom van
Rijsewijk, De oude Rollerdamsche Schouwburg, Rotterdam, 1882, blz. 398), in 1802
door de "Nederduitsche Tooneelisten" te Utrecht (vgl. De Navorscher, 1903, blz. 255).
Op 15 Dec. 1887 is de joseph in Dothan door eenige jongelieden te Amsterdam vertoond
en in April 1898 door het gezelschap van den Tivoli-Schouwburg te Rotterdam.
273
De Peter en Paawels l) heeft den marteldood der beide apostelen tot
onderwerp; het treurspel wordt op echt Seneca'schen trant geopend door
een dialoog tusschen twee geesten, uit den grond opgerezen, om middelen
te beramen tot het verderf der beide apostelen. Ook in andere
opzichten verschilt dit drama van de Gebroeders en de beide deelen van
joseph. Wel treedt er, evenals in de overige drama's na de vertaling der
Electra (1639) geschreven, slechts één koor in op en zij n de reizangen ,
als in het Grieksche treurspel, verdeeld in Zang, Tegenzang en Toezang,
maar het aantal personen is vrij groot en de dispositie is door
het groote aantal tooneelen in de meeste bedrijven veel ingewikkelder
dan in de zoo even genoemde drama's. Vooral de beide deelen van
loseph zijn van veel grooter soberheid dan de Peter en Paawels.
Het treurspel de Maeghden is slechts enkele keeren opgevoerd, de
Peter en Paawels in het geheel niet, "om dat het te Roomsch was in
veeier oogen" :1). Nog grooter ergernis gaf de Maria Staart of Gemar"
telde Majesteit 3). Het drama bestaat bijna geheel uit dialogen I dikwijls
in stichomythie (in het 3de bedrijf meer dan 100 versregels achtereen) 4).
De ongelukkige koningin wordt er als geheel onschuldig in voorgesteld
en als eene martelares voor het katholiek geloof; in de opdracht vergelijkt
de dichter haar zelfs bij Christus, die eveneens "de kroon en dit
leven" versmaadde. Ook wordt Elizabeth Herodias genoemd en van
huichelarij beschuldigd. Dat was te veel; het regende schotschriften en
spotdichten 5) en men wist zelfs bij schout en schepenen te bewerken,
dat de dichter tot htt betalen eener boete werd veroordeeld 6). Toch had
hij, misschien om zoo onpartijdig mogelijk te zijn, voor zijn treurspel
gebruik gemaakt van het werk van een protestantschen Engelschen geschiedschrijver,
William Camden , en zelfs geheele zinnen uit dat boek woordelijk
in het treurspel vertaald, zoodat hij bij de Maria Staart zijne bron
nauwgezetter heeft gevolgd dan bij eenig ander van zijne drama's 7). In
onzen tijd heeft men in de Maria Staart een politiek pleidooi willen
1) Er verschenen in 1641 drie uitgaven; verder werd het treurspel gedrukt in 1661,
1691 en 1710. In 1873 gaf L. v. Heemstede eene Duitsche vertaling.
2) V gl. Brandt I t. a. p. I blz. 63.
_ 3) Er zijn 6 uitgaven van 1646 en eene van 1661. In 1673 is het drama door
Christophorus Kormarten in het Duitsch vertaald (herdrukt in 1678).
4) 'Evenals in de Peter en Pauwels is het 4de bedrijf van de Maria Stuarl bijzonder
klein en wordt door weinig meer dan 100 versregels gevuld.
5) Afgedrukt in Unger's Vondel-uitgave I 1646-1647 I blz. 271-303.
6) V gl. Brandt I t. a. p. I blz. 70.
7) Zie over de verhouding van de Maria Stuart en Camdeni Anna!es, Tijdschr.
voor Neder!. Taal- en Letterk. I 1902, blz. 241- 249.
WORP, Drama en foonee/ I I. 18
274
zien, of een d1ama met eene politiek-kerkelijke strekking 1), waarin de
dichter "onder het beeld der koninklijke martelares, de, als 't ware door
hem voorspelde, onthoofding van Karel Stuart" zou hebben voorgesteld
2). Beide meeningen zijn m. i. te recht bestreden; zeer waarschijnlijk
heeft Vondel, evenals in tal van grootere gedichten, in denzelfden tijd
geschreven, ook in de Maria Stuart alleen het katholiek geloof willen
verheerlijken 3).
In 1648 volgde de Salomon 4). De oude koning is verward geraakt in
de strikken eener koningsdochter van Sidon, Sidonia genaamd, die hem
weet te overreden aan Baäl te offeren. De Israëlieten zijn te recht verontwaardigd
over 's konings afval van het oude geloof en een hevig onweder
brengt schrik en angst teweeg, niet het minst bij den schuldigen vorst,
wien ten slotte door den profeet Nathan de toekomstige ondergang van
zijn rijk wordt voorspeld. Het treurspel is ontleend aan I. Koningen,
11, vs. 1 - 13.
De Lucifer (1654) .5) is één der meest beroemde treurspelen van
Vondel, wordt daarom voor schoolleduur gebruikt en is zoo één der
voornaamste oorzaken, dat de meeste Nederlan"ders, die op school heel
weinig van het treurspel begrepen hebben, op lateren leeftijd den vorst
onzer dichters voor goed den rug toewenden. Den opstand van Lucifer
tegen God in een drama voor te stellen en daaraan het hoogste en
edelste van den Nederlandschen taalschat dienstbaar te maken, is een
stout dichterlijk bestaan, dat niet door jongelieden gewaardeerd kan
worden.
Het treurspel begint met een gesprek tusschen de wederspannige
engelen Belzebub en Belial; zij wachten op Apollion , door Lucifer naar
de aarde gezonden, 0111 Eden en het eerste menschenpaar te bespieden.
Apollion komt van zijn tocht terug en beschrijft in gloeiende woorden
de heerlijkheid van Adam's hof en de schoonheid der menschen; met
1) Vgl. Jonckbloet, t. a. p., blz. 249.
2) Vgl. Dr. J. te Winkel, Bladzijden uit de geschiedenis der Neder!. Letterk., Haarlem,
1881, blz. 261-263.
3) VgI. Nyhoff, t. a. p., blz. 66-84.
4) Er zijn 4 uitgaven van dat jaar; ook is het treurspel gedrukt in 1654, 1661 en
1106. In de jaren 1650-1659 is het 21 malen opgevoerd (vgI. Wybrands, t. a. p.).
5) In dat jaar verschenen er 6 drukken; ook is het drama uitgegeven in 1661 en
zeer dikwijls in de Igde eeuw. In 1868 verscheen eene Duitsche vertaling van het
treurspel door M. Werner QlIadt, in hetzelfde jaar eene andere door F. Grim111elt en
in 1869 eene derde door G. H. de Wilde. Kort geleden zag in Amerika eene Engelsche
. vertaling door L. C. van Noppen het licht; het treurspel is daar door Arthllr Hadley
op muziek gezet en zal binnen kort te Ncw-Vork in dien vorm worden opgevoerd.
275
moeite heeft hij zich losgerukt, om van zijne zending verslag te gaan
doen. De menschen zulJen zeker spoedig de engelen over het hoofd
wassen. De aartsengel Gabriel , "Godts Geheimenistolck", gevolgd door
een rei van engelen, komt verkondigen, dat God den mensch geschapen
heeft, hem boven de engelen zal verheffen, en dat deze de wenschen
van Adam moden vervullen. De rei bezingt Gods grootheid. - Lucifer,
Gods "stedehouder", stijgt van zijn wagen en spreekt met Belzebub. De
engelen zulJen dus, volgens Gods bevel, de menschen moeten dienen;
het eerstgeboorterecht zal worden geschonden; Lucifer zal zich verzetten
en niet zwichten, maar liever met eere valJen. Dan vraagt hij Gabriel ,
waarom God besloten heeft, de engelen achter te stelJen bij den mensch;
de aartsengel antwoordt, dat Lucifer, als ieder ander, moet gehoorzamen
aan God, die ook hem zijne waardigheid heeft geschonken; het past
niet, naar de reden van Gods daden te vorschen. Vol toorn over dit
antwoord, zweert Lucifer, alles te zulJen wagen, om zijn recht te verdedigen;
hij zal verpletteren, wat hem in den weg komt. ApolJion laat
eene waarschuwende stem hooren; het is een stout bestaan, tegen den
grooten veldheer Michael ten strijde te trekken, maar Lucifer blijft bij
zijn plan en zendt ApolJion naar Belial, om met dezen te overleggen,
door welke listen zij in het leger van God oneenigheid kunnen brengen.
Zij meen en , dat de leuze: men sluite den mensch voor altijd uit den
hemel, vele engelen hunne partij zal doen kiezen, en dat Lucifer zich
openlijk aan het hoofd van den opstand moet stelJen. De rei ziet eene
groote verandering in den hemel; waar kort geleden alles licht en blij
was, is nu damp en somberheid. - Luciferisten klagen, dat hunne
waardigheid hun wordt ontnomen en zij slaven van den mensch zullen
zijn; de rei van eng~len keurt het berispen van Gods bevel af en dringt
op gehoorzaamheid aan. ApolJion en Belial voegen zich bij de Luciferisten
en treden op als hunne woordvoerders tegen den rei. Belzebub verheugt
zich er over, dat het aantal ontevredenen steeds aangroeit, maar hij doet,
alsof hij hen terug wil houden van geweld. Michael komt op het gedruisch
af; de Luciferisten dragen hem op hoogen toon hunne grieven voor en
de veldheer, die hen niet kan overreden, God te gehoorzamen, verwijdert
zich met de engelen, die trouw willen blijven. De afvalJige engelen
eischen van Lucifer, dat hij zich aan hun hoofd zal stelJen, om hunne
rechten te verdedigen; hij spoort hen eerst aan tot gehoorzaamheid aan
God, maar neemt daarna het opperbevel op zich, om geweld met
geweld te keeren. De Luciferisten trekken ten strijde op en de rei bezingt
de ellende van den burger oorlogen het ongeluk, door heerschzucht aangericht.
- Het oproer is uitgebarsten en Gabriel spoort Michael aan, zich
te wapenen. Lucifer spreekt zijne partijgenooten toe en wijst er op, dat
lS'
276
alleen eene overwinning in den strijd hun kans op behoud biedt;
daar treedt Rafael op hem toe en tracht hem te overreden, de wapenen
af te leggen en zich zelf niet in het ongeluk te storten. Lucifer weigert
eerst gehoor te geven aan dien raad, doch gaat ten slotte weifelen, als
Rafael het vreeselijke lot schildert, dat hem wacht. Maar Apollion komt
berichten, dat Michael met zijne heirscharen in aantocht is, en Lucifer trekt
hem te gemoet. Rafael beklaagt het lot van hem en zijne volgelingen
en de rei bidt, dat hem zijne daad vergeven moge worden. - De veldslag
is door Michael gewonnen en de schildknaap Uriel geeft er eene
uitvoerige schildering van aan Rafael, die, in weerwil van zijne vreugde,
toch telkens medelijden gevoelt met den verslagen Lucifer. Deze is,
door een bliksemstraal uit Michaels hand getroffen, naar beneden gestort
en in den val is zijne engelengedaante veranderd in die van een afgrijselijk
wezen. Michael treedt op en de rei zingt een lied te zijner eer;
daar brengt Gabriel de tijding, dat Adam ten val is gebracht door
Lucifer, die na zijne nederlaag Belial op hem heeft afgezonden. Deze
heeft in de gedaante eener slang Eva verleid tot het eten van den appel.
Michael geeft Uriel het bevel, het menschenpaar uit Eden te verdrijven,
en de rei voorspelt, dat door den Verlosser het menschdom eens van
Adams schuld zal worden bevrijd.
In zijn 11 Berecht aen alle kunstgenooten, en begunstigers der tooneelspelen",
dat Vondel vóór de Lucifer plaatste, haalt hij eenige bijbelteksten
en enkele zinnen uit kerkvaders aan, die met zijn onderwerp in verband
staan. Misschien heeft Vondel verder voor zijn lofzang op God (vs. 281,
vlgg.) iets ontleend aan Du Bartas 1). De indeeling der engelen in 9
orden (vs. 241, vlgg.) kan genomen zijn naar het werk van Dionysius.
Areopagita, De celesti hierarchia 2), waar zij in dezelfde volgorde voorkomen.
Dat Lucifer na zijn val de menschen heeft verleid, is de voorstelling
van verséhi\lende kerkvaders 3). Dat zijn echter kleinigheden. En
het schijnt, dat Vondel in zijn treurspel aan zijne phantasie den vrijen
loop heeft gelaten; o. a. wordt nergens melding gemaakt van een strijd
tusschen de heirscharen van Michael en die van Lucifer 4).
1) Vgl. Dr. G. Kalff in Oud-Holland, 1894, blz. 42, 43.
2) Misschien kende Vondel dat hoek; vs. 789 leest men van "de gansche Hierarchy
des hemels."
S) O. a. van Irenaeus, Adversus haeres., IV, 40, 3, en van Cyprianus, De dono
pat., 218.
4) Dat zou nog kunnen pleiten voor de bewering van G. Edl11undson (Mütoll and
VOlldel. A Curiosity of Uterature, 1885), dat Milton in zijn Paradise Lost de Lucifer
heeft nagevolgd, welke be\Vering echter door Dr. J. J. Moolhuizcn (Vondels Lucifer en
Miltons Verloren Paradijs, 's Gravenhage, 1895) is wecrlegd.
277
Is de Lucifer eene politieke allegorie en mag men gelooven, "dat
Vondel er eene toespeling mede op het oog had; dat met zijn strijd der
engelen tegen God wel kon zijn bedoeld, de opstand der Nederlallden
tegen den Koning van Spanje; dat zijn Lucifer wel eene bedekte voorstelling
kon zijn van Willem van Oranje" I)? Men kan toegeven, dat
Vondel eene enkele maal misschien aan Prins Willem gedacht heeft,
b.v. waar hij Lucifer uit naam van God tegen dezen laat oorlog voeren
(vs. 1265, 1515), en waar hij den afvaWgen engel bezwaar laat maken,
om zich aan het hoofd van den opstand te stellen (vs. 1206, vlgg).
Maar enkele van zulke kleinigheden stempelen een drama nog niet tot
eene politieke allegorie. Daartoe is vooreerst noodig, dat de voornaamste
personen van het drama overeenkomen met bepaalde historische figuren,
zooals dat b.v. in de Palamedes en in Tieranny van Eigenbaat (1680)
van Nil Volentibus Arduum het geval is. En zulk eene overeenkomst
tusschen de personen van de Lucifer en de hoofdfiguren van onzen
opstand valt moeilijk op te merken. Zou Vondel Egmont, Hoorne ,
Montigny en anderen w<l'lrlijk hebben willen voorstellen onder de namen
Belzebub, ApoIIion en Belial? Zou Michael eene personificatie zijn van
Alva 2)? Maar wie is dan Rafael, die het verzoenend element vertegenwoordigt?
En als Adam, die een "vreemdeling" genoemd wordt (vs. 499),
Granvelle en andere Spaansche ambtenaren moet voorstellen 3), hoe kan
hij dan later door Lucifer verleid en door den engel met het vlammend
zwaard uit Eden verdreven worden? En verder eischt de politieke
allegorie, dat er, zoo al niet in het geheele verioop der gebeurtenissen,
dan toch wel overeenkomst zij tusschen den afloop van het drama en
van het historische feit, dat wordt voorgesteld. En dat is niet het geval,
wanneer men de Lucifer met den tachtigjarigen oorlog vergelijkt. De
afval der engelen is gestraft, die der Nederlanders met zoo veel succes
bekroond, dat hun vrijgevochten staat in Vonders tijd één der eerste
was van Europa. Het is hier niet de plaats, om de somtijds scherpzinnige,
maar dikwijls uiterst gezochte, argumenten voor de stelling, dat
de Lucifer eene politieke allegorie zou zijn, uitvoeriger te wederleggen.
Het treurspel heeft eene veel algemeener strekking en is veel te groot
opgezet, om eene bestrijding te kunnen zijn van feiten en toestanden,
die sind.s lang tot het verledene behoorden, en van personen, die reeds
vóór Vondel's geboorte gestorven waren. Men doet den grooten dichter
1) Aldus Jonckbloet in Overjjsselsche Almanak voor Oudheea en Letteren voor 1850,
blz. 298. Het bekende opstel, Vondels Lucifer eene allegorie, vind~men aldaar, blz. 295 - 342.
2) T. a. p., blz. 339. 3) T. a. p., hlz. 330.
278
onrecht, als men hem er van verdenkt, op zijn reeds vrij hoogen leeftijd
op zulke altaren geofferd te hebben. Maar hij heeft, zooals duidelijk uit
de opdracht en het "Berecht" vóór de Lucifer blijkt, als zijne overtuiging
willen uitspreken, dat een goed Christen zich niet tegen de "geheilighde
Machten en Majesteiten", die immers door God zijn ingesteld, mag
verzetten en dat "wederspannige geweldenaers" en "ondanckbare staetzuchtigen"
een dergelijk lot wacht als Lucifer. Want vorsten heerschen
door Gods wil en hij, die zich aan hen vergrijpt, zal te gronde gaan,
omdat hij de wereldorde verstoort.
De Lucifer is slechts twee malen gespeeld i toen werd door het drijven
der predikanten het opvot'ren van het drama en zelfs het vérspreiden der
exemplaren verboden 1). Vondel wreekte zich in een paar geestige gedichten 2)
en in het "Berecht" vóór de Salmoneus (1657) 3), een treurspel, dat drie
jaren later geschreven werd, om het nadeel te vergoeden I dat geleden
was door het niet gebruiken van de decoraties voor de Lucifer. De
stof van de Salmoneus is voornamelijk ontleend aan enkele regels van Vergilius
4) i de inhoud is vrij onbeteekenend. Salmoneus, koning van Elis I
waant zich eene godheid I richt een deel van zijne hoofdstad als hemel
in I door het aanbrengen van wolken en sterren, en laat zijn standbeeld
"in schijn yan Godt Jupiter" op eene metalen brug plaatsen. Als hij
echter, om den bliksem na te bootsen, eene brandende fakkel wil wegwerpen
I doet een onweer de paarden van zijn wagen op hol gaan en
wordt hij uit den wagen geslingerd en gedood. Eene eerzuchtige koningin I
een moedige priester, een sluwe veldheer en staatsman en een gemeene
vleier zijn de andere personen van het treurspel.
Voor geen zijner treurspelen heeft Vondel zoo vele voorstudies gemaakt
als voor de jeptha of offerbelofte (1659) "). Niet alleen werden lijvige
folio's van oude schrijvers over theologie nageslagen, maar het werkje
van Aris101e1es over de dichtkunst werd ijverig "herlezen" en bestudeerd
en een groot aantal commentaren van beroemde geleerden op dat geschrift
1) Vgl. j. van Vondel's Treurspelen. Met inleidend schrijven en historische toelichting
van J. van Vloten, I, Lucifer, Schiedam, 1875, blz. 88, of Unger's Vondel, 1654-
1655, blz. 1. 2) VgI. Unger's Vondel, t. a. p., blz. 118 -134.
3) Er zijn 4 uitgaven van dat jaar; later verscheen het drama nog in 1661, 1685
en 1696. De Salmonells is bij Vondel's leven alleen in 1657 opgevoerd (vgl. Wybrands,
t. a. p.); later, in den tijd van de drama's met kunst en vliegwerk, kwam het weer op
het tooneel met "Maatzang , verscheide Konstwerken en Danssen" opgesierd.
4) Aeneis,· VI, vs. 585 - 595.
5) Er zijn drie uitgaven van dat jaar, eene van 1661 en eene van 1697. In 1869
vertaalde Ferd. Grimmelt het treurspel in het Duitsch. Op 17 Nov. 1887, Vondel's
300ste geboortedag, is eene Duitsche bewerking in den Schouwburg te Keulen opgevoerd.
En op 2 Sept. 1903 is de jeptlza op den Amsterdamsehen Schouwburg vertoond.
279
werden ter hand genomen. Want Vondel wilde een treurspel geven
waarin de Aristotelische wetten in alle opzichten waren gevolgd 1), en
dat dus "den aenkomenden dichteren" tot voorbeeld kon strekken.
]eptha's echtgenoote, Filopaie, en de hofmeester spreken er over, dat
]eptha juist twee maanden geleden, na eene groote overwinning, is
teruggekeerd, dat zijne dochter hem te gemoet kwam en hij daardoor
zeer ontroerd was. Het meisje is toen met hare gezellinnen naar de
bergen gegaan en zal heden weer t'huis komen. De moeder is zeer
verlangend haar te zien, maar de slotvoogd bericht, dat ]eptha eene
nieuwe overwinning heeft behaald en nu wenscht, dat Filopaie hem in het
leger zal bezoeken. Als zij heengegaan is, komt !fis, Ieptha's dochter,
met den rei van maagden, die de overwinningen van haar vader en
zijn offer bezingt i !fis is geheel gereed om te sterven. - Als zij echter
hoort, dat zij hare moeder niet zal zien, wil zij terug naar de bergen"
maar de hofmeester houdt haar tegen. ]eptha komt i hij heeft zich onder
weg schuil gehouden voor zijne vrouw, die hem voorbij is gereden.
!fis omhelst haar vader en troost hem, als hij in jammerklachten uitbarst
over zijne gelofte i de dood is immers aan allen gemeen. De rei bezingt
de wisselvalligheid van het leven en hoopt, dat Ifis gespaard zal
blijven. - ]eptha spreekt met den hofmeester over de gelofte, die hij
heeft afgelegd i hij heeft den vijand overwonnen, maar wordt nu op
vreeselijke wijze gestraft. De hofmeester meent, dat het niet de gewoonte
der Israëlieten is, menschenoffers te brengen, en raadt hem aan, in elk
geval eerst de priesters te raadplegen, of hij zijne gelofte wel mag
vervullen. ]eptha acht zich echter gebonden en laat zich zelfs door de
priesters niet overtuigen, dat hij dat offer niet mag brengen. De hofpriester
weigert er bij tegenwoordig te zijn, maar de hofmeester, vreezende,
dat al de smaad wegens het dooden zijner dochter op ]eptha zal
neerkomen, overreedt den priester, het meisje in haar stervensuur bij te
staan. Daarna deelt hij aan den rei mede, dat ]eptha het verzoek van
Ifis, om hare moeder nog eens te zien, geweigerd heeft, omdat hij den
toorn van zijne vrouw vreest. De rei bezingt de redding van Mozes als
kind en hoopt, dat de moeder van Ifis even gelukkig moge zijn als die
van Mozes. - Ifis is gereed i zij spreekt woorden van troost tot ]eptha i
zij behoort reeds de godheid toe en is niet langer zijne dochter, zoodat
hij er niet voor behoeft terug te schrikken, haar den doodelijken slag
toe te brengen. De hofpriester zegent haar. De rei bezingt de deugd
1) Of hij daarin geslaagd is, werd in bijzonderheden nagegaan door Dr. H. E.
Moltzer, Studiën en schetsen van Neder!. Letferk., Haarlem, 1881, blz. 217 252.
280
der gehoorzaamheid. - ]eptha heeft den moord volbracht en voelt het
hevigste berouw. De hofpriester raadt hem aan, den "aertsofferaer" te
Silo om raad te vragen, hoe hij voor zijne daad boete zal doen. Hij
gaat snel heen, als hij hoort, dat Filopaie teruggekeerd is. Zij wordt
door den hofpriêster ontvangen, maar zij heeft reeds van jeptha's daad
gehoord, is waanzinnig van smart en zoekt den moordenaar van haar
kind. Als zij weer eenigszins tot zich zelve is gekomen, treurt zij bij
de lijkbus.
Behalve van het bijbelverhaal (Richteren, 11) heeft Vondel voor zijn
treurspel gebruik gemaakt van de jephthes sive Votum (1554), een
Latijnsch drama van G. Buchanan, dat hij in zijn "Berecht" noemt. Aan
dat drama ontleende hij den titel, den naam Ifis, en ook enkele versregels
1). Dat het Vondel's doel is geweest, in de jeptha een beeld te
geven "van het ongeluk, waarin de mensch zich stort, die in zijn hoogmoed
de bevelen en inzichten Gods vrijmachtig waagt uit te leggen",
is zeer waarschijnlijk. Of hij echter tevens daarmede het protestantisme
heeft willen veroordeel en , en of met den aartspriester de Paus wordt
bedoeld 2), schijnt mij twijfelachtig.
Na eene vertaling van de Oedipus Rex van Sophocles, die in 1660
als Koning Edipus het licht zag, volgde in hetzelfde jaar Koning David
in ballingschap 3). Absolon, aangestookt door Achitofel, rukt plotseling
tegen jeruzalem op en maakt zich meester van de stad, nadat zijn vader
David gevlucht is. Het 2de bedrijf van het drama vangt aan met een
monoloog van U riaas Geest, uit de onderwereld gekomen, om aan
Davids "bedgenooten" te verschijnen. Koning David herstelt (1660) 4)
sluit zich bij het vorige treurspel aan. Joab verslaat het leger van Absolon
en doodt den prins, tegen het bevel van David, die, hoewel hij op den
troon hersteld wordt, zoo bedroefd is over den dood van zijn zoon,
dat hij besluit zich op joab te wreken 5). Of Vondel het treurspel "by gelegenheit
van de wonderbaare herstellinge des Konings van Grootbritanje,
.Karel den tweeden, in dicht gebraght'· heeft, zooals Brandt zegt ri),
schijnt twijfelachtig; het herstellen van David op den troon heeft niets
geene overeenkomst met de restauratie der Stuarts.
J) Vgl. j. Macquet, Proeven van Dichtkundige Letteroefeningen , Utrecht, 1783, 11,
blz. 51, vlgg., en Dr. G. Kalff, t. a. p., blz. 47 --51.
2) Aldus Mr. L. Simons Mz. in eene zeer belangrijke studie in Het Tooneel, XVII.
3) Er zijn twee uitgaven van 1660, eene van 1661 en eene van 1691.
4) Er zijn twee uitgaven van dat jaar, eene van 1661 en eene van 1693. De beide
treurspelen zijn in 1660 en 1661 vier keercn opgevoerd (vgl. Wybrands, t. a. p.).
&) De bron voor de beide treurspelen was 11. Samuel, 15-19, en Flavius josephus,
Antiquitatt'S judaïcae, VII, c. 8, vlgg. 6) T. a. p., blz. 89.
281
De Samson of heilige wraeck (1660) 1) begint, geheel op Seneca'schen
trant, met eene lange alleenspraak van Dagon, 11 vorst des afgronts, en
allergrootste afgodt der Filistijnen", die zich verheugt over de gevangenschap
en blindheid van Samson, Deze komt op in ketenen en wordt
door den 11 tuchtknaap" , die hem geleidt, aan een eik vastgebonden; hij
mag bij de voorbijgangers bedelen. Een rei van Jodinnen bewondert de
stad Gaze, die zij bezoeken, nu er een offerfeest wdrdt gevierd, en
beklaagt Samson. - De rei ziet Samson / die aan den boom gebonden
is, geeft hem drinken / troost hem en laat hem zijne geschiedenis
vertellen. Samson verzoekt het koor / alle Israëlieten / die zij ontmoeten /
af te raden heden den tempel van Dagon te bezoeken. De rei smeekt
den vorst van Gaze medelijden te hebben met Samson; deze belooft
ten slotte hem / als hij sterft / met vorstelijke eer in zijns vaders graf
te zullen laten begraven. De rei bezingt het feit / dat de menschen
verlangen in het graf naast hunne bloedverwanten te rusten. _.- De
vorstin van Gaze zou gaarne eene tooneelvoorstelling aan het feest zien
toegevoegd; Samson zou daarbij kunnen optreden. De vorst heeft niets
tegen het tooneel en prijst het zelfs / maar vreest / dat de priesters zich
zullen verzetten. De aartspriester heeft er echter niet tegen / dat er in de
kerk gewijde onderwerpen op het tooneel worden gebracht/en de vorstin
bedenkt een lispel van zinnen" 2). Samson wordt bij haar gebracht; hij
klaagt over zijn hard lot en de vorstin belooft hem verzachting van
leed, wanneer hij als tooneelspeler wil optreden. Samson stemt toe. De
rei bezingt de blindheid van Samson en de geestelijke blindheid der
Dagonisten. - Samson uit jammerklachten over zijn lot en hoopt zich
te kunnen wreken. De 11 Koorwaerzeggerin van Akkaron" waarschuwt den
aartspriester voor het vertoon en van een spel in de kerk; allerlei voorteekenen
voorspellen, dat het feest een droevigen afloop zal hebben. De
aartspriester laat zich niet door haar overreden / maar brengt alles in
gereedheid voor den plechtigen optocht / waaraan ook de /I Kooraelen" il)
zingende deelnemen, De rei hoopt / dat Samson zich op de Filistijnen
zal wreken. - De rei is angstig ten gevolge van dén vreeselijken slag /
het gekerm en de verwarring / nu de tempel is ingestort. Een bode geeft
1) Er zijn twee uitgaven van dat jaar, eelle van 1661 en eene van 1694.
2) In dit bedrijf wreekte Vondel zich op geestige wijze op de predikanten, die de
opvoering van de Maria Stuart en de Lucifer verhinderd hadden, evenzeer als hij dat
gedaan had in het "Berecht" van de Salmoneus. Hij handelde dus evenals Molière, die
in zijn Don fuan (1665) een paar tooneelen inlaschte, waarin de huichelaars, die het
opvoeren van de Tartuffe hadden doen verbieden, werden gehekeld. (Vgl. W. Kreiten,
Molière's Leben und Werke, Freiburg, 1887, blz. 331, vlgg.).
3) Dat is het Latijnsclle choraules.
282
uitvoerig bericht van hetgeen er is voorgevallen. Nadat Samson op
schandelijke wijze in den tempel gesmaad was, plaatste hij zich, na
gezongen en gespeeld te hebben, tusschen de beide "hooftpylaeren",
onder voorwendsel, dat hij wilde rusten; toen boog hij de zuilen naar
elkander toe, de tempel stortte in en allen, ook Samson zelf, werden
onder het puin bedolven. " Bloetvrienden" brengen zijn lijk; de rei
beklaagt den dood van den held en Fadaël, IIS:tmsons geboortengel",
komt uit den hemel en troost de treurenden door te voorspellen, dat een
Verlosser zal verschijnen 1).
Ook de Adonias of rampzalige Kroonzucht (1661) 2) is ontleend aan
het Oude Testament 3). Adonias, de oudere broeder van Salomo, tracht
dezen van den troon te stooten en poogt dat doel te bereiken door een
huwelijk met Abizag, "Davids ongerepte weduwe". De veldheer Joab
en de aartspriester Abjathar zijn zijne raadslieden. Maar de aanslag wordt
ontdekt; Adonias wordt, in weerwil van het smeeken van Abizag, evenals
Joab, gedood en Abjathar wordt verbannen.
In de Batavische Gebroeders of onderdruckte Vryheit (1663) 4) behandelde
Vondel eens weer een niet-bijbelsch onderwerp, nl. het dooden
Vat~ Iulius Paulus en het gevangen nemen van Iulius Civilis - in het
treurspel Nikolaes Burgerhart genoemd - door den Romeinschen landvoogd
Fonteius Capito. De dichter laat de beide broeders een wedstrijd
voeren, wie van hen gedood, wie gevankelijk weggevoerd zal worden.
Er is bijna in 't geheel geene handeling in het drama 5). Dat is eveneens
het geval met de Faëton of reuckeloze stoutheit (1663) 6), ontleend aan de
Metamorphosen van Ovidius (I, vs. 1- 381) en voor een deel zelfs
daarnaar vertaald 7).
1) De bronnen van het treurspel zijn Rechteren, 14 -17, en Flavius josephus, V.
2) Er zijn twee uitgaven van dat jaar, eene van 1662 en eene van 1705.
3) 1. Koningen, 2, en Flavius josephus, VllI, 1.
4) Er zijn twee uitgaven van dat jaar, eene van 1690 en eene van 1705. Het treurspel
is 3 malen opgevoerd (vgI. Wybrands, t. a. p.).
5) De stof is ontleend aan Tadtus, Historiae, IV, 13.
6) Er zijn 3 uitgaven van dat jaar, eene van 1706, 3 van 1715 en 2 van 1742. Uit
den titel dier laatste uitgaven blijkt, dat het treurspel in 1715 en 1742 op den Amsterdamschen
Schouwburg is vertoond.
7) De vertaalde plaatsen zijn opgegeven door Dr. G. Kalff, t. a. p., blz. 52, 53.
Daaraan moet nog worden toegevoegd F., vs. 476-508 = Ov., vs. 126-150. Brandt deelt
mede (t. a. p., blz. 89), dat in Vondel's tijd sommigen geloofden, dat de dichter in
de Faeton Lodewijk XIV had willen treffen, die in 1662 voldoening van den Paus had
geëischt, omdat zijn gezant te Rome ernstig was beleedigd. Van Lennep (X, blz. 326)
meent, dat het treurspel eene allegorie zou zijn van den strijd der Hervorming tegen
het Katholicisme.
283
Met de Adam in ballingschap (1664) 1) keerde Vondel tot de bijbelsche
onderwerpen terug en gaf in dit "aller treurspeelen treurspel" in zeker
opzicht een vervolg op de Lucifer. Deze "Vorst des afgronts" komt dan
ook "uit den zwavel poel opdondren" en beluistert Adam en Eva, die
in beurtzang de opkomende zon begroeten en God loven. Een rei van
"wachtengelen" bezingt de schepping. - Gabriël, Rafaël en Michaël,
uit den hemel neergedaald, bewonderen de schoonheid van Eden en
Rafaël bekranst Adam, den "stedehouder van het opperste gezagh op
aerde", en Eva op dezen hun bruiloftsdag. De rei bezingt het geluk
der eerste menschen, die, uit lijf en ziel bestaande, geen tweestrijd kennen. -
Lucifer en Asmodé beraadslagen er over, hoe zij het menschenpaar er
toe zullen brengen, van de verboden vrucht te eten; Belial zal de
gedaante van eene slang aannemen en Eva overreden. Adam, Eva en
de rei zingen ter eere van den "bruiloftstijt". - Adam verwijdert zich,
na een gesprek met Eva, om God te bidden; Belial nadert Eva en overreedt
haar, een appel van den verboden boom te plukken en te eten.
Adam is eerst vol ontzetting over deze daad, maar laat zich ten slotte
door Eva overhalen, om haar voorbeeld te volgen. - Lucifer en Asmodé
juichen over het gelukken van de list; het menschelijk geslacht is nu
in de macht van Lucifer. Adam is wanhopig over zijne daad en doet
Eva verwijten; U riël verschijnt en verjaagt hen uit Eden 2).
Nadat Vondel in 1666 de Ijigenie in Tauren naar Euripides vertaald
had, schreef hij in het volgende jaar Zungchin, of ondergang der Sineesche
heerschappye 3), waarvan de val van een keizer van China in 1644
het onderwerp is. De dichter ontleende de stof voor het vreemde drama
aan het werkje De bello Tartarico historia (1655) van den geleerden
Jezuïet Martinus Martinius 4), die lange jaren in China heeft gewoond.
De Noah, of ondergang der eerste weerelt (1667) 5) begint met eene
rede van Apollion, "koning des afgronts", en eindigt met het verschijnen
van den "gerechtsengel" Uriel. In 1668 gaf de tachtigjarige grijsaard nog
eene vertaling van de Phoenissae van Euripides en van de Trachiniae
vanSophocles.
1) Er zijn twee uitgaven van dat jaar, eene van 1698 en eene van 1736.
2) De dispositie van Vondel's treurspel heeft veel van die in Hugo Gratius' Adamus
exul (1601). Natuurlijk vond het drama weer bestrijding; vgl. Unger's Vondel, 1664-
1667, blz. 322-338.
3) In 1692 herdrukt.
4) Vgl. Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk., 1903, blz. 37-44.
5) Herdrukt in 1692 en 1711.
284
In den uiterlijken vorm van zijne treurspelen heeft Vondel gedurende
de vijftig jaren, dat hij voor het tooneel schreef, weinig veranderingen
aangebracht. De treurspelen zijn alle in vijf bedrijven verdeeld, van welke
de vier eerste door een koorzang worden gesloten; de maat van den
dialoog is, behalve in de jeptha, de alexandrijn. Het aantal verschillende
reien is in de vroegere treu rspelen twee of meer, zelfs wel eens vijf;
na 1639, toen de dichter de Grieksche tragedie had leeren kennen, laat
hij slechts één rei optreden. Van dienzelfden tijd dateert ook, in navolging
van de Grieken, de indeeling der koorzangen in Keer, Tegenkeer
en Toezang. De rei neemt weinig of geen deel aan de handeling van
het drama; alleen in de Hierusalem verwoest en in de Samson is zijne
rol van beteekenis. Aan eenheid van handeling ontbreekt het meestal
niet en cornische tooneeltjes , zooals in de werken van Coster en Abraham
de Koningh, worden bij Vondel gemist. Tegen de eenheid van tijd
heeft hij alleen in zijne allereerste treurspelen gezondigd; om die van
plaats behoefde hij zich wegens de eigenaardige inrichting van het tooneel
niet te bekommeren. Zijne onderwerpen koos hij meestal uit de bijbelsche
geschiedenis; zijn eerste en zijn laatste treurspel zijn beide aan Genesis
ontleend. En toch, welk een verschil bestaat er tusschen Het Pascha
(1612) en de treurspelen van zijn rijperen leeftijd, niet alleen in de
taal, maar ook in de behandeling der stof!
Om de eigenaardige plaats, die Vondel onder onze dramatische dichters
der 17de eeuw inneemt, te verklaren, is de stelling verdedigd,
dat zijne treurspelen eene voortzetting en ontwikkeling zijn van het
misterie, zooals dit in de bijbelsche spelen der 16de eeuw hervormd
was 1). Die meening is m. i. onjuist. Niet Vondel's eerste drama, maar
de treurspelen van Abraham de Koningh geven ons een duidelijk
beeld van de wijze, waarop het bijbelsche spel der 16de eeuw zich tot
de classieke tragedie trachtte te ontwikkelen. Wanneer men De Koningh's
Achab 2) vergelijkt met de Balthasar, de josue en die Belegeringhe van
Samariën 3), dan ziet men, hoe nauw dit 17de-eeuwsche drama zich
aansluit bij het bijbelsche spel uit vroeger tijd met zijn groot aantal
personen, zijne cornische tooneeltjes en allegorische figuren, zijne drukke
actie 4). Terwijl de Achab 4 bedrijven telt en geene eigenlijke reizangen
1) Vgl. Te Winkel, t. a. p., blz. 202,.
2) Zie boven, blz. 261. 3) Zie boven, blz. 134, 135.
4) Hoe primitief de bijbelsche spelen uit het begin der 17de eeuw waren, blijkt uit
De geest van Mattheus Oansneb Tengnagel, In d'andre wéreld by de verstorvene Poëten
(1652), waar iets wordt meegedeeld van 'T verloren schaep, een thans verloren drama
van Or. Johan Fonteyn. In dat stuk spraken b.v. de discipelen Jezus aan met "Baes".
285
heeft, treedt in De Koningh's Iephthah het koor niet geregeld op aan
het einde der bedrijven, evenmin als in de Simson, die in 3 actes verdeeld
is en waarin cornische figuren voorkomen. In Vondel's Pascha
niets van dat alles; het drama heeft 5 bedrijven, die met een koorzang
eindigen, slechts weinige personen, waaronder geene cornische, en
weinig handeling. Alleen de lengte van het stuk, de gebrekkige taal en
de zucht tot moraliseeren doen denken aan de spelen der rederijkers
eener vroegere periode, maar de vorm van het classieke treurspel is
voor een groot deel overgenomen. Dat is des te merkwaardiger, omdat
in 1612 Hooft zijn Oeeraerdt van Velsen en Baeto, Coster zijn Ithys
nog niet had geschreven. Heeft Vondel dan Hoof t's Achilles en zijne
Ariadne tot voorbeeld gekozen? Maar die treurspelen staan door inhoud
en bewerking - men denke aan de gevechten in het ééne en aan de
toovertooneelen in het andere - mijlen ver van Het Pascha af. Waarschijnlijker
is het, dat Vondel den vorm van zijn eerste drama ontleend
heeft aan de Latijnsche schoolcomedie.
Brandt vertelt in zijn Leven van Vondel 1) , dat de groote dichter eerst
na 1612 Latijn is gaan leeren , maar er is reden daaraan te twijfelen 2).
Doch zelfs wanneer Brandt juist was ingelicht, dan is het nog niet
onmogelvk, dat Vondel den vorm van zijn eerste drama van de Latijnsche
schoolcomedie heeft afgezien. Verreweg de meeste dier Latijnsche spelen
hadden de ééne of andere gebeurtenis uit den Bijbel tot onderwerp; een
bijbelvast man kostte het dus geen moeite, de voorstelling er van
te volgen en zich althans eeri denkbeeld te maken van den vorm
van zulk een drama. In de eerste jaren der 17de eeuw hadden zulke
voorstellingen dikwijls plaats 3) en Vonde'l kan er dus eenige van hebben
bijgewoond. Daarbij komt nog iets anders. Latijnsche schoolcomedies,
ook van buitenlanders, werden somtijds vertaald en ook werden door
de jeugd drama's in het Nederlandsch opgevoerd. Hoe die Nederlandsche
schooldrama's waren ingeri cht, weten wij niet met zekerheid, omdat er
ons slechts een enkel is overgebleven 4), maar de onderstelling is zeker
niet gewaagd, dat zij dikwijls in vorm overeenkwamen met de Latijnsche.
Hoe het zij, men behoefde nog geen volmaakt Latinist te zijn, om
kennis te kunnen nemen van den uiterlijken vorm van het Latijnsche
schooldrama 5).
1) T. a. p. blz. 19. 2) Vgl. De invloed van Seneca's treurspelen, blz. 194.
3) Zie boven, blz. 236.
4) NI. de Reden-vreucht der Wijsen in haer wel-lust, enz. Zie beneden het hoofdstuk
over de Tragi-comedie.
5) De Exodus sive TranslÏus maris rubri (1562) van Laurimannus heeft hetzelfde
onderwerp als Het Pascha (vgl. boven, blz. 218).
286
Toen Vondel in 1620 zijn Hierusalem verwoest schreef, had hij de
treurspelen van Seneca leeren kennen en maakte hij zoowel voor sommige
versregels als voor eenige situaties gebruik van de Troades 1). De
rei treedt niet meer op aan het einde van het 5de bedrijf, zooals in Het
Pascha, de handeling is veel levendiger en de engel Gabriel houdt aan
het slot eene lange rede. Nog sterker is de navolging van Seneca in de
Palamedes (1625), waarin zelfs heele stukken uh de Latijnsche treur-
·spelen vertaald zijn en Sisyphus en Megaera optreden :!). Ook in de
Maeghden (1639) komen twee geesten op, waarvan de één de toekomstige
grootheid van Keulen voorspelt. Maar Vondel leerde thans het Grieksche
treurspel kennen en wendde zich van Seneca af :I). Het aantal personen
in zijne drama's wordt kleiner, de eenheden van tijd en plaats worden
nauwkeuriger in acht genomen en er treedt slechts één rei op.
Vol grooten eenvoud zijn de Gebroeders, de loseph in Dothan en de
Maria Stuart. Maar in de Peter en Pauwels , Samson, Koning David in
ballingschap, Adam in ballingschap, Zungchin en Noah verschijnen
weer geesten en vindt men ook andere herinneringen aan Seneca 4). De
jeptha neemt eene eigenaardige plaats in onder Vondel's treurspelen,
omdat de dichter zich daarbij tot taak had gesteld een drama te schrijven,
dat in elk opzicht beantwoordde aan de door Aristoieles te boe~ gestelde
wetten van het treurspel. Men kan dus niet spreken van het volgen eener
bepaalde lijn; in latere jaren is Vondel weer in zeker opzicht tot Seneca
teruggekeerd, nadat hij zich een tijd lang meer bij het Grieksche treurspel
had aangesloten.
Vondel had eene eigenaardige opvatting van het tragische. In vele
zijner treurspelen gaat de held of heldin te gronde of geheel onschuldig of
ten gevolge van een misdrijf van anderen. De dochter Sion in de Hierusalem
verwoest heeft niet misdreven; Palamedes wordt onschuldig ter dood
geleid; Gysbreght is door Velsen en Woerden misleid en heeft reeds geboet
door eene langdurige ballingschap; de Gabeoniters hebben niets misdaan i
Ursul in de Maeghden is vlekkeloos evenzeer als Ioseph i Maria Stuart
is eene heilige i Samson's straf is geheel onevenredig aan zijne schuld i
]ulius Paulus verdient slechts lof; Zungchin is door zijne omgeving
bedrogen. Vondel wist wel, dat zulk eene opvatting streed tegen de
regels van Aristoteles, want hij zegt in de opdracht van de Maria Stuart
duidelijk genoeg: "De toneel wetten lijden by Aristoteles naulicks, dat
1) Zie boven, blz. 266. 2) T. a. p.
3) Zie de opdracht van Elektra, die van loseph in Egypten, van lphigenia in
Tauris en van Hercules in Trachin.
ol) Vgl. De invloed van Seneca's treurspelen, blz. 217-228.
287
tnen een personaedje, in alle deelen zoo onnozel, zoo volmaeckt, de
treurrol laet spelen, maer liever zulek eene, die, tusschen deughdelijck
en gebreckelijck den middelwegh houde; en met eenige schuIt en gebreken
behangen of door een hevigen hartstogt of misverstant tot iet gruwzaams
vervoert wert." En in het "Berecht" vóór de leptha vermeldt hij
uitdrukkelijk, dat hij thans ook in dat opzicht den regel van Aristoteks
heeft gevolgd. "jeptha, de hooftpersonaedje, uit den stamme van Manasse
gesproten, en een doorluchtig veItoverste, verschijnt hier nochte heel
vroom nochte onvroom, maer tusschen beide: want hij verliest door
onweetenden yver, ongehoorzaemheit, en het overtreden der wet en
zynen vaderlijcken plicht, den naem van eene volkomen vromicheit, en
staet hierom, voor zyne verzoeninge met Godt en den aertspriester (waer
na hy eindelijck heiliglijck overlijdt, en namaels onder de Heiligen als
in triomfe omgevoert wort), tusschen vroom en onvroom, eene hoedanigheit,
eigentlijck in een personaedje van een volkomen treurspel vereischt."
Vondel was, althans op lateren leeftijd, wel vertrouwd met het werkje
van Aristoteles en met de beste commentaren er op, die vroeger en in
zijn eigen tijd waren geschreven 1). Doch de natuur was stèrker dan de
leer; Vondel had zich vroeger, waarschijnlijk door de studie van Seneca's
Hippolytus en Troades, die hij ook vertaald heeft, eene voorsteIIing
gemaakt van het tragische, die hij op later leeftijd niet geheel van zich
af kon zetten. Die beide Latijnsche treurspelen werden in de eerste helft
der 17de eeuw door de kunstrechters bijzonder hoog gesteld ~). Nu valt
in de Troades het meeste licht op de beide vrouwenfiguren , Andromache
en Hecuba. Beiden zien hare vaderstad en haar geslacht te gronde gaanj
Hecuba, de koningin van Troje, die haren grijzen echtgenoot en hare
meest geliefde zonen heeft zien vallen, wordt van hare dochters gescheiden
en moet als slavin den gehaten Ulysses volgen; Andromache tracht te
vergeefs haar eenig kind uit de moordende handen van den Griek te
redden en wordt, beroofd van aIIes wat zij liefhad, den eIIendigen
Pyrrhus als buit toegewezen. Toch hebben deze vrouwen niets misdreven
en zijn ook hunne echtgenooten zonder schuld. Doch Paris, de
zoon en zwager, had lichtzinnig verraad gepleegd en zij, die een geheel
ander en beter lot verdienden, gaan daardoor te gronde. In de Hippolytus
doodt Phaedra zich, maar eerst nadat zij haren stiefzoon heeft doen
omkomen. Ook hij heeft niets misdaan, integendeel, hij heeft op waardige
1) Zie over Vondel en de tooneelwetten van Aristoteles, Te Winkel, t. a. p., blz.
310-343.
2) Vgl. De invloed van Seneca's treurspelen, blz. 47-49.
288
wijze de misdadige liefdesbetuigingen zijner stiefmoeder van de hand
gewezen. En beladen met den vloek zijns vaders is hij zijn verderf te
gemoet gesneld en heeft geboet voor de schuld zijner ouders.
Nu kan zulk eene opvatting van het tragisc\le bij den toeschouwer
verontwaardiging opwekken over het lot van onschuldigen, maar zij past
wel in eene zeer godsdiel}stige wereldbeschouwing. Worden niet dikwijls
de zonden der vaderen bezocht aan de kinderen en levert vooral het
Oude Testament niet ontelbare bewijzen van die waarheid op? Straft
God niet meermalen onschuldigen àf om hen te louteren, of om de
verbroken wereldorde te herstellen, en is wat Hij doet, niet wel gedaan?
Het is geen wonder, dat een in-geloovig man als Vondel, al studeerde
hij nog zoo veel in het beroemde werk van Aristoteles , toch de bekende
wetten van het treurspel weinig toepaste, maar telkens terugkeerde tot
vroegere kunsttheorieën , die pasten bij zijne wereldbeschouwing.
Verreweg de meeste treurspelen van Vondel hebben een godsdienstigen
inhoud en ook in eenige, die niet aan den Bijbel of aan heiligenlegenden
ontleend zijn, is de godsdienst de achtergrond, zooals in de
Oysbreght, de Maria Stuart en de Zungchin. Want bijbelstof en godsdienst
zijn, naar zijne meening, de hoogste onderwerpen voor den
dramatischen dichter. En op dat gebied heeft Vondel het grootste
aangedurfd, in de Lucifer den val der engelen, in de Adam den val
der menschen en het ontstaan der zonde, in de Noah het vergaan der
wereld.
Het past niet in het bestek van dit werk, te wijzen op het dramatische
en didactische in Vondel's treurspelen 1), op zijne schildering der
karakters 2), op de voortreffelijkheid zijner reizangen 3), ook niet op
de scherpe cri ti ek , waaraan zijne drama's in onzen tijd hebben blootgestaan
4). Zonder twijfel is Vondel verreweg de voornaamste onzer
dramatische dichters der 17de eeuw, neemt hij door de soort van onderwerpen,
die hij behandelde, en door zijne eigenaardige opvatting van
het tragische eene afzonderlijke plaats onder onze. tooneeldichters
in en leggen zijne treurspelen, evenzeer als zijne lyrische gedichten,
getuigenis af van zijn genie en zijn onovertroffen meesterschap over
onze taal.
1) VgJ. Te Winkel, t. a. p., blz. 215 en 240.
2) Over Vondel in eenige van zijne vrouwenkarakters (Amsterdam, 1864) schreef A. S. Kok.
3) VgJ. Dr. N. Beets, Verscheidenheden, meest op letterkundig gebied, 2de druk,
1876, 11, blz. 97, enz .
. 4) Door ]onckbloet in zijne Gesch. der Neder/. Letterkunde en door Th. ]orissen,
die in zijne Kritische studiën (Amsterdam, 1879) op smake100ze wijze de Palamedes en
de Gysbreght trachtte af te maken.
289
Van der Eembd, Snouckaert van Schauwenburg, Henricx,
Herckmans, Zevecote, Sixtinus, Nootmans, Van Arp,
Severins van Cuilla, Struys, Krul, Bodecher
Benningh, N. Fonteyn, Tonnis, Mostart,
W. van Velde, J. Soet, Codde.
Men zou de dichters, die in 17de eeuw classieke treurspelen hebben
geschreven, in drie rubrieken kunnen indeelen. De eerste rubriek zou
dan hen bevatten, die Hooft navolgden en in hunne drama's vooral
theatereffect beoogden, door Furiën, toovenaars en geesten te laten
optreden. De tweede groep zou uit hen bestaan, die Coster tot voorbeeld
hadden gekozen en het er op toelegden, door het voorstellen
van allerlei afschuwelijke misdaden, de haren der toeschouwers te berge
te doen rijzen. De derde afdeeling zou worden gevormd door hen, die
noch den tooneeltoestel, noch de gruweldaden uit de tragedies van
Seneca op den voorgrond plaatsten, maar er zich toe bepaalden, den
uiterlijken vorm van het Latijnsche drama na te volgen, die vooral acht
sloegen op de eenheden, de handeling tot een minimum beperkten en
groote voorliefde koesterden voor het lyrische gedeelte, den reizang.
Die laatste kleine groep had zich de drama's van Grotius naast die van
Seneca tot voorbeeld gesteld.
Om verschillende redenen is het echter verkieslijker, de c1assieke
treurspelen, die na 1620 zijn uitgegeven, niet in drie afdeelingen te
plaatsen, vooral omtlat sommige dichters nu eens de eene, dan weder
de andere richting hebben gekozen, en de lezer dus nog moeilijker een
overzicht van het "oeuvre" van ieder van hen zou krijgen dan bij de
thans aangebrachte verdeeling in classiek treurspel, niet-classiek treurspel,
tragi-comedie, herdersspel, enz. reeds het geval is. Toch is het
noodig aan de bespreking der thans volgende drama's die opmerking
te doen voorafgaan.
Govert vander Eembd toonde zich in zijne Soplzonisba (1621) een
ijverig navolger van Hooft i aan diens Ariadne en Oeeraerdt van Velsen
heeft hij niet alleen sommige situaties, maar ook vele denkbeelden
ontleend 1). De geest van Sophonisbe en ,,'T Gervcht" vervullen eene
rol in het treurspel, waarvan waarschijnlijk Livius (XXX, 12 - 16) de
bron is geweest. De vorm der treurspelen Procris en Aiax, door
1) V gl. De invloed van Seneca' s treurspelen, blz. 146 - 148.
WORP I Drama en tooneel, J. 19
290
M. Snouckaert van Schauwenburg 1) in 1621 te zamen uitgegeven, is
zeer eenvoudig; het eerste bedrijf begint met eene alleenspraak, het
aantal tooneelen in elke acte is klein, er zijn twee reien, de voedster
wordt niet gemist en er is zeer weinig handeling. In de Procris is
Aurora, die het eerst optreedt, evenzeer verontwaardigd als Juno in
Seneca's Hercules Furens, en in de Aiax besluiten Apollo en Neptunus
den held in het verderf te storten 2). Christiaen Henricx laat in zijn
David ende Absalon (162Sp) comische personen optreden. Elias Herckmans
4), die in 1624 de overwinning bij Nieuwpoort tot onderwerp koos
voor zijn Slach van Vlaenderen, een drama, waarin meer dan de helft der
personen allegorieën zijn, gaf in zijn Tyrus Belegeringhe en onderganek
(1627) een meer regelmatig treurspel. Het stuk begint met eene lange
rede van "Tempus, spreeckende tegens Tyro, die als een vrouwe gekleet
moet sitten met Trytons ofte water Goden rontom haer becingelt",
terwijl een paar bedrijven eindigen met eene samenspraak van "twee
Tieriers" of "twee Griecksche Soldaten in plaets van reyen" ö).
De Gentenaar Jacob van Zevecote heeft een groot deel van zijn
leven in Noord-Nederland gewoond; zijn verblijf in de sleutelstad was
voor hem aanleiding tot het dichten van het Belech van Leyden (1626) n),
dat dezen inhoud heeft. "Den Vrydom" klaagt over den treurigen toestand
der Nederlanden en van de belegerde stad; een rei van Vlaamsche
vluchtelingen beschrijft den nood binnen Leiden. - "Baldevs" geeft het
voornemen te kennen om, als Leiden genomen is, geene clementie te
gebruiken. "Den Honger" treedt op en daarna volgt eene uitvoerige
beschrijving van den hongersnood en de sterfte door' een rei van
Leidsche vrouwen. - "Twee afgeweken Spaens-gesinde Borgers" zijn
het niet eens over de gedragslijn, die zij thans hebben te volgen, en
een rei van Leidenaars wil liever sterven dan zich overgeven. - Van
der Does en Van der Werff trachten een "kleyn-hertigen" burger te
bemoedigen en verzekeren, dat zij zullen volhouden. Een rei van Leidsche
"vrijsters" stelt den vroegeren vrede tegenover den nu bestaanden oorl?gstoestand,
maar blijft op God vertrouwen. - "De Goddelicke Recht-
1) Zie over hem, De Na vorsclter , 1895, blz. 258, 259.
2) De Procris is ontleend aan Oviclius' Metamo/7J/lOsen, VII, en zijne Ats a/iwtoria,
lIl, vs, 686, vlgg., cle Aiax aan de Metam. , XII en XIII (de wapentwist uit dat boek
is geheel in het drama opgenomen).
S) Ontleend aan 11. Samuel, 15, vlgR.
4) Zie over hem, Oud-Holland, 1893, blz. 162, vlgg.
5) Het drama is niet gedrukt; het Hs. bevindt zich in cle Stads-bihliotheek te Haarlem.
6) In 1632 herdrukt.
291
veerdigheyt" voorspelt de spoedige bevrijding en den toekomstigen roem
der stad. - De taal van het drama is veel beter dan die van de meeste
andere treurspelen van dezen tijd, maar het moet met zijne lange monologen,
lange reizangen en totaal.gebrek aan handeling de toeschouwers
verveeld hebben. Het Ontset van Leyden (1630) van denzelfden dichter
is juist op dezelfde leest geschoeid. In het eerste en tweede bedrijf
alleenspraak, gevolgd door een koorzang, in de derde acte twee dialogen,
alleenspraak en reizang , in de vierde dia!oog en koor, in de vijfde
monoloog van "De Goddelicke Rechtv~erdigheyt" en koor.
In 1628 gaf Suffridus Sixtinus 1) het treurspel Geraert van Velsen
lyende uit; het is een vervolg en tevens eene navolging van Hoofi's
Geeraerdt van Velsen 2). Het drama begint met het o~treden van" Wraeck,
Eyghenbaet en Twisf', die hunne tallooze euveldaden opsommen. Dan
verwijt de graaf van Cleef Velsen den moord van Floris en raadt hem
aan, het hoofd in den schoot te leggen. Een" Rey van vroome inghesetenen"
bezingt den droevigen toestand van het land, dat door binnenlandsche
twisten bedreigd wordt. - Na een gesprek tusschen "W raeck" en "Eyghenbaet"
treden de "Landtschrijver" en "Een van de Welborene Mannen"
op; "Eyghenbaet" helpt den eersten, om den ander er van te overtuigen,
dat Velsen gestraft moet worden. De graaf van Cleef tracht den raad
van "WelbOl"ene Mannen" te overreden, Velsen niet ter dood te veroordee1en;
deze wordt voorgebracht en antwoordt zijne rechters op hooghartige
wijze. Dan poogt de graaf van Cleef den landschrijver op zijne
zijde te brengen. - De raad vergadert en de landschrijver spoort er
toe aan, den zoon van Floris tot graaf te kiezen en met zijne hulp
zich te verdedigen tegen de wraakzuchtige plannen van den adel. Daarna
zet "Wraeck" den "Rey van Naerders en Waterlanders" aan, om Velsen's
hoofd te eischen, en bespreekt de landschrijver met den burggraaf Diederik
van Wassenaer het plan, om door Velsen's dood zelve de macht in
handen te krijgen. - "Wraeck" beveelt den "Rey van Naerders, Kenemaers
en Waterlanders" na Velsen's dood den adel te verbannen; zij dreigen
den raad, als hij niet aan hunne eischen voldoet, en de landschrijver is
het met hen eens. Na een comisch intermezzo van Jan Knol, lapie
Melissen en Phlip verschijnt de geest van graaf Floris aan Velsen in
den droom en prijst een "Rey van Edelen" den tijd, toen het land nog
niët door burgertwisten werd verscheurd. - Een edelman komt met zijn
1) Vgl. over hem P. C. Molhuijsen in De Navorsc/zer, 1899, blz. 587 - 592. Het
drama is in 1663 herdrukt.
2) Vgl. De invloed van Seneca's treurspelen, blz. 164 -167.
19·
292
paard bij zijn slot en wekt zijne vrouw; zij moeten vluchten en nemen
afscheid van huis en hof. De graaf van Cleef gaat in den nacht naar de
gevangenis van Velsen en heeft een onderhoud met hem; Velsen verhaalt,
dat de geest van Floris hem is verschenen, en de graaf van Cleef
deelt hem mede, dat hij morgen moet sterven. Dan wordt hij voor den
raad geleid, waar hem zijn vonnis wordt aangekondigd; hij toont geen
berouw, maar is trotsch op zijne daad en gaat moedig den dood te
gemoet.
De 5 bedrijven van het treurspel Ooliath van J. P. V., dat in 1629
"op het Veroveren van 's Hertogen-Bossche ghespeeld (is) op den Nederduydtsche
Academie .', tellen slechts enkele tooneelen en eindigen al1e
met een reizang van ]odimen. "T Ghervcht" is één der personen van
het stuk, dat geen onverdienstelijke dramatiseering is van J. Samuel, 17.
Nootmans' Ulysses (1629) behoeft eigenlijk hier niet genoemd te worden.
Er zijn toovertooneelen en geestverschijningen in het stuk en- Penelope
spreekt over Paus Adriaan IV! De Baillju van Suydt Hollandt, ofte
Ohetoomde Vermetelheydt (1630) van een onbekenden schrijver is wel
een "Droef begin, B1y.eynde-Spel'·, maar heeft toch al den toestel van
eene c1assieke tragedie, een "Rey van Deuchden" en een ander "van
Zuydt-Hollandtsche Maeghden", de drie rechters der onderwereld, Rhadamanthus,
Minos en Aeacus, die zitting houden in tegenwoordigheid van
"een gesel schap van Nickers", en de Maagd van Dordrecht. Een baljuw,
die zich wederrechtelijk meester heeft gemaakt van eene koe, wordt door
den graaf van Holland gestraft 1).
Van meer beteekenis is Van Arp's Hel- Vaert van Ino (1631) 2). Ino,
de vrouw van Athamas, koning van Thebe, heeft liefde opgevat voor
haren schoonzoon Phrixus en deelt haar geheim mede aan hare voedster,
die belooft, haar te zul1en helpen. Dan treedt de prins op; hij is een
liefhebber van de jacht en zijn vriend Krios waarschuwt hem bovendien
voor de vrouwen. Als de voedster aan Phrixus het geheim der koningin
verklapt, is hij diep verontwaardigd en jaagt de vrouw weg.- De voedster
vertelt aan Ino den uitslag van hare zending, maar de koningin wil
haar plan niet opgeven en laat zich niet afschrikken door de voorbeelden,
die de oude vrouw haar opsomt, o.a. dat van Phaedra. Ino werpt zich
voor de voeten van Phrixus en bekent hare liefde; de prins tracht haar
1) Hetzelfde onderwerp was behandeld in de veel kleinere Commedy van BaillliJot,
die in 1626 op de markt te Gouda was opgevoerd (vgl. Schotel, Gesch. der Reder.,
II, blz. 16).
2) Op den titel staat Ivno (sic). In 1640 verscheen een 2de druk van het drama
onder den titel PrLrus (sic).
293
tot andere gedachten te brengen en verlaat haar dan. Graaf Brusarta
komt op het gekerm van Ino af en zij vertelt, dat de prins haar geweld
heeft wiJlen aandoen. Brusarta belooft die daad te wreken, maar is van
plan, zich van deze zaak te bedienen, om Phrixus en Athamas uit den
weg te ruimen en zich zelf tot koning van Thebe te laten uiiroepen. -
Brusarta deelt in tegenwoordigheid van het hof de misdaad van Phrixus
aan zijn vader mede; Ino verschijnt en bevestigt zijne woorden. De
koning laat zijn zoon gevangen nemen en wil zijne verdediging niet
aanhooren. Phrixus ontvangt in de gevangenis bezoek van zijn vriend
Krios en vertelt hem de toedracht der zaak; deze beschuldigt nu Ino
en Brusarta bij den koning, maar Brusarta daagt hem uit en doodt
hem. - Phrixus wordt ter dood geleid; hij beschuldigt de koningin,
die aanwezig is, en wordt waanzinnig. Nadat hij geworgd is, besluiten
Ino en Brusarta, nu ook Athamas te vermoorden. Maar Brusarta voelt
spoedig wroeging over zijne misdaad; de geest van Phrixus vervolgt hem
steeds en voorspelt, dat hij spoedig door zijn eigen zwaard zal sterven.
Brusarta doodt zich ook kort daarna. -- Pluto, Alecto, Megaera en
Tisiphone spreken over al het kwaad, dat zij berokkenen. Juno spoort
hen aan, den dood van Phrixus te wreken, en Pluto draagt de. wraak aan
Tisiphone op. !rio voelt berouw over hare daad; Tisiphone brengt haar
en den koning tot razernij; Athamas doodt Ino en komt dan weer
tot bezinning. - In dit drama heeft de schrijver de mythe van Ino en
Phrixus niet gevolgd, maar de geschiedenis van Phaedra en Hippolytus
onder andere namen ten tooneele gebracht. Aan Seneca's Hippolytus en
Hercules Furens heeft Van Arp heel wat ontleend voor zijn treurspel 1).
G. Severins van Cuilla maakte voor zijn Ceyx ende Halcyone (1632)
gebruik van de Metamorphosen (XI) van Ovidius; het drama is in twee
bedrijven verdeeld en heeft geene reizangen. De lason en Medea (1632) 2)
van denzelfden schrijver telt drie bedrijven. In het eerste treden "Gerechticheyt",
"Liefde tot den Ouders" en "Beschaemtheyt" op, in het tweede
en derde bedrijf ziet men Medea tooveren en ten slotte steekt zij haar
huis in brand en doodt hare kinderen. Ook dit treurspel mist den reizang.
Jacob Struys, die gewoonlijk zijne onderwerpen niet aan de cJassieke
oudheid ontleende en zich niet bekommerde om de regelen der cJassieke
tragedie, heeft toch in de Ontschakingh van Proserpina, met de bruyloft
van Pluto (1634) 3) op dat altaar geofferd. Er treden twee reien in het
1) Vgl. De invloed van Seneca's treurspelen, blz. 176- 183.
2) Naar Ovidius, Metamorphosen, VII.
3) Zeker was Ovidius, Metam. , V, de bron; het gesprek tusschen Iupiter en Ceres
(5de W tcomst) is gedeeltelijk vertaald naar vs. 514, vlgg. van dat boek.
294
treurspel op, in of aan het slot der bedrijven, en de Furiën worden
niet gemist. De poging van Struys, om een classiek treurspel te geven,
is nog beter gelukt dan die van Krul met 't Vonnis van Paris, en
d' onschaeckinghe van· He/ena (1637).
In 1634 werd de Dido van den Leidschen hoogleeraar J. Bodecher
Benningh door één zijner vrienden uitgegeven. Het drama begint met
eene lange alleenspraak van Dido, gevolgd door een gesprek met Anna
en een koorzang. Het tweede bedrijf wordt gevuld door een gesprek
tusschen Aeneas, Achates en Ascanius en door een reizang. In de laatste
acte volgt na een onderhoud tusschen Dido en Anna eene alleenspraak
der koningin, die zich van het leven berooft, en daarna eene jammerklacht
van Anna, afgewisseld door eenige woorden van het koor. Er
zijn in het treurspel 1) drie verschillende reien. De vorm is dus eenvoudig
genoeg, maar de handeling ontbreekt geheel.
De Esther, ofte 't Beeldt der Ohehoorsaamheid (1638) en de Aristobulus
(1638) van Dr. Nicolaas Fonteyn verdienen nauwelijks hier eene
plaats te vinden. In het eerste drama treedt slechts één keer de rei op,
maar er zijn verscheidene cornische figuren, onder welke die van
Kapiteyn Kokodrillo uitmunt. In de Aristohulus, waarin een zeer groot
aantal personen optreedt, wordt althans getooverd door de kol Ambubaja
en verschijnt een geest en ,,'t Gerucht". Fonteyn behandelde in het drama
de geschiedenis van Aristobulus van Jeruzalem, die zijne moeder gevangen
nam en haar van honger liet sterven, om zich van de regeering meester
te maken. Ook zijn broeder Antigonus liet hij uit den weg ruimen,
maar spoedig daarna stierf hij. De bron van het treurspel was Flavius
losephus :!).
Jan Tonnis, een inwoner van Emden,'gaf in 1639 te Groningen eene
trilogie uit onder den titel losephs droef ende hly-eynd' -spe/ 3) i in weerwil
van die benaming hebben de drie deelen van het drama den vorm der
c1assieke tragedie. Het eerste deel eindigt met de bevrijding van Joseph
uit de gevangenis I het tweede met Joseph's huwelijk, het derde eindelijk
met de komst van Jacob aan het Egyptische hof. Er treden zeer vele
personen in deze drama's op, waaronder in het 3de deel eenige allegorieën
en in de beide eerste deelen een grappige knecht. De beide laatste deel en
spelen elk op twee verschillende plaatsen i bij het eerste deel zegt de
schrijver naief: "Het Tonneel kan men niet seecker stellen, door dien
men doorgaens geen vaste plaets heeft". De bedrijven eindigen met een
1) Vgl. ook De invloed van Seneca's treurspelen, blz. 187.
2) Antiquitales ludaïcae, Xl, XIII, en Bellum ludaeum, I, 11, 111.
3) Herdrukt in 1721.
relzang , waarvoor de melodie
wordt aangegeven.
295
een psalm of bekend lied - telkens
De secretaris van Amsterdam, Daniel Mostart , gaf in 1639 zonder
zijn naam De Moord der Onnoozelen uit 1). Een helsche geest verschijnt
aan Herodes in zijn slaap, Jozef verhaalt een droom en een bode doet
een lang verhaal van den kindermoord. De koningin doodt zich op het
tooneel en de profeet David houdt, in den hemel zittende, den epiloog.
Drie reien treden in het treurspel op 2), dat even weinig handeling heeft
als de' Mariamne (1640) van denzelfden dichter. Aan het slot van het
4de bedrijf van het laatst genoemde drama is de handeling geheel afgeloopen.
Nog meer in den trant van Zevecote en Bodecher Benningh schreef
W. van Velde zijn Reinherte (1640), waarvan de overwinning op het
Slaak, in 1631 bevochten, het onderwerp heet te zijn. De inhoud i~
aldus. "Quaden Engel" verhaalt, hoe hij op bevel van God uit den
hemel is geworpen en nu overal onheil en rampen tracht te brengen.
Thans zal hij ,,'t Zeevental eens van malkand'ren spouwen". Santa Cruz
(S. Croix), de· Spaansche veldheer, recapituleert in eene lange alleenspraak
allerlei feiten uit den oorlog en doet door zijn gebluf de schim
van Spinola verrijzen, die hem duchtig de les leest. Een rei van Spaansche
soldaten klaagt over de hebzucht van vorsten, die nooit tevreden zijn
met hun gebied. - Reinherte, "een Hoffelicke Brabandsche vrouwe",
maakt zich ongerust over het lot van haren echtgenoot Vermander , die
op de vloot is. De aartshertogin Isabella treedt op met haren raad
Waremond ; zij repeteeren vaderlandsche geschiedenis, gedeeltelijk in
stichomythie. Een rei van Rozendaalsche "Huislieden" bezingt het geluk
van den vrede en de jammeren van den oorlog. - Santa Cruz betaamt
met Balanson het plan voor den aanval. Reinherte geeft wederom hare
vrees te kennen. Dan verhaalt een "Spy" aan Santa Cruz, dat de vloot
in beweging is en de Staatschen Tolen hebben bereikt. Een "Rey van
Bredanaers" uit de vrees, dat de Spanjaard de overwinning zal behalen.
- Hidalgo verschijnt en zwetst over zijne heldendaden; Reinherte
werpt zich aan zijne voeten en smeekt hem, haar mee' te deelen, wat
hij van het lot van Vermander weet, maar Hidalgo beeldt zich in, dat
hij Neptunus is, en Reinherte vlucht voor hem. Drie schimmen, die
1) Het treurspel werd vroeger aan Daniel Heinsius toegeschreven. (Vgl. P. H. van
Moerkerken in Tijdscllr. voor Nederl. Taal- en Letferk., 1894, blz. 136 -143.) Herdrukt
in 1643.
2) De reizang aan het slot van het 4de bedrijf is ontleend aan dien der 2de
acte van Seneca's Thyesles (vgl. Tijdsclmlt, t. a. p., blz. 140).
296
hem aanraden om te vluchten, doen Hidalgo weer tot zich zelf komen.
Dan zetten Isabella en Waremond hunne repetitie voort; zij zijn nog
in de Middeleeuwen. Aan Reinherte verschijnt de schim van haren
echtgenoot, die in den slag gesneuveld is; zij wil voortaan in eenzaamheid
leven. De rei van "Bredanaers" bezingt de overwinning. - Een bode
geeft aan Santa Cruz en Balanson eene uitvoerige beschrijving van den
strijd, die ongelukkig voor de Spanjaarden is afgeloopen, en de rei
van "Bredanaers" verheugt zich over de aanstaande komst van Frederik
Hendrik. - De schrijver noemt zijn drama een "Hofspel (dat andere,
onduitsch spreeckende, een Tragoedie noemen)"; het stuk zal, onder
welken naam dan ook, de toeschouwers wel niet bijzonder geboeid hebben.
Jan Soet dramatiseerde in de Thimoklea (1641) 1) eene espisode uit
het leven van Alexander den Groote. Door één zijner officieren was
Timoclea, de weduwe van een Thebaansch veldheer, geweld aangedaan
en de vrouw had den misdadiger gedood; Alexander schonk haar vergiffenis.
Er zijn in het drama een paar reizangen , o. a. aan het slot van
het 5de bedrijf.
In de Herdoopers aenslagh op Amsterdam (1641) 2) .herdacht Dr. P.
A. Codde 3) een feit uit de geschiedenis zijner vaderstad (1535). Het
drama begint met eene lange alleenspraak van "Boose-Geest" j ook de
twee reien en de bode doen aan Seneca denken. Er is bijna geen
handeling in het treurspel I waarvoor waarschijnlijk de Nederlandsche
vertaling (16-31) van C. G. Plemp's Latijnsch gedicht op den aanslag
(1552) de bron is geweest.
Jan Vos, H. 1. Soet, Michaelius, Van der Lust,
L. van den Bosch, W. Heemskerk, Oudaen,
J. DulIaart, Baron.
Bijna geen enkel drama heeft in de 17de eeuw zooveel opgang
gemaakt als de Aran en Titus, of Wraak en Weerwraak (1641) 4) van
Jan Vos. De Romeinsche veldheer Titus Andronikus keert zegevierend
van een veldtocht terug en voert Thamera, de kqningin der Gotten,
gevankelijk mee naar Rome, waar keizer Saturninus door hare schoonheid
1) Soet zegt, dllt hij zijne stof heeft genomen uit Q. Curtius en Philippus Melanchthon.
Bij Curtius komt het verhaal echter niet voor, wel bij Plutarchus, Alexander, c. 12.
2) Herdrukt in 1662.
a) Vg;l. over hem, Mr. Ch. M. Dozy in Oud-Holland, 1884, blz. 35, vlgg.
4) Herdrukt in 1646, 1648, 1656, (1658), 1660, 1662 (2), 1680, 1697 t 1699 t 1706,
170), 1715, 1724, 1725 en 1726 (dit is de 20ste druk).
297
bekoord wordt. Romeinsche priesters willen den Moor Aran, veldoverste
der Gotten en geliefde van Thamera, bij het altaar van Mars offeren,
maar Thamera redt hem, tegen den wil van Andronikus, door den
keizer hare liefde toe te zeggen. Aran besluit nu, het geslacht van
Andronikus te vernietigen i hij overreedt Quiro en Demetrius, de zonen
van Thamera, om Bassianus, 's keizers broeder, te dooden en zijne
verloofde Rozelyna, de dochter van Andronikus, geweld aan te doen,
haar de tong uit te rukken en de handen af te kappen. Dan werpt
Aran zelf twee zonen van Titus in een put en bewerkt, door het
begraven van een helm m'et goud en het schrijven van een valschen
brief, dat de schuld van dezen moord en van den dood van Bassianus
op de beide jongste zonen van Titus valt, die door den keizer ter dood
veroordeeld worden. Aan Titus vertelt hij, dat zijne zoons gered zullen
zijn, als deze zelf zijne rechterhand afkapt en naar den keizer zendt i
de veldheer offert zijne hand op, maar men brengt hem de hoofden
zijner zonen. Titus' oudste zoon, Lucius, en Marcus, zijn broeder,
trachten den ongelukkigen man, die waanzinnig wordt van droefheid,
te bedaren i Lucius neemt Aran gevangen en voert hem naar het
huis van Titus, waar Rozelyna, door middel van de Metamorphosen
van Ovidius en door met een stok, dien zij in den mond houdt, de
namen der verkrachters in het zand te schrijven, weet aan te duiden,
wie de bewerkers zijn van haar ongeluk. Thamera tracht Aran te
redden en komt als de Wraak uitgedost met hare eveneens vermomde
zonen bij Titus, dien zij tracht te doen gelooven, dat Luci us de bewerker
is van al zijne rampen. Maar Titus herkent haar i hij doet alsof hij haar
gelooft en laat haar gaan, om den keizer te halen. Dan doodt hij hare
beide zonen, Quiro en Demetrius, laat de lichamen koken en het bloed
met wijn vermengen i aan Saturninus en Thamera zet hij het afschuwelijke
maal voor. Als zij gegeten en gedronken hebben, toont Rozelyna
hun de hoofden van Quiro en Demetrius; daarna doorsteekt Titus zelf
Rozelyna, laat Aran plotseling "in een kolk vol vuurs" vallen en doodt
Thamera. Saturninus doorsteekt Titus, maar wordt zelf gedood door
Lucius, die tot keizer van Rome wordt uitgeroepen. -- Er treden in het
treurspel vijf verschillende reien op, wat aan Hooft en Vondel doet
denken. Maar overigens komt de Aran en Titus, waarin men duidelijk
navolging van Seneca's Thyestes kan opmerken 1), meer overeen met
de drama's van Coster.
In het treurspel van Vos is hetzelfde onderwerp behandeld als in
1) VgI. De invloed van Seneca's treurspelen, blz. 240-243.
298
Shakespeare's Titus Andronicus (1600) en men heeft op verschillende
wijzen getracht de overeenkomst en de afwijkingen van de beide drama's
te verklaren. Eene novelle, die de stof geleverd kan hebben voor de
beide treurspelen, is niet gevonden, de beide oudere Engelsche drama's,
die Shakespeare misschien gebruikt heeft voor het schrijven van zijn
treurspel, zijn verloren gegaan, een ouder Hollandsch stuk, de Andronicus,
dat door Vos kan zijn omgewerkt, is zoek geraakt, eene
Duitsche bewerking, door Engelsche komedianten op het vasteland
opgevoerd, vertoont groote afwijkingen zoowel van Shakespeare als van
Vos en verschilt weer van eene andere Duitsche bewerking, die wij
slechts door een korten inhoud kennen. Er is hier dus een ruim veld
voor gissingen. De laatste gissing over den samenhang van al deze
drama's, door een jong Amerikaansch geleerde met groot talent en
groote scherpzinnigheid verdedigd 1), is aldus. Shakespeare heeft voor
zijn treurspel gebruik gemaakt van twee oudere stukken, de Titus and
Ondronicus en de Tittus and Vespacia, die belde in Henslowe's Diary2)
worden genoemd. Aan de Titus and Ondronicus, zooals het stuk door
Engelsche komedianten werd opgevoerd, werd ongeveer in 1620 een
Nederlandsche Andronicus ontleend. De Tragoedia von Tito Andronico
vnd der hoffertigen /(ayserin, in 1620 onder de Engelische Comedien
und Tragedien uitgegeven, is eene bewerking van de Tittus and Vespacia.
Vos heeft de oudere Nederlandsche Andronicus, die ook de
bron is geweest voor het tweede Duitsche drama, waarvan wij slechts
den korten inhoud kennen, omgewerkt tot zijn Aran en Titus.
Het groote succes van Vos' treurspel blijkt niet alleen uit de vele
uitgaven, die elkander gedurende 85 jaren opvolgden, maar ook uit
andere feiten. Er werd een "Korte inhoud" van het treurspel en nog in
1718 een "Zedig en dichtlievend onderzoek" van de Aran en Titus
uitgegeven. In 1658 zag eene Latijnsche vertaling van het treurspel het
licht, naar het heette, bewerkt door de jeugd der Latijnsche school te
Tiel, en dus waarschijnlijk "door den rector zelf gemaakt". In 1661 gaf
Hieronymus Thomä te Giessen eene Duitsche omwerking van het stuk
onder den titel Titus und Tomyris oder Traur-Spiel, Beygenahmt die
Rachbegierige Eyjersucht 3). En in het begin der l8de eeuw verschenen
1) Zie Harold de W. Fuller, The sOllrces of TitllS Androniclls (in Pllblications of
the Modern Langllage Association, dl. XVI, No. 1), en daarachter George P. Baker,
Note on "TittllS and Vespacia" and "Titlls and Androniclls" in Henslowe's Diary.
2) Het eerste drama wordt daar in 1593, het tweede in 1591 genoemd.
3) Vgl. Dr. W. Creizenach in Berichte der philol.-histor. Classe der Kön. Sächs.
Oesellschaft der Wissenschaften , 1886, blz. 93, vlgg.
299
er niet minder dan drie satires en parodieën op het drama, door
J. Rosseau , S. van Rusting en Langendijk 1); de laatste beleefde 4
drukken.
H. I. Soet laat in zijn Batavische Eneas of Oefrouheyts Voorbeeft (1645)
zes verschillende reien optreden en "Raphael den Engel" bladzijden
achtereen troosten en voorspellen. De Ivlivs Caesar, ofte Kaiser-moorders
(1645) van I. Michaelius is geheel in den trant van Seneca's treurspelen
geschreven; de bedrijven bestaan slechts uit enkele tooneelen, er zijn
vele lange alleenspraken, een droom wordt verteld, een geest verschijnt
en bode en voedster treden op. Het treurspel is trouwens, "wat de
verdeilinge der handelingen" betreft, gevolgd naar de julius Caesar
(1550), eene Latijnsche schoolcomedie van den beroemden Franschen
geleerde Marc Antoine Muret.
Steven Theunisz van der Lust ontleende zijn Kinder-moorf van Herodes
(1645) 2), dat niet in bedrijven is afgedeeld, volgens zijn eigen zeggen
aan niet minder dan 12 bronnen. Een "Rey van Godtvruchtighe Herders",
"Staet-sucht, helsche Furye", "Echo, of weer-klanck" en "Toorn
Godts, met de wraecke in de handt", treden op in het drama, waarin
eene menigte vertooningen zijn, die door een "Herault" worden uitgelegd.
In 1652 volgde zijn Ongheblanckette Maria Stuart, tegen Vondel's
treurspel gericht. Ook dit drama is niet in bedrijven verdeeld. Onder
het groote aantal personen vindt men twee reien, "Wraeck", "Helsche
Echo", een herder en eene herderin. Het stuk begint met het gevangen
nemen van Maria Stuart en eindigt met het ween en en handenwringen
van Elizabeth, die den kanselier voor "Bengel" uitmaakt, omdat hij het
vonnis heeft doen uitvOeren. Hoewel de schrijver in een "Nae-spel"
verzekert, dat in zijne opvatting alle schrijvers van naam deel en ,
"Als ,Meerbeeck, Candenis, Duver, Baker, Tuwanes, (= Thuanus, de Thou)
't Tooneel der Keyseren, Meter en Buchananes",
kan Vondel's treurspel de vergelijking met Van der Lust's drama wel
doorstaan. In de Herstelde Hongers-dwangh, of Haerlems langh en
strenghe Belegeringhe (1660), dat in 4 bedrijven is afgedeeld, vervult
"Het Droeve Gerucht" eene belangrijke rol, daar het al de wreedheden
opsomt na de inneming der stad door de Spanjaarden bedreven; de
datt(m's staan er netjes aan den kant bij. Het stuk eindigt met een
monoloog van "De Maeght Haerlem", die een blik in de toekomst van
1) Vgl. daarover mijn jan Vos, Groningen, 1879, blz. 55-61.
2) Dit is de 2de, druk; de eerste schijnt verloren te zijn. In 1705 verscheen de
5de druk.
300
de stad werpt en b.v. de ijzeren leuningen van de bruggen, in den jare
1630 aangebracht, niet vergeet.
Met Care! de negende, anders Parysche Bruyloft (1645) trad Lambert
van den Bosch als treurspeldichter op. Het drama heeft den volgenden
inhoud. De koning heeft besloten, alle Hugenoten verraderlijk te
dood en , maar veinst tegenover Coligny, die vertrouwt op zijn koninklijk
woord. - Proserpina rijst uit de onderwereld op en beveelt-" Wraeckgierigheyt"
en "Bedroch" den koning te helpen bij het uitvoeren zijner
booze plannen. Coligny wordt op straat gewond; de koning en zijne
moeder schijnen zeer verontwaardigd. - Zij bezoeken den admiraal,
die ziek te bed ligt, en geven daarna in den vollen raad het bevel
hem te dood en. - De moordenaars dringen het huis van Coligny
binnen en dooden hem. De koning van Navarre vertelt een droom; hij
en Condé begrijpen niet, wat er te doen is, totdat zij gevangen worden
genomen. Een bode, die de Seine is overgezwommen, waarschuwt vele
voorname Hugenoten, die aan Guise weten te ontkomen. Deze doet
den koning, die een poos "in 't venster" gelegen heeft, het verhaal van
den moord op Coligny en van zijne andere heldendaden. - De koning
verlangt, dat Navarre en Condé katholiek worden, maar zij weigeren.
De geest van Coligny vervolgt Guise en voorspelt zijn ondergang. De
4de acte van het treurspel is niet zonder dramatisch effect 1). In Wilhem
of gequetste vryheit (1662) bracht Van den Bosch nog eens den moord
op Prins Willem ten tooneele. Er treden verschillende reien in het stuk
op. De moord heeft pl.aats in het Jde bedrijf en aan het slot van het
drama troost de geest van Willem Louise de Coligny en voorspelt de
toekomst. De jonge Maurits vervult ecne niet onbelangrijke rol in het
treurspel.
W. Heemskerk deed in zijn Hebreeusche He!dinne (1647) Judith en
Holophernes optreden i den veldoverste wordt op het tooneel het
hoofd afgehouwen. Er .zijn twee reien in het drama en de koorzangen
zijn verdeeld in zang, tegenzang en toezang; de plaats der
handeling verandert eenige keeren midden in een bedrijf. Dat is niet
het geval in de' Medea (1648) 2) van Joan Six, waarin de eenheden van
plaats en tijd gehuldigd worden. Six week af van de traditie, om Medea
"hatelijk" in plaats van "lijdende" voor te stellen, "want", zegt hij in
de voorrede, "al had Medea elders misdaan, zo en had zy nochtans
1) Van den Bosch heeft zeer waarschijnlijk gebruik gemaakt van Thuani Historiae
sui femporis I dl. VIII I blz. 105, vlgg.
2) .Herdrukt in 1679 en 1680. Zie over de navolging van Seneca's Medea I De invloed
van Seneca' s treurspelen I blz. 251- 253.
301
aan }ason geensins verdient, verlaten, van haar kind berooft, en weggejaagt
te werden". Ook wordt Medea niet als eene toovenaarster voorgesteld
en doodt zij zich zelve. Er is weinig handeling in het treurspel,
hoewel de reizangen buitengewoon kort zijn.
Niet alleen Van der Lust kwam tegen Vondel's Maria Stuart op,
Joachim Oudaen deed hetzelfde. Had Vondel eene katholieke heldin
gekozen, Oudaen voerde eene protestantsche vorstin ten tooneele in
zijne johanna Orey, of gemartelde onnozelheyd (1648) 1). Het treurspel
mist bijna alle handeling en er wordt sterk in getheologiseerd door
}ohanna en een paar katholieke geestelijken. De dichter heeft als bron
voor zijn drama het bekende werk van De Thou gebruikt 2). In 1649
volgde Oudaen's Koningh Konradyn en hartoogh Frederyck 3); aan het
slot der 4de acte is de gerechtelijke moord reeds volbracht en het
5de bedrijf wordt gevuld met de beschrijving er van en met de weeklachten
van Margariet, Konradyn's moeder. In het drama wordt heel
wat geschiedenis in den dialoog verwerkt; Oudaen was daar goed in
't huis en hij heeft dan ook voor de handeling gebruik gemaakt van
het bekende feit, dat Robert van Vlaanderen den schurkachtigen rechter
Robert van Bari doodde; men ziet dat op het tooneel, maar het is
het eenige, dat men ziet. Oudaen was nog jong, toen hij de beide
boven genoemde treurspelen uitgaf. Eerst in 1671 verscheen Het verworpen
huis van Eli 4), waarin de eerste hoofdstukken van I. Samuel,
vooral hoofdstuk 4, gedramatiseerd zijn. De Haagsche Broeder-moord
of dolle blydschap 5) heeft iets van een pamflet; Oudaen behoorde tot
de partij van Jan de Witt en hij heeft het vooral verzien op Zuiiesteyn
en Odyk en ook op de predikanten Simonides en Landman, die hij in het
eerste bedrijf den aanslag laat beramen. Jan de Witt laat zich door zijne
familie niet weerhouden, zijn broeder op de Gevangenpoort te bezoeken,
en spreekt over al de maatregelen, die hij voor het voeren van den
oorlog heeft voorgesteld, doch die men niet heeft willen uitvoeren.
Burgers, die de wacht houden bij de Gevangenpoort, redeneeren over
de De Witten; de vele vijanden van dezen worden nog opgezet door
Tichelaar en Simonides; Jan de Witt gaat naar binnen. De broeders
zijn samen op de Gevangenpoort; de burgers sleepen hen naar buiten.
1) Herdrukt in (1712) en z. j.
2) Dat blijkt uit eene vergelijking der beschrijving van ]ohanna's dood in de 5de
acte met die in Jac. Aug. Thuani lfistoriarum sui temporis parlis primae tomus secundus
(1609), blz. 379, 380.
3) Herdrukt in (1712). 4) Herdrukt z. j. en in (1712).
5) Er zijn 3 uitgaven z. j., de eerste waarschijnlijk uit 1673. Ook herdrukt in (1712).
302
Ten slotte wordt in het 5de bedrijf aan de familie het verhaal gedaan
van den moord door den rei van "Natuur- en Staatbeschouwers", welke
rei in het treurspel een gek figuur maakt. Het slot is vinnig tegen den
Prins.
De treurspelen van Oudaen missen bijna alle handeling j zijn onderwerp
is meestal een gerechtelijke moord I). Het aantal reien is één, twee
of drie en de reizangen zijn, evenals bij Vondel, verdeeld in zang,
tegenzang en toezang, somtijds onder andere namen 2). Weinig handeling
is er ook in R. Ansloo's Parysche brailoft (1649) 3). De zwakke Karel ,.
die zich door zijne moeder en Anjou laat overhalen tot den moord, is
met behulp van Hoof t's Hendrik de Oroote 4) niet onverdienstelijk geteekend.
Aan het slot van het treurspel verhaalt Karel een droom, waarin hem
Louise de Coligny en de geest van Teligny zijn verschenen j die geest
voorspelt ook haar de vrijheid van Nederland en de geboorte van
Frederik Hendrik. Een reizang van "Navarroische Maaghden" besluit
de 4 eerste actes j de plaats der handeling wisselt telkens, ook midden
in het bedrijf.
Een paar jaren na den dood van Karel I schreef Joan Dullaart
Karel Staart, of Rampzalige Majesteit (1652) 5), dat eerst geen opgang
schijnt te hebben gemaakt, maar toch lang op het tooneel is gebleven.
Er is zoo goed als geene handeling in het drama, waarvan de vier eerste
bedrijven door een koorzang worden besloten. In zijn jan van Leiden,
en Barent Knipperdollingj of Oproer binnen Munster (1660) treden
wel drie reien op, maar niet aan het einde der actes j ook hier wordt
aIIe handeling gemist. Daarentegen is de Stantvastige Princes, of
bedrooge Stiefmoeder (1669) zoo druk mogelijk door geestverschijningen,
moorden, een zelfmoord, schijndood, enz. Het drama speelt te Rome j
het is blijkbaar ontleend aan den een of anderen roman uit de school
van Calprenède en Mad.Ie de Scudéry. DulIaart heeft nog verscheidene
andere tooneelspelen geschreven, maar dat zijn aIIe vertalingen.
De Leidsche letterzetter J. Z. Baron behandelde in zijn Rododaphnee
1) Ook in het fragment Serve/us (1655), waarvan alleen de 5de acte bekend is.
2) In de Broeder-moord hebben de onderdeelen der reizangen in elke acte andere
en zonderlinge benamingen.
3) Herdrukt in 1661, 1662, 1663, 1695, 1704, (1713).
4) Vooral de woorden, door den koning en anderen gesproken en bij Hooft (1704,
blz 12, vlgg.) opgeteekend, heeft Ansloo dikwijls overgenomen. Den naam van ·den
moordenaar van Coligny, "eenen Hoogduits genaemt Beme", heeft Ansloo uit Bor (blz.
403) kunnen opvisschen.
5) Latere drukken zijn van 1653, 1676, 1678 en 1706.
6) Herdrukt in 1662.
303
ofte Persiaensche heldinne (1651) eene alleronzinnigste geschiedenis. De
drie bedrijven van zijn treurspel zijn vol geestverschijningen en moorden.
Het drama eindigt hiermee., dat ,,'t GeSIJOock, met een gewelt, den
Poel weer opent" en de heldin meesleurt, eene straf, die zij wel verdiend
heeft.
Bouckart, B. van Bergh, Lubaeus, S. van Hoogstraten,
Paffenrode, Lingelbach, J. van Vlakveld, J. Vinck,
Antonides, I. van Someren, Neuye,
Langeduit, Palensteyn, Van
der M e u I en, !(. Ver I 0 v e.
Grooten opgang maakte De nederlaagh van Hannibal (1653) 1) door
J. Bouckart, die zijne stof ontleende aan Livius, XXX, 28, vlgg., Men
woont de beraadslaging van Scipio en zijne onderbevelhebbers en die
van Hannibal met zijne ondergeschikten bij en hoort het gesprek tusschen
de beide veldoversten en het verhaal van den slag bij Zama, waarin
de Carthagers geheel verslagen werden. Maar met dat alles is eene zeer
romantische episode samengeweven. Mazalina, eene "staatdochter" van
de gestorvene Sophonisbe, is gehuwd met den Romein Marko; in haar
gevolg bevindt zich Klito, de zuster van den overwonnen koning Syphax,
als page gekleed. Mazalina kent het geheim van den page, maar wordt
door Metellus gezien, als zij Klito omarmt; Metellus beschuldigt Mazalina
van ontrouw bij Marko, doch wordt door dezen gedood. Als Marko
op bevel van Scipio gevangen is genomen en door hem ter dood veroordeeld,
weet zijn dienaar Dion, als vrouw gekleed, Scipio te vermurwen.
Nu is de page Klito verliefd op Dion; deze wordt als zoon erkend door
den Moorschen koning Artabar en h.et paar huwt aan het slot van het
drama. Misschien is ook hier navolging van den een of anderen Franschen
roman. De geest van Sophonisbe, die van Dido en een wreede Afrikaansche
"wichelaar" treden in het drama op.
De ballingschap van Scipio Afrikanus (1658) 2) van denzelfden schrijver
heeft zich niet zoo lang op het tooneel staande gehouden. Scipio wordt uit
Rome verbannen, omdat men de populariteit van den roemrijken veldheer
gevaarlijk acht voor de republiek. Zijne vrouw, aangespoord door
Tisiphon, die haar verschijnt in de gedaante van haar vader, raadt
hem aan, zich op zijne belagers te. wreken en zich aan het hoofd van
den staat te stellen, maar zij kan hem niet overreden, evenmin als
Tisiphon, die ook hem in den droom verschynt "in schyn van Staat-
1) Herdrukt in 1653, 1658, 1666, 1699, 1702, 1729 en z. j.
2) Nog in hetzelfde jaar herdrukt.
304
zucht", en hij gaat vrijwillig in ballingschap. Tusschen deze geschiedenis,
die aan Livius, XXXVIII, 50, vlgg., is ontleend, is een liefdesintrigetje
geweven van Scipio's dochter ]ulia en Tiberius Gracchus, den zoon van
den volkstribuun Sempronius Gracchus, één der beschuldigers van den
veldheer; Venus en Cupido, die uit den hemel neerdalen, brengen deze
zaak tot een goed einde. In De Nederlaagh van Hannibal treedt een
paar keeren de rei op, doch niet aan het einde der bedrijven; in De
ballingschap van Scipio Afrikanus komt geen koorzáng voor. Over het
algemeen treedt in dezen tijd in de c\assieke treurspelen het lyrische
gedeelte meer en meer op den achtergrond, nu men het Fransch-c1assieke
drama leerde kennen.
Ook in de Ajax en Ulysses (1654) van B. van Bergh komt wel een paar
keeren een reizang voor, maar niet aan het einde der bedrijven. Het treurspel
is voor een deel ontleend aan Ovidius, Metamorph., XIII, waar de
twist om de wapenen van Achilles beschreven wordt. De Mahomet en
Irena (1657) van H. Lubaeus is, evenals het vorige drama, een eersteIing;
de bekende geschiedenis van sultan Mahomet, die uit liefde voor
de Grieksche slavin Irena de staatszaken verwaarloost en, wanneer de
hovelingen en het volk hem dat verwijten, haar het hoofd afslaat, om
te toon en , dat hij zijne liefde kan bedwingen, is hier ten tooneele gebracht.
In de Tragedische Historien (I, 2) wordt het verhaal reeds aangetroffen.
Samuel van Hoogstraten , schilder, kunsthistoricus en provoost der
munt, behandelde in De Roomsche Paulina, ofte bedrooge I(uisheit (1660)
een bekend verhaal, dat uit Flavius ]osephus, joodsche Historien, XII,
in vele novellen bundels is overgenomen. Door de listen harer meid en
van den priester Chemnis wordt Paulina, de echtgenoote van Saturninus ,
een voornaam Romein, overreed, om zich in den tempel van Isis over
te geven aan de omhelzing van god Anubis. Later ontdekt zij, dat Decius
Mundus voor den god heeft gespeeld, en beklaagt zich bij keizer
Tiberius, die den priester en de ontrouwe slavin laat dooden. Van Hoogstraten's
Dieryk en Dorothé, of de Verlossing van Dordrecht (1666) is
aan eene kroniek ontleend. Graaf Dieryk IV heeft bij een steekspel te
Luik iemand bij ongeluk gedood; hij moest vluchten en heeft daarna
te Dordt Luiksche en Keulsche koopvaardijschepen in brand gestoken.
Luikenaars, Keulenaars en Brandenburgers trekken nu tegen Dordrecht
op en nemen het bij verraad in, maar Dieryk weet in de stad te komen
en verjaagt den vijand. Den volgenden dag wordt hij echter verraderlijk
door een pijlschot gedood. De dichter laat Dieryk verloofd zijn met de
burgemeestersdochter Dorothé, die zelve het harnas aangespt en ten
slotte in een klooster gaat. Het stuk eindigt met eene lange voorspelling van
den "Schuts-Engel", waarin vele deftige Dortsche families genoemd worden.
305
Allerdwaast is De rampsalige min (1661) van een onbekenden dichter,
die twee treurspelen van dien naam, elk van 5 bedrijven, aan eene jonge
dame wijdt, die door haar broer in hare liefde wordt gedwarsboomd
en aan het slot der IOde acte -- opgeluisterd door een I1Rey van Jonge
Heeren" -- nog niet verder is dan dat de zaak voor het hof zal komen.
B. Vollenhove dramatiseerde in zijn Broedermoort te Tranziane (1661)
een Indisch verhaal. Alfongi, koning van Tranziane, had twee zoons,
die tweelingen waren en van wie voorspeld was, dat zij elkander
zouden dooden. Zij groeiden op en waren bijzonder aan elkander gehecht;
zij huwden twee zusters en werden heerschers over twee rijken, die ver
van elkander waren gelegen. Maar na een gelukkigen veldtocht, waarin
zij hun oom hulp hadden geboden, komt bij beiden, zonder dat zij
van elkander afweten, de begeerte op, om te Tranziane een oud liefje
te gaan opzoeken. Verkleed komen zij in de hoofdstad, ontmoeten elkander
voor de deur der schoone, brengen elkander doodelijke wonden toe en
herkennen dan elkander. Hun vader begaat uit wanhoop zelfmoord.
Er treden twee reien in het treurspel op; de reizangen zijn, als bij
Vondel, ingedeeld in Zang, Tegenzang en Slotzang. Een gesprek tusschen
Alekto en Circe, beiden uit de onderwereld opgestegen, vult bijna het
geheele 3de bedrijf. Er wordt verder geofferd, terwijl het onweert, en
eene rouwklacht ontbreekt niet 1).
Joan van Paffenrode 2) dramatiseerde in Den Onder-Gang van jonkHeer
Wil/em van Arkel (1662) 3) een feit uit de geschiedenis van zijne
geboortestad Gorcum. Willem van Arkel verdedigt de stad tegen de
Hoekschen onder Jacoba van Beieren. De vorstin, die weduwe is en
Arkel aan het hof van haar vader heeft leeren kennen, laat hem hare
hand aanbieden, maar Arkel weigert en sneuvelt bij het innemen van
Gorcum (1417). In het begin van het treurspel, waarvoor Paffenrode
de stof vond in Abraham Kemp, Leven der Doorluchtige Heeren van
Arkel, ende jaar-Beschr{jving der Stad Gorinchem (1656) 4), verschijnt
de schim van Jan van Arkel aan zijn zoon in den droom.
In de Appol/onius, Koningh van Tyrus (1662) van D. Lingelbach
hebben tal van moorden op het tooneel plaats; de wreede tiran wordt
ten slotte door zijne vrouwen haar minnaar uit den weg geruimd. Het
J) Als zijne bron geeft Vollenhove op Vincent Ie Blanc, Vermaarde Reizen, blz.
121, 122. Het is eene vertaling (1654) door J. H. Glazemaker van Les voyages fameux,
Paris, J 649.
2) Vgl. over hem Tijdschr. voor Neder!. Taal- en Letterk., I, 1881, blz. 165-190.
3) Herdrukt in de Gedichten (1669), die in 1711 den 12den druk beleefden.
4) Vgl. Tijdschrift, t. a. p., blz. 183, 184.
WORP, Drama en toonut, I. 20
306
drama staat niet in verband met het oude vblksboek. waaraan Shakespeare
zijn Perieles ontleende. Het huwelyk van Orondates en Statira (1670) 1)
van Lingelbach is waarschijnlijk, evenals B1asius' gelijknamig treurspel,
eene bewerking van Magnon's Le Mariage d'Oroondate et de Statira
(1648). Zijn Cleomenes (1687):l) is zeker naar een Franschen roman bewerkt,
zijn Sardanapalus (1699) il) is geheel in den vorm der Fransch-classieke
tragedie i beiden missen dus, evenals het vorige treurspel, den reizang.
J. van Vlakveld dramatiseerde in Hildegard, of doorstreede Kuisheit
(1663) eene oude sage over de deugdzame gemalin van Karel den Groote.
Taland, de vertrouwde van den keizer, onder wiens hoede hij Hildegard
heeft achtergelaten, tracht haar te verleiden, maar zij weet hem op listige
wijze op te sluiten. Als echter bericht wordt, dat de keizer zal terugkeeren
, laat Hildegard den gevangene gaan i hij reist Karel te gen10et
en zegt hem, dat zijne echtgenoote hem ontrouw is geworden. Karel
beveelt Hildegard te verdrinken, maar zij vlucht naar het slot van een
bevrienden graaf, waar de keizer, als hij op de jacht is, haar ziet. Zij
wordt vóór hem gebracht en naar een bosch gesleurd, waar haar de
oogen zullen worden uitgestoken. Maar een ridder redt haar en zendt
den keizer de oogen van zijn hond. Hildegard gaat naar Rome, geneest
er zieken en wordt ook geraadpleegd door Taland, die blind is geworden.
Zij spoort hem aan, tene volledige biecht af te leggen, en inderdaad
krijgt hij zijn gezicht terug. Taland, keizer Karel en de Paus willen nu
den wonderdokter zien; Hildegard wijst eene kerk aan, waar de ontmoeting
zal plaats hebben, en verschijnt daar in prachtige kleeding.
Karel herkent haar en zij dwingt Taland schuld te bekennen; de keizer
vraagt Hildegard vergiffenis en laat zich door haar verbidden, om den
lasteraar niet te straffen. Er treden in het treurspel vijf verschillende
reien op en de Faam spreekt in het 3de bedrijf een monoloog uit.
Het "Kort begrijp" van J. Vinck's Darius ofte Vermoorde DoorlugtigIzeydt
(1663) is wel heel kort i. het luidt nl.: "Het Persiaensche Hoff te
Susa beweent het ongeluck, en de doot van haren Koning Darius". Het
drama heeft vele lange alleenspraken, lange gesprekken en lange rouwklachten
van één der personen en van het koor i aan het slot verschijnt
Phoebus, om Darius' dochter te troosten.
In 1667 schreef Antonides zijn Trazil of overrompelt Sina 4), dat eerst
later schijnt te zijn uitgegeven 5). Trazil heeft den keizer van China
1) Herdrukt in 1677, 1678, 1715 en 1736.
2) Herdrukt in 1729. S) Herdrukt in 1737.
4) Vgl. Brandt, Vondels leven (uitg. Verwijs), Leeuwarden, 1866, blz. 105.
5) NI. in 1685 en in verschillende uitgaven der Gedichten van Antonides.
307
vermoord en zich meester gemaakt van de heerschappij. Al dadelijk in
het eerste tooneel laat hij den rijkskanselier, die hem verwijtingen doet,
in zijne tegenwoordigheid worgen. Prinses Kamizane vlucht in manskleeren
en bericht haar broeder, die met een leger dicht bij Peking is,
wat er in de stad is voorgevallen. Intusschen nadert Xunchi, keizer van
Tartarien, die met Chinä in oorlog is, de hoofdstad. Trazil's veldoverste
Likungs heeft twee katholieke priesters, Ignatius en U rbaen, gevangen
genomen i als één van beiden sterven moet, heeft er een edele wedstrijd
tusschen hen plaats, daar zij zich voor elkander willen opofferen. De
lijken van beiden worden later op het tooneel gebracht. Prins Namolizont
en zijne zuster Kamizane vallen door verraad in Trazil's ha!1den;
als den prins de oogen zijn uitgestoken, zal hem ook de tong worden
uitgerukt, nadat hem het afgehakte hoofd van Kamizane getoond is,
maar hij doodt zich zelf, welk voorbeeld door twee zijner IItrouwanten"
gevolgd wordt. Plotseling komt het bericht, dat de Tartaren door
verraad de stad hebben ingenomen; Trazil wordt door de zijnen verlaten,
behalve door zijne minnares Celione, en gevangen genomen.
Xunchi laat hem in boeien slaan, de verraders, die hem Peking hebben
overgeleverd, dooden en de stad in brand steken. Dan wordt Trazil
geworgd aan een "Hofpilaer" en neemt Xunchi maatregelen, om zijn
gezag te bevestigen. _. De Trazil doet in gezwollenheid en in bloederigheid
voor geen enkel onzer zeventiende-eeuwsche drama's onder. De
wedstrijd tusschen Ignatius en Urbaen is eene navolging van dien
tusschen Julius Paulus en Nicolaes Burgerhart in Vondel's Batavische
Gebroeders. Drie verschillende reien moeten aan htlt treurspel, dat geen
historischen achtergrond heeft, een classiek schijntje geven.
In de Eneas of Vader des Vaderlants (1667) van J. Neuye spelen de
goden eene belangrijke rol en treedt het koor eenige keeren aan het slot
der bedrijven op. In het drama is het laatste gedeelte der Aeneis verwerkt.
De gewroke Lllcretia, of Romen in Vryheit (1669) van denzelfden
schrijver mist den reizang. In de opdracht aan Nicolaes Witsen wordt
niet alleen gewag gemaakt van diens vele reizen, maar worden ook
Tarquinius, Lucretia en Brutus vergeleken met Floris V, Machtelt en
Gerard van Velsen, terwijl de schrijver vindt, dat "by na op de selfde
wyse wiert in d'Amstel-landen uitgeroeit 't Hof der Graven" als het
koningschap te Rome. Reeds in het eerste bedrijf wordt door Sexttls
Tarquinius de misdaad gepleegd; nadat Lucretia zich in de 3de acte
gedood heeft, ziet men later de wraak der bloedverwanten en van
Brutus, die zich eerst als krankzinnig heeft voorgedaan. Een paar geesten
spreken achter de schermen. Livius, I, 59, vlgg., was misschien de bron
van het drama, misschien ook een Fransch treurspel.
20·
308
Mr. Johan van Someren gaf in 1670 uit C. /ulius. Caesar, ofte wraeck
van vermande vryheydt; het treurspel is eene navolging van de /vlivs
Caesar (1645) van Michaelius 1) of van diens voorbeeld, de Latijnsche
tragedie van Muretus. Er treedt een koor van Romeinsche vrouwen en
een ander van "Hemellien" in op; bij één der rei zangen is een echo
aangebracht. De geest van Caesar verschijnt in het laatste bedrijf en
troost Calpurnia.
Een zeer eigenaardig drama, dat aan P. LangeduIt wordt toegeschreven,
Christus lydende, en verheerlykt, zag in 1684 het licht. Het is eene
trilogie, waarin het leven van Jezus, zijn dood en hemelvaart ten tooneele
worden gebracht. In eene geleerde en belangrijke voorrede verdedigt de
dichter het verschijnen van Jezus op het tooneel met een beroep op
beroemde schrijvers van schooldrama's, als Beza, Buchanan, Grotius,
Schonaeus, Laurimannus en Macropedius. Het treurspel begint met eene
lange rede van Jezus; later treden Beelzebub, Belial en Abaddon op.
Er is heel wat handeling in de drama's, waarvan de bedrijven met een
koorzang eindigen. Het treurspel is zeker nooit opgevoerd; de tijd voor
het misterie , zelfs in een gewijzigden vorm, was lang voorbij. Toch is
het merkwaardig, dat in het laatst der 17de eeuw een drama als dit
geschreven werd.
De verovering van Ofen op de Turken (2 Sept. 1686) gaf aan J. Palensteyn
zijn Buda anders Offen (1686) en aan "een Lief-hebber der
Rym-konst" O. van der Meulen) De veroveringh der koninghlycke stadt
Buda (1687) in de pen; in beiden treedt nu en dan een rei op, maar
niet aan het einde der bedrijven. De "Lief-hebber", die in zijne voorrede
klaagt over "de vervallingh der nederduytsche Thooneel-spelen", omdat
de dichters zich niet behoorlijk aan de drie eenheden houden, laat de
schim van Soli man versçhijnen, veel vechten en veel "schrickelijck
gherucht" maken; Palensteyn brengt minder actie aan, doch laat aan
het slot een engel optreden.
Stefanus eerste Khristen Bloedgetuyge (1688) 2) van K. Verlove heeft
vier verschillende reien en is genomen naar de Handelingen der Apostelen,
6 en 7. Het treurspel bestaat uit eene lange serie van gesprekken; zelfs
het tooneel, waar Stefanus met de andere "Armen bezorgeren" voor den
raad wordt gebracht, heeft niets dramatisch en de lange rede, die hij
voordraagt, is eenvoudig berijmd naar het bijbelverhaal.
1) Zie blz. 299. 2) Herdrukt in 1719.
309
11. HET NIET-CLASSIEKE TREURSPEL.
In de 17de eeuw gebruikte men niet de termen classiek en romantisch;
eerst veel later heeft men onderscheid gemaakt tusschen c1assieke en
romantische poëzie en gezocht naar de kenmerken van beide genres.
De schoonheid, de strenge eenvoud, de keurige vorm der voornaamste
c1assieke kunstwerken mogen door enkelen bewonderd zijn, die de wijze
gematigdheid en de zelfbeperking der groote dichters konden waardeeren ,
het begrip van c1assieke kunst was nog niet tot de beschaafde klasse
doorgedrongen. Men lette meer op den uiterlijken vorm van een kunstwerk
dan op de kunstige wijze, waarop de stof behandeld was, en op
de stof zelve. Zonder twijfel meende Hooft na het schrijven van de Achilles
ende Polyxena, dat hij een classiek treurspel aan het tooneel had
geschonken, daar hij zijne stof, die aan de oudhpid was ontleend, in
5 bedrijven had afgedeeld en reizangen had aangebracht. Wel koos hiJ
voor zijne beide laatste treurspelen onderwerpen uit de geschiedenis en den
sagenkring van zijne eigene landgenooten, maar uit het feit, dat hij zich
nog meer dan vroeger liet beheerschen door den vorm van Seneca's
drama's en zich onderwierp aan het voorschrift der eenheid van tijd,
mag men besluiten, dat hij zijne tooneelspelen beschouwde als c1assieke
treurspelen. Bij Coster's Isabella merkt men hetzelfde op, daar deze met
moeite de gebeurtenissen van zijn drama binnen een etmaal laat voorvallen.
En zeker verkeerde Bredero in de illusie, dat zijn Rodd'rick
ende Alphonsus geleek op een classiek treurspel, evenzeer als later
Jan Vos dat geloofde van zijn Aran en Titus (1641), welk treurspel
immers "begint, met den dagh, en eindigt, in de andere nacht",
vijf bedrijven telt en reizangen heeft. Het onderwerp behoefde juist
niet aan de c1assieke oudheid of de bijbelsche geschiedenis te zijn
ontleend; Hooft had het voorbeeld gegeven met zijn Oeeraerdt van
Velsen en Baeto; Coster en Bredero putten uit de roman literatuur
en trachtten het vreemde en wonderbare, de vrucht een er sterke
verbeeldingskracht, in den vorm van een classiek drama te gieten.
In het wezen van het c1assieke drama is van al onze dichters
Vondel het meest doorgedrongen; de anderen volgden alleen den vorm
na en meenden, dat de indeeling in 5 bedrijven, die door een reizang
worden besloten, en de eenheid van tijd de kenmerken van het c1assieke
treurspel waren. Daarbij kwam dan 110g het optreden van bode en
voedster, het oproepen van Furiën en geesten, het vertellen van droomen,
het gebruik maken van veel mythologie I al welke dingen men
van Seneca had overgenomen.
310
Maar er waren ook tooneelschrijvers, die zich niet bekommerden om
den vorm der classieke tragedie, zich het dwangjuk der eenheden niet
oplegden en reizangen overbodig vonden. Er waren er zelfs, die hunne
drama's niet eens in bedrijven verdeelden. Over het algemeen kozen zij
hunne stof niet uit de classieke wereld, maar uit de latere geschiedenis,
uit romans, novelles, sagen en oude liederen. Als zij eene tragische
stof behandelden, noemden zij hun drama een treurspel, was het "blyeyndend",
dan neetie het meestal "tragi-comedie". Enkelen namen in
sommige opzichten, b.v. de verdeeling in 5 bedrijven, den vorm van
het classieke treurspel aan, zooals die door Hooft en Coster was vastgesteld,
maar zij verwierpen den reizang. En men mag, meen ik, voornamelijk
het gebruik maken van het koor als een criterium aannemen,
of het drama tot dezelfde soort te rekenen is als de tooneelspelen van
Hooft en Vondel, of tot een ander genre 1).
Dat men in een tijd, waarin het classicisme begon te heerschen,
drama's op het tooneel bracht, die in geen enkel opzicht classiek zijn
te noemen en zich ook niet aansloten bij een vroeger hier te lande
beoefend genre, is waarschijnlijk voor een deel toe te schrijven aan het
succes der Engelsche komedianten, die de Nederlanders oppervlakkig
kennis deden maken met het schitterende Engelsche drama.
Evenals elders heeft het moderne drama zich in Engeland ontwikkeld
uit het misterie en mirakelspel 2). Naast deze trad al spoedig de moraliteit
op, die uit het misterie is ontstaan. In vele moraliteiten kwamen
behalve de allegorische personen menschen van vleesch en bloed voor,
die langzamerhand de anderen verdrongen. De studie der classieken
en de voorstellingen van Italiaansche tooneelspelers gaven het publiek
een denkbeeld van treurspel en blijspel. Ook in Engeland werkten
de tragedies van Seneca mee tot de ontwikkeling van het drama,
maar hun invloed is niet zoo overheersch~nd en zoo langdurig geweest
als elders. En reeds vroeg ontleenden de dichters hunne stof aan de
geschiedenis van hun eigen land en aan uitheemsche, vooral Italiaansche,
1) Toch heb ik bij mijne indeeling hiet en daar dat criterium niet in het oog
gehouden. Van Mildert's Virginia (zie blz. 260) b.v. heb ik tot de c1assieke spelen gerekend
wegens het onderwerp, in wee~il van het gemis aan reizangen. En zoo zijn er
nog enkele andere treurspelen, die bij de vorige rubriek zijn ondergebracht.
2) Vgl. over de gèschiedenis van het Engelsche drama, A. W. Ward, A Jfistory
of ElIglish dramalic /iteralure 10 the death of Queen Anne. London, 1875.
311
bronnen. Die geschiedenis was wel bijzonder geschikt voor het treurspel;
zelfs het meest verdorven Italiaansche hof kan niet op zoo vele
afschuwelijke misdaden wijzen ah; er geboekt staan in de kronieken der
nobele eilanders. Bovendien wendden in den tijd van Elizaheth de groote
dichters zich allen tot de dramatische poëzie en zoo, werd er een drama
geboren, waarbij alleen het Spaansche vergeleken kan worden, en dat ons
de namen van Marlowe, Ben jonson, Beaumont en Fletcher, Webster ,
Marston , Massinger, Thomas Heywood, Shirley -- en Shakespeare voor
den geest roept.
Engeland bezat tooneelspelers van beroep in een tijd, toen in andere
Germaansche landen de dramatische kunst slechts door liefhebbers werd
beoefend. En aan bescherming ontbrak het die tooneelspelers niet,
want evenals het hof hadden vele voorname edelen acteurs en muziekanten
in dienst. Zelfs wordt er reeds gedurende de regeering van· Hendrik VI \
melding gemaakt van reizende troepel1. Ten tijde van Elizabeth nam het
aantal schouwburgen te Londen snel toe en dat der tooneelspelers nog
sneller; het gevolg daarvan was, dat velen van hen niet alleen de provincie
gingen bereizen, maar ook hun geluk buiten 's lands beproefden, zooals
de Engelsche musici reeds vóór hen hadden gedaan. Zij richtten vooral
hunne schreden naar Duitschland. Want onder Elizabeth's regeering
hadden vele Duitsche vorsten en edelen Engeland bezocht en waren
teruggekeerd met een hoog idee van de dramatische kunst der Britten,
die nu daarvan partij trokken en Duitschland tot het doel van hunne
zwerftochten kozen 1).
In de laatste jaren der 16de en de eerste dertig jaren der 17de eeuw
trokken troepen Engelsche tooneelspelers Duitschland door, speelden in
groote en kleine steden, luisterden jaarlijks de IIMesse" te Frankfort op
en lieten zich in dienst nemen door kunstlievende vorsten als Maurits
van Hessen, Hendrik julius van Brunswijk en johan Sigismund van
Brandenburg. De meest bekenden van deze zwervers waren Robert
1) . Zie over hen, behalve vele artikelen in de jahrbücher der Deutschen ShakespeareOesellschaft,
o. a. dat van Albert Cohn, Englische Komödianten in Köln (XXI, 1886,
blz. 245 - 276), K. Trautmann in het Archiv für Literaturgeschichte, XIV, blz. 113 -136, en
de volgende werken; Albert Cohn, Shakespeare in Oermany in the sixteenth and seventeenth
century,' An accouut of English actors in Oermany and the Netherlands and of
the plays peiformed by them during fhe same period. London, 1865, Johannes Meissner,
Die Englischen Comoellianten zur Zeit Shakespeares in Oesterreich, Wien, 1884, E. Mentzei,
Oeschiclite der Schauspielkunst in Frankfurt am Main, Frankfurt, 1882, passim,. en
vooral de voortreffelijke inleiding in W. Creizenach, Die Schauspiele der englischen
Komödianten, Berlin und Stuttgart. Een kort overzicht over de Enge/sche tooneelspelers
op het vasteland in de 16de en 17de eellw gaf ik in het NederlantIsck Mllseum, Gent, 1886.
312
Browne, Thomas Sackville, Richard Jones, Richard Machin, John
Green en John Spencet. De samenstelling der troepen veranderde
telkens en meermalen worden ook in de raadsbesluiten, waarin iets
over hen staat opgeteekend, geene namen genoemd, zoodat het uiterst
moeilijk is hun spoor te volgen.
Op hunne doorreis naar Duitschland speelden de Engelsche komedianten
ook in sommige steden der Zeven Provinciën. In Oct. 1590
betaalde de stadsregeering van Leiden aan Robert Browne "en zyne
medehulpers" 15 gulden "voor 't verthoonen ende spelen van verscheyden
comedien ende historien mitsgaders 't doen van verscheyden sprongen" 1).
Den lOden Febr. 1591 teekende C. Howard een stuk, gericht aan de
Staten-Generaal, dat diende als paspoort voor Robert Browne, Jehan
Bradstriet, Thomas Saxfield en Richard Jones, met hunne gezellen, die
"estants mes joueurs et serviteurs, ont deliberé de faire ung voyage en
Allemagne, avec intention de passer par les païs de Zelande, Hollande
et Frise, et allantz en leur dict voyage d'exercer leurs qualitez en faict
de musique, agilitez et joeuz de commedies, tragedies et histoires, pour
s'entretenir et' fournir a leurs despenses en leur dict voyage" 2). Datzelfde
gezelschap ontving in 1592, lImit patent van S. Ex. (Prins Maurits)
gecomen synde" te Arnhem, van het Hof en de Rekenkamer 12 pond 3).
In April 1597 gaf de magistraat van Groningen een getuigschrift mee
aan Engelsche toopeelspelers, die beweerden in dienst te staan van den
landgraaf van Hessen en die 14 dagen achtereen in hunne stad voorstellingen
hadden gegeven 4). In hetzelfde jaar speelden Engelschen te
Franeker 5) en in Juli ook te Utrecht 6). Den 13den October 1601 hebben
te Groningen "enige Engelschen een comedie gespoelet voer de heren
int ruym voer de raedtcamer, daer partien gaen wanderen" 7). In Sept.
1604 speelt John Wood te Leiden 8), in 'felke stad ook in Januari 1605
aan Engelsche tooneelspelers wordt toegestaan "te mogen spelen en haer
1) Vgl. De Navorscher , VIII, 1858, blz. 7.
2) Vgl. Mr. L. Ph. C. van den Bergh, 's Gravenhaagsche Bijzonderheden, 's Gravenhage,
I, 1857, blz. 40.
3) Vgl. G. van Hasselt, Arnhemsche Oudheden, Arnhem, I, 1803, blz. 244.
4) V gl. Bijdragen tot de geschiedenis en oudheidkunde, inzonderheid van de provincie
Groningen, onder redactie van G. Acker Stratingh, H. O. Feith en W. B. S. Boeles.
Groningen, 11, 1865, blz. 162.
5) Vgl. W. B. S. Boeles , Frieslands Hoogeschool en het Ryks Athenacum te Franeker.
Leeuwarden, I, 1878, blz. 290.
6) Vgl. Dodt van Flensburg , Archief voor kerkelijke en wereldsche geschiedenissen,
inzonderheid van Utrecht. Utrecht, III, 1843, blz. 271.
7) Volgens vriendelijke mededeeling van den archivaris Mr. J. A. Feith.
8) Vgl. Navorscher , Bijblad, 1853, bLz. XL.
313
consten doen oeffenen ende vertoon en ter gewoenlycke plaetse te weten
opten groten hoff onder de bibliotecque" 1). Zij hadden een recommandatiebrief
van den keurvorst van Brandenburg en "consent" van Prins
Maurits. In 1605 zijn in Den Haag Engelsche tooneelspelers, evenals
in Juni 1606 en in April 1607 2). In November 1608 werd aan WiIliam
Pedel te Leiden toegestaan, om "inde Kercke vant Bagynhoff" "te mogen
speel en verscheyde fraeye ende eerlicke spelen mettet lichaem, sonder
eenige woorden te gebruycken" 3). In September 1610 en in October 1612
spelen er weer Engelschen in Den Haag 4). In November 1613 en in
Juli 1620 speelde John Green te Utrecht, welke stad ook in 1619 door
Engelsche acteurs bezocht werd 5). In 1629 speelden Engelschen op de
Haagsche 6) en in het volgende jaar op de Utrechtsche kermis ï). In
Mei 1638 was er eene "Engelsche Commedie op de Doelsche Achtergracht"
te Leiden 8). Van November 1644 tot Februari van het volgende
jaar gaven Engelsche tooneelspelers voorstellingen in Den Haag IJ). In
Juli 1645 vragen Willem de Roo en de zijnen, "Engelsche Commedianten,
edoch binnen Vtrecht getrouwt, gehuijst ende gehoofd sijnde", aan om
met de kermis in hunne woonplaats te mogen spelen "diversche singuliere
ende deftige tragediën van oude geschiedenissen", maar hun verzoek
werd van de hand gewezen 10). Misschien waren dit nagemaakte
Engelschen 11) evenals degenen, die in October 1645 te Groningen 12) en
in November van dat jaar te Franeker verlof aanvroegen, om te mogen
spelen, wat hun in de Friesche academiestad werd toegestaan 13). Den
8sten Aug. 1648 liet Willem II door zijn tresorier f 500 uitbetalen "aende
Engelsche Commedianten" 14). Het laatst treffen wij hen te Dordrecht
aan in 1656 15).
1) T. a. p. 2) Vgl. Van den Bergh, t. a. p., blz. 20, 21.
S) Vgl. De Navorscher, I1I, 1853, blz. 17.
4) Vgl. Van den Bergh, blz. 21.
5) Vg!. Mr. W. G. F. A. van Sorgen, De Tooneelspeelkunst te Utrecht en de Utrechtsche
Schouwburg. 's Gravenhage, 1885, blz. 78, 17, 79. •
6)' Vgl. Van den Bergh, t. a. p.
7) Vgl. Van Sorgen, blz. 79.
8) Volgens eene aanteekening van Mr. Ch. M. Dozy in het Leidsche Gemeente-Archief.
9) Vgl. Van den Bergh, blz. 21.
10) Vgl. Van Sorgen, blz. 75.
11) In 1645 worden te Leiden Johan Peyn en Jan Batist (van Fomenbergh) "Engels
commedianten" genoemd; toch was de laatste een Hollander.
12) Vgl. Dr. S. D. van Veen in Oroningsche Volksalmanak voor het jaar 1894, Groningen
blz. 60. 13) Vgl. Boeles , t. a. p.
14) Vgl. Correspondance et oeuvre musicales de Constantin lfuygens publiées par
W.]. A.]onckbloet et]. P. N. Land. Leyde, 1882, blz. CCXXV, Noot.
15) Vgl. De Navorscher, I1I, 1853, blz. 17.
314
Het is vreemd, dat er bijna niets bekend is van het optreden van
Engelsche tooneelspelers te Amsterdam; men zou denken, dat zij in de
allereerste plaats hunne schreden gericht hadden naar de groote koopstad.
Nu is het mogelijk, dat de Amsterdamsche regeering ook toen
reeds vreemde acteurs weerde, zooals zij later heeft gedaan 1). Maar
dan zou over hen toch iets in de raadsbesluiten te vinden zijn. Hoe het
zij, wij weten door Bredero, dat in zijn tijd Engelsche tooneelspelers in
of bij Amsterdam optraden. In het Moortje (1615) laat hij Reynier zeggen
(vs. 1458):
"Warent de Enghelsehe, of andere uytlandtsche
Die men hoort singhen, en sa lustich si et dantse
Dat sy suysebollen, en draeyen als een tol:
Sy spreeckent uyt haar geest, dees (de rederijkers) leerent uyt een rol".
In zijn Geeft lust 2) heeft hij het nog eens over de "licht-voetighe
VreertJdelinghen" met hunne "belachelijcke sotticheden en veel dozijnwerck
van ongevoechelijcke brabbel-woorden en veel ondienstighe dartele
licht-vaardicheden ?Ich wil niet tegen-spreecken, datter twee of drie
tamelijck wel spelen: Maar, lieve, wat is de reste? een deel ghepuffels,
buffels, wraackgoet, uytschot en houte heylichjes . . . . AI kan ick met
geen Engelsche tonge spreken: De Hollanders kennen oock wel wat
schotsjes reden".
En in act. 1623, na de kermis, speelden, "Engelsche commedianten
in den Ban van Diemen", zoodat de pachter van den accijns op de
bieren zich beklaagde, dat de tappers buiten de St. Anthonispoort , die
daar schade van hadden, hem zoo weinig betaalden 3).
In den beginne speelden de Engelschen in hunne moedertaal en sprak
alleen de clown Duitsch. Maar langzamerhand werden Duitschers in de
troepen opgenomen en werden de voorstellingen in het Duitsch gegeven.
Van de drama's, die zij opvoerden, zijn ons verscheidene bewaard
gebleven 4); zij geven geen hoog denkbeeld van de kunst der spelers.
1) Vgl. Wagenaar , Amsterdam, VIII, blz. 750.
2) Vgl. De werken van O. A. Bredero, II, 1890, blz. 153, 154.
3) Verklaring van den notaris Nic. jacobsz. op 28 Nov. 1623. De aanteekening is
van De Roever en werd mij welwillend afgestaan door den Heer E. W. Moes.
4) In 1620 werd een bundel Engelische Comedien vnd Tragedien uitgegeven, in 1624
volgde een tweede deel; het eerste is gedeeltelijk herdrukt door julius Tittmann in
Deutsche Dichter des sechzehnten jahrhunderts, Leipzig, XIII, 1880. Zie verder
.Cohn, Meissner, Creizenach, t. a. p., en ook Dr. j. Bolte, Das Danziger Theater im
16. und 17. jalzrhundert, Hamburg und Leipzig, 1895, waar verschillende stukken van
het repertoire der Engelsche tooneelspelers zijn afgedrukt.
315
De oorspronkelijke Engelsche drama's zijn in de handen dier zwerven,
op jammerlijke wijze misvormd; slechts· de verwikkeling is zoo wat
overgenomen i de tooneelspelen zijn mee~tal zeer verkort en vol platte
aardigheden van den clown, die gewoonlijk "Pickelhering" heet. Ook
het spel der Engelsche komedianten zal wel niet hoog hebben gestaan.
Voor een groot deel hadden ~ij zeker hun publiek te danken aan de
muziek, de acrobatische toeren en de grappen van den clown. Zij
speelden, in den beginne althans, hunne stukken in eene voor de toehoorders
vreemde taal en moesten dus den inhoud vooral door sterke
gebaren vertolken. En daar ruwe en sterke bewegingen meer indruk
maken op de groote massa en duidelijker een feit of een gemoedstoestand
kunnen uitdrukken dan fijn spel, hebben zij zich zeker aan
het laatste weinig gelegen laten liggen. Bovendien, al waren er onder
hen verscheidene acteurs van naam, de meesten behoorden natuurlijk
niet tot de eerste tooneelspelers van het roemrijke Brittannië.
Toch hebben zij in Duitschland en in ons land hun invloed doen
gevoelen; het publiek was niet verwend op het gebied der dramatische
kunst en zij maakten het bekend met geheel nieuwe onderwerpen en
met een geheel ander spel. De Engelsche tooneelspelers werden spoedig
gevolgd door Nederlandsche troepen, die het land gingen bereizen en de
liefhebbers vervingen, die vroeger de planken betraden. Het tooneel,
dat eerst een plaatselijk karakter had, werd meer algemeen, doordat
·dezelfde troepen dezelfde stukken in verschillende steden opvoerden, en
de tooneelspeelkunst deed eene belangrijke schrede voorwaarts.
Rodenburg, A. van den Bergh, Kemp, Coleveldt, Struys.
Eén der eerste bewijzen van Engelschen invloed is het WraeckgierigersTreur-
spel (1618), door Rodenburg vertaald naar Cyril Tourneur's The
Revengers Tragedy (1607) 1). Een ander bewijs levert de leronimo (1621)
van A. van den Bergh, welk treurspel den volgenden inhoud heeft.
In. een slag tusschen de Portugeezen en de Spanjaarden wordt de prins
van Portugal gevangen genomen; twee mannen betwisten elkander de
eer van dat feit, nl. Don Pedro, de zoon van den hertog van Castilië,
en Oratius, de zoon van den maarschalk Jeronimo, aan wien het losgeld
voor den gevangene wordt toegewezen. De prins van Portugal lJat
liefde op voor Bellimperia, Don Pedro's zuster, en sluit met dezen
edelman vriendschap. De schoone wil echter niets van den prins weten,
. 1) Vgl. A. C. Loffelt in De Gids, 1874, lIl, blz. 134. Zie den inhoud in De Tfjdspiegel,
1887, III, blz. 287 - 290. Het drama is in 1634 herdrukt.
316
want zij verneemt van Oratius, dat de prins haar beminde, Andrea, in
den slag heeft gedood, en zij vat liefde op voor Oratius, die Andrea
in zijne laatste oogenblikken heeft bijgestaan. Don Pedro, die zijne zuster
in de armen van den prins wil voeren, komt achter haar geheim door
het ondervragen van Pedro Gano, den knecht van Bellimperia. De
prins en Don Pedro koopen nu Pedro Gano en een anderen kerel om,
om Oratius te dooden. Terwijl het minnend paar 's avonds in den
tuin wandelt, vallen zij Oratius aan, dooden hem, hangen zijn lijk
aan een boom en sleepen Bellimperia weg. Zij heeft echter luid geroepen
en Jeronimo, die dat gehoord heeft, komt met eene toorts in zijn tuin
en vindt het lijk van zijn zoon. De smart maakt hem krankzinnig, zoodat
hij zijne vrouw Isabel niet meer kent. Bellimperia weet, wie de
moordenaars zijn, en werpt uit het venster van het vertrek, waar men
haar gevangen houdt, een brief, die dat geheim openbaart. Jeronimo
vindt den brief en zijne wraaklust wordt nog heviger, als de schim van
zijn zoon hem verschijnt. Intusschen is nu ook Isabel krankzinnig geworden
en doet de oude maarschalk allerlei vreemde dingen. Hij jaagt twee
boeren weg, die komen klagen, dat hunne kinderen gedood zijn, en
slaat een schilder, wiens zoon is vermoord en die recht komt vragen.
Don Pedro beveelt Pedro Gano zijn medeschuldige, die knecht van
den prins is, te dood en; Pedro Gano volvoert dat bevel, maar wordt
gevangen genomen en op het tooneel opgehangen, nadat Don Pedro
hem heeft wijs gemaakt, dat er op het allerlaatste oogenblik pardon
voor hem zal komen, en hij dus zijne schriftelijke bekentenis, waarin
de aanstokers tot den moord genoemd worden, in den zak heeft gehouden.
Bellimperia geeft voor, dat zij in een huwelijk met den prins van Portugal
toestemt, en wordt dus uit hare gevangenis ontslagen; zij spoort terstond
Jeronimo aan, den dood van zijn zoon niet ongewroken te laten. Op
de bruiloft zal een treurspel worden opgevoerd, dat door Jeronimo in
zijne jeugd is geschreven en waarin hij zelf, Bellimperia, de prins van
Portugal en Don Pedro optreden. De vertooning heeft plaats. De krijgsgevangene
Perseda (Bellimperia) wordt voor keizer Soliman (den prins)
gebracht door Bassianus (Jeronimo). Soliman tracht hare liefde te winnen,
maar zij weigert keizerin te worden, omdat zij een ridder van Rhodus
(Don Pedro) bemint. De ridder wordt nu als gevangene binnen gebracht
en op bevel van Soliman door Bassianus gedood, w~arna Perseda den
keizer en daarna zich zelve doorsteekt. De moorden geschieden niet in
schijn, maar inderdaad, terwijl Perseda's dood buiten het boekje is. De
toeschouwers van de vertooning begrijpen eerst niet, waarom de gevallenen
niet weer opstaan, totdat Jeronimo de toedracht verklaart Men houdt
dat eerst voor een gedeelte van zijne rol, maar daar verschijnt de geest
317
van Oratius, die nu gewroken is. Jeronimo wordt gevangen genomen,
maar hij bijt een stuk van zijne tong af, zoodat hij niets kan bekennen.
Men geeft hem eene pen in de hand en hij doet, alsof hij er niet mee
schrijven kan, wijst naar een pennemes en, als men hem dat heeft
overhandigd, doodt hij er den koning van Portugal, den prins van
Castilië en zich zei ven mede.
In The Spanish Tragedie (ongev. 1594) van Thomas Kyd wordt
hetzelfde onderwerp behandeld, maar Van den Bergh heeft voor zijn
leronimo geen enkelen versregel uit het Engelsche treurspel vertaald. En
het eerste tooneel van het Nederlandsche drama komt in het Engelsche
stuk nid voor. Maar The Spanish Tragedie staat ook niet op zich zelf,
doch is een vervolg van The first part of jeronimo, waarvan de oorlog
tusschen Spanje en Portugal en de dood van Don Andrea, den verloofde
van Bellimperia, het onderwerp uitmaakt. Terwijl nu The Spanish
Tragedie een aanvang neemt na den slag, waarin Andrea gedood en de
prins van Portugal gevangen genomen wordt, begint het stuk van Van
den Bergh met den slag zelf. Het ligt voor de hand, dat Engelsche
komedianten aan het drama, dat zij opvoerden, een gedeelte hebben toegevoegd
van een ander treurspel, dat er mede in verband stond, om daardoor
den samenhang duidelijker te maken en een beter afgerond geheel te verkrijgen.
Zoo kan dan de Nederlandsche dichter aan het eerste tooneel
van zijn stuk zijn gekomen. Want het is waarschijnlijk, dat Van den
Bergh's jeronimo eene Nederlandsche bewerking is van The Spanish
Tragedie, zooals die door Engelsche komedianten werd vertoond. Het
Nederlandsche treurspel verraadt nl. groote overeenkomst met de stukken,
die in den bundel Engelische Comedien und Tragedien (1620) zijn opgenomen
i het is even kinderachtig ineengezet en even houterig van taal.
Van den Bergh was een Utrechtsch rederijker en de jeronimo werd den
6den Mei 1621 voor het eerst in zijne woonplaats door de kamer 11 VVt
rechte Liefde" ten tooneele gebracht. In de laatste dagen van Juli 1620
hadden de Engelsche komedianten, die onder aanvoering van John Green
stonden, in de bisschopsstad verscheidene voorstellingen gegeven. En
wij weten, dat John Green The Spanish Tragedie op zijn repertoire had
en dat stuk o. a. den 28sten Juni 1626 voor het hof te Dresden heeft
gespeeld 1). Dat alles maakt het waarschijnlijk, dat Van den Bergh het
stuk door Engelsche komedianten heeft zien opvoeren en er eenige
maanden later eene Nederlandsche bewerking van heeft uitgegeven.
De jeronimo is later door een onbekenden dichter omgewerkt en uit-
1) Vgl. Cohn, t. a. p. I blz. CXV.
318
gegeven onder den titel Don Jeronimo Marschalck van Spanjen (1638);
in dien vorm is het drama lang op het toonee1 gebleven 1).
Rodenburg's Wraeckgierigers Treur-spel is het eenige drama uit de
eerste jaren der 17de eeuw, waarvan wij zeker weten, dat het naar het
Engelsch vertaald is, en Van den Bergh's jeronimo het eenige, dat zeer
waarschijnlijk ~ijn ontstaan dankt aan de opvoeringen der Engelsche
toonee1spelers. Toch bespeuren wij hun invloed zoowel in den vorm
van vele onzer drama's als in de onderwerpen. Het Engelsche treurspel
heeft geene reizangen ; wel heeft men, in navolging van Seneca,
getracht ze in te voeren, maar die poging is mislukt. Verder werden
de eenheden van tijd en plaats niet gehuldigd; vele dichters verdeelden
zelfs· hunne treurspelen niet eens in bedrijven. Diezelfde minachting voor
den classieken vorm ziet men bij sommige Nederlandsche dramatici, die
waarschijnlijk nie't afgeweken zouden zijn van het voorbeeld, hun door
Hooft, Coster en Vondel gegeven, wanneer zij niet de in vele opzichten
voor het publiek aantrekkelijke drama's der Engelsche komedi.anten voor
oogen hadden gehad. En verder brachten de Engelschen hier den smaak
voor het dramatiseeren van allerlei afschuwelijke misdaden. Het woord
van een Fransch schrijver: "Ia plupart des héros de théätre sont des
héros de cour d'assises", geldt wel in de allereerste plaats voor het drama
der beschaafde en godvruchtige eilanders, die niet als Coster de mythen
der oudheid behoefden te dramatiseeren, maar in de kronieken van hun
eigen stam meer dan genoeg stof vonden i om de haren der schouwburgbezoekers
te berge te doen rijzen. Ook waren de griezeligste
verhalen der Italiaansche novellenschrijvers voor hen zeer gezochte onderwerpen.
In weerwil daarvan hebben zij een nationaal drama weten te
scheppen met een eigen, afzonderlijken vorm en hebben zij door hunne
reizen ook de dramatische letterkunde in Duitschland eene groote schrede
vooruitgebracht.
Wij keeren thans tot Rodenburg terug, die in 1618 zijn Rodomont en
Isabella uitgaf 2), welk treurspel in 6 bedrijven is verdeeld en geene
koren heeft. Rodenburg heeft niet alleen Canto 24, 28 en 29 van de
Orlando Furioso gedramatiseerd, zooals Coster deed in zijne Isabella 3),
maar ook Canto 14, 18, 19 en 23, zoodat men in zijn treurspel vele
dingen ·ziet vertoon en , die bij Coster alleen verhaald worden. In het
laatste gedeelte van het stuk treden Stantvasticheyt, Liefde, Reynicheyt,
Afterdocht, Araete, Trouwicheyt, Diana en Vreese Gods op, en· In
1) Er zijn uitgaven van 1665, 1669, 1683, 1729 en twee z. j.
2) Herdrukt in 1633.
3) Zie blz. 258.
319
Liefd' Bloeyende en Uyt Levender lonst maken met een dialoog een
einde aan het vreemde drama. Terwijl dus Coster in zijn treurspel de
eenheden handhaafde, bekommerde Rodenburg zich om geen enkel
voorschrift der c1assieke tragedie. Coster , die zich verongelijkt gevoelde,
omdat zijn tegenstander hetzelfde onderwerp koos, dat hij reeds op het
tooneel had gebracht, heeft Rodenburg op niet malsche wijze aangevallen
en zijne scherpe pijlen gericht tegen een drama, waarin de voorschriften
van Aristoteles , Horatius, Scaliger en Heinsius geheel waren
verwaarloosd 1).
Van den Bergh's Polidoor (1622) is even fantastisch en even slecht
geschreven als zijn jeronimo. Poli door vermoordt zijn broeder Cipriaen
ter wille van Celestyn, die liefde voor hem opvat, maar haar oom
wil haar geweld aandoen en belet het huwelijk. Royella, die ook verliefd is
op Polidoor , bootst het schrift na van Celestyn en schrijft aan Polidoor ,
dat zij (Celestyn) afscheid van hem neemt; zij weet dan Polidoor
in hare strikken te vangen en doodt haar broertje, om daardoor
met Polidoor aan de regeering te komen. Celestyn verdrinkt zich, als
Polidoor haar verlaten heeft. Polidoor en Royella worden vervolgd
door de schimmen van Cipriaen en van het broertje en Poli door doorsteekt
zich.
De bron van dit drama is niet bekend en het zou nauwelijks de
moeite waard zijn, het kinderachtig ineengezette stuk hier te bespreken,
wanneer niet juist dé andere tooneelspelen van dezen schrijver van
beteekenis waren voor onze tooneelgeschiedenis. De eigenaardige plaats,
die de jeronimo in de geschiedenis van ons drama inneemt, werd boven
besproken. En een derde treurspel van dezen schrijver is verloren
gegaan, terwijl men dat verlies sterker moet betreuren dan van de
meeste andere tooneelspelen, die niet tot ons zijn gekomen. Wanneer
toch Van den Bergh's Andronicus bewaard was gebleven 2), zou de
verhouding tusschen Shakespeare's Titus Andronicus, de beide Engelsche
treurspelen, waaraan de dichter waarschijnlijk zijne stof ontleende, de
Aran en Titus van Jan Vos, de Tragoedia von Tito Andronico in de
Engelische Comedien und Tragedien en nog een ander Duitsch drama
ons waarschijnlijk duidelijker zijn dan thans het geval is 3).
Geheel buiten Engelschen invloed staat het Nederlants Treur-spel (1616)
van Jan Sievertsz Colm. Het drama, dat in 5 bedrijven verdeeld is,
1) Vgl. Oud-Holland, 1895, blz. 162, 163, 168, 169.
2) Het stuk wordt genoemd in De Geest van Mattheus Oansneb Teugnagel , In
d'andere wére/d by de verstorvene Poëten, Amsterdam, 1652. 3) Zie blz. 298.
320
telt onder de optredende personen "Valsch Hypocrisie" en "Bloedtdorstigh
geweld", die aan Hooft herinneren, en ook Belgica, "Meest Elck
Een met zijn Vrouwe" en "Oproerighe Ghemeent". Het treurspel, dat
eindigt met een langen epiloog, door "Den Tydt" uitgesproken, werd
"gestelt uyt de prose van Emanuel van Meteren".
De Moort van Sultan Osman (1623) 1) door A. Kemp is vol doodslag
en gevechten. Het drama telt 4 bedrijven, maar mist den reizang, terwijl
verzekerd wordt, dat de gebeurtenissen binnen de 24 uren plaats hebben ..
De helsche gee.t Phafarel wordt twee malen opgeroepen, nadat er allerlei
vreemde bestanddeelen gekookt zijn, wat aan Seneca en Hooft herinnert.
De Wraak verschijnt ten tooneele en de geest van Osman spreekt
achter de schermen. Sultan Osman was den 20sten Mei 1622 gedood;
juist op den dag af een jaar later werd Kemp's treurspel te Gorcum
vertoond.
Colevelt dramatiseerde in zijn Oraej Floris, en Oerrit van Velsen
(1628) hetzelfde onderwerp als Hooft. Floris heeft aan zijne bijzit Isabella
beloofd, haar te zullen uithuwen aan een edelman; Velsen heeft hare hand
geweigerd en is kort daarna gehuwd met de dochter van Herman van
Woerden. Isabella bewerkt, dat de graaf Velsen op reis zendt; dan
bezoekt hij Machtelt op ,,'t huys te Croonenburch" en doet haar geweld
aan. Velsen besluit den graaf te straffen en beraamt het plan daartoe
met Woerden en Amstel. Floris wordt, als hij op de jacht is, door de
edelen gevangen genomen en, als de boeren hem trachten te ontzetten,
door Velsen gedood. Woerden en Amstel vluchten, maar Velsen wordt
gevangen genomen, ter dood veroordeeld en - op het tooneel -- in
eene ton met spijkers heen en weer gerold. Er treden in het drama, dat
niet in bedrijven verdeeld is, een groot aantal personen op, o. a. een
paar cornische bedienden, Fama en Helsche Geesten. "Hemelsche Reyen"
zingen en spreken, terwijl "den Hemel een weynigh neer" daalt, als
Machtelt van Velsen ligt te slapen.
Een historisch onderwerp behandelde ook H. Roelandt in zijn Biron
(1629), waarvan de bekende gunsteling van Hendrik IV de hoofdpersoon
is. Het treurspel, dat niet in bedrijven verdeeld en zeer onbeteekenend
is, heeft grooten opgang gemaakt en is 70 jaren lang op het tooneel
gebleven 2).
Jacob Struys, dien wij vroeger reeds ontmoet hebben 3), dramatiseerde
1) Herdrukt in 1639.
2) Er zijn uitgaven van 1631, 1632, 1634, 1638, 1643, 1651, 1661, 1681, 1694,
1700 en z. j. 3) VgL blz. 293, 294.
321
in de Albonus en Rosimonda (1631) den tragisch en dood van Alboin,
den knchtigen koning der Longobarden (573). Alboin was, na Kunimund,
den koning der Gepiden te hebben verslagen, gehuwd met diens
schoone dochter Rosimond. In dronkenschap dwingt hij haar eens, uit
den schedel van haar vader te drinken. Daar zij zich wil wreken,
tracht zij 's konings schilddrager Helmichis te overreden, dezen te
dooden; Helmichis weigert, maar een ander, Peredeo, neemt de taak
op zich. Als de koning eens na den maaltijd slaapt, verwijdert Rosimond
alle wapenen uit zijne nabijheid en bindt zijn zwaard vast aan
het ledikant. Helmichis voert den moordenaar in het slaapvertrek; de
koning ontwaakt, tracht te vergeefs zijn zwaard te trekken en verdedigt
zich met een voetenbank, maar wordt gedood. Helmichis vlucht
met Rosimond en de schatten des konings. Als de exarch Flavius
Longinus hare hand vraagt, reikt zij Helmichis den giftbeker toe, maar
wanneer hij gedronken heeft en bemerkt, wat Rosimond gedaan heeft, dwingt
hij haar met getrokken zwaard, den beker verder te lenigen. Dit verhaal
van den geschiedschrijver der Longobarden, Paulus Diaconus , is algemeen
bekend geworden, in vele novellenbundels opgenomen en in alle
Europeesche landen het onderwerp geweest van verschillende treurspelen.
Struys, die zijne stof misschien ontleend heeft aan de Tragedische Histoden
(IV, 19), staat in de bewerking er van achter bij zijne collega's.
Ook zijn Romeo en Ivliette (1634), die ontleend is aan denzelfden
bundel (I, 3), kan moeilijk met Shakespeare's beroemd drama worden
vergeleken. Den meesten opgang maakte zijn Styrus en Ariame (1631),
die verscheidene drukken heeft beleefd 1) en de droevige geschiedenis
behelst van een mir.naar, die ten gevolge van laster en uit ijverzucht
den. zwager van zijne geliefde, dan bij ongeluk haar en ten slotte zich
zelf doodt. De dichter spreekt over zijn drama als "dese phantasische
brabbelingen", die "weynigh ofte gheen Historien by haer hebben", en
inderdaad is de bron van zijn stuk niet bekend. Misschien gebruikte hij
een Fransch verhaaltje; het treurspel speelt nl. te Bordeaux.
Struys was in enkele opzichten een ijverig navolger van Hooft. In de
A/bonus en de Romeo verschijnt een geest, in de Styrus roept de Nacht
de wraakgodinnen op en eene "tooveres" den helschen geest, terwijl
ook een gewone geest niet gemist wordt. Ook verder zorgde Struys
voor theatereffect ; alles heeft plaats op het tooneel, waar gevechten
worden geleverd en moord en doodslag bedreven.
1) Nl. in 1634 (2), 1642, 1644, 1652, 1663, 1671 , 1681, 1682 en z. j.
WORP, Drama en tooneel, I. 21
322
Moor, Van Velden, Van Mildert, Van Dorsten, Nootmans,
Th. de Con i ngh, Krul, Van Arp, Sch i ppers, Cod de,
De Sille, Brandt, Meyvogel, De Fuyter,
Robyn, L. van den Bosch.
Hendrik Moor's Engelsche Tragedie: Ohemaeckten Oeck (1631) heeft
den volgenden inhoud. De Fransche edelman Gabriotte , die uit zijn
vaderland verbannen is, komt met zijn vriend Reynhart aan het Engelsche
hof en wordt verliefd op Philomena, 's konings zuster, terwijl Reynhart
zijn hart verliest aan Rosemonda, "een 's Graven Dochter". De meisjes
beantwoorden die liefde en spreken hunne minnaars dikwijls in het
"hoffien" van "een oude Dodoresse genaemt Lamorette". De koningin
heeft aan den vinger van Gabriotte een ring gezien, dien Philomena
vroeger droeg i zij maakt den koning daarop opmerkzaam en deze,
aangespoord door "Wraeck", die "Hoochmoet", "Giericheydt" en "Beveynstheydt"
"wt d'onderaerdsche Put van Pluto" doet komen, beraamt
een helsch plan. Hij neemt iemand in dienst, die zich moet voordoen als
een gek, zich moet indringen bij de geliefden, welke hem niet zullen verdenken,
en bij gelegenheid van eene jacht aan Gabriotte een vergiftigden
appel moet aanbieden. Maar Gabriotte wordt gewaarschuwd, doodt den
"Gemaeckten Geck", vlucht op een schip, doch wordt ziek op een
eiland achtergelaten, waar hij sterft. Op zijn bevel snijdt zijn page hem
na zijn dood het hart uit het lichaam en brengt dat aan Philomena. De
koning vangt den page op en zet aan Philometia, die trouwens eenigszins
voorbereid was door de verschijning van Gabriotte's geest, het hart
voor i zij kust het en doodt zich zelve, Reynhart sterft - hij werd juist
adergelaten en de ader "ontspringht hem door de schriek" -- de koning
is wanhopig en Rosemonda va~t dood neer op het lijk van Reynhart.
Maar nu dalen Venus en Cupido uit den hemel neer i drie der gelieven
"rysen uyt de Tombe, en Gabriotte uyt het Graf" en "sy Rysen al
Singhende ten Hemel".
Moor heeft den inhoud van een Duitsehen roman van Wickram, de
Oabriotte und Reinhardfl) , tot een drama verwerkt, zooals M. van
Velden deed met het 6de en 7de boek van De Beschrijvinghe Heliodori
vande Moorenlandtsche gheschiedenissen (1610) voor zijn drama Calasires
sterjdagh (1'631), waarin o. a. eene Egyptische "tooveres", twee geesten
en "Nicker of Duyvel stom" optreden. Minder theatertoestel gebruikte
1) Zoo luidt de titel der 5de uitgave (1601).
323
G. A. Duirkant voor zijn Violense (1632), waarvan eene Spaansche echtbreukgeschiedenis
het onderwerp uitmaakt, die men in de Tragedische
Historien (I, 5) kan lezen.
In A. van Mildert's Harcilia (1632) is de hoofdpersoon, de eenige
dochter van den koning van Frankrijk, verliefd op een eenvoudig edelman,
Belcarius, terwijl Phelander, een aanzienlijk man, haar het liof
maakt. De verhouding tusschen Harcilia en Belcarius wordt zoo innig,
dat hij haar dikwijls in hare kamer bezoekt, maar de tooveresManco,
die door Phelander wordt geraadpleegd, brengt de zaak aan het licht.
Phelander waarschuwt den koning en deze laat Belcarius gevangen
nemen en dooden. Dan wordt hem het hart uit het lichaam gerukt en
in een gouden bokaal aan Harcilia gebracht. Zij kust het hart en neemt
vergif in; de koning vindt haar stervende en wordt krankzinnig. Het
drama heeft dus eenige overeenkomst met het bekende verhaal uit
Boccaccio's Decamerone (IV, 1), dat de stof voor ontelbaar vele drama's
heeft geleverd. Bij Boccaccio is Gismonda, de dochter, weduwe en
wordt hare verhouding tot den minnaar door haren vader Tancredo
zeI ven ontdekt. Maar aan het slot van de Harcilia is bijna woordelijke
overeenkomst met de novelle van Boccaccio. Dat Van Mildert tevens
bekend was met het Fransche herdersspel, blijkt uit het tooneeItje, waar
Harcilia en een paar herderinnen met moeite aan twee satyrs ontkomen.
Het stuk heeft zekere bekendheid gekregen, doordat de hoofdpersoon
midden- in het woord "vido-ry ( .... sterft sonder de twee leste letteren
te spreken)".
Ook het eerste gedeêlte van J. van Dorsten's Luc~damor en Fltlria
(1633) heeft een pastoraal tintje: mannen, die op de jacht gaan, en
meisjes, die in het groen kransen vlechten en zingen. Lucidamor wordt
verliefd op F1uria en het paartje verlooft zich. Daar komt Lucidamor's
vriend Clorisando na lange reizen in het vaderland terug en vat ook
liefde voor Fluria op. Hij overreedt zijn hofmeester, om Lucidamor te
dooden, zijn knecht, om den hofmeester van kant te helpen, en doorsteekt
dan den knecht. Maar Lucidamor's geest verschijnt aan Fluria en
brengt de zaak aan het licht; Fluria veinst tegenover Clorisando, doodt
hem en daarna zich zelve. De bron van het onbeduidende. stuk is niet
bekend. Dat is evenmin het geval met P. Ie Febure·s Lucidorus en
Lucella (1636). Een paartje wordt verhinderd te trouwen door den vader
van het meisje, dien "Nijt" heeft opgestookt, welke door Pallas, neergedaald
"uyt den Hemel, waer ghespeelt en ghesonghen wert", wordt
opgeroepen. Hecate drukt Lucidamor's medeminnaar een pistool in de
hand, maar hij doodt bij ongeluk LucelIa , waarna Lucidorus hem en
zich zeI ven doorsteekt, welk voorbeeld gevolgd wordt door de ouders
21*
324
van LucelIa. Maar de ouders gaan niet mee, wanneer de beide geliefden
"als gheesten uyt het graft" verrijzen en ten hemel varen.
In Nootmans' Borias, die in 1627 vertoond en in 1635 gedrukt is,
is Borias, prins van Rhodus, verliefd -geworden op Parsidia, de dochter
van den stadhouder, die echter hare liefde heeft geschonken aan den
ridder Porphyrio. Deze doet een aanslag op den prins, maar wordt
gevangen genomen en later door Borias gedood, die ook de ouders van
Parsidia door vergif uit den weg ruimt. Zij neemt hem nu als minnaar
aan, maar toont hem later haar ongenoegen; Borias neemt dienst onder
Soli man en krijgt van dezen de opdracht, zijn vaderland Rhodus te
veroveren. Dan doorsteekt Soli man hem en tracht zich de gunst van
Parsidia te verwerven; zij zegt hem die toe, als zij één dag gebiedster
mag zijn, en op den troon zittende, slaat zij Soli man het hoofd af en
doorsteekt zich zelve 1). Pluto en de geest van Porphyrio treden in het
stuk op. Den onderganek vande monarchye der Persen, ende het rampsaligh
eynde van Darius, haer-luyder Coningh (1635) van T. de Coningh
is buitengewoon lang en buitengewoon onbeduidend.
In Theodorus en Dianira (1635) 2) van Krul zijn de hoofdpersonen
gelukkig in hun huwelijk, maar, als hij groote financieele verliezen
lijdt, halen hare ouders haar terug en jagen Theodorus weg. Dianira
komt in eene ongeoorloofde verstandhouding tot een vroegeren minnaar
Gustavius, en Theodorus, die zich als haar biechtvader verkleed heeft,
bemerkt het en valt dood neer. Dianira doodt eerst Gustavius en
dan zich zelve. Het schijnt, dat de dichter gepoogd heeft, zelf eens
eene verwikkeling te bedenken, in plaats van haar aan eene novelle
of een roman te ontleen en , zooals hij in zijne herdersspelen en tragicomedies
heeft gedaan.
De geheel onbeteekenende Piramus en Thisbe (1640) van C. P. Biens
zij hier slechts even genoemd 3). In Jan Soet's Olimpia (1640) wordt de
hoofdpersoon, "Princes van Parzen", bemind door vier prinsen, die
verschillende deugden bezitten. Zij laat zich overreden door de welsprekendheid
van Melante , maar Alidor, de krijgsman, doodt dezen en de
beide anderen en wordt tot bevelhebber benoemd in den juist uitgebroken
krijg. Als hij zegevierend terugkeert, wordt Olimpia door
1) De schrijver zegt, dat hij zijn onderwerp ontleend heeft aan Rosset , dus aan
diens Histoires tragiques (1621). De novene, die in de Tragedische Historien (VIII, 3)
is opgenomen, heeft een anderen inhoud, hoewel ook hier de naam Perside voorkomt.
2) Herdrukt in 1640, (1644) en 1681.
3) Er is eenige navolging in van Rodenburg's Me/ibea. In den tekst zijn dezelfde
16de-eeuwsche prentjes opgenomen als in Castelein's Historie van Pyramus ende Thisbe.
325
haar vader gedwongen, Alidor te huwen, maar zij vergiftigt hem en
zich zelve. De stof voor het treurspel is ontleend aan eene Fransche
novelle 1).
De Tolimond werd door]. van Arp op zijn 18de jaar geschreven,
maar eerst in 1640 uitgegeven. De prins van Rhodus Tolimond is verloofd
met Angelica, doch als de veldheer Gloriaen zegevierend van een
krijgstocht terugkeert en den koning van Athene en zijne dochter Flora
als gevangenen meevoert, ontbrandt hij in liefde voor de Atheensche
prinses. Tolimond laat den ouden koning vermoorden en doodt, na zich
vermomd te hebben, Gloriaen, die ongewapend is. Angelica biedt Flora
en Tolimond eene vergiftigde roos aan; Flora sterft, maar Tolimond
doodt Angelica en, als hij ziet, dat" Diana met een schaer van Eliseesche
Maeghden" Gloriaen en Flora in het leven terugroept, doorsteekt hij
zich. Alecto treedt eenige keeren in het drama op en de geest van
Floriaen verschijnt; verder is het stuk vol c1assieke mythologie.
J. J. Schippers ontleende de Verovering van Rhodes, met clOnnozele
Bloedschande (1640) 2) aan een Fransehen roman 3). En zijne Ariane
(1644) 4-) en Onvergelijkelijke Ariane in Thessalien (1656) hebben den
roman Ariane van Desmarets tot grondslag 5). In beide drama's vindt men
dus die eigenaardige vereeniging van quasi-Oostersche, of quasi-Romeinsche
en Fransche toestanden, die de romans van Mad,le de Scudéry, Gomberville
en Calprenède kenmerken. In het eerstgenoemde drama heeft de
held niet alleen een kind bij zijne moeder, maar is daarna met dat
meisje nog getrouwd ook! Schippers' Tomas Moms (1659) is van geheel
anderen aard en heeft den dood van den beroemden kanselier tot onderwerp.
Elizabeth van Aerssen, eene kleindochter van Cats, aan wien het
drama werd opgedragen, schijnt den dichter aan zijne stof te hebben
geholpen 6).
De inhoud van Codde's Alfreda (1641) i) is als volgt. De koning van
Engeland, Edgar, zal op verzoek zijner onderdanen trouwen. Nu vertelt
men aan het hof, dat graaf Marcomir eene schoone dochter heeft; graaf
Arthur, een vertrouwde des konings, wordt er heen gezonden, om, als
hij het meisje waarlijk schoon vindt, haar uit naam des konings. ten
1) Eene vertaling dier novelle wordt gevonden in het bundeltje De kroellt der Liefde. "
door I. I. ScluiJpers. Amsterdam. 1641.
2) In 1741 perdrukt.
·3) NI. aan L'inceste illilocent (1638) van Desfontaines.
4) Herdrukt in 1646.
5) In 1661 heeft Schippers eene vertaling van dien roman uitgegeven.
S) Zie achter het stuk het gedicht aan E(lizabeth) V(an) W(ernhout).
'1) Herdrukt in 1658.
326
huwelijk te vragen. Maar Arthur vindt Alfreda zoo schoon, dat hij haar
zelf huwt en ver van het hof op het land gaat wonen. Het gerucht
verspreidt zich, dat Arthur eene zeer schoone vrouw heeft, en de koning
wil haar zien bij gelegenheid van eene jachtpartij. Arthur, die voorziet,
dat zijne trouweloosheid aan den dag zal komen, biecht zijn bedrog aan
Alfreda en smeekt haar, zich zoo slecht mogelijk te kleed en , om niet in
het oog te vallen. Maar Alfreda, vertoornd over de verraderlijke handelwijze
van haren echtgenoot, kleedt zich prachtig; de koning ontvlamt
in liefde voor haar en spant met haar samen, om Arthur te straffen.
Als deze op de jacht gedood is, stelt de koning zijn huwelijk met
Alfreda uit; zij wil hem dooden, maar moet zelve den giftbeker ledigen,
dien zij voor Edgar had toebereid 1).
De joodt van Malta, ofte Wraeck door Moordt (1645) van G. de Sille
heeft den volgenden inhoud. Barrabas, de rijkste Jood van Malta, is
juist gelukkig gemaakt door het binnenvallen van eenige zijner schepen,
als de Turken een aanval doen op de stad en de gouverneur van Malta
bekend laat maken, dat de gewone schatting der Joden is verdubbeld
en zij, die weigeren, met het verlies van al hunne bezittingen worden
bedreigd. Barrabas heeft tegengeprutteld en zijn vermogen wordt verbeurd
verklaard, maar hij wil zich wreken. Hij heeft nog geld verhorgen
in ééne der kamers van het huis, dat vroeger het zijne was en dat thans
een nonnenklooster is geworden. Zijne dochter Abigal geeft voor, novice
te willen worden, werpt 's nachts de goed gevulde zakken uit het raam,
die door Barrabas worden opgeraapt en verborgen, en verlaat den
volgenden dag het klooster weer. Twee edellieden maken het hof aan
de schoone Abigal, Bernardo, de broeder, en Balthasar , de neef van
den gouverneur. Maar -Barrabas belooft zijne dochter aan beiden; zij
krijgen dus twist; Balthasar sneuvelt in het tweegevecht en Bernardo
wordt door Artabos , een slaaf van Barrabas, verraderlijk vermoord.
Abigal hoort van de list van haar vader, door welke Balthasar, haar
geliefde, is omgekomen; zij verlaat Barrabas en gaat nu in ernst in
een klooster. Maar zij moet uit den weg geruimd worden, omdat zij
Barrabas kan verraden; Artabos brengt dus een pot met vergiftigd eten
naar het klooster, waardoor a.lle nonnen sterven. Abigal heeft echter
vóór haar dood nog gelegenheid, het bedrog van haar vader aan twee
monniken mee te deelen, maar ook deze worden door Barrabas en
1) Het verhaal, dat zeer dikwijls gedramatiseerd is, komt het eerst voor in eene
kroniek van Wi1liam of Malmesbury (l2de eeuw), De gestis Regum Allglorum libri V
(vgl. Tijdschr. v. Neder!. Taal- ell Letterk., 1898, blz. 68, vlgg); misschien heeft Codde
zijn drama daaraan ontleend.
327
Artabos gedood. Nu is de slaaf de eenig overgebleven getuige der
misdaden van Barrabas; hij komt in slecht gezelschap, perst zijn meester
geld af en vertelt geheimen, die aan den gouverneur worden overgebracht.
Deze veroordeelt Barrabas en Artabos ter dood, maar de eerste
neemt een drank in, waardoor hij schijndood wordt. Men werpt het
gewaande lijk buiten de poort en daar wordt Barrabas, nu weer wakker
geworden i gevonden door Calibuth, den bevelhebber der Turken; hij
wijst hem een geheimen weg naar de stad, die nu door de Turken veroverd
wordt. De gouverneur wordt gevangen genomen en Barrabas in
zijne plaats aangesteld. Maar hij wil op nieuw verraad plegen en laat
eene machine maken, door welke hij den vloer eener zaal plotseling kan
~oen instorten; onder de zaal brandt een groot vuur. De Turksche
bevelhebber en zijn gevolg worden door hem uitgenoodigd; hij wil hen
allen dooden en de macht teruggeven aan den vorigen gouverneur,
dien hij zijn plan meedeelt. Maar deze waarschuwt Calibuth" draait, als
Barrabas zich in de gevaarlijke zaal bevindt, de schroef der machine om
en Barrabas stort in de vlammen, terwijl hem de geesten verschijnen
van al degenen, die door hem om het leven zijn gekomen. "- Juist
hetzelfde onderwerp is behandeld in Marlowe's Tke Riek Jew of Maltka
(1633), maar van vertaling is geen sprake. Daar de bron der beide
drama's onbekend is, kan men niet met zekerheid hunne onderlinge
verhouding bepalen; het woord "gerijmt'· in den titel doet echter denken
aan bekendheid met het Engelsche stuk.
De veinzende Torquatus (1645) 1) van qeeraardt Brandt is even vol van
gruwelen. Manlius, keizer van Rome, heeft tijdens eene afwezigheid het
bestuur aan zijn broeder Noron opgedragen. Deze vat liefde op voor
de keizerin Plancina en weet haar door de toovermiddelen zijner bijzit
Byrrhene voor zich te winnen. Als Manlius is teruggekeerd, doodt
N oron hem aan" een gastmaal, maakt zich van het gezag meester en
huwt Plancina. Terwijl dit te Rome voorviel, was Torquatus, de zoon
van Manlius, te Athene, waar hij studeerde. Daar verschijnt hem de
schim van zijn vader, die hem aanspoort, zich krankzinnig te houden
en zijn dood te wrekèn. De prins volvoert dien last, maar Noron, die
de zaak niet vertrouwt, stelt hem op de proef en zendt Juliana, een
jong meisje, van wie Torquattls vroeger veel heeft gehouden, op hem
af, om te zien, of de krankzinnigheid voorgewend is of niet. Torquatus
bemerkt de list en, hoewel Juliane hem tracht te verleiden, blijft hij
wartaal spreken. En Noron zelf doet Juliane geweld aan. Daar keert
1) Herdrukt in (1649), 1657, 1664, (1725). 1733 en z. j.
328
Piso, de broeder van ]uliane, met zijn leger uit het land der Parthen
terug; hij hoort van den smaad, die zijne zuster is aangedaan, en smeedt
met Torquatus eene samenzwering tegen den tiran. Eenige invloedrijke
vrienden van Noron worden gedood, maar er lekt iets uit en Piso verliest
het leven. Nu stelt Noron zijn stiefzoon op eene andere wijze op
de proef; hij laat hem een onderhoud hebben met zijne moeder, nadat
hij eerst één zijner vertrouwden, Lentulus, onder het ledekant der keizerin
heeft verborgen. Torquatus bemerkt de list, doodt den indringer en
verwijt zijne moeder haar gedrag; zij belooft, zich in het vervolg
op hem te zullen verlaten en verzèkert, dat zij het dooden van Noron
goedkeurt. Deze, die alles van Piso's samenzwering wil weten, veinst
weer liefde voor Byrrhene, die, daar zij eene toovenaarster is, den
"Helgodt" oproept. Maar in plaats van dezen verschijnen de schimmen
van Manlius en van Noron's moeder, ook door den tiran gedood, en
voorspellen een spoedigen dood aan den keizer en zijne bijzit. Byrrhene
houdt dit voor den keizer geheim, maar laat hem door hare zuster,
die de gedaante der godin Iris heeft aangenomen, zeggen, dat hij voor
al zijne euveldaden vergiffenis zal krijgen, als hij Byrrhene huwt. Dat huwelijk
heeft plaats; Torquatus, wiens moeder verbannen is, wil nu zijne wraak
koelen, doch wordt door ]uliane weerhouden. Maar zij schenkt aan
Noron een vergiftigd kleed; de tiran trekt het aan, vervalt tot razernij
en doodt Byrrhene en zijne kinderen, ]uliane doodt zich zelve en
Torquatus wordt tot keizer van Rome uitgeroepen.
Men zou zeggen, dat Brandt Jan Vos naar de kroon had willen
steken, als hij, evenals deze, reizangen had aangebracht en eene poging
had gewaagd, om de eenheid van tijd te redden. In het laatste gedeelte
van zijn treurspel vertaalde Brandt verschillende plaatsen uit de Medea
en de Hercules Oetaeus van Seneca 1) en voor het eerste gedeelte maakte
hij gebruik van de Tragedische Historien (VI, 3), waar de geschiedenis
van "ArnIeth, namaels Coningh van Denemarcken" verhaald wordt, die
ook de bron van Shakespeare's Hamiet is geweest. Of Brandt het Engelsche
treurspel door eene opvoering van Engelsche tooneelspelers heeft leeren
kennen, schijnt twijfelachtig; aan den anderen kant heeft hij niets dan
een brokje verwikkeling aan de novelle ontleend.
Thamars Ontschakingh (1645) 2) van J. C. Meyvogel worde alleen
vermeld, omdat er "de Deucht, in forme als een Geest" in optreedt en
omdat het treurspel in 3 bedrijven verdeeld is. Dit laatste zou aan een
1) Vgl De invloed van Seneca's treurspelen, blz. 245 -249.
2) Herdrukt in 1660.
329
Spaansch drama doen denken, maar Meyvogel heeft zelfs met de verste
epigonen van Lope de Vega niets uit te staan. De Bedekten Verrader
(1646) van L. de Fuyter is waarschijnlijk ontleend aan een Franschen
roman of novelle i er treedt een geest in op en een toovenaar vertoont
met goed gevolg de gebruikelijke kunsten, hoewel hij Cerberus Sarburus
noemt en blijkbaar zijne kennis der ciassieke mythologie slecht
heeft onderhouden. W. Robyn's Ferdinandt en Oratyn, of 't Tooneel der
Dwaesheyt (1647) is zoo vol avonturen, dat eene korte ontleding eenige
bladzijden zou beslaan. In navolging van Vos en Brandt laat Robyn eene
der hoofdpersonen opkomen "in schijn van de Wraeck".
De Rampzalige liefde ofte Bianca Cape/lis (1649) van L. van den
Bosch heeft den volgenden inhoud. De hertog van Florence, Francesco
de Medicis , vindt 's avonds voor de deur zijner geliefde, Bianca Capellis ,
aan wie hij eene serenade wil brengen, eene vrouw in mannenkleeren , die
Camilla Morosini blijkt te heeten, eene voorname weduwe, de bijzit
van Pedro, Bianca's echtgenpot. Zoo komt het uit, dat Pedro, die partij
trekt van de liefde van den hertog voor zijne vrouw, zich elders schadeloos
stelt. Ook de broeders van Camilla merken die verhouding en
dreigen hunne zuster en Pedro i de laatste slaat echter de waarschuwingen
van den hertog in den wind. Hij wordt nu door de broeders, geholpen
door eenige bravo·s, vermoord i daarna wordt Camilla gedwongen vergif
in te nemen. De broeders hebben echter ook tegen den paus misdaan,
die hen nu uit Florence ontbiedt; de hertog geeft hun gelegenheid zich
te vergiftigen. Francesco besluit een wettig huwelijk met eene andere aan te
gaan en Bianca naar hare geboorteplaats Venetië weg te zenden, maar zij
weet den besluiteloozen man te overreden, haar te huwen en daardoor zijne
kinderen bij haar voor echt te verklaren. Als later Francesco's broeder,
kardinaal Ferdinand, hen bezoekt, doet Bianca zelf vergif in het gebak,
daar zij zich wil wreken over de minachting, die de kardinaal voor haar
toont i maar Ferdinand, die door zijn bediende gewaarschuwd is, eet
niet van het lekkers. Francesco echter tast wel toe en Bianca, dat ziende,
volgt zijn voorbeeld. Beiden sterven kort na elkander. Dit vergiftigingsdrama,
waarin trouwens heel wat cornische bediendentooneeltjes voorkomen,
is ontleend aan Hooft's Rampzaaligheden der verhejjinge van
den huize Medicis 1). In Van den Bosch' Roode en Witte Roos, of Lankaster
en lork (1651) ontvangt Richard, hertog van Glocester en protector
van Engeland, den jongen koning Eduard binnen Londen. Hij is reeds
lang van plan geweest, zich zelf als koning te doen kronen en heeft
1) VgJ. Hoof t's Mengelwerken, 1704, blz. 206, 207, 209, 210.
330
met dat doel al tal van menschen uit den weg geruimd. Thans weet hij
te bewerken, dat de koningin-moeder Elizabeth, die met haar jongsten
zoon in een klooster is gevlucht, haar kind doet gaan. De beide prinsen
worden in den Tower gehuisvest, totdat de oudste gekroond zal worden.
Terwijl in den raad over die plechtigheid wordt gesproken, doet Glocester
Hastings, die zich met zijne samenzwering niet wil inlaten, gevangen
nemen en ter dood brengen, onder voorwendsel dat hij, Glocester,
door zijn toedoen verraden en betooverd is. Buckingham, de vertrouwde
van Glocester, doet zijn best, den protector te doen kronen in plaats
van den jongen koning, en weet den mayor en den raad van Londen te
winnen, die Glocester komen verzoeken, de kroon aan te nemen. Deze
weigert eerst, maar stemt eindelijk toe; na de kroning beveelt hij Tyrel
de winsen in den Tower te vermoorden. Die daad haalt hem de
vijandschap van Buckingham op den hals, dien hij ook het vroeger
beloofde graafschap Hartford weigert. Buckingham vlucht en Glocester,
nu Richard lIl, wil zich op den troon bevestigen door de zuster der
beide vermoorde prinsen te huwen; de prinses en hare moeder weigeren.
De graaf van Richmond heeft intusschen een leger verzameld en trekt
tegen Richard op; in den nacht, die aan den slag voorafgaat, ziet de
koning in den droom de gestalten van vele zijner slachtoffers. Hij wordt
in den strijd door Richmond gedood, die tot koning van Engeland wordt
uitgeroepen en de jonge prinses Elizabeth huwt.
Van den Bosch heeft in zijn treurspel bijna al de gebeurtenissen gedramatiseerd,
die Shakespeare ons voor oogen stelt in de drie laatste
bedrijven van zijn Richard 111. Tal van kleine bijzonderheden in beide
stukken komen overeen: de gevangenneming en de dood van Hastings
met den droom van Stanley, die er aan voorafgaat, de komedie, die
Richard speelt vóór de kroning, de rede van Buckingham tot het volk,
de moord der prinsen door Tyrrell, de geestverschijningen in den nacht
vóór den slag bij Bosworth. Shakespeare ontleende zijne stof aan de
kronieken van Hall en Holinshed, die op hunne beurt weer putten uit
eene geschiedenis van Richard lIl, door den beroemden kanselier Thomas
More te boek gesteld. Nu is dat boek, oorspronkelijk in het Engelsch
geschreven, door More zelf voor een deel in het Latijn vertaald en, daar vele
kleine bijzonderheden in het-drama van Van den Bosch ook in het Latijnsche
geschiedwerk worden aa!1getroffen, is het zeer waarschijnlijk, dat
de Historia Richardi de bron van het Hollandsche treurspel is geweest.
Voor zijn L. Catilina (1669) maakte Van den Bosch ijverig gebruik
van het werkje van Sallustius en van de redevoeringen van Cicero
tegen den samenzweerder. Het treurspel is geheel in den "Fransch-c1assieken
stijl en "zonder eenige handeling.
331
Asselijn, Serwouters, Tengnagel, Van der Does, Claerbout,
Cos, Hoflandt, Sybant, L. Meijer, Van Toledoo,
Roggeveen, Van Everdingen, Van Someren,
Pierson, L. Smids, Brouwer, Bogaert,
E. Hartloop, Verhoek, Sweerts,
Metz, Van Haps, Peys.
In 1657 trad Thomas Asselijn 1) als treurspeldichter op met Den grooten
I(urieen, of Spaansehen bergsman , eene vertaling naar het Spaansch 2).
Zijn Op- en ondergang van Mas Anjello, of Napelsche Beroerte (1668) 3)
is ontleend aan een Italiaansch werk, dat L. van den Bosch in 1652 had
vertaald 4) Het is een echt spektakelstuk. Behalve dat men op het tooneel
een grooten brand ziet, worden telkens afgehouwen hoofden op staken
vertoond en een jongen met een bebloed slagersmes, waarmee hij juist
een edelman het hoofd heeft afgesneden, wordt op de handen der
oproeriingen binnengedragen. Een rei zegt een paar keeren enkele
versregels. In 1671 volgde De maart tot Luyk door den Oraaf van
Warjusé aan den Burgermeester de la Ruelle. In de vier eerste bedrijven
komt de handeling niets verder, want zij worden gevuld met
eene vrijerij vari ééne der dochters van den graaf van Warfusé I die
zich o. a. als page verkleedt I en een jonkman, dien de graaf niet als
schoonzoon wil aannemen, terwijl hij daarentegen aan iemand de
voorkeur geeft, die hem zal helpen in zijne plannen, om Luik, dat
Fransch was, weer aan Spanje te brengen. Het 5de bedrijf is historisch;
daarin wordt La RueHe vermoord, mislukt de aanslag van Warfusé en
wordt hij door de Luiksche burgerij gedood. AsseIijn's bron was waarschijnlijk
een pamflet, dat in 1637 was verschenen, of Aitzema's Saken
van staet en oorlogh, IV 5). In het eerste bedrijf treedt de Wraak op;
later neemt een rei op dezelfde bescheiden wijze deel aan de handeling als
in de Mas Anjelia. Eerst in 1685 volgde De dood van de Oraaven Egmond
1) Vgl. over hem Tfjdschr. voor Neder!. Taal- en Letterk., 1884, blz. 45-100, en
1885, blz. 62 - 65.
2) Vgl. Dr. W. Zuidema in Tfjdschr. voor Neder!. Taal- e/t Letterk., 1903, blz. 124.
3)' Herdrukt in 1669, 1675, 1685 en 1701.
4) Vgl. Tijdschrift, 1884, blz. 53, 54. De titel van dat boek, althans van den
3den druk (1702), luidt: De Napelse Beroerte, Veroorzaakt door Mas' Aniello, Met sijn
Wonderlyke op en ondergang.
5) Vgl. Tijdschrift, t. a. p., blz. 66.
332
en Hoorne 1), een drama zonder handeling, dat de schrijver vele onaangenaamheden
berokkende, omdat hij aan de Spanjaarden, die er in
optreden, woorden in den mond had gelegd, die tegen de Hervormde
Kerk waren gericht; het stuk werd zelfs door den magistraal van
Amsterdam verboden 2). Asselijn heeft trouwens steeds veel tegenwerking
ondervonden zoowel van de vromen als van eene letterkundige bent,
die het Fransche drama hier te lande wilde invoeren, dweepte met
vertaalwerk en door ongehoorde zelfingenomenheid en brutaal optreden
hare tegenstanders intimideerde. Met die kliek heeft Asselijn voortdurend
strijd gevoerd en is steeds moedig opgekomen voor zijn denkbeeld, dat
een dramatisch schrijver eigen werk moet leveren en niet de drama's
van een Franschen dichter moet veranderen en verknoeien, wanneer zijn
arbeid aan het vaderlandsch tooneel ten goede zal komen ;J). Voor zijn
juliaan de Medicis (1691) maakte onze dichter waarschijnlijk gebruik
van Hoofi's R.ampzaaligheden der verheffinge van den huize Medicis;
het drama is niet door vertooningen opgeluisterd, zooals De dood van
de Graaven Egmond en Hoorne en De belegering en hongersnood van
Samaria (1695), een treurspel, dat de grijze dichter aan Flavius Iosephus
on{leende en dat hij in 3 bedrijven afdeelde.
)oannes Serwouters 4), die in 1657 optrad met Den groaten Tamerlafl,
met de doodt van Bayaset de I, Turks keizer 5) , waarin hij "ten
deele" Guevara's La nueva era de Dios y Tamorlan de Persia volgdeli),
gaf in 1658 Den trotsen Leo en Philippus de Goede, Koningen van
Siciljen 7) uit. Het is de geschiedenis van een tiran, die onttroond en
verjaagd wordt, terwijl zijn broeder hem opvolgt. Een geheel ander
onderwerp behandelde hij in Hester , oft verlossing der jooden (1659) ~),
dat bijna eene eeuw op het tooneel is gebleven. Het bijbelboek is in
het drama nauwgezet gevolgd en Haman wordt voor de oogen van
het publiek gehangen. In al de drie drama's van Serwouters treedt een
groot aantal personen op en is er geen gebrek aan handeling.
1) Herdrukt in 1699, 1722, 1738 en 1754.
2) Vgl. Tijdschrift, t. a. p., blz. 83 - 87. Het treurspel is echter eene eeuw lang
op het repertoire gebleven, t. a. p., 'blz. 98, 99.
3) Zie over diell strijd, t. a. p., blz. 55 - 65, 67.
4) Vgl. over hem , Mr. W. J. C. van Hasselt en J. A. Alberdingk Thijm in Diefsche
Warande, VI, 1864, blz. 266, 408.
5) Herdrukt in 1661,1662,1671,1672,1678,1685,1719,1736, 17-i5 en z. j, (2).
6) Misschien kende Serwouters J. Magnon's Le grand Tamerlan et Bajazet (1648),
eene bewerking van het Spaansche drama. 7) Herdrukt in 1719.
8) Herdrukt in 1662, 1667, 1698, 1732 en 1751.
333
De Verwoestingk des stadts Naerden (1660) van J. Gansneb Teugnagel
is een bijzonder lang treurspel, waarin niet minder dan 35 personen
meespelen en al de afschuwelijke moorden, door de Spanjaarden bedreven,
in vertooningen worden voorgesteld. De Nederlandscke Historien van
Hooft waren de bron voor het stuk 1). J. van der Does 2) volgde in
zijne Dido (1661) 3) de Aeneis van Vergilius en vertaalde er hier en
daar uit 4). J. Claerbout behandelde in Oresto verdruckte Onnooselkeyt,
en de ramp-salige Sibyna (1662) nog eens de Phaedra-geschiedenis. De
koningin beschuldigt haren stiefzoon en deze wordt door den koning
gedood, zij zelve wordt waarzinnig en hangt zich op, de koning doodt
de voedster, wordt ook waanzinnig - Oresto is even vóór zijn dood
ook al aan het "razen" geweest - en wordt onttroond. Als de koningin
in het 3de Bedrijf slaapt, komen "de Boose Geest Hydra, Tisiphoon,
Alecto en Mageer uyt de Poel". Niet minder bloedig is de Rampzalige
arghtistigheit (1663) van J. Cos, waarin het jaar der regeering (1183)
van Andronicus I Comnenus, den begaafden, maar wreeden keizer van
het Oost-Romeinsche rijk, geheel overeenkomstig de geschiedenis ten
tooneele is gebracht. Een geest, die verschijnt, en taIIooze moorden op
het tooneel geven zekere actie aan het stuk. In J. Hoflandt's Moordaadige
Kroonzucht, of Vzere Koning (1666)5) komen ook een paar moorden
voor; het stuk is zonder twijfel ontleend aan één der vele Fransche romans,
die in dien tijd zooveel opgang maakten. Reeds uit de personenlijst
blijkt, hoezeer in die romans en de daaraan ontleende drama's het
Oosten en het Westen dooreengeward zijn; naast Astyages, Harpagus
en Darius vindt men "Alphonza, Koningin van Persien", haar "Staatjuffrouw"
Claudia en den knecht CaIIot.
A. Sybant, die in 1654 eene vertaling van Shakespeare's The taming
of the shrew had uitgegeven onder den titel De dolle bruiloft G), bracht
in 1668 met De verteyde vriendt eene vrije bewerking op het tooneel
van James Shirley's Love's cruelty, dat in 1631 voor het eerst gespeeld,
maar eerst in 1640 gedrukt is. De namen der personen en de verwikkeling
van het NederIandsche treurspel komen geheel overeen met het
Engelsche, maar van vertaling is geen sprake. Daar echter de bron van
1) Vgl. de uitgave van 1703, I, blz. 286-291.
2) Vgl. over hem J. G. Frederiks in Oud-Holland, 1894, blz. 73-95.
3) Herdrukt in 1662, 1663, 1674 en 1697.
4) 9. a. het begin van het 3de bedrijf naar boek 11, vs. 1, vlgg.
5) Er zijn 2 uitgaven van dat jaar.
6) Vgl. De Nederlandsche Spectator, 1880, blz. 144-147.
334
Shirley's treurspel onbekend is gebleven aan de geschiedschrijvers van
het Engelsche drama, mag men op grond van Sybant's antecedenten
met eenig recht gissen, dat hij het Engelsche stuk gekend heeft.
De Verloofde Koninksbruidt (1668) van Dr. Lodewijk Mdjer heeft
den volgenden inhoud. Velleede , de weduwe, van een vorst van
~rittanje, is gedwongen Ghrimoald, den moordenaar van haren man, te
huwen en stookt nu haar vóórzoon Fastarad op, wraak te nemen op den
dwingeland. Hij laat zich eindelijk overreden door het verschijnen van
een geest - het is een verkleede neef van zijne moeder - om een
aanslag te doen op het leven der beide voorzoons van den tiran, maar
de aanslag mislukt. Mathilde, koningin van Kaledonien, is aan het hof
van Ghrimoald gekomen; zij zal huwen met den toekomstigen heerscher
van Brittanje, maar voelt liefde voor een ander, beleedigt Ghrimoald
en zet de beide voorzoons tegen hem op. Op bevel van Ghrimoald
verkleedt Heddewigh, zijne voordochter en geliefde van Fastarad, zich als
Mathilde; zij wordt door de voorzoons niet herkend en door één van hen,
Alarik, gedood, die op zijne beurt door Fastarad wordt doorstoken, terwijl
Velleede den anderen zoon, Trasimond, de schuld geeft van den moord.
Fastarad bekent, dat hij Alarik gedood heeft; als Velleede er niet
voor wil uitkomen, dat zij gelogen heeft, laat Ghrimoald Fastarad doorsteken.
Ghrimoald staat de kroon af aan Trasimond, die Mathilde zal
huwen; er wordt feestgevierd; Ghrimoald voelt zich naar van den wijn
en het blijkt, dat die vermengd is met het bloed van zijn jongste
zoontje, door Velleede uit wraakzucht gedood. Dan doorsteekt zij
Ghrimoald, maar wordt gedood door Trasimond, die gedood wordt
door den neef, die weer gedood wordt door de volgelingen van
Mathilde. En deze koningin, de eenige van de personen van het
treurspel, die nog in leven is met haren beminde Atelstan en nog
een edelman, zet zich met Atelstan op den troon van Brittanje. - De
verwikkeling schijnt eigen vinding van Meijer te zijn; door al de
moorden, het verraad en het gehuichel heeft hij op verdienstelijke wijze
voor locale kleur gezorgd. Meijer had .dezen draak reeds 16 jaren
geleden geschreven; hij heeft een heel bescheiden gebruik gemaakt van
Corneille's Rodogune, maar Seneca's Thyestes 1) flink geplunderd; hij
heeft eene zeer geleerde voorrede voor zijn stuk geschreven en trad
op als hervormer van het drama. En toch is zijn treurspel niet herdrukt,
maar werd het zelfs erg gecritiseerd!
1) Vgl. De invloed van Seneca's treurspelen, blz. 266, 267.
335
J. van Toledoo's Gestrafte ontugt, vertoont in de Liefde van Helionore
en Zanabio (1669) is een onheduidend stuk, ontleend aan Hoof t's Rampzaaligheden
der verheffinge van den Huize Medicis I). A. Roggeveen ,
"Liefhebber der Mathésis" en "Regeerend Prince" der Middelburgsche
rederijkerskamer "de Spruyte jesse", gaf in 1669 uit 't Nederlantsche
Treur-spel, synde de Verkrachte Belgica; het stuk werd door het bestuur
der kamer aan Willem III opgedragen. Uit de voorrede leert men, dat
een drama met denzelfden titel, "ten deelen gerijmt" door Samuel
Bollaert, eenige jaren geleden meermalen te Middelburg werd vertoond.
Maar daar dat treurspel, waarin de belangrijkste gebeurtenissen in ons
vaderland tusschen 1555 en de onthoofding van Egmont en Hoorne
(1568) werden voorgesteld, "inhiel seven duysent regels, soo dat den
vertoonder sulcks vertoonde met overlast, tot verdriet van den toesiender",
werkte Roggeveen het stuk om, kortte het in, maar voegde er
nog een tweede treurspel aan toe, waarin de geschiedenis wordt voortgezet
tot 1584. In beide stukken treedt een zeer groot aantal personen
op en zijn vele vertooningen. Nadat in het eerste gedeelte "De Nederlantsche
Vryheyf' een monoloog heeft uitgesproken in het bijzijn van
"Belgica in Heerelijcken glans verciert", wordt verder in het Iste bedrijf
de afstand van Karel V voorgesteld door vele personen en vele figuranten,
o. a. 17 leden der Staten Generaal. Aan het einde van het 2de
bedrijf neemt Philips afscheid van de edelen en belooft de vreemde
garnizoenen te verwijderen. In het 3de bedrijf ziet men menschen gevangen
nemen door de dienaren der inquisitie - in eene vertooning worden
zij op allerlei manieren ter dood gebracht - en de edelen het smeekschrift
aanbieden. In het 4de wordt in eene vertooning de beeldenstorm
voorgesteld en het 5de bedrijf eindigt met het afscheid van Willem van
Oranje. "De Vryheid", "de Nyt", "de Waarheit", ,,'t Gewelt", "Schyn"
en "Tijt" treden meermalen op. Die allegorische figuren komen niet
voor in het tweede gedeelte, waarvan alleen de 1 ste acte - zij was nog
het werk van Bollaert - door vertooningen wordt opgeluisterd. Het
drama eindigt met den moord op Prins Willem. De Verkrachte Belgica
is van eenig belang, omdat men er uit ziet, welk soort van drama's in
dezen tijd in den smaak viel van het publiek eener eenigszins afgelegen
stad) en verdient dus eene uitvoeriger bespreking dan de Slagh in
Vlaellderen; Spaenjens treurspel (1670) van den oud-militair C. van
Everdingen ) die nog eens weer, zonder eemge actie, den slag bij
Nieuwpoort behandelde.
1) Vgl. Mengelwerken, 1704, blz. 210-212.
336
De ArsÎnoe, Princesse van Egypten, ofte rampsalige liefde (1671) van
J. van Someren is, blijkens de voorrede, "uyt verscheyde van de voornaemste,
ende nieuwste Fransche Romans te samen gebragt". De
schrijver schijnt uit die romans bij voorkeur de zelfmoorden te hebben
overgenomen; zij zijn bijna ontelbaar in dit drama. De Tragoedie van
den bloedigen Haeg, ofte Broeder-moort van jan en Cornelis de Wit van
een onbekenden schrijver is eigenlijk een pamflet; het drama wordt opgeluisterd
door een groot aantal prenten, die de vertooningen voorstellen 1).
Chr. Pierson's Mithridates, Koning van Pontus (1678) biedt weinig
variatie. De ongelukkige koning ontvangt voortdurend berichten van den
afval en het verraad zijner legerhoofden en zoons. Zijne gemalin Roxane
poogt hem te vergiftigen; ten slotte neemt hij zelf met ééne zijner andere
vrouwen en tweë dochters vergif in en, als het bij hem niet werkt,
doorsteekt hij zich. Misschien is het stuk eene vertaling van Calprenède's La
mort de Mithridate (1637), want Pierson's treurspel De edelmoedige Laodice
(1712) is een brutaal plagiaat; het is nl. eene vertaling van Corneille's
Nicomède (1652), waaraan een paar kleine eigen gemaakte tooneeltjes
voorafgaan. Pierson's Dagebert, Koning van Vrankrfjk (1714) verdient
geene bespreking.
In De gewaende Demetrius, Grootvorst van Moscovien (1680), de
eersteling van een onbekenden schrijver, is de geschiedenis gedramatiseerd
van den Bojaar, die zich uitgaf voor een broeder van den in
1598 gestorven Czaar Feodor I, en dien het in 1605 gelukte, zich van
de heerschappij meester te maken en zich als Czaar te doen huldigen.
In het drama ziet men zijn ondergang, die wel verdiend was. Want hij
laat de lijken van prinsen en prinsessen, die zich door het nemen van
vergif gedood hebben, op het tooneel slepen en prinses Leonora, die,
"braeckende het vergift weder uyt", zich beklaagt, dat zij "niet kan
houwen het fel vergiftigh naf·, door den beul, die lange monologen
voordraagt, op het tooneel langzaam wurgen. Er komt in het stuk een
comische knecht voor, een zeldzaam verschijnsel in de treurspelen van
dien tijd.
Ook Ludolph Smids 2) gaf in de Roderik (1681) 11) een historisch
treurspel en noemde eerlijk de geschiedschrijvers op, aan wie hij zijne
1) In 1676 werd het droevige feit nog eens gedramatiseerd in de zeer slecht geschreven
Broeder-lllOort, gepleeglzt aen jan de Wit . .. en Cornelis de Wit . .. door N. V. M.
Het stuk is bekend in eene uitgave van 1699.
2) Zie over hem Oroningsclze Volksalmanak voor 1892. Groningen, blz. 74 - 88.
3) Gedrukt in De overgebleeven tooneelpoëzy van Ludolph Smids . . . Amsterdam,
1759 en 1774.
337
stof had ontleend. Roderik , koning der Gothen in Spanje, doet de
dochter van zijn veldheer Juliaan geweld aan. Als Juliaan naar Toledo
is teruggekeerd, wil hij, om zich te wreken, niet alleen den koning in
't verderf storten, maar zelfs de geheele heerschappij der Gothen vernietigen;
hij roept Tarif, den veldheer der Arabieren, in Spanje, trekt
hem met een leger te gemoet en sluit zich bij hem aan. Roderik , hoewel
gewaarschuwd door slechte voorteekenen en verraden door velen lIit
zijne naaste omgeving, o. a. door Tancredo, den minnaar van Juliaan's
dochter, wil een veldslag wagen, maar zijne troepen lijden de nederlaag
en hij zelf moet vluchten. Doch ook met de verraders loopt het slecht
af; Tancredo wordt door Roderik gedood, zijne beminde sterft en Juliaan
zelf wordt door den bevelhebber der Mooren gevangen genomen. -- In
1686 volgde /(onradyn 1). Konradyn, koning van Napels, is door Karel
van Arijou verslagen en van zijne vrijheid beroofd; met zijn vriend
Frederik van Oostenrijk wacht hij in de gevangenis zijn lot af. Klotilde,
Karel's dochter, heeft liefde opgevat voor Konradyn, maar hare pogingen
en die van een afgezant van Karel's moeder om hem te redden stuiten
af op de plannen tot wraak van haar vader, hare moeder Beatrix en
den listigen griffier Robert van Bari. In het 5de bedrijf wordt Konradyn
bij het lijk van zijn vriend Frederik gebracht en daarna weggevoerd,
om te sterven. Ook dit treurspel is weer naar verschillende historische
bronnen bewerkt.- Smids was een zeer geleerd man; men maakte zelfs
deze aanmerking op zijn treurspel: "de historie is te stip gevolgt". Of de
Roderik is opgevoerd, is niet bekend, en de /(onradyn is gevallen, wat
den dichter gelegenheid gaf in een uitvoerig pleidooi, dat nog in
handschrift aanwezig is 2), zijn treurspel te verdedigen. Later is het
drama weer op het tooneel gekomen en o.a. nog in 1773 te Rotterdam
gespeeld 3). Smids zegt in het zoo even genoemde vertoog en in de voorrede
van de Roderik verstandige dingen over het drama in het algemeen
en toont de drie beroemde "Discours" van Corneille heel wat beter te
kennen dan Lodewijk Meijer, die in de voorrede van zijne treurspelen
op zoo hoogen toon spreekt. Teekenend is het, dat Smids zich in
1686 moest verdedigen tegen de aanmerking, dat hij elke acte in een
ander vertrek laat spelen.
Het belegh van Leyden en Het ontset van Leyden, door H. Brouwer
1) Herdrukt in 1736 (2), 1750 en z. j.
2) In de -Bib!. der Maatseh. v. Neder!. Letterk. te Leiden, zie Afdeeling Tooneel
(d!. III van den Catalogus), No. 1428.
3) Vgl. P. Haverkorn van Rijsewijk, De oude Rotterdamsche Schouwburg, Rotterdam,
1882, blz. 358.
WORP, Drama en tooneel, I. 22
338
in 1683 uitgegeven, zijn drama's, waarin een zeer groot aantal persönen
optreedt en een liefdesgeschiedenisje eenige afwisseling brengt 1). In
Myrrha, oj de gestrajte bloed-schande (1688) 2) heeft A. Bogaert een
verhaal uit de Metamorplzosen van Ovidius 3) ten tooneele gebracht; hij
gaf aan de prinses ook een minnaar en eene zuster, die in liefdesavonturen
wordt gewikkeld. Aan het slot van het treurspel doodt Cyniras,
de ongelukkige vader, zich op het tooneel. Elizabet Hartloop dramatiseerde
in Tobias (1688), dat zij een "toonneelspel" noemde, het bekende
verhaal uit de apokryphe boeken. De engel Raphael, die, onder den
naam van Azarias, den jongen Tobias op zijne reis vergezelt, vaart aan
het einde van het stuk ten hemel. Pieter Verhoek behandelde in Karel
de Stoute (1689) 4) hetzelfde onderwerp als Rodenburg in Hoecx en
Cabeliavvs (1628) 5); de gebeurtenissen zijn dicht opeengedrongen, er
is bijna geen bijwerk en het drama zou tot de Fransch-classieke school
kunnen worden gerekend, wanneer er niet een paar lijken op het tooneel
zichtbaar waren. Ook Jacob Sweerts dramatiseerde een feit uit de vaderlandsche
geschiedenis, dat reeds door Rodenburg op het tooneel was
gebracht; zijnejacoba van Beyeren (1691)0) heeft nl. hel huwelijk der vorstin
met Frank van Borselen tot onderwerp, evenals Rodenburg's Vrou
!acoba (1638) 7). Ook hier zijn de historische feiten in een kort bestek
bijeengevoegd; het ,drama begint met de bruiloft van ]acoba, nog
denzelfden dag volgt de gevangenneming en de veroordeeling van
Borselen, terwijl de bruidegom 's avonds weer wordt vrijgelaten.
D. Metz gaf in Theodora martelaresse (1694), Cecilia (1697), Dimpna
(1699) en in het kamerspel Maria Magdalena en Martha (1703) een
soort van heiligenspelen. Dat deze trouwens niet geheel uit de mode
waren, blijkt wel uit Corneille's Theodore, vierge et martyre (1646),
waarmede de Theodora van Metz niet in verband staat 8), en uit een
aantal Fransche drama's uit de laatste helft der 17de eeuw, Le Martyre
de Sainte Ursule (1655), Le Martyre de S. Oervais (1670), Le Martyre
de la glorieuse Sainte-Reine Alise (1682), enz. Of de drama's van
Metz in zijne woonplaats Leeuwarden zijn opgevoerd, schijnt twijfelachtig.
1) Vgl. over de beide drama's, Mr. L. H. J. Lamberts Hurrelbrinck in Handelingen
en Mededeelingen der Maaisch. v. Nederl. Letterk., 1892, blz. 33-41.
2) Herdrukt in 1743'. 3) 1. X, vs. 298-503.
4) Herdrukt in 1710, 1724, 1726 en 1741. 5) Zie beneden.
6) Er zijn 2 uitgaven van dat jaar en een herdruk van 1750.
7) Zie beneden. \
8) Vermoedelijk heeft Metz evenmin gebruik gemaakt van La Ceciliade, ou Martyre
de Sainte Cedle (1606) van Nicolas Soret en van Dipne, Infante d'lrlande (1668) van
François d'Avre.
339
P; van Haps heeft zich in zijne Sophonisha (1698) 1) grootendeels
gehouden aan Livius, boek XXX. In de voorrede veröntschuldigt de
dichter zich, dat hij zich waagt aan een onderwerp, reeds door den
grooten Corneille op het tooneel gebracht 2). Maar, hoe volmaakt de
Fransche treurspelen ook mogen zijn, hij wenscht ze niet te vertalen,
maar wil liever "hunnen alom roembehaalende Treurstyl door eigen
vindinge poogen na te volgen". Want dat is de eenige manier, om, "in
de laagte der wetenschap staande", "zich zelven allengs op te beuren",
terwijl zijn "oogmerk is om de grootste vernuften, in Poëzy, door
eigen vindinge, van verre na te treden". Een moedig woord in een
tijd, waarin het Fransche drama overal den scepter begon te zwaaien.
Van Haps heeft dan ook een treurspel geschreven, dat afwijkt van de
tallooze Sophonisbe-drama's in de wereldliteratuur en dat onder deze
geen slecht figuur maakt 3).
De kinderachtige, kleine treurspelletjes van A. Peys, een Zuid-Nederlander,
wiens werken echter alle in Amsterdam gedrukt zijn, verdienen
evenmin bespreking als de stukjes van den tooneelspeler. F. Groen. Van
Peys dient echter vermeld te worden, dat hij het eerst met De maeltyt
van Don Pederoos geest, of de gestrafte Vrygeest (1699) de Don juansage
in Nederland op het tooneel heeft gebracht.
III. HET FRANSCH-CLASSIEKE TREURSPEL.
Nergens had gedur~nde de Middeleeuwen het tooneel zoo gebloeid
als in Frankrijk, nergens zijn zoo vele misteriën, mirakelspelen en
kluchten geschreven als daar. Evenals elders deed zich er in het begin
der 16de eeuw de renaissance gelden. die langzamerhand de bestaande
kunstvormen verdrong 4).
1) Herdrukt in 1714 en 1733.
2) Cornei1\e's Sophonisbe zag in 1663 het licht.
3) Van Haps wijkt van de geschiedenis af door aan Sophonisbe eene zuster Si don ia te
geven, die zich aan het slot doodt, evenals Syphax. Dr. A. Andrae, Sophonisbe in
der französischen Tragödie mit Berücksichtigung der Sophonisbe-bearbeitungen in anderen
Litteraturen. (Supplementhejt VI der Zeitschr. für franz. Sprache und Litter.) , 1891,
blz. 85, noemt "Haps' Bearbeitung des Stoffes eine der gelungensten".
4) Zie over de geschiedenis van het Fransche drama, A. Ebert, Entwicklungs-Oeschichte
der Französischen Tragödie vornehmlich im XVI. jahrhundert, Gotha, 1856, Emile
Faguet, La tragédie française au XVle siècle (1550- 1600), Paris, 1883, en F. Lotheissen •
Oeschichte der Französischen Litteratur im XVII. jahrhundert, 2 te Auflage. Wien, 1897,
I, blz. 174-230,293--'491; 11, blz. 339-435.
22·
340
De studie der classieken was in Italië herleefd en van daar in Frankrijk
doorgedrongen, waar zij in Frans I (1515-1547) een wakkeren
beschermer vond. De ridderlijke yorst moedigde het bestudeeren van
Grieksche schrijvers aan en bevorderde het vertalen der classieken. In
Italië had Alberto Mussato zijne Latijnsche drama's Eccerinis en Achilleis
geheel in den trant van Seneca's treurspelen geschreven, Gregorio
Corrario zijn Latijnsch treurspel Progne aan Ovidius ontleend en Trissino
met zijne Sophonisbe, het eerste Italiaansche treurspel, grooten opgang
gemaakt. Nu heerschte aan het Fransche hof de invloed van Italië i
Quinziano Stoa, de leermeester van Frans I, schreef 14 Latijnsche
treurspelen, Scaliger de oudere bracht zijne Latijnsche vertaling van
Sophocles' Oedipus Rex uit het vaderland mee naar Frankrijk en Alamanni
bewerkte op Franschen bodem zijne Italiaansche vertaling der Antigone.
Ook de Franschen togen nu aan het werk. Lazare de Baïf vertaalde
de Electra (1537) van Sophocles en de Hecuba (1544) van Euripides,
SibiIet de Iphigenia (1549) van Euripides en Ronsard de Plutus (1549)
van Aristophanes, die in het Collége Coqueret werd opgevoerd. Reeds
eenige jaren vroeger had Buchanan bij dramatische voorstellingen in het
Collége de Guienne de middeleeuwsche drama's verdrongen door
Latijnsche treurspelen van zijne hand, nl. de Baptistes en de jephtes,
en door Latijnsche vertalingen van de Alcestis en de Medea van Euripides.
Andere humanisten, als Dorat en Budé, steunden zulke pogingen
en het Latijnsche drama vond binnen de muren der Colléges een tooneel
en tooneelspelers. Aan den anderen kant stonden theoretici op i Thomas
Sibilet gaf in zijne Art poétique françois voorschriften voor de versificatie,
Joachim de Bellay streed in La Défence et Illustration de la langue
françoise voor een idealen kunstvorm, slechts bereikbaar door de navolging
der classieken, en Scaliger codificeerde in zijn Poetice (1561) de
wetten van het treurspel.
Jongelieden van groot talent zetten zich vol geestdrift aan het werk,
om al de vormen der c1assieke poëzie in Frankrijk over te planten i
Ronsard schreef oden en het begin van een heldem:licht en Jodelle
dichtte de Cléopatre (1552), het eerste Fransche treurspel. Het werq
door eenige zijner letterkundige vrienden, o. a. Remy Belleau en Jean
de la Péruse, in het Hótel de Reims voor koning Hendrik 11 opgevoerd
en maakte grooten opgang. De Cléopatre werd door vele andere treurspelen
van hetzelfde genre gevolgd. Jodelle gaf spoedig zijne Didon se
sacrifianti de Médée van La Péruse werd in 1556 uitgegeven i Jacques
Grévin bewerkte zijn jales César (1558) naar het gelijknamige Latijnsche
treurspel van Mureti Jacques de la Taille (t 1562) schreef Alexandre en
Daïre, zijn broeder Savl Ie jvrieux (1562) en La Famine oa les Oabao341
nitcs (1573), Nicolas Fillelll Achille (1563) en Lucrèce (1566). En Robert
Garnier (1534-1590), die in 1568 met Porcie was opgetreden, zette de
kroon op die beweging, toen hij zich door zijne treurspelen bij allen,
wier oordeel op prijs moest worden gesteld, den naam verwierf van
den eersten Franschen treurspeldichter, die zelfs boven de classieken
uitblonk. Een paar zijner werken, nI. de Cornélie (1574) en de Marc
Antoine (1578), werden zelfs in het Engelsch vertaald. Enkele dichters
volgden nog, zooals Jean de Ballbreuil met Régulus (1582), Nicolas de
MontrellX met Cléopatre (1595), Montchrétien met Sophonisbe (1596),
David, Aman, enz., en wij staan aan het begin der 17de eeuwen tevens
aan het einde van het tijdperk, waarin de invloed der classieken zich
voor het eerst op het Fransche treurspel deed gelden.
In al die treurspelen - en slechts de meest belangrijke werden
genoemd - valt eene sterke navolging van Seneca's tragedies op te
merken, niet alleen wat de indeeling betreft (5 bedrijven, reizangen ,
enz.), maar ook in de behandeling. De vinding ontbreekt geheel; de
onderwerpen zijn alle aan de Grieksche, Romeinsche en bijbelsche
geschiedenis ontleend en dus overbekend. Van verwikkeling is nauwelijks
sprake; een enkel feit wordt voorgesteld als gevolg van allerlei
gebeurtenissen, die vooraf zijn gegaan. Vandaar gemis aan handeling.
lv\aar men vindt in die treurspelen lange alleenspraken, lange beschrijvingen
en verhalen, rhetorische woordentwisten over algemeene onderwerpen
en ontelbaar vele spreuken. Boden en voedsters vervullen eene
belangrijke rol. Slechts in één opzicht hebben de Fransche dichters
Seneca niet gevolgd; zij hebben nI. bijna altijd het afschuwelijke van het
tooneel verwijderd gehouden.
Ongeveer in 1600 eindigt die beweging; de zoogenaamd Franschc1assieke
tragedie zou eerst later worden geboren. Jodelle, De la Taille
en Garnier konden het Fransche tooneel der Middeleeuwen niet hervormen;
hunne treurspelen bleven slechts in een beperkten kring en
werden alleen door geletterden toegejuicht. Enkele dichters, zooals Beza
in Le Sacrifice d'Abraham (1551) en vooral Desmazures in de trilogie
David combattant, David triomphant en David fllgitif,/ trachtten de
c1assieke en de middeleeuwsche traditie met elkander te verzoenen en een
drama te scheppen, dat deels misterie, deels classiek treurspel was. Die
pogingen hebben althans dit gevolg gehad, dat in de bijbelsche spelen,
die na 1550 zijn geschreven, iets van den vorm der c1assieke tragedie,
zooals de verdeeling in 5 bedrijven, de koren en de boden, werd
overgenomen. Dat verder die c1assieke vorm ook voor andere dan
c1assieke onderwerpen - zooals in La Soltane (1560) van Gabriël Botlnyn
- en zelfs voor gedramatiseerde politieke satire - als in de beide
342
Ouisiade's (1589 en 1592) - begon te dienen, was een stap in
dezelfde richting.
Aan den anderen kant ontwikkelde zich de tragi-comedie, waarin
vertellingen en anecdotes uit de niet-bijbelsche geschiedenis, romans en
novelles ten tooneele werden gebracht. Geene helden treden in de tragicomedie
op, maar gewone menschen; somtijds is het tragische met het
cornische gemengd, meestal echter is de tragi-comedie een tooneelspel
zonder tragisch slot. Claude Rouillet's Philanire, femme d'Hippolyte
(1560) en Louis Ie jars' Lucelle (1576) zijn voorbeelden van dat genre.
Er werd niet gelet op de regelen der classieke tragedie, maar men verzette
zich tegen deze, huldigde geene eenheden, scheidde niet het
tragische en het comische, liet de reizangen weg, gebruikte zelfs somtijds
proza in plaats van verzen. Garnier's Bradamante (1582) staat tusschen
het classieke treurspel en deze soort van tragi-comedie in. Italiaansche
tooneelspelers, die sedert 1548 Frankrijk dikwijls bezochten, maakten er
het herdersspel bekend en de "Commedia dell' arte", waarin de tooneelspelers
improviseerden. Pierre de Larivey vertaalde verder vele Italiaansche
blijspelen in het Fransch.
In het begin der 17de eeuw was het middeleeuwsche drama verdwenen,
maar er heerschte bijna een chaos 1). Het c1assieke treurspel, dat een tijd
lang in beschaafde kringen groote geestdrift had gewekt, vond geene
vertegenwoordigers meer. De Italiaansche letterkunde deed haren invloed
sterker dan vroeger gelden, het Spaansche drama en de Spaansche novelle
drongen over de grenzen. In dezen tijd trad Alexander Hardy op, die,
misschien onbewust, een nationaal tooneel trachtte te scheppen en 700
à 800 drama's heet geschreven te hebben, van welke slechts een klein
aantal gedrukt en tot ons is gekomen. Hardy ontleende zijne onderwerpen
aan de classieke literatuur, aan Spaansche en Italiaansche schrijvers;
mythologische stof, historische feiten, novelles, anecdotes, hij gebruikte
alles. Hij verdeelde zijne drama's in bedrijven, maar bekommerde zich
niet om de eenheden en liet geene koren optreden. Hij bevrijdde het
Fransche drama van schoolsche geleerdheid en gaf er handeling aan.
In zeker opzicht sloot Théophile de Viau zich in zijn Pyrame et Thisbée
(1617) bij Hardy aan, maar na hem werd er vooreerst geen Fransch
treurspel meer geschreven. Men dweepte met Gongora en Marini en de
poëzie werd gedistingueerd, gemaakt en geestig. Alleen de herderspoëzie
getuigt nog van eenige phantasie; Honoré d'Urfé's roman Astrée (1610)
maakte een verbazend en opgang en het herdersspel beheerschte jaren lang
1) Vgl. G. Lanson, Etudes sur les ongllles de la tragédie classique en France in
Revue d'Histoire littéraire en France, 1903, blz. 177-232,413-437.
343
het tooneel, totdat het langzamerhand in een intrige-stuk overging,
zooals Corneille's Mélite (1629). Mairet, die reeds vroeger een pleidooi
had geleverd voor de eenheden van tijd en plaats, huldigde die beginselen
in de Sophonisbe (1629), dat de eerste Fransch-classieke tragedie
genoemd kan worden. Het stuk maakte grooten opgang en de geleerde
wereld begon een krachtigen strijd tegen het Marinisme - de richting
van het Hótel de Rambouillet - en tegen het herdersspel. Scudéry en
Tristan I'Hermite volgden in hunne treurspelen het voorbeeld van
Maireti Rotrou vertaalde Seneca's Hercules Oetaeus (1632) en Corneille
gaf in 1635 eene bewerking van de Medea. In de Cid (1636) volgde
hij een drama van Guillen de Castro, maar terwijl de Spaansche dichter
zijn stuk in drie verschillende jaren en op drie verschillende plaatsen
liet spelen, nam Corneille slechts den tijd van 24 uren en ééne plaats
aan voor de geheele verwikkeling. Het drama had een ongehoord succes,
omdat de idealen van Corneille's eigen tijd er in belichaamd waren
en omdat men instinctmatig gevoelde, dat er een nieuwe vorm van
het treurspel was gevonden, die paste voor de denkbeelden en den
aard van het Fransche volk in dien tijd. In 1640 volgden Horace en
Cinna, waarin de eenheden evenzeer waren gehuldigd als in de Cid. En
nu had het Fransche treurspel een vasten vorm aangenomen, dien het
langer dan eene eeuw behouden heeft en die op de tooneelletterkunde
van geheel Europa een buitengewoon grooten invloed heeft geoefend.
Corneille heeft bij verschillende gelegenheden zijne meening uitgesproken
over de theorie van het treurspel en zijne opvatting meegedeeld
van de leer van Aristoteles. Een treurspel moet, naar zijn oordeel, eene
belangrijke historische gebeurtenis tot onderwerp hebben. Aan de eenheid
van handeling, waardoor alle personen moeten medewerken tot de
ontknooping, houdt hij streng vast i elk bedrijf moet verder een afgesloten
geheel zijn en alle tooneelen zooveel mogelijk met elkander zijn
verbonden. AI de gebeurtenissen in het drama moeten binnen den tijd
van 24 uren of minder worden samengedrongen i ver.halen kunnen
dienen, om de handeling op het tooneel te bespoedigen en den toeschouwer
alles wat gruwelijk is te besparen. De eenheid van plaats
behoeft niet streng te worden volgehouden. Het Fransche treurspel heeft
geene reizangen.
Corneille's groote opvolger Racine heeft zich in de meeste opzichten
bij hem aangesloten en de beide beroemde Fransche tragici zijn door
ontelbaar vele dichters nagevolgd. Het Fransch-classieke drama met zijne
ideale menschen en zijne ideale opvatting van de wereld en aan den
anderen kant met zijne halfslachtige navolging der Grieken en zijne
dikwijls onnatuurlijke en precieusevormen - een gevolg van de hof344
lucht - heeft zich langer dan eenig ander genre op het tooneel staande
gehouden.
Het is vreemd, dat in de eerste helft der 17de eeuw het Fransche
drama zoo weinig invloed heeft geoefend op het Nederlandsche. De
betrekkingen tusschen de beide landen waren van zeer vriendschappelijken
aard; het Fransch was hier te lande vrij algemeen bekend en in
de Fransche letterkunde waren de Nederlanders geene vreemdelingen 1).
Fransche tooneelspelers reisden reeds in het begin der 17de eeuw meermalen
in de Zeven Provinciën 2). En toch vindt men bijna geene sporen
van den invloed van het Fransche drama op het Nederlandsche vóór
Rotrou en CorneiIle. In 1612 werd de tragi-comedie L'!nnocence découverte
(1609) van Jean Auvray vertaald als De Behouden Onnooselheyt en
in 1616 volgde Bredero's Luce/le naar het drama van Le Jars. W. de
Baudous gaf in 1618 eene zeer vrije bewerking van Garnier's Antigone
(1580) onder den titel van Edipus en Antigone en J. Heerman schreef
zijn Chryseide en Arimant (1639), terwijl hij gebruik maakte van het
gelijknamige stuk van Mairet (1620), doch tevens van de bron, die
de Fransche dichter gebruikt had, nl. de Astrée (dl. IIl, boek 7 en 8).
Maar langzamerhand werd het Fransche drama hier te lande meer
bekend i verscheidene stukken van Rotrou werden vertaald 3), De verduytste
Cid (1641), eene vertaling door J. van Heemskerck, maakte
veel opgang 4) en de Horace vond een vertaler in Jan de Witt (1647).
In de laatste 40 jaren der 17de eeuw neemt het aantal vertalingen uit
het Fransch schrikbarend toe, ook al omdat eene invloedrijke litterarische
1) Vgl. Noord en Zuid, XVIII, 1895, blz. 198, 199.
2) Fransche tooneelspelers traden op te 's Grav~nhage in 1605, 1610, 1612, 1613
(vgl. Van den Bergh, 's Oravenhaagsche Bijzonderheden, I, blz. 32, 33), 1618 (vgl.
Mededeelingen van de Vereeniging ter beoefening der geschiedenis van 's Oravenhage,
11, blz. 121), 1620, 1623, 1638 (Van den Bergh, t. a. p.), 1648, 1657 en 1658 (Mededee/
ingen, blz. 124, 126 -128), 1663, 1683 en 1686 (vgl. Van den Bergh, blz. 34;
Meded. , blz. 129, 130), te Utrecht in 1619, 1620 en 1649 (vgl. Mr. W. G. F. A. van
Sorgen, De tOOlzee/spee/kunst te Utrecht en de Utrechtsche Schouwburg, 's Gravenhage,
1885, blz. 79, 16), te Dordrecht in 1642 (vgl. Or. G. D. J. Schotel, Tilburgsche avondstonden,
Am~terdam, 1850, blz. 206), te Nymegen in 1615 en 1676 (vgl. H. D. J. van
Schevichaven, Penschefsen uit Nymegen's verleden. Nymegen, 1898, blz. 166, 172). Van
Fransche tooneelspelers te Amsterdam weten wij weinig. Uit vs. 460 van Coster's Duyfsclze
Academie (1619) blijkt, dat et in zijn tijd Franschen en ook wel Italianen optraden, en
uit de voorrede van J. Heerman's Chryseide en Arimant (1639), dat er tusschen de jaren
1630 en 1639 een Fransche troep heeft gespeeld. Verder kwamen er Franschen in 1679.
(Aanteekening van De Roever.)
3) Vgl. Noord en ZU/ä, XXIII, 1900, blz. 304 - 314.
4) Er zijn 2 uitgaven van 1641, verder van 1650, 1662, 1670, 1683, 1697, 1725,
1732, 1736, 1760 en 2 z. j.
345
bent met grooten ijver de Fransche letterkunde hier te lande bekend
maakte en op hoogen toon de enkele tooneeldichters, die nog iets oorspronkelijks
trachtten te geven en zich aansloten bij de groote schrijvers
uit de eerste helft der eeuw, afschrikten en afmaakten.
In 1669 richtten Mr. Andries Pels, Dr. Lodewijk Meijer, Ysbrand
Vincent, D. Lingelbach en eénige anderen te Amsterdam een geleerd
genootschap op, dat den naam kreeg van Ni! volentibus arduum 1). De
leden hielden redevoeringen over allerlei onderwerpen en vertaalden uit
allerlei talen, maar bemoeiden zich vooral met het tooneel. Zij wilden
het fatsoenlijk publiek naar den schouwburg lokken door al wat griezelig,
plat en aanstootelijk was van de planken te weren i zij wilden meer het
oor dan het oog boeien, de zeden der toeschouwers verbeteren, hen
beschaven. Zij maakten eene uitvoerige lijst op van alles, wat wel, en
wat niet in treurspel en blijspel mag voorkomen 2) i zij vielen natuurlijk
alle vroegere tooneeldichters, ook Hooft en Vondel, met kracht aan en
ontzegden alle recht van meespreken aan allen, die niet tot hun
clubje behoorden. Het Fransche drama beantwoordde het meest aan
hun ideaal en zij voerden het dus met alle geweld hier te lande in,
maar zij gaven dikwijls vrije bewerkingen en verbeterden zonder blikken
of blozen Molière, Corneille en Racine. Zij vonden het veel verdienstelijker
Fransche drama's op die wijze te verknoeien dan eigen werk te
leveren. Zij intrigeerden tegen de regenten van den Amsterdamschen
Schouwburg, om zelf aan het bestuur te komen, en dat is hun gelukt.
Velen traden uit hunne bent, maar de enkelen, die waren overgebleven,
of er later waren bijgekomen, handelden alsof zij eene breede schare
van zeer kunstlievende, belezen en beschaafde mannen achter zich hadden.
Het optreden van "Ni! Volentibus Arduum" -- de tegenstanders vertaalden
de spreuk door: "niets gewichtighs betrachtende" - heeft den
triomf van het Fransch-c1assieke drama op ons tooneel verhaast. Die triomf
zou trouwens toch niet zijn uitgebleven. De weg, dien Hooft het eerst
had betreden, was plat geloopen door zijne vele navolgers en Vondel
heeft weinig volgelingen gehad. De tragi-comedie' had haar tijd gehad.
Het Engelsche drama had, kort na zijn bloeitijd, hier te lande geen vasten
voet kunnen krijgen, het Spaansche viel steeds in den smaak van het
1) Vgl. Zedig en dicht-tievend onderzoek op Aran en Titus, of wraak en weerwraak.
Treurspel door Jan Vos, Amsterdam, 1718, blz. 27, vlgg., en Dr. A. J. Kronenberg ,
Het kunstgenootschap Ni! Votentibus Arduum, Deventer, 1875.
2) In hun Naauwkeurig onderwys in de Tooneel-poëzy, een werk, dat eerst veel
later het licht zag, in Gebruik en Misbruik des tooneels (1681) en in verscheidene voorredenen
en critieken.
346
publiek, maar lokte niet lIit tot navolging; er was een te groot verschil
tusschen de zeden en gewoonten, de denkwijze en den natuurlijken
aanleg van Spanjaarden en Nederlanders. Het Fransch-classieke drama
daarentegen, waarin allerlei romantische en moderne begrippen in een
quasi-classieken vorm waren gehuld, moest, toen het bijna plotseling
door een geniaal man als Corneille was geschapen en door een Racine
was volmaakt, de wereld veroveren, vooral nu de bloeitijd van het
Spaansche drama voorbij was.
Reeds is er melding gemaakt van enkele Nederlandsche treurspelen,
die den vorm hebben van het Fransch-classieke drama; zij zijn door
vele anderen gevolgd. In de jaren 1672 - 1678, tijdens den oorlog, was
de Amsterdamsche Schouwburg gesloten; toen hij weer geopend werd,
hield het Fransche treurspel er zijn intocht en verdreef in korten tijd
alle andere vormen van het ernstige drama. Toch was het aantal Nederlandsche
drama's, in dien trant geschreven, vooreerst klein; meestal
waren het vertalingen, die op de planken kwamen.
Govert Bidloo, de bekende Leidsche professor en lijfarts van \Villem lIl,
trad in 1679 als tooneelschrijver op met Karel, Erf-prins van Spanje!).
Door allerlei intriges van hovelingen en priesters wordt Philips 11 in
het geloof gebracht, dat Karel het houdt met zijne stiefmoeder Isabella,
die eens zijne bruid is geweest. Men weet zelfs de koningin bij Karel
te brengen, om hem te smeeken zich voor zijn vader te buigen, en
bericht dat samenzijn aan den koning. Karel wordt vergiftigd. Maar
ééne der hofdames, die uit liefde voor Manriques, een hoveling, welke
aan de samenzwering heeft deelgenomen, gezwegen heeft, brengt na
Karel's dood de zaak aan het licht en de koning bespeurt, dat hij op
gruwzame wijze bedrogen is. In het treurspel sterft Karel wel op het
tooneel, maar het stuk "vertoont zich" in denzelfden tijd, "waar in het
gespeelt werd". Dat is eveneens het geval met Bidloo's Fabius Severas
(1680) 2), een treurspel, waarin met de geschiedenis geene rekening is
gehouden. De brand van Trojen en de Semiramis van denzelfden schrijver
zagen eerst in 1719 het lichts). In het eerste treurspel wordt het innemen
der stad gedramatiseerd met het verraad van Sinon, het houten paard,
de straatgevechten, "de geest van Kreüza in de scherm", eene "nederdaalende"
Venus en heel wat verandering van decoratief; het is dus
geen drama uit de Fransche-classieke school. De Semiramis daarentegen
1) Herdrukt in (1719), 1729 en 1753.
2) Herdrukt in (1719).
3) In Bidloos Tooneel Poëzy.
347
kan wel eene vertaling zijn van één der vele gelijknamige Fransche
treurspelen 1).
Ook Pieter Bernagie 2) was een volgeling van Corneille en Racine.
Zijn Constantinus de groote (1684) 3) heeft den dood van Maximianus
tot onderwerp, die, na afstand van den troon te hebben gedaan ten
voordeeIe van zijn schoonzoon Constantinus , tijdens diens afwezigheid
zich weder tot keizer laat uitroepen. Maar zijne dochter Fausta, Constantinus'
echtgenoote, waarschuwt dezen; Maximianus wordt verslagen
en gedood. Bernagie noemt als zijne bron de Annales Ecclesiastici van
Baronius; hij laat in zijn drama niet minder dan vijf "Vertrouwlingen"
en "Vertrouwden" van de hoofdpersonen optreden. De Paris en Helene
(1685) is zeer onbelangrijk. Paris, die Enone heeft verlaten, ziet, als hij
met Helena vlucht, zijne vroegere geliefde terug en zijn broeder Deiphobus
tracht hem weer in hare armen te voeren, daar hij zelf liefde voor
Helena heeft opgevat. Bernagie's Arminius, Beschermer der Duytsche
Vryheid (1686) 4) is bijna eene eeuw lang op het tooneel gebleven.
Arminius, die vroeger zijne vrouw Hercinia, de dochter van Rome's
bondgenoot Segestes, door geweld heeft verkregen, belegert thans zijn
schoonvader. De pogingen om den strijd bij te leggen zijn mislukt;
Germanicus rukt aan, om Segestes te ontzetten, en nu spoort Hercinia,
die eerst getracht heeft haren echtgenoot terug te houden van den oorlog
tegen haar vader, hem aan zich krachtig te weer te stellen tegen den
vreemdeling. Wel wordt Flavius, de broeder van Arminius, die als gezant
der Romeinen komt onderhandelen, door den Germaanschen veldheer
ontvangen, doch als de gezant ten slotte eischt, dat Hercinia, met wie
hij vroeger tegen haar wil verloofd is geweest, aan hem zal worden
overgegeven, weigert Arminius natuurlijk aan dien eisch te voldoen.
Hercinia wordt daarna op verraderlijke wijze gevangen genomen, maar
zij wijkt noch voor de liefdesbetuigingen van Flavius, noch voor het
bevel haars vaders, om het huwelijk met Arminius te verbreken. In het
Romeinsche leger ontmoet Hercinia Radwich, vroeger de verloofde van
Flavius, maar door hem verlaten; het arme meisje doet haren vroegeren
minnaar de bitterste verwijten; hij is er wel door getroffen, maar kan
toch zijne liefde voor Hercinia niet overwinnen. Daar komt Arminius
1) Er bestaat eene Sémiramis van Desfontaines (1637), van Gilbert (1646), van
Mad.e de Gomez (1716) en van Crébillon (1717); naar de laatste heeft Bidloo niet
vertaald; de andere drama's heb ik niet kunnen vergelijken.
2) Zie over hem Tijdschr. v. Ned. Taal- en Leiterk., III, 1883, blz. 123 -167.
3) Herdrukt in 1738; in 1775 is het stuk nog te Rotterdam gespeeld (vgI. Haverkorn
van Rijsewijk, t. a. p., blz. 373).
4) Herdrukt in 1725, 1735, 1745 en 1785.
348
in het leger, voorzien van een vrijgeleide; den slag, dien hij op het
punt stond te winnen, heeft hij doen eindigen, om zijne vrouw
te kunnen bevrijden. Als losgeld biedt hij Germanicus de adelaars
aan, vroeger op Varus veroverd, maar de Romein verlangt, dat hij
zich met zijn schoonvader zal verzoenen en vriend van Rome worden.
Arminius weigert, de onderhandelingen dreigen te mislukken en de
strijd zal hernieuwd worden, als Agrippina verschijnt met Flavius en
Radwich. Flavius heeft zich bekeerd, doet afstand van Hercinia en wil
Radwich huwen, en nu de voornaamste oorzaak van den twist tusschen
Arminius en Segestes, de liefde van Flavius voor Hercinia, is weggenomen,
kan de vrede tusschen beiden worden gesloten en tevens een
verbond met Germanicus, terwijl Hercinia aan haren echtgenoot wordt
teruggegeven. - De bron van het treurspel waren de Annales , b. I en
11, van Tacitus, maar enkele dingen schijnen ontleend aan De Scudéry's
tragi-comedie Arminius, ou les Freres ennemis (1644). Dat Bernagie's
treurspel zoo lang op het repertoire is gebleven, heeft het waarschijnlijk
te. danken aan de vele vrijheidlievende ontboezemingen, die er in
worden aangetroffen.
In Arete, of Stryd tusschen de plicht en min (1692) van D. Buysero 1)
is Arete, koningin van Pafos, indertijd door haar vader om redenen van
staat verloofd aan prins Therion, maar zij vat liefde op voor Philoprestes,
prins van Creta, die ook haar bemint. Arete wil echter de belofte houden
aan Therion en Philoprestes wil zich verwijderen. Maar Hermione, die ook
Philoprestes bemint en zich wreken wil, nu zij geene wederliefde ontvangt,
zet met behulp van Pseudes, die voorgeeft liefde voor haar te koesteren,
maar inderdaad naar de hand van Arete dingt, eene intrige op touw
tegen den prins van Creta en laat hem bij Arete belasteren. Philoprestes
wisselt van kleederen met zijn vertrouwde Pilades, om tot Arete te
kunnen doordringen, en weet zich schitterend te verdedigen; intusschen
vallen Therion en Pseudes Pilades, dien zij voor den prins houden,
verraderlijk aan, maar Therion wordt gedood en Arete is dus van hare
belofte ontslagen.
P. Nuyts heeft in de Admetus en Alcestis (1694) 2) de bekende sage
geheel gewijzigd op het tooneel gebracht. Het land van Admetus is
veroverd door Philippus van Macedonië, maar leven en kroon zullen
hem geschonken worden, als iemand zich vrijwillig voor hem den offerdood
wijdt; anders moet hij zelf sterven .. Zijne edelen, die hoog opgeven
van hunne trouw aan den koning, weigeren; zijne bejaarde moeder denkt
1) Vgl. over hem Oud-Holland, 1891, blz. 7-30, 153-180.
2) Herdrukt in 1700, 1720 en 1752.
349
er niet aan, haar leven te geven, maar zijne vrouw Alcestîs ijlt naar het
leger van Philippus , terwijl Admetus zelf door zijn gevolg verhinderd
wordt te gaan. Als hij buiten zich zelf is van wanhoop, verschijnt
Philippus met een groot gevolg, waarbij zich eene gesluierde bevindt;
het blijkt Alcestis te zijn, die gespaard is.
IV. HET TREURSPEL MET KUNST- EN VLIEGWERK.
Kardinaal Richelieu was een groot voorstander van het tooneel. In
het paleis, dat hij had laten bouwen en dat "Palais-Cardinal" genoemd
werd, had hij eene zaal voor tooneelvertooningen laten inrichten. Zelfs
had hij een tijd lang vijf dramatische schrijvers in zijn dienst, van
welke Corneille, Ratrou en Boisrobert de meest bekende zijn; de kardinaal
gaf hun een onderwerp op, ieder van hen schreef één bedrijf van
het stuk en de opvoering kon spoedig plaats hebben. Het is geen
wonder, dat de enkele drama's, door "les cinq Auteurs" nagelaten,
geene meesterstukken zijn 1); de door den grooten staatsman uitgedachte
methode is weinig geschikt voor letterkundig werk. Ook Mazarin, Richelieu's
opvolger, beschermde het tooneel, maar op geheel andere wijze dan
zijn voorganger. Uit zijn vaderland Italië bracht hij opera, ballet en
stukken "à grand spedacle" over; door zijn toedoen hield de Italiaansche
opera haar intocht aan het Fransche hof. En daarbij was de theatertoestel
van zooveel gewicht, dat de prachtige zaal, door Richelieu gebouwd in
het paleis, dat hij bij zijn dood (1642) aan de koningin en haren
onmondigen zoon, Lodewijk XIV, had vermaakt en dat sedert dien tijd
Palais Royal heette, op Mazarin's bevel gedeeltelijk werd afgebroken,
"pour donner place aux immenses machineries" 2). Spoedig werd het
Italiaansch door het Fransch vervangen en trad Corneille met de Andromède
(1650) en La Toison d'or (1661) ook in dit genre op, door vele
anderen gevolgd. Te recht is van de stukken van deze soort opgemerkt,
dat de eigenlijke man noch de dichter, noch de toonzetter, maar de
machinist is 3). De muziek geraakte op den achtergrond - er werd maar
weinig gezongen - en de poëzie diende slechts tot verklaring van al
1) Eén van die drama's, L'aveugle de Smirne (1638), is door Krul vertaald onder
den titel Blinden minnaer van Smirne (1648).
2) Vgl. de "Notice" vóór de Andromède in de Oeuvres de P. Corneille .... par
M. Ch. Marty-Laveaux, Paris V, 1862, blz. 246.
3) T. a. p., blz. 253.
350
de wonderen, die het oog aanschouwde. In deze drama's spelen de
Grieksche en Romeinsche goden eene groote rol; zij verschijnen op
wolken, op vurige wagens, die zich in de lucht voortbewegen, vliegen
naar den hemel, roepen monsters op en doen ze verdwijnen, enz. enz.
Aan het decoratief werd de grootste zorg besteed; voorwerpen op
het tooneel aanwezig namen plotseling een geheel anderen vorm aan
en het oog der toeschouwers werd telkens bedrogen door een listig
gebruik maken van de wetten der perspectief. Al dat moois, uit Italië
naar Frankrijk overgebracht, is ook in ons land geïmporteerd, toen in
1665 te Amsterdam een nieuwe Schouwburg gebouwd was, die zoo
werd ingericht, dat elk stuk "met kunst- en vliegwerk" - dat was de
naam - er kon worden vertoond. Jan Vos, die sedert jaren regent van
den Schouwburg was, had die verbouwing weten door te drijven en
hij was ook de eerste, die een Nederlandsen drama van deze soort
schreef en er grooten opgang mee maakte.
Zijne Medea (1667) 1) heeft den volgenden inhoud. Medea, die zich
"in een Lusthof" bevindt, besluit wraak te nemen op lazon. Zij heeft
hem het gulden vlies helpen verwerven, heeft om zijnentwil haar broeder
gedood en is met hem gehuwd; nu verstoot hij haar en zal met
Kreüza in het huwelijk treden. De voedster tracht te vergeefs haar toorn
te doen bedaren. Twee hofwachten willen haar tegenhouden, maar Medea
laat het donderen en bliksemen, den lusthof, "op 't stampen van haar
voet, in bergen veranderen", den boom, "daar 't guldevlies aan· hangt,
stieren, draak, krijgsluiden en lazon met rook en vlam uit de grondt
opschieten" en den eenen hofwacht in een pilaar, den anderen in een
boom veranderen. Als op haar bevel de bergen weer voor den lusthof
hebben plaats gemaakt en lIlt spook" in den grond is verdwenen, verschijnen
lazon en Kreüza. Medea veinst tegenover hen en weet eindelijk
door haar smeeken de belofte te verwerven, dat hare kinderen haar
zullen worden teruggeven. De ongelukkige hofwachten worden van
pilaar en boom in beer en tijger veranderd, Medea wordt "van een
helsche geest, die haar te gemoet komt vliegen, opgenoomen, en deur
de wolken naar den hel gedraagen" en een IIrey van Korintsche Vrouwen"
bezingt lazon's heldendaden en zijne liefde, maar tevens zijne
trouweloosheid. - Het tooneel stelt "Stadt en Tenten" voor. Hypsipyle,
de dochter van den koning van Lemnos, belegert met een leger van
1) Er zijn 2 uitgaven van dat jaar en verder van 1671, 1679, 1698, 1726, 1740,
1750, 1771 en z. j. In 1690 zag een Korte Inhoud van het Treurspél, en beschryvinge
van de Tooneelen, Kunst- en Vliegwerken , Ballétten enz. het licht. Vgl. over de perodieën
op het treurspel mijn jan Vos, blz. 66 - 70.
351
vrouwen - zij' hadden alle mannen van het eiland gedood - de stad.
Ook zij is door JalOn verlaten. Na een gebed van de priesteres begint
hei "offerhout" van zelf te branden, wordt het bloed van een kind
geplengd en de dood van lazon gezworen. Deze vertoont zich op den
wal en beantwoordt de verwijten van Hypsipyle met grofheden. Nu daalt
Iris neer "op een vliegende paauw, die een reegenboog in haar klaauwen
heeft", en voorspelt den dood van Hypsipyle, als zij den strijd aanvaardt.
JalOn komt met een leger in het veld en verslaat de vrouwen, terwijl
Kreon en Kreüza van den wal naar zijne heldendaden kijken; na eenigen
tweestrijd laat de held Hypsipyle, die gevangen is genomen, dood en en
haar hoofd op het tooneel brengen, om daarna haar dood te beklagen
en het hoofd aan Kreüza te schenken, die zich voorneemt, het op
schandelijke manier te mishandelen. Een rei "van Korinthsche en Lemnosche
Vrouwen" bezingt de overwinning, maar ook de wreedheid van
JalOn. - Medea roept "in de Hel" Charon aan en vertoont allerlei
tooverkunsten. Aan Charon's riem ontspruiten rozen, een boom verandert
in een kind, de hel in een bosch en ook "wordt het oordeel van Paris,
door vervormde spooken, in een dans uitgebeeldt". Dan vaart Charon
haar in zijne boot over. Nadat Hypsipyle's geest door "Radamandt" in
verhoor is genomen en zich verdedigd heeft, wordt hem toegestaan naar
,,'t zaalig veldt" te gaan, en heeft hij een kort gesprek met Medea. Nu
komt Proserpina "op een waagen, die van spooken voortgetrokken
wordt"; zij belooft Medea hare hulp en wijst haar aan, hoe zij zich
het best op lazon kan wreken. Allerlei monsters vertoon en zich, o. a.
Briareus met honderd armen, de dood als een geraamte, dat zich
beweegt, Hydra, Centaurus, enz. Daarna bezingt de rei van Korinthische
vrouwen de aanstaande bruiloft, waar echter de vroolijkheid wel eens
in droefheid kan verkeeren. - Medea roept "in een Tempelzaal" Hecate
aan en verheugt zich, als de voedster bericht, dat hare kinderen niet
langer in het paleis van Kreon zijn. Terwijl de priester in het bijzijn
van JalOn en Kreüza offert, bericht de voedster, dat Medea zich
gedood heeft, en zij plaatst Kreüza een geschenk van de doode, een
kroon, op het hoofd. Vervolgens "komt een hemelkloot , die met
starren versiert is, van 't gewelfsel daalen, die zich in acht stukken
ontsluit, daar de zeven Planeeten, elk naar zijn eigenschap uitgebeeldt,
uitkoomen , die na datze gedanst hebben, weder in de kloot gaan, die
zich van zelf sluit en om hoog verdwijnt". Dan dooft Hypsipyle's geest
het offervuur uit en een hopman meldt, dat er in de stad allerlei
vreeselijke voorteekenen worden waargenomen. Plotseling begint het
vuur, dat in de kroon op Kreüza's hoofd verborgen is, te "blaaken"
en de bruid vlucht al brandende. JalOn, die haar wil volgen, wordt
352
tegengehouden door Hypsipyle's geest, die een hartig woordje tot hem
spreekt, en daarna door Medea "op een waagen die van twee vuurspuwende
draaken door de lucht wordt getrokken". Zij verheugt zich
over zijn ongeluk, vliegt dan ... met de waagen naar de lucht, en smijt
de kinderen op d' aardt". Men ziet in een rouwkamer het lijk van Kreüza;
lazon geeft uiting aan zijne smart, maar Medea "in de lucht" bespot
hem. De rei betreurt de gevolgen van lazc.n's ontrouw en Medea's
wraak. -- Het 5de bedrijf speelt "in gedaalde Wolken. luno en Venus
verschijnen elk op een waagen, d'een wordt van twee paauwen, door
Iris en Rijkdom bestiert, en d'ander van twee zwaan en , door Kupidoos
gement, voortgetrokken". Merkuur komt aanvliegen en bericht, dat het
paleis te Korinthe geheel verbrand is en Kreon met vele anderen is
omgekomen. Vénus meent, dat Mede" gestraft behoort te worden, maar
luno is het daarmede niet eens. Nadat "het veurtooneel" in een hof
veranderd is, wordt Kreüza's lijk onder het zingen van een lied naar
den brandstapel gebracht. lazon is wanhopig en wil zich "eerst op 't lijkvuur
leggen", maar Jupiter verschijnt "op een vliegende arent" en voorspelt,
dat Medea, na jaren lang rondgedoold te hebben, weer met lazon
zal worden vereenigd.
De Medea was het voorbeeld voor al de drama's van deze soort, hier
te lande geschreven 1). Gelukkig is het aantal niet groot; de meeste
treurspelen "met kunst en vliegh-werken" zijn vertalingén. Veel nieuws
was er dan Dok na het stuk van Vos niet meer aan te brengen; aBe
theater-trucs van het genre schenen door hem gebruikt. Toch trachtte
Dr. Lodewyk Meijer, één der hoofdmannen van Nil Volentibus Arduum,
Vos te overtreffen; hij " doorbladerde" nl. "alle de voornaamste Fransche
tooneelspeelen, daar zich iets van deezen aart in opdeede; dat zelve
in een beknopt bondel te zamen by een trekkende, met voorneem en
van alle hunne konst- en vlieghwerken, zo het de mooghlijckheidt, en
ons tooneel niet weigherde, in een schouwspel te vlyen", en schonk aan
het tooneel het Ohulde Vlies (1667) 2); Corneille's La Toison d'or (1661)
had hem natuurlijk op dat denkbeeld gebracht.
Didoos doof (1668) 3) van Mr. Andries Pels vereischt niet zóó veel
theatertoestel als het treurspel van Meijer en telt slechts 3 bedrijven.
Maar deze zijn vol ongewild grappige dingen. Als de bevelhebbers der
Trojanen eene vergadering zullen houden in een " lusthof", gaan Dido
1) VgI. over de navolging in de Medea van Hooft's Baeto, De invloed van Seneca's
treurspelen, blz. 263, 264.
2) Er zijn 2 uitgaven van dat jaar en herdrukken van 1668, 1679 en 1684.
3) Er zijn 2 uitgaven van dat jaar en herdrukken van 1701, 1728 en z. j.
353
en hare zuster staan op "de Pedestallen, daar zy, in schyn van Pallas en
Diana", naar de besprekingen luisteren. Cupido verkleedt zich als Askaan
en vliegt plotseling weg; als Askaan vraagt: "Wie was dat, Vader?"
antwoordt Aeneas: ,,'t Was uw Oom. Askaen. Oom Kupido?" Maar dat is
immers de klucht en niet het treurspel van een hervormer van het tooneel !
Cleopatra (1669) is het eerste en eenige treurspel van Dieverina van
Kouwenhoven ; ook hier zijn de "vlieghwercken" op bescheiden wijze
aangebracht; er zijn tooneeltjes ingelascht, waarin goden op wolken
rijzen en dalen. Maar het vreemdste van al de drama's van deze
soort is wel Hippolutus den Kroondrager (1671) van Jacob Vinck. Het
eerste bedrijf begint met een gesprek tusschen Venus, Juno en Pallas,
die allen in de lucht zweven; Cupido voert later Venus in de slaapkamer
van Phaedra, waar de godin haar toespreekt; Hippolytus mengt
zich in een gesprek tusschen "Phyllis, de schone Bos-nymph", en den
herder Daphnis; Phaedra daalt, als Diana gekleed, met Venus neer op
aarde in gezelschap van de drie Gratiën; Cupido schiet een pijl op
Hippolytus af zonder hem te treffen; Jupiter en Themis "dalen ineen
vertoning ter neder"; "Neptunus, op sijnen zé-wagen, vergezelschapt
met Triton, en d'andere Zé-goden, vertónen haar inde zé", en wel met
"zé-muziek"; "Neptuin duikt onder water", enz. En tusschen al die
vertooningen, zoozeer afwijkende van het treurspel der Grieken, zijn
heele stukken vertaald uit de Hippolytus van Euripides 1) !
De liefde van Diana en Endimion (1663) van D. Lingelbach is eene
vertaling van Gilbert's Les Amours de Diane et d'Endimion (1657), maar
De Toveryen van Armida , of het belegerde jeruzalem 2) van A. Peys
heeft alleen het onderwerp gemeen met Quinault's Armide (1686), dat
trouwens eene "tragédie en musique" is. Er gebeuren in het drama de
wonderlijkste dingen, evenzeer als in J. Pluymer's Reinout in het betoverde
hof; zynde het Oevolg van Armida (1697) :3). De beide drama's
zijn ontleend aan Tasso's La Oerusalemme liberata; misschien zijn zij
bewerkt naar eene vertaling of een uittreksel van dat heldendicht.
1) O. a. blz. 44 onderaan-46 bovenaan (= vs. 775-808), blz. 480.-510. (= vs.
885-983), blz. 62 midden-65b. (= vs. 1162-1241), hlz. 66m.-67m. (= vs. 1282-1325).
2) Er zijn uitgaven van 1695 en 1751, maar er is ook een Korte illhoud van de
Toveryen van Armida. Of !zet belegerde jeruzalem, Amsterdam, met het jaartal 1683,
8 bladzijden groot. Als dat jaartal juist is, dan is, daar de Korte inhoud overeenkomt
met het treurspel, het Hollandsche treurspel eerder dan het Fransche vertoond.
3) Herdrukt in 1747. Het drama is geen vertaling van Dancourt's Renaud et Armide
(1686), een blijspel in I bedrijf.
WORP, Drama en tooneel, I. 23
354
BES L U [T.
Wij zijn aan het einde onzer beschouwing van de Nederlandsclle
treurspelen der 17de eeuwen mogen de volgende conclusies trekken.
De spelen van Duym en de twee eerste treurspelen van Hooft sluiten
zich aan bij de classieke-spelen der 16de eeuw, die ons zijn overgebleven
i alleen hebben zij de verdeeling in 5 bedrijven overgenomen van
Seneca en van de Latijnsche schoolcomedie , terwijl Hooft ook reeds de
reizangen invoerde. Later maakte Hooft ook veel gebruik van het
theatereffect , dat men in Seneca's treurspelen aantreft, en liet toovenaars
en toovenaarsters, geesten en Furiën, de laatste eenigszins gemetamorphoseerd,
in zijne tragedies optreden. Coster , die evenzeer als Hooft,
Seneca tot model had gekozen, nam van zijn voorbeeld het afschuwwekkende
over en bracht misdaden en gruwelstukken op de planken.
Enkele schrijvers, als Zevecote, Bodecher Benningh en anderen, sloegen
weer een anderen weg in en volgden enkel den eenvoudigen vorm van
Seneca na, die zich aansluit bij het Grieksche treurspel. Vondel neemt,
ook als navolger van Seneca, eene afzonderlijke plaats in, omdat hij
een matig gehruik maakte van diens theatertoestel en den uiterlijken
vorm der Latijnsche tragedie niet al te nauwgezet nabootste. Zoo kan
men vier richtingen onder de navolgers van Seneca onderscheiden, die
echter niet allen dezelfde beteekenis hebben voor de geschiedenis onzer
dramatische letterkunde.
Coster is door weinigen gevolgd en drama's, als die van Zevecote,
misten te zeer alle handeling, om in den smaak te vallen een er kijkgrage
menigte. Hooft daarentegen heeft gedurende een groot deel der
17de eeuw ons tooneel beheerscht i het aantal treurspelen, waarin Furiën
en geesten ten tooneele komen en waarin de vreeselijkste tooverkunsten
voor het oog der toeschouwers vertoond worden, is bij ons grooter
dan bij eenig ander volk. Men moge het achteraf betreuren, dat Hooft
juist dat theatrale element op den voorgrond heeft geplaatst, maar men
moet hem de eer geven, dat hij het eerst den nieuwen vorm van het
treurspel in ons land ingang heeft doen vinden. En verder is het eene
groote verdienste van Hooft, dat hij den vorm der classieke tragedie
niet alleen heeft gebruikt voor onderwerpen uit de classieke oudheid,
maar dat hij bij de Baeto en de Oeeraerdt van Velsen eveneens dien
vorm koos voor vaderlandsche sage en geschiedenis. Maar nu trachtten
anderen elk onderwerp, hoe ongeschikt het daarvoor ook mocht schijnen,
in den vorm van het classieke treurspel te wringen, zooals Bredero
deed met de Rodd'rick ende Alphonsus en Coster met de [sabella. ~Iun
355
voorbeeld werd door velen gevolgd, die de meest romantische stof in
een classiek kleed staken, zooals blijkt uit de Aran en Titus van Vos,
De broedermoort te Tranziane, de Trazil en zoovele andere treurspelen.
Zelfs de geschiedenis van een baljuw, die eene koe gestolen heeft en
daarvoor straf ontvangt, wordt gedramatiseerd met al den toestel van
eene classieke tragedie, met twee verschillende reien en de drie rechters
der onderwereld 1). Zoo is dan het classieke treurspel bij ons de vorm
geworden niet voor eene bepaalde soort van dramatische stof, aan de
Grieksche, Romeinsche en bijbelsche geschiedenis ontleend, maar voor
allerlei onderwerpen uit de geschiedenis in het algemeen, uit sage, lied,
roman en novelle.
Slechts aan ééne der drie eenheden van de classieke tragedie hielden
onze tooneeldichters zich gebonden, nl. aan die van tijd. De eenheid van
plaats konden zij verwaarloozen, omdat in den eersten tijd de plaatsen
der handeling naast of achter elkander op het tooneel waren i de eenheid
van handeling hebben zij niet begrepen, of zij wilden zich om
haar niet bekommeren. Want het is eigenaardig, hoe weinig onze dichters
zich rekenschap hebben gegeven van de wetten van het classieke treurspel
i zij schermden wel met de namen van Aristoteles en Horatius, van
Heinsius en Vossius, maar van Vondel alleen blijkt het, dat hij de
werken dier mannen bestudeerd had en het geleerde somtijds in toepassing
wilde brengen. Daarom zou een overzicht van Heinsius' werk De
tragoediae constitutione (1611) in dit boek overbodig zijn.
Het classieke treurspel kenmerkt zich bij ons door de eenheid van
tijd, de rei zangen , de vertrouwden, onder welke de voedster de voornaamste
plaats bekleedt, en de boden 2). Maar niet alle dichters wilden
zich aan die regelen binden i zij hadden door de Engelsche komedianten
en door Rodenburg's navolgingen van het Spaansche drama een ander
treurspel leeren kennen en zij verkozen een vorm, die hun grootere
vrijheid veroorloofde. De eenheid van tijd werd door hen verwaarloosd
en de reizang weggelaten.
Over het algemeen verschillen de onderwerpen van deze niet-c1assieke
tragedie weinig van die der oudere zuster, maar die uit de classieke oudheid
zijn zeldzamer. Daarentegen is het aantal onderwerpen aan de latere geschiedenis,
aan sage en roman ontleend, grooter, de inhoud der treurspelen
1) Zie blz. 292.
2) Enkele treurspelen, in de eerste jaren der 17de eeuw geschreven, zooals Smit's
Absalom, Van der Eemhd's Soplzonisba, Nootmans' Ulysses, Van Mildert's Virginia-,
zijn boven tot de classieke treurspelen gerekend, hoewel er geene reizangen in voorkomen.
23'
356
dikwijls meer fantastisch. Op het niet-c1assieke treurspel heeft Hooft in zooverre
invloed gehad, dat zijne tooverscènes, geesten en gemoderniseerde
Furiën er eene even groote rol in spelen als in de c1assieke tragedie.
Tegen het einde der 17de eeuw naderen de beide genre's elkander,
doordat langzamerhand de reizang van de c1assieke tragedie verdwijnt.
Zoo werd de grond geëffend voor het Fransch-c1assieke treurspel. Maar
toen het Fransche classicisme hier voor het eerst bekend begon te worden,
lwgreep men er nog weinig van. Zelfs de leden van "Nil Volentihus
Arduum", die meenden, dat zij geheel waren doorgedrongen in den geest
der groote Fransche dramatici, hadden geen flauw besef van Corneille's
streven; hoe zou anders Pels een treurspel als Didoos doot en Lodewijk
Meijer een Verloofde Konincksbruidt hebben kunnen schrijven? Tot zekere
hoogte had Corneille daar zelf schuld aan, omdat hij, na den nieuwen
vorm gevonden, vastgesteld en verdedigd te hebben, door het schrijven
van drama's "à grand spectacIe", zooals de Andromède en de Toison d'or,
zijne vereerders in de war bracht. Eerst tegen het einde der eeuw kreeg
men hier te lande een juister inzicht in den bouw der Fransch-c1assieke
tragedie, gaf men zich rekenschap van den nieuwen vorm en trachtte
men dien na te volgen. Wel had men al iets vroeger de drie eenheden
aangenomen, maar men was doorgegaan met moord en doodslag op
het tooneel voor te stellen. In het begin der 18de eeuw had het Fransche
treurspel de overwinning behaald, maar toen was er tevens een einde
gekomen aan de beteekenis der Nederlanders op dramatisch gebied.
De niet-c1assieke tragedie heeft zich opgelost in het Fransche classicisme,
de c1assieke tragedie niet geheel; zij is nog eenigen tijd blijven
leven, vooral door den invloed van Vondel. En het is merkwaardig,
dat Vondel, die bij zijn leven weinig navolgers heeft gehad, na zijn
dood nog eenigen invloed heeft geoefend. Vondel blijft voor ons de
groote vertegenwoordiger van het Nederlandsche treurspel der 17de eeuw.
Hoewel het niet-c1assieke treurspel zonder twijfel meer in den smaak
is gevallen van het groote publiek dan het c1assieke, heeft het onder
zijne vertegenwoordigers weinig mannen van talent geteld en is daardoor
nooit tot grooten bloei gekomen. Het c1assieke treurspel daarentegen
heeft hier te lande, waar de renaissance zich zoo krachtig deed gelden,
meer onder den invloed gestaan van Seneca's tragedies dan elders en draagt
daardoor een bepaald cachet, dat zich onderscheidt van dat in andere
landen. En zoo heeft onze classieke tragedie in den vorm, dien Hooft
en Vondel er aan hebben gegeven, een zekere nationale tint, waardoor
zij ook buiten's lands bekend is geworden en navolgers heeft gevonden.
11. DE TRAGI-COMEDIE.
Tragi-comedie is eigenlijk een drama, waarin tragische en comische
tooneelen elkander afwisselen en waarvan de afloop niet tragisch is.
Maar in de 17de eeuw had men eene andere opvatting. Duym spreekt
in 1600 van "de maniere van een Tragi-comedie, dat is van heerlicke
menschen, wiens bedrijf eerst droevich, doch de uytcoemst blijde is".
Er is hier geen sprake van eene mengeling van ernst en boert, maan
van een gelukkigen afloop; de tragi-comedie is dus een tegen de verwachting
blij-eindend spel, of, zooals men het in de 17de eeuw veelal
noemde, een blij-eindend treurspel.
De Esmoreit, OIoriant en Lanseloet zijn voorbeelden van de tragicomedie
in de Middeleeuwen en beantwoorden geheel en al aan de
definitie, die Duym geeft van het genre. Nu is het mogelijk, dat onze
zeventiende-eeuwsche tragi-comedies zich aansluiten bij de "abele spelen";
immers het is denkbaar, dat er in de 16de eeuw drama's zijn geschreven,
waarin de vorm der abele spelen werd nagevolgd en aan een later
levend geslacht werd overgeleverd. Maar nu zulke drama's ons niet
bekend zijn, mogen wij het blij-eindend treurspel der 17de eeuw niet in
direct verband brengen met het middeleeuwsche abele spel en moeten
wij het ontstaan van het genre op andere wijze verklaren.
Vooraf ga de opmerking, dat er ook in het drama der 16de eeuw,
zoowel dat der rederijkers als dat der Latijnsche dichters, een middending
is geweest tusschen het tragische en het cornische genre, tusschen treurspel
en blijspel, om hier die termen te gebruiken, welke eerst later in
zwang zijn gekomen. Een groot aantal bijbelsche spelen en schooldrama's
toch eindigen niet op tragische wijze, maar hebben de eene of andere
gebeurtenis uit het Oude Testament of uit de apocryphe boeken tot
onderwerp, waarbij de hoofdpersoon zegevierend uit den strijd komt,
of althans gered wordt, zooals Jozef, Esther, Judith, Susanna , enz.
Het is dus niet vreemd, dat men later ook andere bronnen dan
den Bijbel ter hand nam, om het één of ander niet tragisch voorval te
zoeken, dat geschikt was voor het tooneel. Natuurlijk greep men in
de eerste plaats naar de dassieke schrijvers. Zoo schreef Spieghel
358
Nama ofte amptsweijgeringhe 1), waarin hij, Plutarchus op den voet
volgende :!), de handelwijze van den Romeinschen koning dramatiseerde,
die slechts met moeite er toe werd overgehaald, zich de kroon op
het hoofd te zetten. Hij noemde het drama, dat in 3 bedrijven is
verdeeld en geene koren heeft 3), een "zinspel" en volgde daarin dus
de schrijvers van bijbelsche en c1assieke spelen. Het stuk is een paar
cornische tooneeltjes rijk. Maar Spieghel's drama is geene tragi-comedie
in den gewonen zin i het is wel blij-eindend, maar het tragische element
ontbreekt.
In 1582 verscheen Een Comedia of Speel van Sasanna, dat vertaald
is naar het Duitsch van Paul Rebhun 4), maar door den vorm - het
telt 5 bedrijven- zijne afkomst van een Latijnsch schooldrama verraadt.
Zacharias Heyns gaf in 1602 in zijn Vriendts-Spieghel eene dramatiseering
van eene novelle uit Boccaccio's Decamerone 5) i ook dit stuk ü)
is zonder twijfel naar een schooldrama vertaald 7). In 1603 haalde de
Alkmaarsche predikant Adolphus Venator zich allerlei moeilijkheden op
den hals door een Nederlandsch schooldrama, waarvoor hij de stof
ontleende aan de brieven van den Griekschen medicus Hippocrates ~).
Ook de beide laatstgenoemde drama's zijn in 5 bedrijven verdeeld.
Het is waarschijnlijk, dat het Latijnsche schooldrama heeft meegewerkt
tot de herleving der tragi-comedie. Want het ontleende zijne stof
niet alleen aan den Bijbel en aan de c1assieke oudheid, maar ook aan
de novellen-literatuur, zooals b.v. het geval is met de Grise/lis vart
Eucharius 9). En zeker heeft het schooldrama invloed gehad op den
vorm van onze vroegste tragi-comedies.
Jacob Duym was de eerste, die aan eenige zijner drama's den naam
tragi-comedie gaf en er een vorm voor vaststelde, die later weer verdwenen
is. En hij nam zijne onderwerpen, waar het hem goed dacht.
Den Spieghel der Eerbaerheyt (1600) is ontleend aan de Histoires Tragi-
1) Het drama berust in Hs. in de Kon. Bibl. te Berlijn; Or. F. A. Stoett gaf het
uit in Tijdschr. v. Nederl. Taal- en Letferk., 1902, blz. 156-172.
2) Enkele plaatsen zijn woordelijk vertaald uit Plutarchus' Numa.
3) Spieghel, die begonnen is met eene vertaling van de Thyestes van Seneca (de
koorzang uit het 2de bedrijf is onder den titel May-lied en met het jaartal 1588 onder
zijne gedichten opgenomen), heeft toch den vorm van het classieke treurspel volstrekt
niet nagevolgd.
4) Vgl. Tiidschr. v. Nederl. Taal- en Lefterk., 1901, blz. 29-32. 5) X, 8.
6) Zie eene inhoudsopgave in Noord en Zuid, XX, 1897, blz. 390- 392.
7) Misschien naar De TUi et Oisippi firmissima amicitia.Comoedia, die ongeveer
in J 550 door den Engelschman Rodolphus Radclif werd uitgegeven.
8) Zie over dit drama, Reden- vreucht der Wijsen in haer wel-lust, enz., Tijdschrift,
t. a. p .• blz. 32 -37. 9) Zie blz. 202. 203.
359
ques 1) van Belleforest en bevat de geschiedenis van Eduard III van
Engeland en de gravin van SaJisbury. De bron van Den Spiegkel der
Liefden (1600) is Valerius Maximus 2), het onderwerp de gevangenschap
van Cimon, die door zijne dochter Cimona wordt gevoed 3). In Den
Spieghel der Oetrovwicheyt (1600) is het bekende verhaal van de vrouwen
van Weinsberg (1140) ten tooneele gebracht; Duym schijnt ééne
of meer kronieken als bron gebruikt te hebben. Ook Een Nassavscke
Persevs, verlosser van Andromeda, ofte de Nederlantscke Maeght (1600)4)
heet "Tragi-Comedische wij se voor ijdermans ooghen ghestelt" i het
is eene zeer vreemde vermenging van Grieksche mythologie en vaderlandsche
geschiedenis; Andromeda vertegenwoordigt de Nederlanden ,
Perseus Willem den Zwijger, enz. De Benovde belegkeringke der stad
Leyden . ... ende ket wonderbaerlijck ontset . ... (1606) 5) heet "Comedische
wij se in Dichte ghesteIt", maar is uit· den aard der zaak, naar
Duym's opvatting, eene tragi-comedie, evenals De cloeck-moedigke ende
stoute daet, van ket innemen des Casteels van Breda en verlossingke
der Stad (1606), dat op dezelfde "wijse in Dichte ghestelt" is.
De tragi-comedies van Duym tellen 5 bedrijven, maar missen, evenals
zijne treurspelen, den reizang; zij hebben eene "Voor-reden oft Prologhe",
waarin meermalen tot stilte wordt aangemaand, en een "Besluyt-reden",
die door den "Dicht-stelder" worden uitgesproken. In Den Spiegkel der
Eerbaerkeyt treden twee "sinnekens" op; in een paar andere der boven
genoemde drama's zijn cornische tooneeltjes , die overeenkomst hebben
met de gesprekken der "sinnekens" en geheel op dezelfde wijze zijn
bewerkt als de cornische tusschenspelen bij Bredero 6).
Dat de tragi-comedie spoedig vooral stof putte uit de roman- en
novellenliteratuur , is waarschijnlijk toe te schrijven aan den invloed der
Engelsche tooneelspelers, evenals dat bij het niet-classieke treurspel het
geval is geweest 7). Vele Engelsche drama's toch der 17de eeuw zijn
ontleend aan de novelles der groote ItaJiaansche schrijvers, Boccaccio,
Ser Giovanni, Massuccio, Cinthio, BandeIlo en anderen. De fantas-
1) Dl. I, no. I, van de Nederlandsche vertaling van dien bundel (1650).
2) Lib. V, c. 4.
3) Het drama werd reeds in 1596 opgevoerd (vgl. Dr. K. Poll, t. a. p., blz. 45, 46).
4) Naar Ovidius' Metamorphosen, IV, vs. 663 -739.
5) Herdrukt in 1634. 6) Zie Poll, t. a. p., blz. 97-109.
7) Zie blz. 310. Het woord .. tragi-comedie" kwam in Engeland in denzelfden tijd
in zwang als hier. Tragi-comedie's heeten b.v. A looking gIass lor England and
London (1598) van Lodge en Green, en Philasier (vóór 1611) van Beaumont en Aetcher.
Iets later hebben Webster , Thomas Middleton en Thomas Heywood tragi-comedies
geschreven.
360
tische verhalen dezer onovertroffen vertellers waren dan ook bij uitstek
geschikt, om in dramatischen vorm overgebracht het schouwburgpubliek
te boeien. Het is dus begrijpelijk, dat de Hollandsche tooneeldichters,
die zagen, welk een succes de Engelsche tOOileelspelers hier te lande
met hunne drama's hadden, zooals wij uit een paar gezegden van Bredero
weten, zich aangordden, om door dezelfde middelen hunne toehoorders
te behagen.
Coster, Wassenburgh, Colm, Bredero, Starter, Rodenburg.
In zeker opzicht kan men Coster's Tijsken vander Schilden (1613) 1)
eene tragi-comedie noemen, omdat ernst en scherts er in gemengd zijn.
Een kapitein, die tijdens het bestand is ontslagen, maar gewend is veel
geld te verteeren en eene vrouw heeft, die den boel opmaakt, wordt
rooverhoofdman en plundert boer en reiziger. Ten slotte loopt hij in
den val en, daar zijne vrouw hem in den steek laat, wordt hij gehangen.
Het stuk is dus niet "bly-eyndend", maar verreweg de meeste
tooneeltjes zijn comisch, daar er het kroegleven van Tijsken en zijne
makkers en de huishouding van zijne vrouw in worden geteekend.
Coster ontleende het onderwerp aan een oud lied :!).
Ongeveer in dezen zelfden tijd 3) dramatiseerde J. J. van Wassenburgh
in zijn Koningh Reynier van Norwegen ende de schoone Langerta eene
novelle uit de Tragedische Historien (V, 3) en noemde het stuk een
"Historiaalspel". Het drama, dat blij-eindend is, is in tooneelen verdeeld i
er treden twee koren in op, "een singhende" en "een sprekende", en
er wordt een paar keeren "op Instrumenten ghespeelf'. Onder de vele
tooneelaanwijzingen, die het stuk heeft, is o. a. deze merkwaardig: "Sy
gaen binnen, men hoort Trommelen ende' Trompetten: Daer na stilte".
De Batfaejsche Vrienden-Spieghel (1615) van Jan Sievertsen Colm
speelt te Venetië. De jonge edelman Delio is "versot op de lichte
schoonheyt van Cinthia", maar maakt een einde aan zijne verhouding
tot haar en verlooft zich met Laurentia. Delio's vriend Laselva, een
Franschman, tracht nu bij Cinthia dezelfde plaats in te nemen, maar
zij weigert en eischt, dat hij eerst Delio zal dooden. Na een moeilijken
tweestrijd tusschen zijne liefde en zijne vriendschap, vertelt hij alles aan
1) Herdrukt in 1615 en 1642.
2) Zie het Antwerpsche Liedekens-boek van Jan Roelans (1544) en Kollewijn's
uitgave, blz. 491.
::) De uitgever, Abraltam Migoen te Rotterdam, was nl. van 1610-1614 werkzaam.
361
Delio en de vrienden besluiten, het gerucht te doen loopen, dat Laselva
Delio gedood heeft. Cinthia weigert aan Laselva de belooning voor zijne
daad, maar laat hem gevangen nemen wegens moord. Als Laselva voor
de rechters gebracht wordt, dringt Delio door de wachters heen, deelt
hun de geheele zaak mee en redt zijn leven, waarna "T'snel vlieghent
Gherucht" den epiloog uitspreékt van de "Trage-Comedie", die in 5
bedrijven verdeeld is. De stof voor zijn drama ontleende Colm aan de
14de novelle van Der ionghe Dochters Tijt-cortinghe, een bundel verhalen,
die in 1591 het licht had gezien.
Bredero's Oriane werd in 1612 voor het eerst vertoond, maar eerst
vier jaren later gedrukt 1). Het drama, dat bijna denzelfden vorm heeft
als de Rodd'rick ende Alphonsus ~- 5 bedrijven, die alle door een koorzang
worden gesloten-~ is aan dezelfde bron ontleend als dat treurspel, nl.
aan den roman Palmerijn van Olijve :l). De dichter noemde zijn drama,
evenmin als één zijner latere stukken, tragi-comedie; toch mogen wij
het onder dat genre rangschikken. De Oriane heeft den volgenden
inhoud. De jonge prins Florendus heeft zooveel gehoord van de schoonheid
zijner nicht Griane, dochter des keizers van Constantinopel, dat
hij naar het hof van zijn oom is gereisd. Griane beantwoordt de liefde
van haren neef, die haar ten huwelijk vraagt, maar keizer Remickl us
heeft de hand zijner dochter toegezegd aan prins Tarisius en slaat het
aanzoek van Florendus af. De jongelieden hebben 's nachts een
onderhoud in den tuin van het paleis en besluiten samen te vluchten;
Florendus geeft voor, dat zijn vader hem heeft teruggeroepen, en neemt
afscheid van den keizer en van het hof. Maar Tarisius heeft van hel
plan gehoord; hij gaat met eenige ridders in hinderlaag liggen, valt
Florendus en de zijnen aan, als zij op het punt zijn, Griane te schaken,
en verhindert de uitvoering van het beraamde plan. De vertoornde
Remicklus laat zijne dochter in de gevangenis werpen en belooft Tarisius I
haar te zullen dwingen met hem te huwen. Florendus I die zich I toen de
aanslag mislukt was I op den vijand had willen storten, om zich te
wreken I maar op raad van zijn vriend Frene gevlucht is I ontvangt I als
hij zich buiten het gebied van Remicklus bevindt I een brief van Griane I
waarin zij hem haar ongelukkig lot meedeelt. Intusschen eischt de keizer I
dat Griane Tarisius zal huwen I en zij geeft toe I maar verlangt eenig
uitstel. Het kind I dat zij heimelijk ter wereld heeft gebracht I wordt door
den getrouwen knecht Kardin te vondeling gelegd en opgenomen door
1) Gedrukt in 1616, 1621, 1622, 1638, 1644 en (1678).
2) NI. aan de hoofdstukken 6--10, 89-~91, 94-96 en 98 (VgI. C. H. den Hertog,
De bronnen van Breeroos romantLçche spelen, in De Gids, 1885, I, blz. 511.
362
Bouwen Langh-lijf en Sinnelijcke Nel, een boeren-echtpaar, dat in het
drama de cornische rollen heeft. Dan trouwt Griane, in weerwil van
het hevigste zelfverwijt, met Tarisius en Florendus, die naar zijn
vaderland is teruggekeerd, hoort van het huwelijk. Nu treedt midden
in het 4de bedrijf "De Tydt" op en verkondigt, dat er twintig jaren
verloopen zijn sedert het huwelijk van Griane; Tarisius is nu koning
evenals Florendus, en Griane's zoon Palmerijn, op het land opgevoed,
is door F10rendus wegens zijne dappere daden tot ridder geslagen.
Daarna begint de handeling weer. F10rendus heeft een pelgrimskleed
aangetrokken en komt te Buda, de woonplaats van Tarisius en Griane;
bij de mis ziet hij de koningin en zij herkennen elkander. Tarisius
treedt nader, maar wordt door Florendus gedood, die zich echter
gevangen moet geven en met Griane zal terechtstaan voor haar vader,
den grijzen Remicklus. De zaak zal door vechten worden uitgemaakt.
Palmerijn en één zijner vrienden strijden voor Florendus en Griane;
zij verslaan hunne tegenstanders, maar Palmerijn wordt gewond en
verpleegd door Griane, die een gouden kruisje herkent, dat zij haar
kind, toen het te vondeling zou worden gelegd, heeft omgehangen. Nu
komt alles tot een blij einde, ook voor Bouwen, die er trotsch op is
thans "ien Edel-man" te zijn geworden 1).
Eerst in het allerlaatst van Bredero's leven of even na zijn dood
(1618) werd de Stommen Ridder opgevoerd:!), welk drama ook weer
ontleend is aan de Palmerijn van Olijve 3), maar veel minder afwisseling
biedt dan qe ariane. De cornische tooneeItjes zijn vrij talrijk en het
koor treedt maar een paar keeren op, doch er zijn verscheidene liedjes
in het drama opgenomen. Van geheel anderen aard is de Angeniet 4),
waarvan Bredero de drie eerste bedrijven heeft geschreven, terwijl
Starter het werk heeft voltooid. Het is de geschiedenis van eene coquette
"Vrijster", die te gelijk een jongen man en een ouden rijkaard aan het
snoer houdt, ten slotte zelfs Mercurius en Neptunus in hare strikken
vangt en dan door Jupiter naar de maan wordt verbannen.
Bredero's Lucelle (1616) 5) is eene vertaling naar een Fransch drama,
1) De Heer Den Hertog meent (t. a. p., blz. 528, vlgg.), dat in de Oriane in
sommige opzichten navolging is van Shakespeare's Winter's Tale, welk drama Bredero
door Engelsche tooneelspelers heeft kunnen zien opvoeren, De bewijzen voor die stelling
komen mij echter niet afdoende voor.
2) Gedrukt in 1619, 1620, 1622, 1633, 1638, 1644, 1645 en (1678),
3) NI. aan hoofdstuk 69 - 77 (vgI. Den Hertog, t. a. p.). Zie over de wijze,
waarop Bredero zijne stof bewerkt heeft, het Brederoo-albunl van Oud-Holland, 1885,
blz. 67 -77. 4) Uitgegeven in 1623, 1629 en 1638.
5) Latere uitgaven zijn van 1619, 1621, 1622, 1632, 1638, 164-1 en (1678).
363
door Louis Ie Jars in proza geschreven (1576), en behoeft dus hier niet
besproken te worden. Alleen bewijst deze vertaling en die van l'Innocence
decouverte, Tragi-Comédie (1609) van Jean Auvray door B. D. van
Antwerpen 1), dat "Ie théätre irréguIier", zooals de Fransehen het noemen,
eenigen invloed kan hebben gehad op de ontwikkeling der tragicomedie
in de Zeven Provinciën.
Aan de beide tragi-comedies, Oriane en Stommen R.idder, heeft
Bredero, evenals aan zijn treurspel, een c1assieke tint trachten te geven door
de reizangen , die in uitheemsche tragi-comedies niet worden aangetroffen.
Zonder twijfel hebben wij daarin het bewijs te zien, dat de invloed van
Hooft en Coster krachtig werkte op den jongen dichter, wiens comisch
talent hem opwekte, ook in zijne ernstige drama's eene ruime plaats te
geven aan cornische tooneeItjes. Daarin volgde hem zijn vriend Starter,
maar deze liet terecht de koren weg uit zijne beide tragi-comedies, van
welke de Timbre de Cardone ende Fenicie van Messine in 1618 te
Leeuwarden is gedrukt 2). Het drama, dat 6 bedrijven telt, heeft dezen
inhoud.
Graaf Timbre de Cardone heeft zich moedig gedragen in den strijd
tegen de Fransehen op Sicilië en staat daardoor in hoog aanzien bij zijn
vorst. Van den veldtocht teruggekeerd, ziet hij in Messina voor een
raam een meisjeskopje , dat hem betoovert; het behoort aan de jeugdige
Fenicie, de dochter van Leonato. Timbre wandelt voortdurend het
venster der schoone voorbij en tracht haar door middel eener oude
vrouw te overreden, hem een onderhoud toe te staan, maar Fenicie,
die wel begrijpt, dat de machtige graaf geene eerlijke bedoelingen heeft,
laat zich noch door de praatjes der oude vrouw, noch door een brief
van Timbre bewegen. En deze maakt, daar hij zijne liefde niet kan
bedwingen, nu ernst van de zaak en vraagt Fenicie ten huwelijk. 'f.hans
komt Gironde, een edelman, die Fenicie bemint, maar zich eenigen tijd
in den vreemde heeft opgehouden, terug, hoort van de verloving en is
radeloos. Doch de tafelschuimer Balacco geeft hem een middel aan de
hand, om aan de verloving een einde te maken; hij verteIt aan Timbre,
dat één zijner vrienden de bevoorrechte minnaar is van Fenicie en dat
deze haar dikwijls een nachtelijk bezoek brengt. Timbre gelooft niets van
het verhaal, maar laat zich toch overhalen, zelf te komen zien, terwijl
hij zijn woord geeft, Ballacco's vriend niet te zullen dooden. Des nachts
1) Als De Behouden Onnooselheyt, Tragicomedie, Amsterdam, 1612. Zie de inhoudsopgave
in Noord en Zuid, XVIII, 1895, blz. 205, 206.
2) Eene uitvoerige inhoudsopgave van het drama bij Dr. H. E. Moltzer, Studiën en
Schetsen van Nederlandsche letterkunde, Haarlem, 1881, blz. 157, vlgg.
364
klimt een knecht van Gironde, fraai uitgedost, een venster binnen in
een onbewoond gedeelte van Leonato's huis; Timbre ziet het, twijfelt
niet langer en doet Leonato weten, dat hij zijne dochter niet voor
eerbaar houdt en van het huwelijk afziet. De vader is vooral vertoornd,
omdat Timbre een blaam op zijne dochter werpt; zij zelve valt in
onmacht en men houdt haar langen tijd voor levenloos, totdat eindelijk
hare moeder haar weder weet bij te brengen. Met verbreidt echter het
gerucht van haar dood, houdt eene plechtige begrafenis en zendt het
arme meisje naar bloedverwanten buiten de stad. Vooral Gironde is
door het bericht van Fenicie's dood zeer getroffen; zijn knagend geweten
doet hem alles aan Timbre openbaren, als zij elkander bij Fenicie's graf
ontmoeten. Timbre doodt Gironde niet, maar neemt hem mede naar
Leonato; als deze het heuglijke nieuws heeft vernomen, herinnert hij
Timbre aan zijn eed, dat hij nooit eene andere zal huwen. Daarna
ontslaat hij echter den graaf van zijne belofte en zegt, dat hij hem eene
andere bruid zal aanwijzen. Fenicie, die door Timbre niet herkend
wordt, en hare zuster verschijnen; het huwelijk heeft plaats; Leonato
vertelt den graaf, dat zijne jonge vrouw Fenicie is; Gironde vraagt haar
vergiffenis en trouwt met de zuster.
Starter ontleende de stof voor zijn "Blyeyndich-Truyrspel" aan eene
novelle uit de Tragedische ofle klaechlfjcke hislorien 1) en volgde zijn
voorbeeld somtijds op den voet :l). Eene Vermaecklfjck solte-dacht van
een advocaet en een boer op 't plat Friesch is door het stuk heengeweven.
De Daraide van Starter, die ontleend is aan boek XI en XII van
de Amadis 3), werd in 1618 te Leeuwarden en in 1621 te Amsterdam
gespeeld 4); het drama heeft den volgenden inhoud. Florisel van Griecken
heeft zijne vrouw Sidonia, koningin van Guindaye, verlaten; de vertoornde
echtgenooteJaat hare dochter Diana, als zij volwassen is, in
een toren opsluiten en haar portret overal verspreiden, met de belofte,
dat hij, die haar F1orisel's hoofd brengt, Diana'!, echtgenoot zal worden.
Verscheidene kampvechters worden door Florisel overwonnen. Intusschen
besluiten een "jonge Prins van Griecken", Agesilan genaamd, en zijn
neef, de prins van Spanje, Arlanges, zich te verkleed en als musiceerende
1) Deel IlI, No. 18 der uitgave van 1650.
2) Vgl. Moltzer, t. a. p., blz. 168--171, en De Tijdspiegel, 1887, IlI, blz. 268 ·270.
Ten onrechte heeft men vroeger verband gezien tusschen de Timbre en Shakespeare's
Mach ado aboat not/zing.
3) Zie Moltzer, t. a. p., blz. 203, vlgg.
4) Gedrukt in 1621, 1633 en 1640.
'365
Amazonen, de namen van Darayde en Garaye aan te nemen en zoo
door te dringen tot de schocme Diana. De list gelukt, Sidonia en Diana
ontvangen hen vriendelijk, maar de Spaansche prins laat zich spoedig
overreden, koningin Cleophile, die Sidonia bezoekt, te volgen en met
haar af te reizen. Koning Bruneon, die vroeger door Florisel overwonnen
is, en een andere vorst vragen de hand van Diana en van Sidonia zelve;
wordt deze geweigerd, dan moet de koningin twee ridders aanwijzen,
om hunne afgezanten te bestrijden. Een onechte zoon van Florisel,
Florarban genaamd, en Darayde, die immers eene Amazone is, treden
voor de koninginnen in het krijt en verslaan de gezanten. Dan verlaat
Darayde (Agesilan) het hof van Sidonia, na aan Lardenie, de gezellin
van Diana, haar groot geheim te hebben meegedeeld, en doet wonderen
van dapperheid. Als hij, nog steeds vermomd, is teruggekeerd, verlangt
Sidonia, dat hij haar het hoofd van Florisel zal brengen en dan haar
zelve het hoofd zal afslaan. Groote angst van Diana, die vreest voor
het leven van haar vader en van haar minnaar; Lardenie heeft nl. het
geheim verraden. Darayde reist af, vertelt alles aan Florisel, neemt dezen
mee, sluipt met hem Sidonia's paleis binnen en legt hem neer op een
bed. Dan voert hij Sidonia bij haren echtgenoot, die haar verlaten heeft,
en verlangt, dat zij zelve hem zal dooden. Sidonia laat zich vermurwen
en neemt Florisel weer in genade aan, Darayde ontpopt zich als Agesilan
en trouwt Diana, terwijl Arlanges Cleophile, die hij van den dood heeft
gered, huwt.
In de Daraide, die in 5 bedrijven verdeeld is en met een proloog
begint, zijn twee comische tusschenspelen opgenomen, Een advocaet
ende een boer en jan Soetekauw ; het laatste werd later uit het drama
gelicht en afzonderlijk gespeeid en gedrukt.
Van anderen aard zijn de bly-eynde-spelen van Rodenburg, die gedurende
zijn verblijf in Spanje (161 I --1614) het Spaansche drama had
leeren kennen, later verschillende Spaansche stukken voor ons tooneel
bewerkte 1) en, door meer dan ééne verwikkeling in zijne drama's aan
te brengen, voor nog meer afwisseling zorgde dan Bredero en Starter.
Aan het Spaansche drama, waarvan wij het karakter later zullen bespreken,
1) NI. Lope de Vega's El Molino als Herfoginne Celia en Grave Prospero, 1617,
1629, 1645 (2), 1666 (vgl. Dr. R. A. Kollewijn in De Gids, 1891, 111, blz. 354 - 357),
zijn El Perseguido als Casandra, Hertoginne van Borgonie, en Karel Baldevs, 1617,
1632, 1634, 1642, 1646 (vgl. Dr. H. E. Moltzer in den Feestbundel . .. 28 Nol'. 1889
aangeboden aan Matthias de Vries . .. 1889, blz. 74, 75), zijn La Escolásfica zelosa
als jalourse Studenten, 1617 (2), 1644 (vgl. Kolle\\"ijn, t. a. p., blz. 345-351) en Venganza
hom'osa van Gaspar Aguilar als 'TQuaedt Syn Meester IOOlldt, 1618, 1631 (vgl.
Oud-Holland, 1895, blz. 160, 161).
366
ontleende Rodenburg de balconscènes, duels èn verkleedingen, aan
het Fransche herdersspel de verwarde toestanden tusschen een groot aantal
versmade minnaars en ongelukkige geliefden. Het aantal bedrijven, waarin
Rodenburg zijne dikwijls onmetelijk lange drama's, die somtijds uit twee,
drie en zelfs vier afzonderlijke deelen bestaan, indeelt, is onbeperkt.
Hij maakt geen gebruik van reizangen , maar wel van vertooningen.
Cornische tooneeItjes worden in zijne drama's niet aangetroffen, maar
dikwijls treden er allegorische figuren in op.
In Rodenburg's Bafavierse Vryagie-spel (1616) 1) stoken Celia, "een
loos meysken", en Polotheus, "een beveynst Jongeling", twist tusschen
verschillende minnende paren. Door hun toedoen komt er een einde
aan de vrijerij tusschen Hermilio en Emerentia, Heliodoor en CeJestina,
Sephalis en Pamphilio, die beide verliefd zijn op Lucia, en worden al
die minnende harten bloedig vaneen gereten, terwijl Polotheus aan al
de dames het hof maakt. Maar Hermilio verkleedt zich als visscher,
spreekt Emerentia en maakt een einde aan het misverstand, en Lucia
beluistert, als boerin gekleed, een gesprek tusschen hare beide minnaars
en bespeurt, dat zij belasterd zijn. Heliodoor heeft zich als boer uitgedost,
maar staat die vermomming af aan PamphiIio, die door een gesprek
met Lucia bemerkt, dat zijne geliefde belasterd is. Heliodoor heeft de
kleederen van Pamphilio aangetrokken en verzoent zich met Celestina.
De laster van Polotheus draagt alleen voor hem zeI ven slechte vruchten,
want hij wordt aan het slot van het stuk door de twee sinnekens "Schijndeught"
en "Schoon-praet", die eerst op zijne hand waren, duchtig onder
handen genomen.
Jn dit drama treedt één der weinige cornische figuren van Rodenburg
op, nl. Tityr, de knecht van HermiIio, die zijn heer hartelijk uitlacht
om zijne wanhoop. De sinnekens maken een vreemd figuur in dit soort
van herdersspel, dat geschreven is in den trant der beroemde Bergerie
(1601) van Montchrestien.
Van geheel anderen aard is /(eyser Otto den derden, en Oaldrada
(1616-1618) 2), dat in drie deelen en in tien bedrijven verdeeld is. De
liefde van den keizer voor een schoon Florentijnsch meisje en de ontrouw
eener verloofde jonkvrouw zijn de onderwerpen van het drama, waarin
verder allerlei geleerdheid over sterrenkunde ten beste wordt gegeven,
Cupido en eene menigte allegorieën optreden en vele liedjes worden
gezongen.
1) Latere uitgaven zijn van 1622 en 1634.
2) De stof is waarschijnlijk ontleend aan de Tragedisclle Historien, dl. lIl, No. 6, der
uitgave van Hi50 (zie KolJewijn, t. a. p., blz. 358).
367
De Melibéa (1617, 1618) is op dezelfde wijze ingedeeld als l(eyser
Otto. De heldin van het drama wordt door zeven jonge mannen bemind,
die hunne minneklachten nu en dan respectievelijk uiten in het Fransch,
het Italiaansch, Spaansch, Engelsch, Portugeesch en Latijn 1). De lastigste
van allen is Anchriso, die, als zijne liefdesbetuigingen hem weinig baten,
eene betrekking aanknoopt met Dorothea. Die verhouding heeft voor
Dorothea treurige gevolgen, daar Anchriso haar heel spoedig weer verlaat,
om, evenals vroeger, Melibea na te loopen. Deze heeft groote
voorkeur voor één van de zeven, Thoris, en spreekt met hem af, dat
hij gemaskerd op eene bruiloftspartij zal komen, om haar te ontmoeten.
Ongelukkig lekt het plan uit en komen al de minnaars er achter, in
welke kleeding Thoris zich zal vermommen. Anchriso verschijnt het eerst;
Melibea meent Thoris te zien, is zeer vertrouwelijk met hem, belooft
hem hare hand en laat zich door hem kussen. Thoris, die in dezelfde
kleeding als Anchriso op het feest komt, ziet dat en twijfelt aan de trouw
van Melibea, terwijl iedereen verbaasd is over de zeven op elkander
gelijkende gemaskerden, die na elkander binnenkomen. Anchriso dringt
er bij Melibea op aan, dat zij haar woord van trouw aan hem zal houden,
wat zij natuurlijk weigert, nu het uitkomt, dat hij Thoris niet is, en
deze klaagt bij Melibea, "in een boerinne kleed, met een korf met
eyeren", over de ondervonden trouweloosheid van zijne geliefde. In het
2de deel tracht de ongelukkige Dorothea haren trouweloozen minnaar
Anchriso te herwinnen; o. a. verkleedt zij zich als visscher en heeft in
die vermomming een gesprek met Anchriso, die echter niets van haar
weten wil en het Melibea steeds lastig blijft maken. Daarentegen stelt
de teleurgestelde Thoris aan Dorothea voor hem te huwen, wat Melibea
ongelukkig maakt. De andere minnaars blijven aanhouden; daar Melibea's
vader een tuinier is, verschijnt één der vrijers "int habijt van een Duynmayer,
hebbende op zijn hals een stock met een koppel Conynen", een
ander "in delvers habijt" en Anchriso "als een Hovenier". De laatste
treedt bij Melibea's vader in dienst 2), zoodat het meisje geen voet buiten
de deur kan zetten, of zij moet de betuigingen hunner liefde aanhooren.
Nadat in het 3de deel eenige minnaars in eene vermomming aan Melibea
eene serenade hebben gebracht en Thoris voor het huis van Dorothea muziek
heeft laten maken, schrijft hij op Melibea's deur een "pasquil", waarin
hij haar van ontrouw en van nog erger dingen beschuldigt. Hare ouders
1) Misschien navolging der Comedia Serafina van Torres Naharro, waarin de personen
Spaansch, Valenciaansch, Italiaansch en Latijn spreken.
2) Men kan daarmede Lope's Los Ramilletes de Madrid vergelijken.
'ló8
lezen het stuk en jagen haar het huis uit. Melibea wil Thoris uitdagen,
maar Phillido , één der minnaars, voorkomt haar en zendt den lasteraar
eene uitdaging. Ook Anchriso maakt zich gereed, Melibea's eer te verdedigen,
en Dorothea, die dat hoort, verkleedt zich als man, om Thoris
ter zijde te staan en, zoo mogelijk, door Anchriso gedood te worden.
Melibea treedt in manskleeren op en zegt aan hare ouders, die haar
niet herkennen, dat zij de eer van hunne dochter wil verdedigen. Thoris,
bijgestaan door Dorothea, die evenals hij gewapend is, ziet achtereenvolgens
Melibea i'1 volle wapenrusting en al hare minnaars verschijnen 1).
Maar nu treedt de "Tyd" als scheidsrechter op; Anchriso verklaart, dat
zijn onderhoud met Melibea op het bal zeer onschuldig is geweest;
"Waerheydt, 't Ghemoedt en Onschuld", die vroeger ook al eens zijn
verschenen, bemoeien zich met de zaak en alles komt in orde, behalve
dat "de zes lievers hun zeer bedroeft betoonen". Melibea trouwt met
Thoris en wordt door hare ouders weer in genade aangenomen en
Anchriso, tot wien ,,'t Ghemoedt" een hartig woordje spreekt, huwt
Dorothea.
Ook dit drama heeft evenveel van een heniersspel als van eene tragicomedie
, maar er zijn verschiIIende motieven in, die aan Spaansche
stukken ontleend zijn. De bron van de Melibea is niet aan te wijzen.
In de Alexander (1618), die "in vier en veertich uuren is gherymt",
keert de jqnge held na eene afwezigheid van eenige jaren naar het huis
zijner ouders, ridder Rocabruna en Clavela, terug en verbaast hen door
zijne geleerdheid. Als hij echter op hunne vraag, wat hij in het gezang
van een nachtegaal hoort, verklaart, dat hij eens groote macht zal verkrijgen
en dat zijne ouders hem nog eens bij het wasschen der handen
eerbiedig behulpzaam zullen zijn, werpen zij hem in eene put. Hij wordt
daaruit gered door een paar Egyptenaars, die hem meenemen naar het
hof van hun koning. Deze wordt geplaagd door twee raven, die steeds
schreeuwende om hem heen vliegen; hij belooft den man, die hem dat
verschijnsel verklaart en hem van de raven bevrijdt, tot zijn schoonzoon
en erfgenaam te zullen maken. Alexander· ~elpt den koning, maar daar
hij nog te jong is om te trouwen, wordt hij op reis gezonden en komt
aan het hof van den keizer, waar hij vriendschap sluit met Lodewyck,
"Prins van Vranckryck", die sprekend op hem gelijkt. Lodewyck heeft
liefde opgevat voor 's keizers dochter Florel1tina, die ook bemind wordt
door den prins van Spanje, Guydeol1, terwijl de prinses van Alexander
1) Deze situatie gelijkt op die in de laatste acte van La Enemiga favorable van
Francisco Tarréga.
369
,droomt. Maar Alxander helpt zijn vriend, die door zijne liefde voor
Florentina gevaarlijk ziek wordt; hij brengt de prinses geschenken van
Lodew)'ck, doet een goed woord voor hem en weet eindelijk te bewerken,
dat er tusschen beiden eene zeer innige verstandhouding ontstaat. Daar
komt het bericht, dat de koning van Egypte gestorven is, en Alxander
verlaat het hof van den keizer, om de regeering op zich te nemen.
Intusschen hoort Guydeon van het geluk van zijn medeminnaar door
Don leronimo, één zijner edellieden, die des nachts Lodewyck het venster
bij Florentina ziet inklimmen. Guydeon vertelt dat aan den keizer; Lodewyck
ontkent, maakt daardoor leronimo voor een leugenaar uit en neemt
eene uitdaging van hem aan. Maar Florentina wil daar niet van hooren;
op haar raad vraagt Lodewyck uitstel van den strijd en reist naar Egypte,
om Alexander te verzoeken In zijne plaats te duelleeren. Hij vindt dezen
op het punt, om gekroond te worden en de Egyptische prinses Thephisna
te trouwen; toch is Alexander terstond bereid voor Lodewyck te gaan
vechten, als deze intusschen, onder zekere voorwaarden, zijne plaats wil
innemen. Zoo wordt Lodewyck gekroond en getrouwd, terwijl Alexander
leronimo doodt, terstond weer afreist en in Egypte Lodewyck aflost.
Thephisna heeft haren echtgenoot zoo koel gevonden, dat zij besluit
hem te dooden; Alexander, juist van de reis teruggekeerd, neemt het
vergif; h ij sterft er echter niet door, maar wordt melaatsch en daarom
verbannen. Nu komt hij bij Lodewyck, die intusschen met Florentina
is gehuwd, koning van Frankrijk en keizer is geworden; hij wordt in
zijne bedelaarskleeding en met de Lazarusklep bij hem toegelaten en
maakt zich bekend. De melaatschheid kan worden weggenomen door het
bloed van kleine kinderen en Lodewyck aarzelt niet, zijne eigen kinderen
op te offeren. Dan trekt hij met Alexander naar Egypte; Alexander wordt
weer op den troon geplaatst, Thephisna onthoofd en ten slotte bieden
Rocabruna en Clavela hun zoon, dien zij niet herkennen, nederig hunne
diensten aan, als hij zijne handen wil wasschen.
Het drama is ontleend aan het bekende volksboek Van die seven wise
mannen van Romen l ), waarin de geschiedenis van Alexander eene ruime
plaats beslaat. Het "treur-bly-eynde-spel", dat 9 bedrijven telt, biedt verbazend
veel afwisseling aan. De plaats der handeling verandert telkens.
Na een klein toon eelt je in Egypte wordt het hof van den keizer voorgesteld,
waar Lodewyck 10 versregels voordraagt. Dan weer een tooneeltje
in Egypte, gevolgd door een liedje van Guydeon aan 's keizers hof,
enz. De koning van Egypte, "Iegghende zeer kranck in zyn bedde",
1) Vi!;I. Or. F. A. Stoelt in Noord en Zuid, XIII, 1890, blz. 216.
\X'ORP, Drama en toO/zeel, I. 24
370
sterft met een gekroond doodshoofd voor zich; Lodewyck verkleedt zich
als Broer Hendrick, de biechtvader van Florentina, en hoort hare biecht
aan, terwijl hij daarna zijne geheimen toevertrouwt aan Guydeon, die
zich op zijne beurt in de kleeding van den biechtvader heeft gestoken,
zich woedend maakt over de mededeelingen van zijn medeminnaar en
later in dezelfde vermomming Alexander en Florentina uithoort. Het
trouwen van Alexander en van Lodewyck wordt in eene vertooning
voorgesteld, evenals hunne kroning en het onthoofden van Thephisna,
en leronimo wordt op het tooneel gedood, waar hem ook het hoofd
wordt afgesneden. De balkonscène heeft de dichter van de Spaansche
drama's afgekeken. Lodewyck, "komende schuyl-wijs door de galerye
inde nacht, onder het Venster vande Princesse Florentina", houdt eene
alleenspraak en zingt daarna, op de luit tokkelend, een lied. Florentina
verschijnt aan het venster en vraagt, of hij het is. Dan klimt hij "het
Venster in, en mits komt Don leronimo op 't slach", die de beide
gelieven heeft bespied en zich nu eenige opmerkingen over de vrouwen
veroorlooft.
Rodenburg's Hertoginne van Savoyen en Don luan de Mendossa (1619)
is in 4 deelen verdeeld, van welke het eerste "Historiael bedryf", het
tweede "Treur-spel", het derde "Treur-bly-spel" en het vierde" Bly-spel"
heeP). Het stuk, dat alleen in handschrift over is, is ontleend aan de
Tragedische of klaechlycke Historien :!). Ook de Aurelia is niet gedrukt Cl).
Mays treur-bly-eynde Spel (1634) is een soort van herdersspel 4) evenals
Sigismund en Manuella 5). Vrou lacoba (1638) heet "Historiael-Treurbly-
blyvende" en is in 4 bedrijven verdeeld.
Nadat Jacoba in eene alleenspraak hare levensgeschiedenis heeft medegedeeld,
onvangt zij twee gezanten van hare moeder, die haar een brief
en geschenken komen brengen, en beveelt dan haren "kamerlingh" De
Bie, den burggraaf van Montfoort geld te leen te vragen, om de gezanten
te kunnen beloonen. Maar Jan van Montfoort weigert en De Bie geeft
aan de bedroefde gravin den raad, zich tot Frank van Borsden te wenden.
jacoba geeft eindelijk toe en De Bie komt haar berichten, dat Van Borselen
niet alleen de som heeft geleend, maar haar ook in elk ander opzicht
1) Vgl. Or. J. Alblas, Bibliographie der Werken vall Theodoor Rodenburgh, Utrecht,
1894, blz. 24, 25. Het Hs. is thans in de Universiteits-Bibliotheek te Utrecht.
2) Vgl. Alblas, t. a. p. Het is novelle 6 van dl. I in de uitgave van 1650.
S) Het Hs. berust in de Haarlemsche Stads-Bibliotheek. Zie den inhoud van het
drama in Oud-Holland, 1895, blz. 219, 220.
4) Zie den inhoud, t. a. p., blz. 221.
5) Het drama, dat in 2 deelen verdeeld is, werd in 1632 geschreven en in 1635
(en 1636) uitgegeven. Zie den inhoud, t. a. p., blz. 218.
371
zijne diensten aanbiedt. Nadat de gezanten afscheid hebben genomen,
bedankt Jacoba Borselen voor zijne mildheid en zegt, dat zij hem eens
hoopt te beloon en, al heeft zij ook niets anders aan te bieden dan zich
zelve. Frank geraakt door die woorden geheel in verwarring. In het
2de bedrijf laat Frank, die jacoba ten zijnent verwacht, de zaal van zijn
kasteel versieren "met willigen, en tusschen yder will' ghe werd een
vergulde D gestelt." Nadat de werklieden en daarna eenige Haagsche
burgers, gekomen om de gravin te zien, gesprekken hebben gevoerd,
treden jacoba en Frank op; zij vraagt hem, wat de vreemde versiering
beteekent, en hij antwoordt: "Dyn will'ge dienaer", om haar dan zijne
liefde te verklaren. jacoba is in tweestrijd; zij bemint Frank, maar
denkt aan hare hooge waardigheid en vreest voor haren oom, hertog
Philips. Toch neemt zij Frank's liefde aan en wordt - in eene vertooning
- heimelijk met hem getrouwd. Het geheim wordt echter bekend;
Haagsche burgers spreken er druk over en Philips de Goede, die er
van gehoord heeft, beraadslaagt, wat hem te doen staat. Hij verschijnt
met een groot gevolg aan het hof van jacoba en verwijt haar toornig
het verbreken van het verdrag en hare lichtzinnigheid; jacoba geeft
hem zijne verwijten met woeker terug. Spoedig hoort zij, dat Borselen
gevangen is genomen; zij is bedroefd, maar tevens verontwaardigd,
omdat de hertog zich aan zulk eene machtsoverschrijding schuldig heeft
gemaakt. Zij zal haren echtgenoot trouw blijven en zich tegen Philips
verzetten. Nadat Borselen in de gevangenis gemijmerd heeft over de
wisselvalligheid van het lot, geeft de hertog aan zijne raadsheeren het
voornemen te kennen, hem te dood en, en hoewel men hem op het
onrechtvaardige van zulk eene daad wijst, gelast hij den "Casteleyn"
het vonnis te voltrekken. Spoedig wordt dit in Den Haag bekend en
burgers en vrouwen zijn woedend. De "Casteleyn" deelt Frank mede,
dat hij moet sterven, maar laat zich overreden, nog een tweede bevel
af te wachten; hij gaat naar den hertog, die berouw heeft, dat hij zulk
een groot onrecht heeft bedreven, en verblijdt hem met het bericht,
dat het vonnis niet ten uitvoer is gebracht. jacoba heeft besloten, liever
afstand te doen van hare landen dan van haren echtgenoot en Frank
zal in vrijheid worden gesteld. De burgers zijn boos over de dwangmaatregelen
van Philips en een afgezant van Delft komt namens die
stad hulp bieden, als jacoba zich wil verzetten; zij verzoekt echter den
vrede te bewaren. Dan keert Frank terug en omhelst zijne vrouw; de
graaf van Meurs biedt hem namens den hertog het graafschap Oostervant
en het Gulden Vlies aan; de "Gemeente" zweert in eene vertooning
jacoba af en belooft trouw aan Philips; het huwelijk heeft nu in
het openbaar plaats en de hertog wenscht het paar geluk.
24·
372
Tusschen dat alles door loopt eene andere verwikkeling. Theantol1lo,
een hoveling, is verliefd op Silla, eene hofdame van ]acoba, die niet
ongevoelig is voor zijne liefde, maar er toch ernstig over denkt in een
klooster te gaan. De vertrouwde der beide gelieven is een kluizenaar,
in wiens kleederen Theantomo zich nu en dan vermomt. Silla stelt ten
slotte een echtgenoot boven het klooster.
Rodenburg ontleende de stof voor zijn drama aan D'ollde Chronijcke
ende Historien van Holland (met West- Vriesland) van Zee/and ende
van Vtrecht (1620) van W. van Gouthoeven 1).
Bredero, Starter en Rodenburg zijn in het eerste gedeelte der 17de
eeuw de voornaamste vertegenwoordigers der tragi-comedie. En tusschen
hunne werken is een groot verschil. Bredero en Starter ontleenden hunne
stof aan dezelfde bronnen als Rodenburg somtijds deed, maar bij hen
wordt het comisch element nooit gemist, bij Rodenburg daarentegen
altijd. Er is reden, om te vermoeden, dat de voorstellingen der Engelsche
tooneelspelers, in wier drama's bijna altijd vele grappen vertoond werden,
Bredero en Starter er toe gebracht hebben, hunne comische ader nog
rijker te doen vloeien dan zonder die voorbeelden het geval zou zijn
geweest. Bij Rodenburg daarentegen ontbreekt het comische geheel,
hoewel toch het Spaansche drama, dat hij meermalen navolgde, vele
cornische types kan aanwijzen. Maar Rodenburg ontleende, behalve aan
het Spaansche drama, ook veel aan het herdersspel, zooals dat door de
Franschen hervormd was. En in die herdersspelen is bijna alles diepe
ernst; het comische in die drama's is geheel onwillekeurig. I n weerwil van
de slechte taal, waarin Rodenburg's drama's zijn geschreven, zijn sommige
van hen even lang op het tooneel gebleven als Bredero's tragi-comedies,
terwijl de werken van Starter spoedig in het vergeetboek zijn geraakt.
Bor, Van der Eembd, J. Beets, Nootmans, Krul,
Duirkant, Moor, Van Schaghen, S. Questiers,
Struys, Coleveldt, Voskuyl.
In 1617 gaf de bekende historieschrijver Pieter Bor twee tragi-comedies
uit, d'Eene van Appollonills Prince van Tyro. Ende d'ander van den
ze/ven, ende van Tarsia syn Dochter 2).' De schrijver was "meer dan
vijf-en-twintich laren gheleden" met het werk begonnen, maar liet het
plan varen, om de drama's te berijmen; slechts de koorzangen, waarmede
de twee spelen eindigen, zijn in versmaat geschreven. Bor heeft
dezelfde stof behandeld als Shakespeare in zijn Pericles ; zijne bron was
1) Vgl. Oud-Holland, t. a. p., blz. 227, 228. ~) Herdrukt in 1634.
373
Die Gesten of ghesc/zienissen van Rome (1481) 1), eene Nederlandsche
vertaling der bekende Gesta Romanorum. Onder de personen komen
Fama, "Vrientschap", "Blijschap", "Verneem-al" en "Veel-snaps" voor.
Govert vander Eembd's Haerlemse Belegeringh (1619) verdient evenmin
eene uitvoerige bespreking. Tot het groote aantal personen van het
drama behooren, behalve de Prins, militairen, burgemeesters, Spaansche
bevelhebbers, enz., ook Haarlem, "zijnde een Maeght", "Waerheydt",
"Tijdt", de drie wraakgodinnen en ,,'t Geruchte", in twee verschillende
costumes gekleed, naarmate het "droevigh ende blijde" is. Er zijn vele
vertooningen in het stuk, dat in sommige opzichten eene navolging is
van Hoof t's Geeraerdt van Velsen :!). Allegorische figuren, Furiën, enz.
komen in het geheel niet voor in D'ontseftinghe van Bergen op Zoom,
gheschiet in den jaare 1623, dat in 1624 op de Oude Kamer te Amsterdam
werd gespeeld 3). Het stuk is in 8 bedrijven verdeeld; er treden
zeer vele personen in op en het werd opgeluisterd door een groot
aantal vertooningen, die door den "Vertoonder" in zesregelige versjes
worden uitgelegd.
De Melissa (1626)4) van Johan Beets is een zeer langdradig stuk; een
man, die zijn gewonden vriend tracht te helpen, wordt als moordenaar
gevat. Ook Nootmans' Slach van Pavyen (1627) zij hier slechts even
genoemd; het drama is niet in bedrijven afgedeeld, maar is geheel zonder
allegorische figuren.
De meeste drama's van Jan Hermansz. Krul 5) zijn half herdersspel,
half tragi-comedie. De inhoud van zijn Diana (1627) Ij) is als volgt.
De prinses Diana, die verbannen is, komt in Griekenland, wordt verleid
door prins Florentius en dan door hem verlaten. Zij gaat naar
eene "Heydensche Kol", die Pluto oproept; deze verzekert, dat Florentius
naar de hand dingt van prinses Cecilia. Diana vermomt zich als
kluizenaar en keert naar het Grieksche hof terug. Intusschen vat Cecilia
liefde op voor den herder Floriaen en overreedt hem met haar te
vluchten; het paartje wordt echter achterhaald en Floriaen ter dood
veroordeeld. Nu treedt de vermomde Diana op, verwijt Florentius zijne
ontrouw en brengt hem tot berouw; dan maakt zij zich bekend en
Floriaen blijkt haar broeder te zijn.
1) Vgl. Dr. G. Penon, Bijdragen tot de geschiedenis der Neder!. letterkunde, Groningen,
1881, I, blz. 116, 117. 2) Vgl. De invloed van Seneca's treurspelen, blz. 145, 146.
3) Gedrukt in 1624 en herdrukt in 1747.
4) Eerst in 1669 gedrukt in Mr. johan Beels Dichtkonst.
5) Zie over hem, Dr. G. Morre, jan Hermansz. Krul. Delft, 1894.
6) Herdrukt in (1628), 1634, 1640, 1643, (1644), (1651), 1659, 1681 en z. j. Het
stuk is in Febr. 1623 voor het eerst vertoond (vgl. Morre, blz. 78).
374
Krul's Helena (1629) 1) heet een "Bly-eyndend-Treur-Spel". Rogier ,
"een Burgers Zoon"; is verliefd op Helena, "een Edelmans dochter",
maar hare ouders willen van geen huwelijk weten en hij neemt afscheid
van haar. Helena verlaat nu haar huis en leeft, als kluizenaar gekleed, in
een bosch, waar R.ogier haar vindt zonder haar te herkennen. Als Rogier
vertrokken is, wordt hij gevolgd door Cassandra, die vroeger getracht
heeft hem te verleiden; op raad van eene toovenaarster steekt zij zich
in manskleeren, maar ontmoet den edelman Karel, die er als een hovenier
uitziet en op Rogier gelijkt. Cassandra doet hem heftige verwijten en
wordt, als zij hem dreigt, door hem gedood. Hij vertelt dat avontuur
aan Elizabeth, zijne geliefde, die hem nu versmaadt. Als hij zich uit
wanhoop gedood heeft, verschijnt zijn geest aan Elizabeth, die in een
klooster gaat. Nog altijd komt Rogier bij den gewaan,den kluizenaar; de
geest van Cassandra vertoont zich aan hem, Helena maakt zich aan
hem bekend en het paartje is tevreden.
Rosemondt en Raniclis (1632)2) is een onbeduidend stukje, waarin
twee verliefde paartjes chassez-croisez dansen en zich telkens verkleed en.
Cupido treedt er in op en er wordt veel in gezongen.
Terwijl de bron van die drie drama's niet bekend is , is de Alcip en
Amarillis (1639) 3) ontleend aan den beroemden roman I'Astrée (1608-
1627) van Honoré d'Urfé 4). Alcip leeft op het land als herder en wordt
verliefd op de herderin Amarillis , die hem echter aanspoort naar het
hof te gaan, omdat hij van adel is. Alcip woont met zijn neef CIindor
de inhuldiging bij van vorstin Amasis; de prinses julia ziet hem en
laat hem door hare kamenier naar haar slaapvertrek brengen. Alcip, die
volstrekt niet weet, van welke schoone hij de gunsten heeft genoten,
vertelt zijn avontuur aan CIindor; op diens aanraden knipt hij den
volgenden nacht een stukje uit het bedgordijn en begrijpt daarna,
dat zijne geliefde prinses julia is. Deze komt te weten I dat zij ondekt
is door de list van CIindor, en beveelt Marcellus hem uit te dagen;
CIindor doodt Marcelles, maar wordt gevangen genomen. Alcip verkleedt
zich met eenige anderen als boer, neemt het kasteel in, waar CIindor
gevangen zit, en bevrijdt hem, maar wordt nu van het hof verbannen.
Daar is intusschen Alphonsus, een "Ridder uyt Hispagnie", verschenen I
die iedereen uitdaagt en doodt I o. a. ook Leon, een oom van Amarillis.
Zij verzoekt Alcip per brief, haren oom te wreken, en hij keert ver-
1) Herdrukt in 1634, 1635, 1640, (1644) en (1681).
2) Herdrukt in 1634, 1640, 1643, (1644) en (1681).
3) Herdrukt in 1640, (1644), (1651), 1662, (1672) en (1681).
4) NI. aan dl. 1, boek 2 (vgl. Morre, blz. 93).
375
momd naar het hof terug, doodt Alphonsus in het duel en verdwijnt
weer. Men zoekt naar den onbekenden ridder en hoort eindelijk, wie
hij is i hij wordt naar het hof teruggeroepen en met de grootste eerbewijzingen
ontvangen. Maar hij heeft genoeg van het hof, keert naar het
land terug, kleedt zich als herder en huwt Amarilles.
In Faustina (1639) 1) is de hoofdpersoon eene herderin, die bemind
wordt door Constantinus, "Grieks Koning", maar zijne trouwbeloften niet
vertrouwt en weerstand weet te bieden. Een broeder van Faustina,
Ferdinandus, haar onbekend, is vroeger herder geweest, maar leeft nu
aan het hof i 's konings zuster Calista is verliefd op hem geworden en
heeft hem eindelijk allerlei gunsten toegestaan. Faustina gaat, na den
koning afgewezen te hebben, op raad eener heidin in manskleeren naar
het hof en treedt als page in dienst bij den koning i deze laat den page
een brief overbrengen aan prinses Casterna, die hij thans van plan is
te huwen. Maar Casterna wordt zoo doodelijk van den page, dat zij
hem tracht te verleiden i als dat niet gelukt, vertelt zij den koning, dat
zijn page haar geweld heeft willen aandoen. Faustina wordt ter dood
veroordeeld, maar zij toont den koning, dat zij eene vrouwen wel
Faustina is; de koning jaagt Casterna weg, trouwt Faustina en geeft
verlof tot het huwelijk van Calista met Ferdinandus, die door Faustina
als haar broeder herkend wordt.
Er zijn in deze verwikkeling een paar dingen, die herinneren aan
de bekende novelle van BandeIlo 2), waaraan Shakespeare zijn Twelfth
Night en verscheidene andere Engelsche, Italiaansche en Spaansche
schrijvers drama's hebben ontleend, nl. de broeder en zuster, die elkander
niet kennen, en de verkleeding als page. De liefde van Casterna
voor Faustina doet denken aan de verhouding van Olivia en Viola bij
Shakespeare.
Krul's Rosilion en Rosaniere (1641) 3) is weer aan de Astrée ontleend 4).
Waarschijnlijk heeft Krul getracht in zijne drama's Rodenburg na te
volgen, met wien hij veel ophad. Maar de ridder was bekend met het
Spaansche drama en ontleende daaraan allerlei situaties, terwijl Krul
zich tevreden moest stellen met de Fransche tooneelpoëzie - hij heeft
eenige Fransche stukken vertaald - en den herdersroman. Toch is hij
nog één der beste vertegenwoordigers van ons romantisch drama der
17de eeuw.
G. A. Duirkant's Sistiliaen (1628) werd te Tunis geschreven; er
1) Herdrukt in 1640, (1644), (1651), 1662, (1672) en (1681).
2) Vgl. Tragedische Jfisforien, dl. IV, 9. 3) Herdrukt in 1644 en (1681).
4) NI. aan dl. IV, boek 10 (vgl. Morre, blz. 97).
376
treden vele Turken in op en eene Grieksche prinses met twee minnaars r
er wordt gevochten, gemoord en geduelleerd "in onbekende wapenen"
en de prinses, die veroordeeld was, om verbrand te worden, wordt
gered. Maar dat is alles kinderwerk in vergelijking van Moor's Hel, en
Hemelvaert van Theodore en Constancy (1630). Constancy, de dochter
van een "Hertoogh in Sparten", die zich "ten dienste van Dianae"
gesteld heeft, jaagt in een betooverd bosch, maar wordt vervolgd door
den ridder Floris, die haar geweld wil aandoen. De toovenaar Arbas
redt haar en plaatst hen samen in een "vyerighe Tent", waar Floris de
jonkvrouw vier jaren lang moet bewaken. Gallas, "Koninck van Sparten",
die Constancy bemint, gaat naar het bosch, om Floris te bevechten I
maar vindt daar zijn broeder Julius, die met hetzelfde doel gekomen
is; zij herkennen elkander niet en vechten samen; als Julius overwonnen
is, maakt hij zich bekend en verbergt zich in de buurt, terwijl Gallas
Floris uitdaagt. Terwijl zij strijden, komt "Theodore Prince van Florence
al speelende -- op de viool - en verdryft de duysternis, de Ridders dit
siende vallen ter aerden in onmacht". De betoovering wijkt van Constancy,
die den schoonen ridder vóór zich ziet en door zijn spel wordt
meegesleept; zij zweren elkander trouwen Theodore noodigt haar maar
dadelijk uit tot het "Minne-spel". De drie ridders zijn intusschen uit
hunne verdooving ontwaakt en vallen Theodore aan I maar Constancy
komt hem gewapend te hulp en de vrede wordt gesloten; allen gaan
naar het hof van Gallas. Deze doodt onder den maaltijd Theodore I
julius en Floris, maar wordt door Constancy "met syn eyghen Poock"
doorstoken; dan doodt zij zich zelve. Nu verschijnt de toovenaar Arbas
weer; door allerlei tooverformulieren en na het koken van vele vreemde
dingen wekt hij Theodore en Constancy weer op en brengt hen naar
het betooverde bosch. "Pluto en Proserpyn sittende op een Caros"
nemen afscheid van elkander; Proserpina moet weer voor een half jaar
naar den hemel en zij verlangt ook "te seer om Moeder eens te
spreken"; de wolken dalen en zij stijgt hemelwaarts. Daar ziet Pluto
Constancy, die hem eene geschikte plaatsvervangster van Proserpina
toeschijnt; hij sleept haar mede en Theodore, die op de jacht is geweest,
hoort van de Echo, waar zijne bruid gebleven is. "Pluto en Constancy
sitten beyde inde Hel", maar Theodore komt haar halen; hij speelt Pluto
in slaap en vlucht met Constancy. Pluto beveelt vier helsche geesten I
Constancy op aarde te gaan zoeken, maar Mercurius "comt ~ingende
van den Hemel"; Constancy ziet de "Iasure Wolck van binnen als een
Tent", waarin Mercurius is afgedaald, zij noodigt Theodore uit in te
stappen, "om sien of ghy de Goon door speelen cont beweghen", en
het paar stijgt hemelwaarts.
377
In de Olymphia (1635) heeft Moor de 7de novelle uit Der ionghe
Dochters Tfjt-cortinghe (1591) gedramatiseerd, die tot titel heeft: "Olimpia
des Hertoghen dochter van Wallia bemint Landrijn Coninck van Noorweghen
, sy wort bemint van den Prince van V rlandt, die sy haet, hy
brengt haer Vader ende Broeder om hals, ende neemt Landijn ghevanghen,
sy ghevlucht zijnde door middel van een Ridder, verlost Landijn
met die doot van haer vyanden, Landijn trout haer, die haer daer na
troulooselijcken in een Eylandt verlaet, sy wort ghenomen om haer een
zeemonster op te offeren, maer door een Ridder verlost sijnde, wert
Landijn door den Coninc van Hiberniens vole, om zijn trouloose meneedicheyt
omghebracht, die haer daer na tot zijn huysvrouwe neemt".
Weer een geschikt onderwerp voor onzen dichter. Niet alleen verschijnt
het zeemonster -- "het Serpent (vuur spuwende) uyt" - maar er is
ook een groot toovertooneel in het drama, waar eene menigte schimmen
worden opgeroepen. Venus en Cupido treden op, als Landijn en Olimpia
samen "inde Veldt-Coets" liggen, en Cupido houdt eene lange toespraak
tot de jongelui onder het publiek.
J. C. van Schaghen ontleende de stof voor zijn Vryagie van Al/eran
van Sacxen, en Adelasie, dochter van Keysef Dito den derden (1632)
waarschijnlijk aan de Tragedische Hisiorien (I, 7), maar laschte comische
tooneeltjes in zijn stuk in, terwijl Salomon Questiers in zijn Oriecxen
Amadis (1633) eene episode uit den beroemden roman (dl. VIII) dramatiseerde,
waarin de held, als vrouw verkleed, aan hef hof van den Soudaen
van Niquee komt en met de prinses vlucht. Een toovertooneeltje, waarbij
"Tesyfone" wordt opgeroepen, ontbreekt hier niet.
Struys' Amsterdamsche juffertjen (1633) heeft veel overeenkomst met
Rodenburg's Baiavierse Vryagie-spel (1616) 1). Ook hier stoken "een
beveynst Iongelingh" en "een licht Brabands Meysjen" twist tusschen
verschillende minnende paren. Maar het stukje eindigt anders. Den
bedrieger is een nachtelijk onderhoud door één der meisjes. toegestaan,
maar als hij komt, wordt hij door drie gewapende jonge ,dames bedreigd
en moet in zijne onderkleeren vluchten. Ook Coleveldt behandelde in
de Hertoginne van Savoyen (1634) een onderwerp, dat reeds door
Rodenburg gedramatiseerd was 2), en dat hij ontleende aan de Tragedische
Hisiorien (I, 6). Er worden in het stuk heel wat liedjes g.ezongen,
"Helsche Gheest of Quaet-ingheven comt onder het Toneel uyt", "Fama
of Gherucht" en "Cupido met Pyl en Boogh" treden een paar keeren
op, men ziet eene gevangenis, eene geestverschijning I vermomde per-
1) Zie blz. 366. 2) Zie blz. 370.
378
sonen, een kluizenaar, een moord en zelfs - in eene vertooning -
eene onthoofding.
De "Capiteyn te water" Meynert Pietersz. Voskuyl1) verdeelde zijne
drama's niet in bedrijven. Zijn Don Carel van Castilien met den Prins
van Porfigael (1635) 2) heeft den volgenden inhoud. IsabeUa, koningin
van Spanje, verwondert zich er over, dat één der heeren van het hof,
Don Carel van Castilien, die door schoonheid uitmunt, zich niets om
de vrouwen bekommert. Zij vraagt met aandrang, wie het is, die hij
bemint, en eindelijk belooft hij, als het hof op de jacht is, haar te
openbaren, wie zijne geliefde is. De jacht, waarbij Isabella en Carel
tegenwoordig zijn, heeft plaats; hij heeft een stalen schild, waarin de
koningin haar eigen gelaat ziet. Zij doet, alsof zij hem niet begrijpt,
eischt, dat hij zich duidelijker zal verklaren, doch als Carel aan haar
verlangen voldoet, wordt zij toornig en hij vlucht in "Heremyts ghewaet"
van het hbf. Kort daarna verklaart Frankrijk den oorlog aan Spanje en
IsabeUa ontbiedt Carel, den besten veldheer der Spanjaarden, die "in
de Wildernissen" als heremiet leeft. Carel verslaat den vijand, wordt
feestelijk ingehaald en doet nu bij den koning aanzoek om de hand
zijner dochter Leonora. Maar deze is in 't geheim verloofd met den
prins van Portigael i zij wijst Carel af en laat zich ook door hare moeder
IsabeUa niet overreden. De medeminnaars ontmoeten elkander en geraken
in gevecht; Carel wordt gewond en sterft spoedig en de prins van
Portigael vl,ucht en verhuurt zich als knecht bij een boer, die hem meeneemt
naar het hof, om wild te brengen. De knecht wordt door Leonora
herkend, maar op een onderhoud met haar betrapt, gevangen genomen
en ter dood veroordeeld. Leonora smeekt om genade en de koning
geeft eindelijk toe, als aUe aanwezigen het voorbeeld der prinses volgen.
Het drama vertoont eene eigenaardige samensmelting van twee verschillende
intriges; de eerste is ontleend aan eene noveUe uit de Heptaméron
(1558) der koningin van Navarre 3), de laatste is misschien van
eigen vinding. Aan denzelfden Fransehen bundel ontleende Voskuyl ook
den inhoud van de Kuyssche Roelandyne (1635) 4). Twee drama's, van
welke het eerste, Bellaria en Pa~dostos (1637), een treurspel en het
andere, Dorastus en Faunia (1637), een Treur-bly-eyndend' Spel heet,
behooren bij elkander. De inhoud is aldus.
1) Zie over hem, Tydscllrift voor Neder!. Taal- eJl Letterk., 1895, blz. 75-93,
241-260.
2) Herdrukt in 1643 en 1710.
3) NI. aan de 24ste novelle; vgl. Tijdschrift, t. a, p., blz. 81 - 83.
4) Aan de 42ste novelle; vgl. Tijdschrift, t. a. p., blz. 84, 85).
379
Egistus, Coninck van Cicilien, vertoeft aan het hof van den Coningh
van Egypten Pandostos en wordt door hem en zijne vrouw Bel\aria op
de vriendelijkste wijze bejegend. Maar Pandostos wordt achterdochtig en
gelooft ten slotte, dat er tusschen zijne vrouwen zijn gast eene ongeoorloofde
verstandhouding bestaat. Eindelijk besluit hij Egistus uit den
weg te ruimen en geeft zijn kamerling Tranion het bevel hem te dooden.
Nadat deze gepoogd heeft, zijn heer tot andere gedachten te brengen,
belooft hij het bevel te zul\en volvoeren, maar hij waarschuwt Egistus
en vlucht met dezen naar Sicilië. De koning gelast nu Bel\aria gevangen
te nemen en, als zij in de gevangenis een kind ter wereld brengt, moeder
en kind te dooden. Zijne raadslieden wijzen hem er echter op, dat hij
geene bewijzen heeft van Bel\aria's schuld i de koningin. verdedigt zich
en verzoekt, dat er gezan~en naar het orakel van Delphos zul\en worden
gezonden. Intusschen heeft Pandostos het kind in eene boot zonder roer
laten neerleggen i de boot drijft naar Sicilië en de herder Porrus vindt
het kind en neemt het mee naar huis, waar het door hem en zijne
vrouw wordt opgevoed. De gezanten komen te Delphos, waar in den
tempel allerlei plechtigheden plaats grijpen i het orakel zegt, dat
Bel\aria even onschuldig is als Egistus en dat Pandostos voor zijne
jalouzie zal worden gestraft. De koning stelt nu Bel\aria in vrijheid, vraagt
haar vergiffenis en belooft overal onderzoek te zul\en doen naar het dochtertje,
dat hij aan de golven heeft prijsgegeven. Daar komt plotseling
het bericht, dat Garinter, de oudste zoon van het echtpaar, op de jacht
is verdronken i BelIada sterft van schrik en Pandostos , die thans eerst
het orakel in zijn vollen omgang begrijpt, wordt "ontsint" van smart. -
De Dorastus en Faunia speelt vele jaren later. Faunia is een mooi
meisje geworden en munt uit in den kring van herders en herderinnetjes,
waarin zij verkeert. Egistus, de koning van Sicilië, heeft' een
zoon Dorastus en vindt, dat deze jonge man eens aan trouwen moet
denken, b.v. met eene Deensche prinses. Maar Dorastus ziet, als hij op
de jacht is, Faunia en wordt doodelijk van haar, terwijl ook Faunia
liefde voor den prins gevoelt. De koning en zijn geneesheer maken zich
ongerust over de gezondheid van den prins. Deze vt!rkleedt zich dikwijls
als herder, om Faunia te bezoeken i hij overreedt haar, om met hem te
vluchten, doch zij worden beluisterd en het plan wordt meegedeeld aan
Porrus , die den koning wil gaan waarschuwen en hem de kostbaarheden
zal laten zien, die Faunia aanhad, toen hij het kind in de boot vond.
Maar een dienaar van Dorastus lokt Porrus naar de haven, waar
Dorastus en Faunia zich al ingescheept hebben, en hij wordt met
geweld op het schip gebracht. Het schip strandt op de kust van Egypte i
de prins bemerkt, dat hij zich in het gebied van den vijand zijns vaders
380
bevIndt en neemt een anderen naam aan. Pandostos ziet de schoone
Faunia, vat liefde voor haar op en laat Dorastus gevangen nemen. Daar
komt een gezant van Egistus, die verzoekt zijn zoon in vrijheid te stellen
en Pandostos herinnert aan zijn vroegeren misslag. Dorastus wordt nu
vrijgelaten, maar Faunia ter dood veroordeeld, omdat zij den prins
heeft verleid. Doch nu toont Porrus de sieraden en kinderkleeren; Pandastos
erkent Faunia als zijne dochter en laat haar met Dorastus huwen. Voskuyl
heeft in de beide drama's Robert Greene's novelle The Hystorie oJ
Dorastus and Fawnia (1588), waarvan Shakespeare gebruik heeft gemaakt
voor zijn Winter's Tale, op den voet gevolgd 1).
Wat Hooft gedaan had in de Oeeraerdt van Velsen en Coster in zijn
Tfjsken vander Schilden, deed Voskuyl in Den Ouden ende jonghen
Hillebrant (1639) :!), nl. zijne stof ontleenen aan een oud lied. De oude
Hillebrant wil, na allerlei omzwervingen en heldendaden, naar huis en
naar zijne vrouw Goedele terugkeeren en neemt afscheid van Hertogh
Abeloen en Joncker Diederick. En de jonge Hillebrant verlaat Holstein
en zijne verloofde Vredelyn, dochter van den sedert jaren afwezigen
Abeloen , om de eer eener Hessische prinses te verdedigen. De oude
Hillebrant wordt "ontrent Danzick komende" aangevallen I maar slaat
zich er door; Abeloen en Diederick bevrijden Hanssop , Hillebrant's
dienaar, doch worden later gevangen genomen door den "LandtDrost
in Pomere", terwijl Hanssop aan Vredelyn gaat zeggen I waar
haar vader gevangen zit. De oude Hillebrant hoort, dat de eer der
prinses van Hessen met succes verdedigd is door den jongen Hille··
brant, en brandt van verlangen I om te weten, wie de jonge man is,
die zoo vermetel is zijn naam te dragen. Intusschen bevrijdt de jonge
Hillebrant hertog Abeloen en ontmoet dan toevallig zijn hem onbekenden
vader. Van harde woorden komt het tot daden; de oude ridder
overwint den jongen, maar herkent hem dan als zijn won. Bij de
bruiloft van Vredelyn en den jongen Hillebrant laat deze zijn vader
met neergeslagen vizier naast Goedele plaats nemen, die hem eindelijk
herkent. Voskuyl heeft den inhoud van het lied Vanden ouden Hillebrant:>,)
nog al aardig met eene zelf gevonden verwikkeling weten te
verbinden.
Voor De Boelerende Avantvrade met de kuysc/ze Plorinde (1639)
maakte hij gebruik van de lOde en vooral van de 32ste novelle uit
1). V gI. T{jdsclzrift, t. a. p., blz. 86 -. 93.
2) Herdrukt in 1663.
3) VgI. de aanhalingen in het Tijdschrift, t. a. p., blz. 241-248.
381
de Heptaméron 1) en op dezelfde wijze handelde hij met de Fiameta
(1640), die aan de 51 ste en de 12de novelle van dienzelfden bundel
ontleend is 2). De drama's van Voskuyl schijnen niet bijzonder in den
smaak te zijn gevallen en slechts twee er van zijn herdrukt.
Nic. Fonteyn, Van Swol, Van Velden, Van Arp, Bontius,
Van We vel i n c h 0 ven, B. F 0 n te y n, Ten g nag e I, Kat h arina
Verwers, J. de Wyse, Van Zeerijp, Besteben,
Jan Soet, Bara, Cats, Havius, Baron, Van
Heugelenburgh, Crabbe, De Vooght,
De Geest, Blasius, Heerman,
Van Rossum, De Graaf,
Rixtel, Van der
Heiden.
De bekende medicus Or. Nicolaas Fonteyn gaf aan zijn eerste drama
nog een ouderwetschen titel, nl. Casta, ofte Spieghel der Kuysheyd
(1637). Het is de geschiedenis van eene herderin, die door Diana wordt
aangewezen, om de gezellin te zijn een er jonge Engelsche koningin.
Een allervreemdst stuk is de COllstantinlls (1637), door den schrijver
J. van Swol aan Anna Roemers opgedragen. Graaf Constantin van
Charlois is van het hof verbannen, omdat hij dingt naar de hand van
Catharina, dochter van den hertog van Bourgondië, die ook begeerd
wordt door Care I Dolphijn van Vranckrijck. Als hij in het bosch wandelt,
ontmoet hij eene "Kol", die hem in slaap doet vallen en hem dan
verschillende "Spoocken" voor den geest toovert en hem eenige tooneeltjes
laat zien, waarin minnaars van allerlei soort optreden, terwijl Venus en
Cupido van den hemel dalen, om "te aenhooren het jancken der van minne
ghenepen herten". Als bij de laatste vertooning Catharina is opgetreden,
ontwaakt Constantin. Hij ontmoet een boer, die een zwart ei als curiositeit
naar het hof moet brengen, overreedt dezen, met hem van kleeding
te wisselen, en ontfutselt hem het ei. Daarmee gewapend komt hij aan
het hof, waar de hertog en de "Dolphijn" juist eene dwaze ontmoeting
hebben gehad met den "Schemp-Rijmer" Pasquyn, die een rijm van
den hertog met een geldstuk beloont. De hertog vindt den boer zoo
grappig, dat hij hem naar zijne dochter zendt, om haar wat op te
1) T. a. p., blz. 249-254. 2) T. a. p., blz. 256 - 259.
382
fleuren, en deze vindt gelegenheid, haar alleen te spreken. Aura, de
vrouw van Pasquyn, verstopt haren "Boel" Alexander, als haar man
er aan komt, in een vat, dat hij heet gekocht te hebben, en laat dezen
daarna, in vrouwenkleeren gedost, een pak slaag geven door den knechtI).
Nadat de boer, die het ei moest overbrengen, in Constantin's kleeren
gekleed, op de sèhouders van andere boeren is binnengedragen, een
tooneeltje, dat eindigt met bekkesnijden, weet Catharina uit den tuin
van haar vader te ontvltÎchten en haar minnaar op eene afgesproken
plaats te vinden. Als er onraad dreigt, ruilt Catharina hare kleeding
met die van Constantin's knecht, die eerst moeite heeft de boeren van
zich af te houden en daarna door de dienaren van den hertog gevat
wordt, welke meenen, Catharina gevonden te hebben. Ook het paartje
wordt gevangen genomen. Als zij allen voor den hertog en den dauphin
gebracht worden, komt er eindelijk eenig licht in de zaak i Constantin
zal ter dood worden gebracht, maar nu komt de Fransche prins tusschen
beiden en redt minnaar en geliefde.
Het is een dwaas drama, vol ruwe tooneeltjes en in zeer vreemde
taal geschreven, evenals de Margrieije (1634) 2) van denzelfden dichter,
waarin o. a. een oud man in eene mand wordt opgeheschen, die halverwege
blijft hangen, een avontuur, hetwelk men in de Middeleeuwen
geloofde, dat aan Vergilius was overkomen, en dat later dikwijls in
blijspel en klucht gediend heeft. Verder verkleedt zich een jong paar als
herder en herderin.
In 1638 gaf M. van Velden uit Het daget uyt den Oosten, waarvan enkele
tooneelen door Bredero waren geschreven i het drama staat ver beneden
het oude lied, waaraan het heet ontleend te zijn. Wel treden er een
paar reien in het stuk op, maar de dichter heeft verder het onderwerp
volstrekt niet op classieke wijze behandeld i o. a. verkleedt de vader van
het meisje zich als priester en neemt zijne dochter de biecht af.
De Chimon (1639) 3) van J. van Arp is de dramatiseering een er novelle
uit den Decamerone (V, 1) i er is dikwijls woordelijke overeenkomst.
Het drama heeft zich niet mogen verheugen in het succes van de Belegering
ende Ontsetting der stadt Leyden van Reinier Bontius. De eerste
druk van dit "treur -bly-eyndespel" is verloren gegaan, maar de tweede
is van 1646 en deze is door een groot aantal andere gevolgd 4). De
1) Gevolgd naar Boccaccio's Decamerone, VII, 2, en VIII, 7.
2) Herdrukt in 1639.
3) Zie den inhoud in Noord en Zuid, 1897, blz. 393, 394.
4) In 1647, 1656, 1659 (2; één heet de 8ste druk), 1660, 1661, 1670, 1682, 1693,
1699, 1702, 1704, 1707, 1720, 1726, 1729, 1746, 1750, 1753 en 7 z. j.
383
gouverneur der stad, Andries Allertsz, acht den toestand gevaarlijk, nu
de vijand op nieuw nadert. Toch weigert hij den Engelschen kolonel
Chester den toegang tot de stad. Een uitval wordt beraamd en Allertsz,
die doodelijk gewond is, door de burgers naar de stad gedragen. De
Spaansche bevelhebbers pochen op hunne wreedheid en op al de moorden,
die zij bedreven hebben. - Van der Does, de nieuwe gouverneur,
maakt zich bezorgd wegens de weinige levensmiddelen, die er in
de stad zijn. De boer Kees Louwen bericht, dat de dorpen in de
buurt uitgemoord en verbrand zijn. De burgemeesters van Leiden
zweren, dat zij de stad tot het uiterste zullen verdedigen. Carion Lopes
Gallio komt met een trompetter de stad opeischen, maar wordt teruggezonden
en deelt het antwoord mee aan Baldeus (Valdez). Daarna
veroveren de Leidenaars eene schans op de Spanjaarden. - Burgers
klagen bij Van der Werf over den hongersnood, maar hij spreekt hun
moed in. Dan wordt bericht, dat de Prins eene vloot uitrust, om
de stad te ontzetten. Leidsche vrijbuiters willen wegens den hongersnood
de stad verlaten en Van der Werf laat hen gaan. Aan de burgers, die
oproerig zijn, biedt hij zijn lichaam aan. - Kees Louwen waagt zich
buiten de stad en Carion eischt Leiden voor de tweede maalop.
Het water begint te wassen en de boeren worden door de Spanjaarden
gedwongen, dammen op te werpen. Als er een aanval zal worden
gedaan, verzoekt " Amalia , boel van Baldeus" - in latere drukken is zij
"Edele jonckvrou" geworden - den Spaanschen veldheer van zijn
plan af te zien, en hij stemt toe. Nadat Leidsche burgers op den
muur een gesprek hebben gehouden met Spaansche soldaten buiten
de stad, zien Van der Does en Van der Werf in de verte de vloot
naderen en krijgen bericht van Boisot. Het spijt Baldeus , dat hij de
stad niet bestormd heeft; hij besluit nu met zijn leger weg te trekken.
De weesjongen wil naar de schans van Lammen. - Hij keert terug
met het bericht, dat de vijand verdwenen is. De geheele stad is dol van
vreugde; Boisot verschijnt met matrozen en daarna de Prins, die in
eene lange rede de burgers dankt voor hun moed en aan de stad eene
hoogeschool belooft. - Het drama is langer dan eene eeuw op
het tooneel gebleven 1) i in 1660 bedacht Jan Vos er uitvoerige vertooningen
bij 2) en de bekende Amsterdamsche historieschrijver T. van
1) Vgl. over het drama en den dichter. Mr. L. H. J. Lamberts Hurrelbrinck in
Handelingen en Mededeelingen van de Maalsch. der Neder!. Letterk. te Leiden. 1892,
blz. 26-33.
2) Gedrukt in 1660, 1662 (in Alle de Gedichten. I, blz. 627), 1670, 1682, 1706,
1729 en z. j.
384
Domselaer gaf zelfs eene Beschryving der sieraden van 't tooneel 1) , die
gebruikt werden bij het opvoeren van Bontius' tooneelstuk.
Het \Teemde drama Jacobus VI. Coningh van Schotland (1639) 2) van
een onbekenden schrijver verdient slechts even vermeld te worden; het
is vol toO\utooneelen. De Schakinghe van Judith, Dochter van Keyser
Otto den derden (1642) van een anderen on bekende is eveneens volkomen
onbelangrijk. I. van Wevelinchoven's Elpenor en Rodope (1643)
is in zes dagen "gerijmt", maar het is er dan ook naar; het stuk is
misschien naar het Fransch. Or. Bernard Fonteyn, die in 1633 reeds met
een zangspel en met eene vertaling van het drama Ol' Jnganni (1562)
van Niccolo Secchi was opgetreden :l), gaf in 1643 twee tragi-comedies
uit, die één geheel vormen, Fortunatus Beurs en wens- Hoedt en Fortunatas
SOOlzen, Op ell Onder-gangh. Fortunatus verlaat zijne vrouw, zijne
beide kinderen en zijne woning op Cyprus, omdat hij geruïneerd is en
elders zijn fortuin wil zoeken .. Als hij in een bosch verdwaald en voor
een beer in een boom gevlucht is, ziet hij Fortuna, die hem uit vele
van hare gaven laat kiezen. Hij kiest rijkdom en Fortuna schenkt hem
eene beurs, waarin hij, telkens als hij er de hand in steekt, tien goudstukken
zal vinden. Fortunahls reist verder, ontkomt in Byzantium met
moeite aan de lagen van zijn waard en wint, na veel heen en weer
trekken, aan "Paep-Jans weeld'righ Hof" het vertrouwen van den "Soudaen,
Keyser van Turckyen". Deze laat hem zijne schatten zien, o.a. een hoed,
die den drager voert, waarheen hij wil; Fortunatus krijgt verlof, hem
even op te zetten, en verdwijnt met den nieuw verworven schat. Als hij weer
't huis gekomen is, tracht de Soudaen den hoed terug te krijgen en,
daar dat niet gelukt, vergiftigt hij Fortunatus en zijne vrouw. Maar hunne
beide zoons kennen de geheime kracht van de beide schatten en één
van hen, Andalosia trekt met de beurs de wijde wereld in. Zijne lotgevallen
zijn het onderwerp van het tweede stuk. Met behulp van zijne
beurs schittert Andalosia aan het hof van den koning van Engeland,
waar 's konings dochter, Agrippina, hem naloopt en hem het geheim
van de beurs ontlokt. Op aanraden harer koninklijke ouders staat Agrippina
den vreemdeling een nachtelijk onderhoud toe, geeft hem een slaapdrank
en berooft hem van zijn schat - er is hier blijkbaar locale kleur
aangebracht. Andalosia keert nu naar Cyprus terug, leent van zijn broeder
Ampedo den wenschhoed en verschijnt als juwelier vermomd weer in
1) Voor het eerst gedrukt in 1670.
2) Vg!. De invloed van Seneea's treurspelen, blz. 190-192.
3) Onder den titel Tranquilli de Mont Droef Bly-Eyndent-Spel, en Fortunati Oelnek
en Onl!'eillek (Vg!. Oud-Holland. 11. 1884. blz. 145-147).
385
Engeland. Als hij Agrippina ziet, grijpt hij haar aan, wenscht zich met
haar in de wildernis en verdwijnt. Maar als hij voor zijne schoone
appelen wil plukken, zet hij Agrippina even den hoed op en deze, die
de magische kracht van dat hoofddeksel niet kent, slaakt de verzuchting,
dat zij gaarne weer in Engeland zou zijn, en verdwijnt plotseling met
den hoed. Tot overmaat van ramp krijgt Andalosia door het eten van de
juist geplukte appelen horens op zijn hoofd. Een kluizenaar helpt hem
van dat ongewenschte hoofdsieraad af door hem eene andere appel soort te
wijzen, die de horens weer doet verdwijnen. Andalosia keert met een
goeden voorraad van beide soorten van appelen naar Londen terug en
biedt, natuurlijk goed vermomd, aan Agrippina en verschillende leden van
het hof de gevaarlijke vruchten aan. En zij allen -- er is veel ongewilde
satire in hèt drama - worden plotseling getooid met het bekende hoofdsieraad.
Natuurlijk is het weer Andalosia, die in eene nieuwe vermomming,
nu als geneesheer, aanbiedt de kwaal te genezen. H ij maakt van
de gelegenheid gebruik, om in de vertrekken der prinses zijn wenschhoed
te zoeken, zet hem op en is nogmaals met Agrippina verdwenen.
In een bosch aangekomen, neemt hij haar de beurs weer af de edele
jonkvrouw heeft na den diefstal de hevigste ruzie gehad met hare dierbare
ouders over het bezit van den buit - en laat haar loopen met
zoo veel van de horens, als zij na het gebruik van enkele heilzame
appelen nog over heeft. En zoo keert Andalosia dan met beurs en
wenschhoed naar Cyprus terug, maar wordt vermoord en van de beurs
beroofd, die echter na zijn dood hare kracht heeft verloren. Ook zijn
broeder Ampedo sterft spoedig. Fonteyn ontleende de stof voor zijne
beide drama's aan een volksboek 1).
M. Gansneb Tengnagel:!) en Juffr. Katarina Venvers Dusart dramatiseerden
elk in een Spaensche heydin de beroemde novelle van Cervantes, La
Gitani/la, die door Cats' Trou-ringh (1637) reeds zeer bekend was
geworden 3). Joris de Wijse ontleende De vryaadie van Lactance en
Nicole (1646) aan de Tragedische Historien (IV, 9) en Pieter van Zeeryp
de Arjleura en Brusanges (1646) aan de Amadis (dl. XII). De poging
van M. F. Besteben , om in zijn Vlissinghen Geus (1646) eene dragelijke
voorstelling te geven van eene belangrijke historische gebeurtenis, is
1) NI. aan Een nieuwe Historie van Fortunatus Borse ende van s(jnen Wensch-Iwef
(vgL Oud-Holland, 1884, blz. 148-157).
2) Zie over hem ]. H. W. Unger in Oud-Holland, 1883, blz. 195, vlgg.
3) Hoewel het drama van Tengnagel in 1643 en dat van ]uffr. Dusart in 1644 uitkwam,
blijkt uit de opdracht van Tengnagel's werk, dat de juffrouw hem voor was
geweest. Tengnagel's Spaensche heydin is herdrukt in 1657, 1671, 1718 en 1753.
WORP, Drama en tooneel, I. 25
386
mislukt; ook de twee koorzangen kunnen het stuk niet redden. De
Kornelia Bentivogli (1650) van Jan Soet is ontleend aan de Tragedische
Historien (VIII, 1); in het 2de bedrijf treedt een rei van engelen op.
Eene zeer romantische geschiedenis werd door J. Bara gedramatiseerd
in de Herstelde Vorst, ofte geluckigh ongeluck (1650) 1). Rasimo, vorst
van Sterta , wordt verdreven door den vijand, die zijne hoofdstad inneemt.
Zijn vader wordt gedood en zijne beide broeders komen op de vlucht
om, maar zijne zuster Metelle redt hij. En nu wordt hij met Lodewijck,
den bastaard van Forminius, koning van Engeland en zijn opperheer,
beschuldigd van verraad en wordt zijne zuster door de troepen des
konings gevangen genomen. Al die ellende en de verschijning van den
geest zijns vaders brengen hem tot razernij. Lodewijck wordt gevangen
genomen en na allerlei mishandelingen gedood, maar zijn geest vervolgt
koning Forminius. Rasimo bevrijdt door list Metelle uit de gevangenis,
verkleedt zich met Castreo, 's konings zoon, als boer, gaat naar het
hof en beschuldigt bij den koning Ferrugo, den man, die hen allen
belasterd heeft. Dan strijdt hij tegen dezen, maar wordt gevangen
genomen. Doch Lodewijck's geest vervolgt Forminius zoolang , totdat hij
zich doodt; Rasimo doodt Ferrugo, en Castreo, nu koning geworden,
huwt MeteJle. - De bron van het drama, dat wegens het weifelend
karakter van den hoofdpersoon eenige punten van overeenkomst heeft
met Shakespeare's Hamiet 2), is niet bekend. Bara's Galteno en Alimme,
of verdoemde Ontrouw (1656) 3), waarin, behalve een geest, Alecto,
11 Megeer", "Bedroch", Twist, Vloek en de tooveres Lokirne optreden,
verdient alleen vermelding wegens de voorrede, waarin hij het optreden
van geesten en Furiën verdedigt en opkomt tegen het Fransch-classieke
treurspel, terwijl IIwy aan het Toonneel der Fransche niet en zyn gebonden".
In A. L. Kok's Radt van Avontuuren (1653) wordt prins Theodoor,
die den vader van Maghadan, keizer van Perzië, heeft gedood, door den .
zoon gevangen genomen, maar bevrijd door 's keizers dochter. Later
redt hij het leven van Maghadan en huwt de dochter. Waarschijnlijk
gebruikte Kok als bron een Franschen roman.
Cats dramatiseerde in de Konincklijcke herderin Aspasia 4) eene novelle
uit zijn eigen Trou-ringh (1637), die hij voor een deel ontleend had
aan de Varia Historia van Aelianus 5) - in zijn drama laschte hij heele
1) Herdrukt in 1747.
2) Vgl. A. C. Loffelt, Uren met Shakespeare , Leiden I 1889, blz. 120, vlgg.
S) Herdrukt is 1747 en z. j.
4) Voor het eerst. gespeeld in 1656 (vgl. Wybrands, Het Amsterdamsclle tooneel,
blz. 261). 5) Vgl. Noord en Zuid, XX, 1897, blz. 44 ·48.
387
stukken uit de noveIle in -- en J. Havius, de zoon van Cats' huishoudster,
bewerkte in Zariadres en Odatis, ofte geluckige Droom-liefde
(1658) eene andere novelle uit denzelfden bundel voor het tooneel, eene
noveIle, die Cats eveneens aan een Griekschen schrijver ontleend had,
nl. aan Athenaeus, Deipnosophistae, XliiI). Baron's Konstanter en Elizea,
anders: de geluckige Verandering (1656) is wel erg weinig ingewikkeld.
Konstanter, "een Embderlants verdreve Edelman", die in een pothuis
woont onder het huis van Elizea, hoort haar met één van hare beide
minnaars afspreken, dat zij hem 's avonds in hare kamer zal laten; hij
neemt de plaats in van den minnaar en trouwt later Elizea. Deze verwikkeling
en eenige erg platte tooneeltjes worden afgewisseld door de
vrijerij van drie paren herders en herderinnen. Nog onbeduidender is
het werk van W. van Heugelenburgh, die zijn Fleremont en Arbacis
(1658) 2) in Perzië laat spelen - er zijn twee zelfmoorden in en de verrader
"Chambysus" verdwijnt onder den grond - en in Adriaan en
Alida, ofte de herstelde min (1689) zijn voorvader Adriaan laat optreden,
die in den jare 50 na Christus, na onder de Romeinen gediend te hebben,
naar Leiderdorp, blijkbaar den "Stammsitz" der Van Heugelenburghen,
terugkeert, zijne oruid weerziet, maar verliefd wordt op de bruid van
zijn krijgsmakker, welke ontrouw eerst droevige gevolgen heeft, die
echter door middel van een penning met het wapen der Van Heugelenburghen
gelukkig nog ten goede worden gekeerd.
In Palmire en Claudianes ware liefde, of Val van Oalerio (1661) is
eene zeer romantische geschiedenis behandeld, door den dichter Jacobus
Crabbe d'Jong ontleend aan J. H. Glasemaker's Tooneel der Wereldfsche
Veranderingen .. J. Claerbout gaf in 't Belegh en Over-gaen van Middelburgh
(1661) daarentegen een historisch drama met vele personen en
vele vertooningen; Christoffel en Rokus, in de personen lijst aangeduid
als "Burgers ofte Rey van Maeghden", vertegenwoordigen het lyrisch
element. De Verliefde jager (1662) van Mr. Otto de Vooght verdient
alleen vermelding, omdat de aansporing tot de jacht uit Seneca's Hippotytus
er in vertaald I maar hier in den mond gelegd is van verschillende
personen 3). W. de Geest's Aldegonde en Barsime, of dubbele onfschakingh
(1663) is een drama vol verkleedingen en ontvluchtingen; eenige namen
doen vermoeden, dat het naar een Franschen roman is bewerkt 4). De
1) T. a. p., blz. 43, 44. 2) Herdrukt in 1679.
3) Vgl. De invloed van Seneca's treurspelen, blz. 259-261.
') J. de Brune vertelt de geschiedenis, die aan: het drama ten grondslag ligt, in zijn
Wetsteen der Vernuften (vgl. Alle volgeestige werken, 1665, blz. 226-2'31). Misschien is
het drama dus aan dat boek ontleend, dat in 1643 het licht zag.
25·
388
twee deelen van J. Blasius' Lysander en Kaliste (1663) 1) zijn bewerkt naar
den roman L'Histoire de Lysandre et de Caliste van Daudiguier, die door
J. Heerman in het Nederlandsch vertaald is 2). Er is meer handeling in
Laroos, of gestrafte tyran (1664) van een onbekenden schrijver; het drama
speelt in "Rochel", waar de gouverneur verschrikkelijk huishoudt en dat belegerd
wordt door 's konings" Legervooght" Leander, die zijne bruid Lidiana
wil bevrijden. De geest van Leander's vader, "van onderen opgeresen",
verschijnt in het 3de bedrijf. De Ariodant en Polines , of verloste onnoselheyt
(1664) van A. V. B. heeft een verhaal uit de Orlando Furioso
(Canto V) tot onderwerp en is waarschijnlijk ontleend aan Der ionghe
Dochters Tijt-cortinghe (I) 3). Een moord en eene poging tot moord, een
zelfmoord en eene poging er toe, verkleedingen, een balkonscène , een
duel en een heremiet komen voor in het drukke stuk. P. van Rossum's
Selim ofte gelvckigh ongelvck (1664) is zeker aan een Franschen roman
ontleend; Clidamante, Alcidon, Cloridan en Celinde behooren tot de personen
van het stuk. De schrijver beroemt er zich op, dat hij de eerste
Boschenaar is, die een drama laat drukken; hij heeft het "op Zee ghemaeckt:
alsoo men daer anders weynigh tydt verdrijff heeft, als 't gheen datmen
inde boecken vint", en later zijn "Zee-ghedroght" "wat vande Zeesche
hardigheydt gesuyvert". Het drama begint dan ook met een voorspel,
waarin "Neptuyn verschijnt in de baren" en een monoloog uitspreekt,
en de personen hebben allerlei zee-avonturen.
De Alcbzea, of stantvastige Kuysheydt (1671) van Mr. H. D. de Graaf,
die eenige tooneelstukken uit het Spaansch en het Fransch vertaald heeft,
is eene variatie op een overoud thema. Terwijl koning Korismont tegen
de Turken strijdt, wil zijn broeder Clarimeen zijne vrouw Alcinea verleiden.
Als hij niet slaagt, beschuldigt hij haar van ontrouw en Korismont
gelast een dienaar, Alcinea in het bosch te dooden. Maar deze
laat zich overhalen haar te sparen en toont den koning het hart van een
wild zwijn in plaats van dat zijner echtgenoote. Als Clarimeen het hart
ziet, is hij wanhopig en bekent den koning zijne schuld. Tot zoover is
alles naar oude sagen gevolgd. Maar nu wil Korismont een zoenoffer
brengen op het graf van Alcinea en deze, die zich, als herderin gekleed,
schuil houdt, hoort van dat plan door prinses Polimia. Zij treedt nu op
als standbeeld, houdt de hand van Korismont vast, spreekt hem toe en
1) Er is ook een\! uitgave z. j.
2) VgI. over drama en roman, J. te Winkel, Bladzijden, blz. 29~46.
3) Dat is waarschijnlijker dan dat het drama eene vertaling zou zijn van Oenevre
(1610), een treurspel van Billard de Courgenay.
389
maakt het geval blij-eindend. Het laatste gedeelte van de Alcinea heeft
dus overeenkomst met Shakespeare's Winter's tale 1).
In Grooten R.obbert (1672) 2) van P. Rixtel heeft de hoofdpersoon,
een vorst der Saxen, den koning van Northumberlandt en zijne dochters
gevangen genomen en liefde opgevat voor ééne der prinsessen, Leonora.
Zijn veldheer Rudolf, die Leonora geweld wil aandoen, wordt gevangen
genomen, maar een broeder en eenige priesters redden hem door verraad
te plegen. Want juist als de oude koning, op bevel der priesters,
geofferd zal worden en tevens Rudolf zal worden gedood, verrast de
koning der Schotten het leger en wordt Leonora door dezen, haren
bruidegom, gered. Er is meer handeling in het drama dan in J. vander
Heiden's Cleander en Amaril ofte gestadige Liefde (1681), dat bijna
geheel bestaat uit dialogen tusschen de beide hoofdpersonen, terwijl
Afgunst, " Tweed ragt", Schijnheiligheid en Bedrog daarbij een weinig
afwisseling pogen aan te brengen. De Cleomedes en Sophonisba (1699)
van het kunstgenootschap "Door Yver bloeid de Konst" is ontleend aan
de Histoire Africaine de Cleomede et de Sophonisbe (1627) van François
de Soucy; de heldin is de dochter der uit Livius bekende Sophonisbe.
INVLOED VAN HET SPAANSCHE DRAMA.
De pogingen van Rodenburg , om het Spaansche drama hier te lande
bekend te maken, zijn niet geslaagd; eerst tegen het midden der 17de
eeuw begint het hier door te dringen en invloed te oefenen.
Evenals in de meeste andere landen, is ook in Spanje het wereldlijk
tooneel ontstaan uit het kerkelijke. Toen in het laatst der 15de eeuw de
grondslagen gelegd waren voor Spanje's wereldmacht, kwamen kunsten
en wetenschappen tot grooten bloei. De ltaliaansche letterkunde, die
haar hoogtepunt bereikte, werkte in op de Spaansche poëzie; de dichters
versmaadden het niet langer te gelijk voor het volk en voor het geletterde
publiek te schrijven en het wereldlijk drama ontstond 3). Juan del
Encina (1469-1534) kan beschouwd worden als de eerste Spaansche
1) Hierop werd gewezen door Dr. J. Bolte in jahrbuch der deutschen Shakespeare
Gesellschaft, XXVI, 1891, blz. 87-91.
2) Herdrukt in 1742.
3) Vgl. over het Spaansche drama: A. F. von Schaek, Geschichte der dramatisclzen
Literatur und Kunst in Spamen , BerJin, 1845, J. L. Klein, Geschichte des Drama's,
dl. VIII - XII, en A. Schaeffer, Geschichte des Spanischen Nationaldramas, Leipzig, 1890.
390
tooneeldichter. Zijne Egloga's (herdersdichten) waren in den beginne
godsdienstige dialogen, geschikt om bij kerkelijke feesten te worden
voorgedragen; spoedig traden er meer personen op in zijne stukjes, die
niet langer uitsluitend van religieuzen aard waren, er werd gedanst, er
hadden verkleedingen plaats en de "Egloga" kreeg zelfs nu en dan een
cornische tint. Ongeveer gelijktijdig met Encina's werkjes maakte de
Celestina, tragicomedia de Calisto y Melihea (1500) grooten opgang;
het werk staat tusschen den roman en het drama in, is in 21 bedrijven
verdeeld en was niet voor opvoering bestemd. De verwikkeling is eenvoudig
genoeg. Calisto, een jonge edelman, kan de liefde van de schoone
Melibea niet verwerven en wendt zich tot de koppelaarster Celestina, die
het meisje door tooverdranken en listen tot andere gedachten brengt.
Terwijl de gelieven bijeen zijn, krijgen de bedienden van Calisto twist
in het huis van Celestina, dooden haar en worden gevangen genomen
en veroordeeld. De familieleden van Celestina willen zich wreken op
Calisto; zij overvallen de gelieven en dooden den jongen man; Melibea
bestijgt een toren, deelt haren misstap aan hare ouders mee en werpt
zich naar beneden. Het werk is zeer beroemd geworden en in vele
talen ._. ook in het Nederlandsch (1550)- overgebracht.
Torres Naharro, een jonger tijdgenoot van Encina, deelde zijne drama's
af in 5 bedrijven, die hij "jornadas" (dagreizen) noemde. "jornada'· is
de naam voor acte gebleven, maar de latere dichters verdeelden hunne
drama's niet in 5, maar in 3 "jornadas". Naharro's Comedia lmenea
met de nachtelijke serenades en balkontooneeltjes, de bange bedienden,
de buitengewone zorg van een broeder voor de eer zijner zuster, zijne
plannen tot wraa.k en zijne overrompeling van de gelieven, werd het
voorbeeld voor een bepaald soort van tooneelstuk, de "Comedia de capa
yespada" (mantel en degenstuk).
De pogingen in dezen tijd aangewend, om door vertalingen van
Grieksche en Latijnsche treurspelen het drama te hervormen, zijn in
Spanje evenzeer mislukt als in Engeland; juist daardoor heeft de dramatische
poëzie zich in die beide landen ongestoord kunnen ontwikkelen
en heeft zij eene hoogte bereikt als bij geen ander volk in de nieuweren
tijd. De Spaansche dichters streefden steeds voort op den weg, die tot
een nationaal drama leidde. Lope de Rueda voerde bepaalde figuren in
en maakte zich beroemd door zijne herdersspelen; Luis de Miranda gaf
in de Comedia Prodiga eene nationale kleur aan de geschiedenis van
den verloren zoon; reizende tooneelspelers zwierven het geheele land
door, zoodat Agustin de Rojas Villandrado in 1602 zijne Onderhoudende
reis kon schrijven, die het voorbeeld is geweest van Scarron's Roman
comique (1657). Valencia en Sevilla bezaten reeds in de eerste helft der
391
16de eeuw schouwburgen; Madrid had er drie in 1568. Die tempels der
tooneelspeelkunst waren echter niet weelderig ingericht; het waren overdekte
plaatsen (corrales) achter eenhoutpakhuis ; aan de ééne zijde was
het tooneel, aan den anderen kant stonden of zaten de toeschouwers.
Duurdere plaatsen waren achter de ramen der omliggende huizen, die
dikwijls het eigendom waren der vereeniging , welke den schouwburg
exploiteerde en een goed deel van de opbrengst der voorstellingen voor
de eene of andere philanthropische inrichting afzonderde. De voorstellingen
hadden twee malen in de week plaats en vingen 's middags om
twee uur aan. Theorieën van het drama zagen het licht, o. a. van Juan
de la Cueva, Cristoval de Virues en Alonso Lopez Pinciano, en de
kerk verzette zich niet tegen het tooneel, dat meer en meer geliefd werd
bij het volk. Wel had zij de geestesvrijheid aan banden gelegd, maar
dat kwam in zekeren zin aan de kunst ten goede, daar de beperking van
studiegebied de mannen van talent tot de letterkunde dreef en vooral
tot de dramatische poëzie. En de dichters vonden stof genoeg voor
hunne drama's. Niet alleen de c1assieke mythologie en de middeleeuwsche
sagen, voortgezet in ontelbare ridderromans, hadden zij tot hunne
beschikking, maar vooral de tallooze heldenfeiten en avonturen uit den
eeuwen langen strijd tegen de Mooren. Toen Spanje op het einde der
16de en in het begin der 17de eeuw op het toppunt stond van zijne
macht, bloeide de dichtkunst in al hare vertakkingen, maar de dramatische
poëzie stond bovenaan.
Het is hier de plaats niet om te wijzen op de eigenaardigheden der
verschillende genre's van het Spaansche drama, de "Comedia de capa
yespada" (of "Comedia de ingenio"), de "Comedia de ruido" ("de
teatro" of "de cuerpo")., de "Burlesca", de "Fiesta", de vele soorten van
"Auto·s", de "Loa's" en "Entremeses". Alleen drama's van de beide eerste
genre's zijn in het Nederlandsch overgenomen; een enkel woord over
deze twee is dus voldoende.
De "Comedia de capa yespada" (mantel- en degenstuk) ontleent haar
naam aan de kleeding .der personen, die er in optreden, nl. edellieden.
Het drama geeft de daden en lotgevallen van gewone menschen te zien
en het decoratief is zeer eenvoudig. De "Comedia de ruido" daarentegen
is een historisch drama, waarin vorsten en grooten optreden, of
kerkelijke geschiedenis, wonderverschijningen , daden van heiligen en middeleeuwsche
sagen ten tooneele worden gebracht; natuurlijk wordt hier
meer gevorderd van decorateur en costumier. De "Comedia de capa y
espada" is altijd een intrige-stuk, de "Comedia de ruido" dikwijls. En
die intrige is meestal ingewikkelder dan van drama's in eenige andere
taal geschreven. Zoovele liefdesavonturen, ontrouwe minnaars en
392
minnaressen, toornige echtgenooten, vaders en broeders, met den degen
gewapend, om den smaad, vrouw, dochter en zuster aangedaan of door
haar toedoen geleden, bloedig te wreken en daardoor te voldoen aan de
kitleloorige Spaansche eer, zoovele verkleedingen en verwarringen, straatgevechten
en serenades, zoove/e plotselinge veranderingen en geheel
onverwachte gebeurtenissen vindt men in geene andere dramatische
poëzie, zelfs niet in de Italiaansche der 16de eeuw. De leefwijze en de
zeden der bevolking gaven aanleiding tot eene schildering van toestanden,
zooals wij ze in het Spaansche drama aantreffen 1).
De ridderlijke kleeding van het Bourgondische tijdperk was mode
gebleven; de mannen droegen mantel, halskraag en degen, de vrouwen
de mantille. Het vurige bloed van den Spaanschen edelman deed hem
den degen al heel spoedig uit de scheede trekken, daar het mode was r
om bij galante avonturen veel te duelleeren. Het behoorde tot den
goeden toon, de vrouwen op buitengemeen eerbiedige wijze te huldigen;
men moest zich eene koningin des harten hebben gekozen en haar op
romantische en phantastische wijze eeren. Of er werkelijk liefde bij in het
spel was, kwam er niet op aan, maar men behoorde in allerlei liefdesintriges
gewikkeld te zijn. Daardoor waren de straten der groote steden
's nachts vol jongelieden, die, geheimzinnig in hun mantel gedoken,
aan de dame hunner keuze senerades brachten of op avonturen uit
waren. Heel licht gaf de ijverzucht den degen in de vuist en werd er
in den duisteren nacht gewond en gedood. De eigenaardige codex der
Spaansche eer gaf verder aan het leven een bijzondere tint. Voor allerlei
gebeurtenissen van het dagelijksch leven was eene bepaalde gedragslijn
voorgeschreven, die een Spaansch edelman evenmin zou overtreden als
de voorschriften der katholieke kerk en die, i n zijn oog, veel hooger
stond dan de wet. Dat ongeschreven wetpoek bevatte o. a. het \'oorschrift,
dat men den koning in alles moet gehoorzamen en voor hem
alles, ook het hoogste, opofferen, dat men den dood van een in duet
gesneuvelden vriend moet wreken, dat men zijn naam vlekkeloos bewaart
door ook de geringste beleediging met bloed af te wasschen, dat men
de ontrouw van vrouw of geliefde, den misstap der zuster moet wreken
door het dooden der beide schuldigen, dat de onschuldige echtgenoote
moet sterven, wanneer de eer van den man gevaar loopt, omdat een
machtig man het oog op haar heeft geslagen, enz. Aan den anderen
kant moet de edelman eene vrouw, die door hare familieleden vervolgd
wordt, in elk geval, zelfs met gevaar voor zijn eigen leven, verdedigen;
1) Zie voor het volgende, Van Schack, t. a. p., 11, blz. 23, vlgg.
393
hij mag niet eens trachten haar naam uit te vorschen i hij moet onvoorwaardelijk
iedereen beschermen, die onder zijn dak vertoeft, zelfs al is
het zijn grootste vijand, enz. Zulk eene ongeschreven wetgeving, naar
welke ieder zich richtte, die op beschaving aanspraak wilde maken,
moest wel zeer eigenaardige toestanden in het leven roepen. En het
spreekt wel van zelf, dat het drama, ontstaan in eene maatschappij, waar
zulke zeden heerschen, rijk is aan verrassende dramatische conflicten.
In zulk eene omgeving en met zulk materiaal heeft Lope de Vega
(1562--1635) gewerkt, het genie, dat in den nieuweren tijd alleen bij
Shakespeare achterstaat. En welk eene ongeloofelijke werkzaamheid heeft
hij ontwikkeld! Men zegt, dat de Grieksche blijspeldichter Alexis 245
en zijn tijdgenoot Antiphanes 260 comedies heeft geschreven i in lateren
tijd komen Kotzebue en Scribe misschien die vruchtbare schrijvers nabij.
Van Lope berekent men, dat hij I behalve een groot aantal epische en
lyrische gedichten I romans en novellen I bijna 2000 drama's aan het
tooneel heeft geschonken. Zelf vertelt hij van ongeveer 100 zijner tooneelstukken
I dat hij ze binnen 24 uren heeft geschreven. Dat er onder
die groote massa veel is yan' weinig beteekenis I laat zich hooren i meer
bevreemdend is het I dat er zoovele meesterstukken bij zijn. Lang niet
alles I wat Lope heeft geschreven, is bewaard -gebleven i veel is nooit
uitgegeven en daardoor verloren gegaan, maar 1/5 gedeelte van zijne
drama's bezitten wij nog. De studie van Lope's werken is van het
grootste belang voor de kennis der dramatische letterkunde van Spanje,
niet alleen om de meesterstukken zelve, maar ook omdat zij eene
onuitputtelijke bron zijn geweest voor zijne navolgers I die meermalen
de stof, door hem gebruikt, hebben omgewerkt en hervormd. Over
de theorie der dramatische kunst schreef Lope het werkje Arte
nuevo de hacer comedias (1609), waarin hij o. a. de redenen opgeeft,
waarom hij de Aristotelische regelen niet gevolgd en een anderen weg
heeft ingeslagen. Lope's beste drama's munten uit door de taal, door
den keurigen dialoog, door fijn gesponnen intrige, rijkdom van vinding,
verrassende wendingen en theatereffeden en door het poëtische waas,
dat over alles ligt.
Evenals Shakespeare ver uitstak boven de vele talentvolle Engelsche
kunstbroeders van zijn tijd, zoo schitterde ook Lope in eene omgeving
van groote Spaansche dramatische dichters. Valencia was trotsch op
Guillem de Castro I wiens drama Las mocedades del Cid hem beroemd
had gemaakt. en op Gaspar de Aguilar, Madrid op den somberen pater
Gabriel Tellez, die onder het pseudoniem Tirso de Molina schreef. En
ook Luis Vel ez de Guevara, Antonio Mira de Amescua, Juan Ruiz de
A l:lr('()n Ir Mpnrl07::1 _ DiPO"o Iimpl1 P 7 riP Fnri<:() pn Tm," Pprp7 de Mon394
tal van hebben, met vele anderen, gedurende de eerste helft der 17de
eeuw het nationale drama in Spanje doen bloeien.
Langzamerhand kwam er echter verandering. Lope de Vega en zijne
navolgers muntten uit door wilde phantasie en een onweerstaanbaren
scheppingsdrang, maar eene nieuwe school stelde strenger eischen, werkte
het eens opgevatte plan nauwkeuriger en systematischer uit en gaf
bijzonder acht op den vorm. Van die latere dichters, welke zeer dikwijls
de door Lope en zijne tijdgenooien behandelde stof verwerkten, was
Pedro Calderon de la Barca (1600-)681) de hoofdman; zijn naam
verdient in de geschiedenis der dramatische literatuur van Spanje naast
dien van Lope genoemd te worden. Hem ontbrak de onuitputtelijke
phantasie van zijn grooten voorganger, maar hij trachtte dat gemis te
vergoeden door grootere fijnheid en het meer beredeneerd uitwerken
van de verwikkeling in zijne drama's. Daardoor hebben zijne tooneelspelel}
, met hunne meermalen zeer gezochte en onnatuurlijke intrige,
iets gemaniereerds. Van de navolgers van Calderon zijn Francisco de
Rojas Zorrilla en Augustin Moreto y Cavana het meest beroemd
geworden. De dichters van die periode - en men kan ze bij tientallen
noemen, evenals uit Lope's tijd - waren over het algemeen veel minder
vruchtbaar dan die uit het vorige tijdperk, maar toch heeft het Spaansche
drama ook in de tweede helft der 17de eeuw nog krachtig gebloeid.
Evenals het Engelsche tooneel is echter het Spaansche in het begin
der 18de eeuw in verval geraakt; het heeft zich in geen van beide
landen ooit' weer geheel opgericht.
De roem- der Spaansche tooneelliteratuur beperkte zich niet tot de
grenzen van het rijk, maar drong al spoedig tot Fran,krijk door. Daar
ging men ijverig aan het vertalen en bewerken; het is ongeloofelijk,
hoezeer Fransche tooneeldichters in de 17de eeuw partij hebben getrokken
van het werk hunner Spaansche kunstbroeders 1). Toch noemde Boileau
met beminnelijke bescheidenheid Lope "un rimeur delà des Pyrénées"
Ook in de Zeven Provinciën werd he.t Spaansche drama bekend. In de
laatste helft der 16de eeuw, gedurende de Spaansche heerschappij, was in
de Nederlanden de Spaansche taal met ijver beoefend, vooral in het
Zuiden, waar het hof gevestigd was. En nu stroomde bij het begin van
den opstand Zuid-Nederland leeg en zochten de ballingen eene toevlucht
in de Noordelijke gewesten, waar na dien tijd vele vertalingen naar het
1) Vgl. o. a. E. Martinenche, La Comedia Espagnole en France de Hardy à Racine.
Paris, 1900.
395
Spaansch het licht zagen 1). Het Spaansche drama is hier te lande voor
het eerst bekend geworden door Dirk Rodenburg 2), die eenige jaren
in Spanje had doorgebracht. Maar zijne vertalingen en bewerkingen zijn
niet terstond door andere gevolgd; eerst tegen het midden der 17de eeuw
begon de tooneelspeler Isaac Vos weer vertalingen van Spaansche drama's
op het tooneel te brengen en velen volgden zijn voorbeeld 3). Vos kende
zelf geen Spaansch, maar Jacobus Baroces, misschien een Portugeesche
Israëliet, vertaalde de drama's en Vos berijmde ze daarna, eene verdeeling
van arbeid, die somtijds ook bij het pasklaar make!! van Engelsche
en Fransche tooneelspelen werd toegepast. Vele drama's van Lope, Calderon
en anderen werden in onze taal overgebracht en maakten grooten
opgang, zooals uit het groote aantal drukken blijkt; er zijn er hij, die
langer dan eene eeuw op het tooneel zijn gebleven. Dat was o. a. het
geval met Calderon's La vida es saeno, waarvan Schouwenbergh eene
vertaling gaf onder den titel Sigismandas, prince van Polen, of " leven
is een droom 4), dat den volgenden inhoud heeft.
Basilio, koning van Polen, heeft zijn eenigen zoon Segismundo van
jongs af in een toren laten opvoeden, omdat hem voorspeld is, dat
deze een zeer slecht heerscher zal worden en zijn vader ongelukkig zal
maken. Basilio vormt nu het plan, zijn neef Astolfo en zijne nicht Estrella
tot zijne opvolgers benoemen, maar eerst wil hij nog eene proef nemen
met Segismundo. Den prins wordt een slaapdrank ingegeven; daarna wordt
hij naar het paleis gebracht en hij ontwaakt als troonopvolger van het
machtige Polen. Maar Segismundo gedraagt zich als eenwiId dier; een
hoveling, die hem tegenspreekt, werpt hij van het balkon, de hofdame
Rosaura wil hij geweld aandoen en hij behandelt zijn vader met de
grootste minachting. De koning bemerkt, dat zijne poging mislukt is;
de prins wordt weder in slaap gebracht en naar zijn toren teruggevoerd.
Die enkele dag van vrijheid schijnt hem geen werkelijkheid, maar een
droom toe. Astolfo wordt nu tot troonopvolger uitgeroepen, maar het
volk komt in opstand, zet den koning af en bevrijdt Segismundo uit
zijne gevangenis. En nu begrijpt de prins, dat hij -werkelijk doorleefd
heeft, wat hem een droom toescheen, en strijdt moedig tegen zijne woeste
hartstochten, uit vrees, dat alles weer een droom zal blijken te zijn.
1) VgI. Dr. J. te Winkel in Tijdschr. voor Neder!. Taal- en Letterk., I, 1881,
blz. 77-93. 2) VgI. blz. 365.
8) Op de vele vertalingen uit het Spaansch is het eerst gewezen door Te Winkel,
t. a. p., blz. 93 -115.
4) Het jaartal van den lsten druk is niet bekend. Herdrukt in 1662, 1668, 1695 (de
7de druk), z. j., 1705, 1738, 1767 (omwerking van N. W. op den Hooff).
396
Vele Spaansche drama's zijn in de laatste helft der I/de eeuw in het
Ncderlandsch vertaald, maar in sommige gevallen is de oorspronkelijke
titel niet aan te wijzen. Dikwijls toch vermeldt de vertaler in de voorrede
niet, dat hij geen eigen werk levert. Zoo vergat b.v. Focquenbroch
mee te deelen, dat zijn blijspel, de Min in 'tLazarus-huis (1674), eene vertaling
is van Lope's Los locos de Valencia 1) en Th. Arendsz, dat de joan
Oaleasso, dwingeland van Milaan genomen werd naar Los Esforcias
de Milan van Antonio Martinez de Meneses. Anderen zeggen alleen,
dat hun stuk naar het Spaansch vertaald is, zonder schrijver of titel te
noemen; het zoeken naar het origineel onder de duizenden Spaansche drama's
der 17de eeuw levert dezelfde moeilijkheden op als dat naar de bekende
speld in de hooimijt. Nog anderen noemen slechts den Spaanschen schrijver
en niet den titel. En nu heerscht er eene groote verwarring in de werken
der Spaansche tooneeldichters, wier drama's dikwijls eerst na hun dood
uitkwamen en dan met opzet of bij ongeluk in bundels van anderen
werden opgenomen. Door al die omstandigheden is het niet mogelijk
van al de vertalingen naar het Spaansch, die in dien tijd het licht hebben
gezien, het origineel aan te wijzen.
Daarbij komt nog iets anders. Er zijn in de laatste helft der 17de eeuw
ontelbaar vele tooneelstukken uit het Ftansch in het Nederlandsch vertaald
en daaronder vele, die weer op hunne beurt aan het Spaansch zijn
ontleend. Bijna alle stukken van Montfleury, Mayret, Scarron, Thomas
Corneille, Boisrobert en d'Ouville zijn naar het Spaansch en ook Rotrou ,
Sainte Marthe, Quinault, La Brosse, Lambert, Montauban, Tristan I'Hermite
en Le Sage versmaadden volstrekt niet het werk der "rimeurs delà des
Pyrénées". Nu hebben de groote Fransche dichters wel dikwijls alleen de
stof ontleend aan de Spanjaarden en aan hunne drama's een geheel anderen
vorm gegeven; Corneille's Cid staat mijlen ver af van Guillem de Castro's
Mocedades del Cid en Molière's Don juan even ver van Tirso's El
Burlador de Sevilla y convidado de piedro. Maar de goden van minderen
rang en vooral de blijspeldichters, die niet zoo sterk door de drie eenheden
in het nauw werden gebracht, hebben de Spanjaarden meer op
den voet gevolgd. En daar ook hunne werken in het Nederlandsch werden
vertaald, kan men vooral in het laatste gedeelte der 17de en het begin
der 18de eeuw dikwijls moeilijk vaststellen, of men directe vertaling naar
het Spaansch of vertaling door het Fransch heen voor zich heeft.
In elk geval heeft die Spaansche invloed gewerkt op den smaak
der schouwburgbezoekers. Het romantische, de onverwachte wendingen,
1) Vgl. De Nederlandsche Soectator. lflfl4. hl? 22? ??1
397
de groote lotswisselingen, de tooneeleffecten, de phantastische gebeurtenissen
in het Spaansche drama behaagden de toeschouwers. Het
niet-c1assieke treurspel en het "bly-eyndend-spel" boeien het schouwburgpubliek
altijd meer dan drama's met strengeren kunstvorm en weinig
handeling. En nu was men ook in de Zeven Provinciën in de gelegenheid,
meesterstukken in dat genre te bewonderen, die, al hadden zij
door de vertaling zeker heel wat geleden, toch hooger stonden dan de
werken van die dichters uit de eerste helft der 17de eeuw, welke het
Engels<:he drama poogden na te volgen. Het is dan ook niet vreemd,
dat vele Spaansche drama's jaren lang op ons tooneel zijn gebleven.
Maar eene directe navolging van het Spaansche drama schijnt na
Rodenburg niemand te hebben beproefd. Die geheele kunst lag dan
ook niet alleen buiten het bereik van ons litterarisch talent, dat meer
uitmunt in het weergeven van het leven dan in rijke phantasie en in het
uitspinnen van ingewikkelde intriges, maar zij was ook niet in overeenstemming
met onze leefwijze en onze zeden. Men kon zich waarschijnlijk
amuseeren met de lotgevallen van eenige Spaansche jongelieden,
maar wanneer Rodenburg in zijn jalourse Studenten de geheele verwikkeling
van Lope's blijspel naar de goede stad Leiden verplaatst, kon
men toch zeker moeilijk een glimlach onderdrukken.
Elders zal eene lijst worden gegeven van de drama's, die in de 17de
eeuw uit het Spaansch in het Nederlandsch vertaald zijn. Maar hier
dienen nog eenige stukken te worden opgenoemd, die waarschijnlijk
naar het Spaansch zijn, doch waarvan het oorspronkelijke niet is aan
te wijzen 1). Stantvastigheid in 't Ongeluk (1656) van een onbekenden
schrijver is zeker óf naar het Spaansch !Sf naar het ltaliaansch - in de
17de eeuw heeft nl. het Spaansche drama zeer grooten invloed gehad
op het ltaliaansche 2). Het minnend paar Leander en Lizaura heeft, ten
gevolge van de liefde, die koning Rogerio voor haar opvat, de vreemdste
lotgevallen i zij worden gevangen genomen, verbannen, door zeeroovers
geroofd, in hunne vermommingen ontdekt, enz. Eveneens naar het
Spaansch of ltaliaansch is D'edelmoedige Harder, of Oeluckige Ongevallen
(1663) van F. de Molde i eene korte ontleding van dit ingewikkelde
drama, waarvan de edelman Vincence "in Harders kleeren" de
1) De Fuyter's Don jan de Tessandier (1654), G. van Staveren's De dolheyt om
de eer (1661) en D. Heynck's Veranderlyk geval, of stantvastige Liefde (1663) zijn
blijkens opdracht of lofdicht uit het Spaansch vertaald, maar ik kan de oorspronkelijke
drama's niet aanwijzen.
2) Vg-l. Robert Prölsz. Geselzielzte des neuerf'n Drnmn.ç. I p;m;o- I l~~l hl? MO
398
hoofdpersoon is, zou een paar bladzijden beslaan. Naar een Spaansch
drama is zonder twijfel Van Staveren's De wyze krygsman, en
dappere raadsheer (1658). Bermudo, koning van Leon, is verliefd én
op Elvire én op Leonoor, de verloofden van Strada en van Velasco,
van welke de één Cordua veroverd en de ander in die stad het bestuur
heeft geregeld. Eene reeks van verwikkelingen is het gevolg van 's konings
verliefdheid, die door koningin Astrea wordt ontdekt. Ook d'Ondanckbare
rulvius, en Oetrouwe Odavia, het drama van Catharina Questiers,
dat in 1665 bij de opening van den nieuwen Schouwburg te Amsterdam
gespeeld werd, schijnt naar het Spaansch bewerkt te zijn, evenals
De ontdekte heerschappy (1669) van J. Soolmans, waarin de knecht
Peri ander , die veel op koning Turbyno. gelijkt, dezen opsluit en zelf
den troon bestijgt.
Het verschil tusschen treurspel en treur-bly-eindend spel of tragicomedie
is eigenlijk gering. In het begin der 17de eeuw bevat de tragicomedie
dikwijls een comisch element, maar dat is met vele treurspelen
eveneens het geval. Langzamerhand verdwijnt het cornische uit beiden
en komt later nog maar eene enkele maal voor. Het verschil tusschen
treurspel en tragi-comedie bestaat dus in den afloop i het eerste eindigt
droevig, het tweede gelukkig. Met recht kon Vondel dan ook zijn
Pascha eene tragi-comedie noemen, maar hij had met even veel recht
dien naam aan andere zijner drama's kunnen geven, b. v. aan Koning
David herstelt.
De tragi-comedie staat zeer dicht bij het niet-c1assieke treurspel en
behandelt dezelfde soort van onderwerpen i in beiden zijn dikwijls
gewone menschen de hoofdpersonen i beiden putten meestal hunne stof
uit de latere geschiedenis, uit romans en novellen i op beiden heeft in
de 17de eeuw het Spaansche drama invloed gehad. En van de tragicomedie
ten onzent geldt hetzelfde wat' boven van het niet-c1assieke
treurspel gezegd werd: hoewel het publiek zich het meest voelde. aangetrokken
door al de handeling, door net verrassende en het phantastische
in deze drama's, is de tragi-comedie in de Nederlanden niet tot
vollen wasdom gekomen, omdat de groote dichters zich tot het c1assieke
treurspel hadden gewend. Wanneer zij er toe hadden kunnen besluiten,
Seneca den rug toe te keeren en hunne krachten te beproeven aan een
drama, dat meer in overeenstemming was met den kunstzin van het
groote publiek, dan zou de geschiedenis onzer dramatische letterkunde
waarschijnlijk enkele belangrijke hoofdstukken rijker zijn.
111. HET HER 0 ERS SPE L.
Het herdersdicht stamt uit de classieke oudheid; Theocritus en zijn
navolger Vergilius hebben zich in het genre grooten roem verworven.
In den bloeitijd der renaissance herleefde in Italië ook de herderspoëzie;
Boccaccio dichtte in het midden der 14de eeuw zijn Ninfale d'Ameto en
werd nagevolgd door velen / die allen overtroffen werden door ]acopo
Sannazaro / wiens Arcadia (1504) 60 drukken beleefde. De meeste Italiaansche
hoven waren toen poelèn van ongerechtigheid. En nu hoort het
herdersdicht t/huis in een tijd van overbeschaving, waarin de machthebbers
dezer wereld, door goud- en bloeddorst gedreven, de eene misdaad
op de andere stapelen, intrige, bedrog, huichelarij en genotzucht heerschen
en de zedelijke moed, om zich tegen zulk een toestand te verzetten,
gemist wordt. Dan ontstaat er een groot verlangen naar natuur en eenvoud,
maar het ware gevoel voor beide is door de omgeving bedorven en
men phantaseert eene natuur, die gelijkt op eene tooneel-decoratie, en
stoffeert haar met landelijke figuurtjes, die "salonfähig"' zijn.
Het classieke herdersdicht had door den dialoog, die er somtijds in
werd opgenomen, reeds de kiem in zich van het herdersdrama. En dit
werd ongeveer gelijktijdig in Spanje w in Italië uitgevonden, in het
eerstgenoemde land door ]uan del Encina 1), in Italië, waar het vooral
gebloeid heeft 2), door Agnolo Poliziano, wiens Oifeo in 1472 te Mantua
werd opgevoerd. De Oifeo bevatte al dadelijk al het eigenaardige van
het genre, nl. eene eenvoudige verwikkeling en een landelijken achtergrond,
waaruit herders en herderinnen te voorschijn treden, niet zooals
zij werkelijk zijn, maar zooals eene bedorven maatschappij hen idealiseert
te midden van eenvoudige bezigheden en genoegens als wezens met een
reiner en dieper gevoel dan andere stervelingen. Zelfs treedt reeds in
de Oifeo de satyr op, die in zoovele latere herdersspelen voorkomt en
de "trait d/union" is, 'die het genre met het Grieksche satyrdrama verbindt.
1) VgI. blz. 389/ 390.
2) VgI. over het herdersspel in Italië / J. L. Klein / Gestllichte des Drama's / V
1867/ blz. I, vlgg.
400
Alle Italiaansche herdersspelen zijn overtroffen door de Aminta (1573)
van Torquato Tasso en 1I Pastor Fido (1590) van Battista Guarini; zij
zijn in alle talen vertaald en hehben ten grooten invloed gehad op de
Eu ropeesc1w letterkunde. De verwikkeling van de Aminta is doodeenvoudig.
De herder Aminta bemint de herderin Silvia, maar ziet zijne
liefde niet beantwoord. Hij redt haar, als zij door een satyr bedreigd
\\'ordt, maar men vindt later den sluier van het gevluchte meisje en
meent, dat zij door wolven \'Cfscheurd is. Aminta stort zich uit wanhoop
van eene rots, maar zijn val wordt belemmerd door een struik en hij
ontwaakt in de armen van Silvia. De intrige van de Pastor fido is meer
samengesteld; misschien is dat de reden, dat het drama in de 17de eeuw
ten onzent meer bewonderd werd dan het meesterwerk van Tasso. Er
bestaan n1. uit die eeuw zes Nederlandsche vertalingen en bewerkingen
van Guarini's drama 1), terwijl men er van de Aminta slechts ééne kan
aa1l\vijzen 2).
!-iet Italiaansche herdersspel is ook in Frankrijk doorgedrongen en
heeft daar in het laatst der 16de en 111 de eerste helft der 17de eeuw
vele navolgers gevonden ;:). T\har enkele Fransche dichters hebben er
een eenigszins ander karakter aan gegeven, misschien door den invloed
van het Italiaansche blijspel van dien tijd, de echte "comédie d'intrigue".
Zoo is b.v. de inhoud van Montchreshen's Bergerie (1601) aldus:
"Blondin bemint Celestine, die boven hem de voorkeur geeft aan
Grinaud, maar hij wordt bemind door Lucrine, welke te vergeefs wordt
nageloopen door Grinaud en door een satyr. Mirthonis en Cornilian
beminnen Aglaste, maar deze wil trouw blijven aan Diana en intusschen
verteert Alertine van liefde voor Mirthonis. Formino bemint Dioclaste ,
die hem ook liefheeft, maar toch afwijst, daar zij door lasterlijke praatjes
bedrogen is. Fortunian aanbidt Dorine, die tot geen 'Prijs van liefde
wil hooren. Alerin eindelijk bemint Leandrine". AI die personen hebben
tal van lotgevallen. "Eén der minnaars bevrijdt zijne schoone van een
satyr, een ander wil zich in een stroom werpen, een derde wil zich
verworgen. Eene herderin werpt zich van eene rots, eene andere krijgt
een messteek van haren minnaar, maar geen van beiden sterft er aan,
1) Rodenburg's Trouwen Batavier, gedrukt in 1617 en 1635, maar reeds in 1609
opgevoerd (vgl. Tfjdsc!zr, v. Neder!, Taal- en Letterk" 1890, blz. 137), Den getrouwen
Herder, vertaald door G. van der Eembd (1618), door J. V. D. M. D. H. (1646),
door H, Bloel11aert (16~O), A. Peys (1671) en D, de Potter (1678, 1695).
2) Aminta, \'ertaald door M, S. (1660).
3) Vgl. Gustav Weinberg, Das französische Schäferspiel in der ersten Hälfte des
sieh:zehnten französische ersten 1884
1)
401
dat spreekt van zelf, en beiden zien haar geluk voortkomen uit haar
ongeluk. Ten slotte kunnen al onze herders in vrede trouwen" 1). Naar
dat patroon zijn vele Fransche herdersspelen geknipt, o. a. L' Union
d'amollret de chasteté (1605) van Albin Gautier, La Orande Pastorelle (1613)
van Chrestien des Croix en La Vengeance des satyres (1614) van Isaac
de Ryer. Het zou niet noodig zijn, hier over de Fransche herdersspelen
uit te weiden, wanneer het niet was, om enkele eigenaardigheden
van Rodenburg's drama's te verklaren. Want de invloed van het Italiaansche
herdersspel is hier te lande van meer beteekenis geweest dan
die van het Fransche.
Hooft noemde zijne Oranida (1605) 2) een .. spel"; men rekent het
drama gewoonlijk tot de herdersspelen. Ten onrechte, want de tooneeltjes
uit het landleven zijn niet zooveel in aantal, dat zij het drama tot
een herdersspel stempelen en aan den anderen kant staat de verwikkeling
ver af van die, welke men in de ltaliaansche en FransLhe herdersspelen
aantreft. Maar er ligt over het spel van Hooft een zeer poëtisch en
idealistisch waas en er zijn in het eerste bedrijf eenige herinneringen
aan de Pastor lido 3). En Guarini zelf heeft immers ook in zijn beroemd
herdersspel in zeker opzicht geofferd op het altaar der Muze van de
tragi-comedie.
Het spel begint met een liedje van de herderin Dorilea, die zich
verbergt, als de herder Daifilo verschijnt, maar na een lied van dezen
voor den dag komt en gaarne zijne liefdesbetuigingen aanhoort. Dan
verschijnt de koningsdochter Granida, die op de jacht verdwaald is en
van dorst versmacht. Daifilo geeft haar water te drinken; de vriendelijke
prinses prijst de herders gelukkig - "Ghij vollicht de natuir, wij si en
haer over 't hooft"- en is niet ongevoelig voor den beleefden jongen
man. Na haar vertrek tracht Dorilea te vergeefs Daifilo terug te houden
van zijn plan, om aan het hof een dienst te gaan zoeken. - Hij treedt
in dienst van Tisiphernes, een aanzienlijk hoveling, die zich de liefde
der prinses tracht te verwerven, en brengt zijne boodschappen aan
haar over. Tisiphernes is niet de eenige minnaar; ook vorst Ostrobas
dingt naar de hand van Granida, beleedigt Tisiphernes door zijne
grootspraak en daagt hem uit. Als Daifilo 's nachts onder het venster
1) Aldus geeft Eugène Rigal, Alexandre Hardy et Ie théatre ji"ançais à la fin du
XVle et au commencement du XVlIe siècle. Paris, 1889, blz. 511, den inhoud weer
van dit vervelendste van alle mij bekende drama's.
2) Voor het eerst gedrukt in 1615 (2), daarna in 1620 (2), (1636), 1642, (1644),
,(1657), 1661, (1668), (1671), (1677), 1679, (1704), enz.
3) Vgl. de uitgave van Stoett, t. a. p., II, blz. 157 160, 165 en 200.
WORP, Drama en tooneel, I. 26
402
van de prinses komt, ziet zij hem, hoort zijne verzuchtingen en voelt
hare liefde voor hem toenemen. -- Tisiphernes verneemt van Daif!lo
de reden, waarom hij aan het hof is gekomen, en neemt het voorstel
van den herder aan, dat deze in zijne plaats tegen Ostrobas zal strijden;
het tweegevecht heeft plaats en Ostrobas wordt gedood. Als Daifilo
's avonds weer onder het venster der prinses staat, laat zij hem roepen
door hare voedster; Granida en Daifilo bekennen elkander hunne liefde
en de prinses wil met hem vluchten en als herderin haar leven met
den geliefde doorbrengen. DaifiIo is tegen dat plan, maar geeft eindelijk
toe. - De voedster van Granida verhaalt den koning en Tisiphernes,
dat de prinses 's nachts door een god geschaakt is; Tisiphernes is radeloos
van smart, verklaart, dat het Daifilo was, die Ostrobas heeft overwonnen,
en wenscht, dat de herder, die intusschen is teruggekeerd,
zijne plaats aan het hof zal innemen. Zelf wil hij gaan reizen. - Aan
Artabanus, een vriend van Ostrobas, verschijnt de geest van dezen en
spoort hem aan, zijn dood op Daifilo te wreken. Deze wordt met
Granida door de mannen van Artabanus gevangen genomen en zal bij
het graf van Ostrobas geofferd worden, maar hij verbreekt zijne boeien
en strijdt tegen zijne belagers, welke hij met behulp van Tisiphernes,
die in de buurt was, verslaat. De gelieven voelen zich eerst ongelukkig, nu
Tisiphernes hun geheim heeft ontdekt, maar deze, getroffen door hunne
groote liefde, wordt hunne voorspraak bij den koning, die Daifilo tot
schoonzoon aanneemt. - Deze eenvoudige verwikkeling is gedramatiseerd
door de kunstvaardige hand van Hooft, die de Oranida verder met
mooie liedjes en koorzangen verrijkt heeft. De bron van het drama is
niet bekend 1).
Dat Coster een paar bedrijven van zijn Ithys geheel in den trant van
het herdersspel heeft geschreven, werd boven reeds opgemerkt 2). Vele
drama's van Rodenburg kan men even goed bij de herdersspelen rekenen
als bij de tragicomedies 3) en datzelfde is het geval met verscheidene
1) Dr. J. Bolte vond in eene verzameling van kleine Engelsche drama's (1672) een
dialoog tusschen Diphilo en Granida, die doet denken aan de eerste ontmoeting tusschen
de twee geliefden bij Hooft (vgl. Tijdschrift voor Nederl. Taal- en Letterk., X, 1891,
blz. 286-290). Waarschijnlijk is dus de Granida in Engeland bekend geworden. Daarentegen
gelooft Bolte, dat Hooft aan de Comedy of Mucedorus, door Engelsche tooneelspelers
op het vasteland vertoond, zijne stof heeft ontleend (vgl. Mucedorus, ein
englisches Drama aus Shaksperes Zeit übersetzt von Ludwig Tieck. Berlin , 1893, blz.
X). De heer J. H. van den Bosch heeft die gissing uitvoerig bestreden in zijne uitgave
van de Granida in de Zwolsche herdrukken, blz. XXXVI, vlgg. Zie over de navolging
in de Granida (vs. 1540-1548) van een liedje uit de Celestina, Kalff, Gesch. der
Neder!. Letterk. in de 16de eeuw, I, blz. 433.
2) Zie blz. 256. 3) Zie blz. 366, 368, 370.
403
werken van Krul 1). Maar deze heeft enkele drama's geschreven, die
zonder twijfel herdersspelen zijn. In de Amsteldamsche Vrijage 2) treden
zeven "Vryers" op, die in herdersgewaad hunne liefde aanbieden aan
zeven "Vrysters" en wederliefde verwerven; trouwens Cupido in eigen
persoon bemoeit zich met de zaak. Eéne vrijster echter wordt trouweloos
verlaten, maar Areta daalt met een rei van engelen zingende uit
den hemel en voert haar mede. De Cloris en Philida (1631) 3) heet
een "Pastorel Bly-eyndend-spel." De hoveling Cloris, die met den
koning op de jacht is, ziet de schoone herderin Philida en wordt op
haar verliefd; hij trekt herderskleeren aan, zoekt Philida op en "krijght
toeseggingh haers wederminne". De koning ziet, bij gelegenheid van
eene andere jachtpartij, de beide gelieven; ook hij voelt liefde voor
Philida en zendt Cloris naar het hof, om het bestuur van het rijk op zich
te nemen, daar hij zelf op reis wil gaan. Cloris gehoorzaamt en gaat naar
de stad, maar wordt dadelijk gevangen genomen. En de koning tracht, in
de kleeding van Cloris, zich de liefde van Philida te verwerven; ten
slotte' wil hij haar geweld aandoen, maar de komst van den herder
Philander redt het meisje. Van dezen hoort zij, dat Cloris gevangen
zit; zij verkleedt zich als man, wapent zich, gaat naar het hof en eischt
van den koning, dat Cloris zal worden vrijgelaten. Dan breekt zij de
gevangenis open en bevrijdt den geliefde; de koning vraagt het paartje
vergiffenis. Door deze verwikkeling is nog eene andere heengeweven
van de herderin Lerinde met de herders Thirsus en Philander 4). Ook
de Celion en Bellinde (1639) 5) is een "Pastorel Bly-eyndt-Spel"; de
dichter noemt als brOll van het drama de Astrée 6). Het is eene onbeduidende
verwikkeling van twee herderinnetjes, die op één herder verliefd
zijn, welke herder in zijne liefde wordt gedwarsboomd door een
anderen herder, die den vader op zijne hand heeft, enz.
In welk jaar Johan Beets zijn Daphne, of boschvryagie heeft geschreven,
is onbekend; het drama is eerst in 1668 na den dood des dichters
uitgegeven 7), maar behoort waarschijnlijk tot eene vroegere periode.
Beets noemde zijn stuk een "Blyhoopspel" en verdeelde het in drie
deelen, elk van 5 bedrijven. Daphne is een echt herdersspel in Italiaanschen
1) Zie blz. 373 ~ 375.
2) Het stuk is opgenomen in Krul's Vermakelijcke Uyren, 1628.
3) Herdrukt in 1634, 1640, (1644), 1647, 1651, 1672 en (1681).
4) Het eerste toonee1 van het drama is gevolgd naar de Oranida (vgl. Or. G. Kalff,
Literatuur en tooneel te Amsterdam in de zeventiende eeuw. Haarlem, 1895, blz. 244
en 282. 5) Herdrukt in 1640, (1651), 1662 en 1672.
6) Zie dl. I, !Ode boek.
7) In Mr. Johan Beets, Dichtkonst van verscheide stoffen. .. Hoorn, blz. 51.
26*
404
trant, met vele liedJes, spelletjes, pandverbeuren, verliefde herders
en coquette herderinnetjes. In die omgeving leeft Tityr, die wordt
nageloopen door Nysa en Phyllis, maar àe liefde tracht te verwerven
van Daphne. Deze vindt den herder heel aardig, maar belooft hem
toch niets, als hij voor langen tijd weg moet. Ook in den vreemde
laten de meisjes Tityr geen rust; Laura is doode\ijk van hem en Sylvia,
die hij uit de handen van den satyr Hylas bevrijdt, wil haren Chryzes
voor hem laten loopen. Tityr blijft echter aan Daphne getrouw, maar
hij wordt ernstig in zijn vertrouwen geschokt, als Amyntas, die uit het
vaderland komt, rondstrooit, dat Daphne hare liefde aan Coridon heeft
geschonken. Als Tityr op het punt staat, zich met Laura te verloven,
wordt hij door drie satyrs aan een boom gebonden; hij wordt door
herders en herderinnen bevrijd, die de satyrs vangen. Nu verschijnt
Pan; hij bewerkt, dat de satyrs weer worden losgelaten, en verzekert
Tityr, dat Daphne belasterd is. Als Tityr op weg is naar huis, bespoedigen
Venus, Cupido en Thetis zijne reis. Daphne heeft intusschen alle
vrijers afgewezen en, als Tityr kort voor den bepaalden tijd niet terug is
en Amyntas, die haar naloopt, haar wijsmaakt, dat Tityr buiten 's lands
gehuwd is, wil zij zich het leven benemen. Nog juist bij tijds verzekert
men haar, dat het lasterpraatjes zijn en alleen op haar verzoek ontkomt
Amyntas zijne straf. Daphne gaat naar eene toovenaarster, die haar na
allerlei tooverkunsten 1) het lijk van Tityr laat zien, dat in zee drijft.
Maar Tityr is niet gestorven, doch ijlt de geliefde herderin te gemoet
en sluit haar in zijne armen. - De Daphne is het eenige Nederlandsche
drama, waarin satyrs optreden.
Jan Soet's Clorinde en Dambise (1640) kan ook tot de herdersspelen
worden gerekenrl. Dambise, "Prins van Griecken", zwerft als herder
gekleed rond met de herderin C10rinde en bevrijdt haar, als Menon,
"Prins von Aetiopien", haar geweld wil aandoen. Het paartje wordt
gevangen genomen en beschuldigd van struikrooverij; één van hen
moet sterven. Edele wedstrijd tusschen beiden. Ten slotte toont
C10rinde een kleed, waaruit blijkt, dat zij de dochter is van den koning
van Aethiopië en als kind te vondeling is gelegd. Hier en daar is
navolging van de Oranida 2). En dat Soet niet onbekend was met de
Orlando furioso, blijkt uit het tooneel, waar Brusartus zijne wapenen
afiegt en den vermete\en, die nadert, uit den weg slingert.
Evenals de Clorinde en Dambise heet ook de Romilius ell Pelagia
1) Behalve deze herinnering aan Seneca is er nog eene andere in het drama; eene
vertaling van den reizang uit het eerste bedrijf van de Hippolytus is er nl. in opgenomen
(zie blz. 150). 2) Vgl. Kalff, t. a. p., blz. 282, 283.
405
(1644) van Dr. Bernard Fonteyn een "Bly-Eyndend'-SpeI". Romilius,
een jong Romeinsch edelman, is verliefd op de herderin Pelagia, maar
zijn vader wil niets weten van een huwelijk. Terwijl Romilius met zijn
vriend Arnulphus op de jacht is, hooren zij herders en herderinnen
zingen; Arnulphus wordt verliefd op de herderin Galathea en de beide
vrienden steken zich in herderskleeren en voegen zich bij de feestvierders.
Francotrype, de knecht van Romilius, heeft zijn meester uit
het oog verloren en keert alleen terug, maar Victorius stuurt hem weer
uit, om zijn zoon te zoeken. Als hij in het bosch loopt klagen, geeft
Arnulphus, die zich verborgen houdt, hem door middel van eene
nagebootste echo den raad, naar de tooveres Debora te gaan. Deze
verwijst hem naar den kluizenaar Xenophilus en verwijdert zich; Francotrype
roept nu met behulp van één harer boeken allerlei duivels op,
die eindelijk weer door Debora, op zijn angstgeschrei toegesneld, worden
gebannen. Victorius vindt, op aanwijzing van den kluizenaar, zijn zoon,
bij de feestvierende herders en herderinnen en stemt toe in het huwelijk
met Pelagia. Arnulphus heeft intusschen het hart van Galathea veroverd.
Deze verwikkeling wordt afgewisseld door vele tooneeltjes, waarin herders
en herderinnetjes elkaar het hof maken, aan Apollo offeren I feest vieren
en liedjes zingen.
In 1647 schreef Vondel ter eere van den aanstaanden vrede het "lantspel"
De Leeuwendalers 1). De oude Kommeryn komt na eene jarenlange
afwezigheid in hare geboorteplaats terug, die zij onder droevige omstandigheden
vaarwel heeft gezegd. Bij een feest ter eere van Pan was er
een twist ontstaan, waarbij Waerandier, de zoon van den woudgod , en
Duinrijck, de zoon van Pan, die de vechtenden hadden trachten te
scheiden, waren omgekomen. Waerandier's vrouw was bij het lijk van
haar man gestorven, en Vredegunt , Duinrijck's echtgenoote, was gevlucht
naar het duin, waar zij een meisje ter wereld bracht en stierf. Vóór
haar dood had zij Kommeryn, hare min, die haar op hare vlucht
gevolgd was, omdat ook haar man bij den twist het leven had verloren,
gelast, het kind te vondeling te leggen op het erf van den heemraad
Volckaert. Kommeryn had aan dat bevel gehoorzaamd en daarna haar
vaderland verlaten; thans, na twintig jaren, keert zij terug. Van Blinde
Wouter, roeper en bode van Leeuwendaal, hoort het oudje, dat verl)
Er zijn 2 uitgaven van dat jaar, eene van 1661, eene van 1696 en verscheidene
uit de 2de helft der 19de eeuw. Het drama is in 1648 vijf malen opgevoerd. (VgI.
Wybrands, Dietsche Warande, X, blz. 424, vlgg.) Enkele tooneelen van de Leeuwendalers
zijn door Gryphius nagevolgd in Die geliebfe Dornrose (VgI. Dr. R. A. Kollewijn,
Ueber den Einfillss des Holländisclzen Dranzas allf Andreas Oryphills, blz. 48-61).
406
moeid is van de lange voetreis, hoe het er in hare geboorteplaats uitziet.
Uit toorn over den dood van Waerandier en Duinrijck hebben de goden
de bewoners van Leeuwendaal met vele rampen geteisterd; de Noorden
de Zuidzijde zijn sedert lang voortdurend met elkander in twist en
benadeelen elkander op alle mogelijke wijzen. De Leeuwendalers , die
inzagen, dat zij de godheid hadden beleedigd, vroegen Velleede, de
priesteres van Pan, wat zij moesten doen, om den god te verzoenen,
en deze beval, Jaarlijks een jongeling door het lot aan te wijzen, om
door den Wildeman, door Pan gezonden, te worden doodgeschoten.
En thans roept Wouter de Jongelieden van Leeuwendaal op, want de
"zoendagh" is weer aangebroken, waarop de loting moet plaats grijpen. Het
dochtertje van Duinrijck en Vredegunt, door Kommeryn onder eene
haag te vondeling gelegd, is als kind aangenomen door Vrerick, die
haar den naam Hageroos gaf, en is eene bloeiende jonkvrouw geworden,
die de liefde van Adelaert, den zoon van Waerandier en aangenomen
zoon van Lantskroon, afwijst. Men ziet haar, terwijl zij zich gereed
maakt om te gaan jagen en Adelaert verbiedt haar te vergezellen; de
vondelinge gelooft, dat er een groote afstand is tusschen haar en den
afstammeling van Pan, en zij lacht den jongen man uit, die niets beters
weet te doen dan meisjes na te loopen. Intusschen komen Heereman en
VoIckaert, de heemraden van de Zuid- en van de Noordzijde, samen op
dezen treurigen dag, nu er op nieuw door het lot een slachtoffer voor
den pijl van den Wildeman moet worden aangewezen; ook Lantskroon
en Vrerick, de heeren van Zuid- en Noordzijde, ontmoeten elkander;
zij zouden gaarne den vrede tusschen de beide partijen hersteld zien.
Maar daarop bestaat vooreerst geen kans, zooals blijkt uit de beschuldigingen,
die de boeren Wam er en Govaert tegen elkander inbrengen,
daar zij elkander schade hebben toegebracht. - Hageroos is, terwijl zij
op de jacht was, aan een groot gevaar ontsnapt; een kerel heeft haar
aangegrepen, maar Adelaert, die haar van verre was gevolgd, heeft hare
angstkreten gehoord en haar bevrijd. Adelaert hoopt, dat hij thans hare
liefde zal hebben gewonnen; het meisje is hem zeer dankbaar, maar
"luistert naer geen min" en streelt haar jachthond. Wouter, de bode,
komt Adelaert halen; onder de jongelieden van de Zuidzijde is het lot
op hem gevallen, onder die van de Noordzijde op Hartman ; met dezen
moet hij er nu om loten, wie door den Wildeman zal worden gedood.
Nu Hageroos hem hare liefde heeft ontzegd, verlangt Adelaert te
sterven. - De loting tusschen de beide jonge mannen heeft plaats en
Adelaert wordt door de priesteres Velleede, die het lot uit de bus trekt,
als offer aangewezen. Er heerscht algemeene droefheid in Leeuwendaal.
Heereman tracht Hageroos te overreden, den Wildeman te gemoet te
407
gaan en hem te bekoren, maar zij weigert. Andere plannen, om Adelaert
te redden, blijken evenmin u.itvoerbaar te zijn en Wouter meldt, dat de
Wildeman het dorp nadert. - Adelaert wordt naar de offerplaats geleid
en neemt afscheid van allen; hij verzoekt den bedroefden Lantskroon,
als Hageroos ongehuwd mocht sterven, haar in hetzelfde graf neer te
leggen, waar hij rust, en klaagt er alleen over, dat hij haar thans niet
ziet. De Wildeman verschijnt en maakt toebereidselen voor het doodelijke
schot, maar plotseling werpt Hageroos zich in de armen van Adelaert
en beschermt hem met haar lichaam; te vergeefs trachten Adelaert
en Vrerick haar tegen te houden; zij spoort den Wildeman aan, hen
beide door één pijl te dooden. Doch, als de Wildeman zich daartoe
gereed maakt, verschijnt Pan, beveelt den Wildeman zijn boog te
ontspannen en voorspelt, dat het huwelijk van twee jongelieden, nakomelingen
van akkergoden , aan Leeuwendaal den vrede zal hergeven.
Terwijl Adelaert en Hageroos elkander liefkoozen, trachten Lantskroon
en Vrerick de beteekenis van Pan's voorspelling uit te vorschen; Kommeryn
komt hun daarbij te hulp, vertelt de afkomst van Hageroos en
toont den ring van Duinrijck, die aan hare woorden kracht bijzet. En
thans worden door dit huwelijk Noord- en Zuidzijde met elkander verzoend
en bezingt de rei het geluk en den voorspoed, die het gevolg zullen
zijn van den vrede 1).
Er zijn in De Leeuwendalers verschillende herinneringen aan een ander
drama. De namen Vrerick, Heereman en Warner zijn ontleend aan
Rodenburg's Trouwen Batavier, de navolging van Guarini's Pastor fido.
Aan dat Italiaansche drama zelf herinneren verder verschillende situaties :!}.
Voor den reizang van het 2de bedrijf gebruikte Vondel iets uit de vertaling
der Iconologia van Cesare Ripa:3) en het is niet onmogelijk, dat hij de
figuur van den Wildeman ontleend heeft aan het Engelsche drama
Mucedorus (1609), dat hij misschien had zien spelen 4).
De getrouwe herderin (1658) van S. van Ingen schijnt eene bewerking
te zijn van Francesco Contarini's La fida Nimfa (1598). Den dollen
Amintas oft Verloste Minne-plaag (1666) van D. Wels heeft den volgenden
inhoud. De zoon van Pilumnus, den priester van Ceres, was
1) Het drama is in 1853 en in Febr. 1879 te Amsterdam, in Nov. 1902 te Rotterdam
opgevoerd.
2) Vgl. Dr. W. L. van Helten in Tfidschr. voor Nederl. Taal- en Letferk., 11, 1882,
blz. 61- 71. Dr. J. ten Brink (De Gläs, 1864, IV, 117 -133) ziet in De Leeuwendalers
meer overeenkomst met Tasso's Aminta.
3) Vgl. Dr. G. KaIff in Oud-Holland, 1894, blz. 39.
4) Vgl. Kalff in De Nederlandsclle Spectator, 1893, blz. 47, 48.
408
verliefd op eene herderin, maar het meisJe huwde den rijken herder
Clajus. De priester smeekte, dat het ongeluk de ontrouwe zou vervolgen,
en inderdaad stierf zij bij haar bevalling van een zoon en dochter,
Amintas en Amarillis geheeten. Doch 's priesters zoon stierf van droefheid
over den dood zijner vroegere geliefde. Dat alles is lang geleden, maar
nu Amintas en Amarillis groot zijn geworden, evenals Damon en U rania,
kinderen van Pilumnus, is er nog allerlei ellende. Want Urania is verliefd
op Amintas, die tengevolge van eene orakelspreuk waanzinnig is
geworden, en allerlei tegenspoed treft de herders I omdat het bloed van
CJajus niet aan de godin geofferd is. En Clajus heeft het land verlaten.
Maar hij keert terug, terwijl men hem niet herkent, geneest Amintas van
zijne dolheid en redt Amarillis , die zelfmoord wil plegen, omdat hare
liefde voor Damon onbeantwoord blijft. Daar nu AmarilJis, Clajus'
dochter, haar bloed heeft geplengd, is de schuld geboet. Eene aardige
figuur in het stukje is de coquette herderin Laurinde. Zonder twijfel
is het herdersspel eene vertaling of bewerking van Amyntas, or the
Impossible Dowry (1638) van Th. Randolph, dat geheel denzelfden
inhoud heeft.
Het aantal herdersspelen, dat de 17de eeuw bij ons heeft opgeleverd,
is dus niet groot; het genre past ook in het geheel niet bij onzen volksaard.
De Daphne gelijkt zeker wel het meest van allen op de "bergerie"
en "pastorale·' der Italianen en Fransehen , maar wordt overigens natuurlijk
in de schaduw gesteld door de Oranida en vooral door de Leeuwendalers.
IV. HET ZIN NES PEL.
Terwijl in de eerste jaren der 17de eeuw verschillende nieuwe genre's
van dramatische poëzie zich baan braken, werd toch het spel van zinne,
dat ongeveer eene eeuw lang het tooneel bijna geheel beheerscht had,
niet dadelijk verdrongen. Zelfs dichters, die zich vol overtuiging aansloten
bij den nieuwen koers, konden de allegorie niet geheel en al vaarwel
zeggen. Spieghel noemt zijn drama Nama een zinnespel, hoewel er
geene allegorieën in optreden en slechts de cornische personen in hunne
"boerterij" de handeling van het drama deels parodieeren, deels ook
haar eene plaats aanwijzen in de groote rij van wereldgebeurtenissen.
Duym maakt in zijne treurspelen en tragicomedies meermalen gebruik
van "sinnekens", De Koningh laat hen optreden in zijn Achab en voegt
nog verschillende allegorische figuren aan hen toe. Hooft vervormt in zijn
Geeraerdt van Velsen de Romeinsche Furiën tot allegorieën en schept
tevens drie andere zinnebeeldige figuren, die als tegenwicht moeten
dienen. Zelfs in drama's uit de tweede helft der 17de eeuw vindt men
de allegorie terug.
Maar ook het gewone spel van zinne der rederijkers werd niet dadelijk
verdrongen, doch bleef nog geruimen tijd stand houden naast treurspel,
tragi-comedie en blijspel. Zoo komen in den Pest-spieghel, vvaerin
speelsche wyse, tot beteringhe des levens, claerlijck bewesen ende voor
ooghen ghesteldt wordt dat de Peste niet by gheval, maer door Godes
ghehengenisse den mensche tot een straffe overcomt (1602) van Zacharias
Heyns slechts allegorische figuren voor. Toch is het drama in 5 "handelingen"
verdeeld Ook zijn Sin ne-Spel van de Dry Hoofd-devchden, dat
hij in 1625 uitgaf, is in 5 bedrijven verdeeld; de "Duyvels" "Quaetingheven"
en v Wulpsen Geest" spelen er eene belangrijke rol in. Veel
uitgebreider is zijn Devchden-schole ofte spieghel der jonghe-dochteren
(1625); er treden bijna alleen personificaties in op, als Philosophia,
Detractio, Curiositas, Opinio, enz., die door lange bespiegelingen werkzaam
zijn voor het heil van Johanna, Galilea en Martha. Aan het slot
van het 5de bedrijf verschijnt een zekere Aeneas, niet de echte, als
bruidegem van Johanna.
410
De spelen in 1603 te Schiedam vertoond, toen de regeering der stad
een nieuw weeshuis wilde stichten, daarvoor eene loterij oprichtte en
aan de Oude kamer "de Roode rozen" had toegestaan een rederijkersfeest
te organiseeren, zijn gewone moraliteiten 1). De Belegeringhe der
Stadt Antwerpen, By den Prince van Parma (1606) en Een bewys dat
beter is eenen goeden Crijgh, dan eenen gheveynsden Peys (1606) 2) van
Jacob Duym zijn in vijf "gheschiedenissen" verdeeld; in beide drama's
treden alleen allegorische personen op I waaronder twee "sinnekens". Al
de spelen, die in 1606 op het rederijkersfeest te Haarlem werden vertoond
3), zijn geheel in den ouden trant der moraliteiten. Wel is het spel
van "de Witte Accoleyen" van leiden, dat in dien bundel is opgenomen I
verdeeld in vier "geschiedenissen", dat van "d'Akerboom" van Vlaardingen
in vijf "Actus" en dat van "de Witte lavender" van Amsterdam
in 5 "Handelingen". In die drie spelen zijn ook de onderafdeelingen
van elk bedrijf aangegeven door de woorden "uytcomste", "schena" of
"verschooning". De rederijkerskamers van Katwijk en van Schiedam
hadden blijkbaar wel eens iets gehoord van die nieuwe indeeling, maar
begrepen er het rechte niet van; boven hunne zinnespelen leest men
"d'Eerste wtcomste", maar deze wordt door geene enkele andere gevolgd.
De Leidsche rederijker Jacob Celosse schreef een zinnespel, dat in
het werkje Den Nederduytschen Helicon (1610) werd opgenomen 4) en
tot titel heeft: Vreught-eyndigh Spel, wa erin speelwijs vertoont (wordt),
hoe de Konst van Redenrijcke (ten leetwesen aller oprechte Konst-lievende)
van vele in veel plaetsen misbruyckt wordt.' En ten anderen, hoe sy
glzebruyckt te worden behoort. Er komen negen allegorische en mythologische
personen voor in het stuk, waarin de rederijkers worden aangespoord,
hunne kunst hoog te houden en haar door studie te veredelen.
In 1614 werd door de Oude kamer van Gouda opgevoerd een Nieuwejaer-
spel, ghenaemt den Oodtsaligen yver; daarin traden op "Ghemeen
ambachtslieden", ,,'t Varent volck", "Godtsalighen yver" en "Neringhe"
en het spel diende "tot troost ende stichtelijcke vermaninghe der ghener,
die sich bedroeven ende quellen in de sobere neringhe, segghende dat
selvighe uyt het bestant voort te komen" 5).
Ook Coster gaf in zijn Spel vande Rijcke-man (1615) 6) eene moraliteit,
die tevens, evenals vele spelen der 16de eeuw, een geestelijk drama
1) Zie de ontleding van één dier stukken bij Schotel, Oeschiedenis der rederijkers,
I, blz. 290 - 296.
2) Beide spelen zijn opgenomen in zijn Ohedenck-boeck (1606).
3) Zie ook blz. 123. 4) Zie blz. 9 van dien bundel.
5) Vgl. Schotel, t. a. p., ll, blz. 14. 6) Een 2de druk is van 1621.
411
is, daar zij de bekende geschiedenis van den rijken man en Lazarus tot
onderwerp heeft. De personen heeten "Waerheydt", "Wellust", "Overdaet",
"Onnutte zorch", "Ghemeene Man", enz. Het drama, dat in vijf
bedrijven is verdeeld, begint met een reizang van engelen, terwijl
"Waerheydt" uit den hemel afdaalt; later treedt ook een "Rey van
Maechden" op, "singhende een Liedt tegen de Giericheyt". Als de rijke
man een toeval krijgt en sterft, komt dokter Roelof , die al zwetsende
en met vele Latijnsche termen den dood constateert, maar op den loop
gaat voor "Quade Gheest", als nikker uitgedost, die den rijken man
meevoert naar de hel, waar men hem ten slotte ziet liggen, "pynelick
int helsche vuyr ghebonden".
Het stuk van Coster werd geschreven ter gelegenheid van eene loterij
ten voordeeIe van het Oude mannen- en vrouwenhuis te Amsterdam,
"om de goede Ghemeynte, ende de Gelt-hebbende-rijcke te beweghen,
stichten en te vermaecken, om mildelijcker in dese Lotery den Armen
te gedencken" 1). Abraham de Koningh dichtte met hetzelfde doel 't Spel
van Sinne, Vertoont op de Tweede Lotery van d'Arme Oude Mannen
ende Vrouwen Oast-Huys (1616), dat, evenals de andere drama's van
dezen dichter, in 3 bedrijven is verdeeld.
In 1616 had het laatste groote rederijkersfeest in de Noordelijke Nederlanden
plaats en wel te Vlaardingen :!). Er werden zinnespelen vertoond,
maar in de meeste van dezen is iets overgenomen uit het treurspel.
In het "Wellekoom Spel" treedt een koor op. Het spel der kamer
van Maasland is afgedeeld in 4 handelingen of geschiedenissen; in het
begin verschijnen Pluto, "Eergier", "Nijt", "Twist" en "Toorne". Het
spel van "d'Eglentier" van Amsterdam is verdeeld in 5 "uytcomens", dat
van ,,'tWit Lavendel" in 3 deelen of handelingen; het laatstgenoemde drama
is geschreven door Abraham de Koningh. Het spel van "de Sonnebloem"
van . Ketel vangt aan met "Tyrannye" die, evenals de allegorieën van
Hooft, uit "tvoorburch van der Hellen" is "op gedondert", om een
gesprek te houden met "Gewelt en Bedroch". "De Blauwe Acoleyen"
van Rotterdam had haar spel in 5 "uytkomsten" verdeeld, "de Roo
Roosen" van Schiedam in 5 handelingen. In hef stuk van "tSegelbloem
ken" van Gorcum treedt Mars op met "Onrust", "Eygen-sin" en
"Tweedracht". In het spel der Schiedamsche kamer "de Vyghe-boom"
komen naast de allegorieën verscheidene Romeinen voor en in dat van
"de Rapen-bloem" te Delft zelfs geene enkele allegorische figuur, maar
Grieken, Perzen, goden, een bode en een "Rey van lonckvrouwen"
1) Vgl. de Voorrede van De Koningh's spel. 2) Zie ook blz. 123.
412
Dit laatste stuk G. van Hogendorp was de dichter -. is dus geene
moraliteit. Alleen in het spel van "de Witte Angieren" van Haarlem
komen nog twee sinnekens voor.
Geheel in den ouden trant is nog de Spieghel des Loops deser
Wereldt. Dat is: Een sehoone C011ledia, waer in betoont wort hoe het
huydensdaeehs in deser Werelt toe gaet, enz. (1620), dat niet in bedrijven
is afgedeeld en waarin alleen allegorische figuren, o. a. twee sinnekens,
meespelen. Zeer ouderwetsch is ook een spel van sinne gemaeekt op
den Nederlantsehen vrede, dat in 1628 te Noordwijk is gespeeld 1). En
het Spel des oproers tot Ephesien (1641) van Dirick Schabalje is bepaald
een anachronisme; het herinnert aan de drama's van Coornhert. Wij
zien er Paulus met zijne "toehoorders Goet ghehoor en Ghelaten Menseh",
den goudsmit Demetrio met "syne Ghesellen Aertsch Ghewin, Heeren
yver en Valsche Godsdienst", de helsche geesten "Partije, Oproer en
VervoJch" en het "Choor de Leerlickheyf'. Het onderwerp van het drama
is genomen uit de Handelingen der Apostelen, 19 .
. Het zestiende-eeuwsche "spel van sinne" is in de eerste helft der
17de eeuw langzamerhand verdwenen. De enkele zinnespelen, die later
werden vertoond, hebben meestal een ander karaktèr dan de spelen
der rederijkers, wier doel het was de hoorders te onderwijzen, terwijl
men later het zinnespel meestal gebruikte, om meer of minder scherp
toestanden en personen te hekelen. Het aardige zinnespel van lsaak Vos,
/emant en Niemant (1645) 2), dat meer dan 80 jaren op het tOOlleel is
gebleven, valt buiten ons bestek, daar het aan een Duitsch stuk is
ontleend 3), en ook Lingva: ofte Strijd tussehen de Tong, en de vy!
zinnen, om de Heersehappy (1648), door L. van den Bosch uit het
Engelsch van Anthony Brewer (1607) vertaald -1), blijft hier onbesproken.
De boekdrukker Johannes Rammazeyn noemde zijn joekende Ernst,
oJ net loon der goede, en straf der quade (1671) zeer ten onrechte een
"zinne-spel". Alle bedrijven beginnen met eene vertooning, waarbij een
engel en een duivel te pas komen. De hoofdpersonen zijn een brave
molenaar met eene slechte vrouwen een slechte molenaar met eene brave
1) Zie den inhoud bij Schotel, t. a. p., 11, blz. 73 - 79.
2) Herdrukt in 1653, 1662, 167C, 1699, 1706, 1707 en 1729.
3) NI. aan de Comoedia von Iemand und Niemand in de Engelische Comoedien
und Tragoedien (1620); vgl. Tijdschr. voor Neder!. Taal- en Letterk., 1883, blz. 71 -79.
Vgl. over de Nobody and Somebody, waaraan het Duitsche drama ontleend is, Dr. J. Bolte
in het Jahrbuch der Deutschen Shakespeare-GesellscllOft, XXIX, 1894, blz. 4 -92.
4) Vgl. A. C. LoffeIt in De Gids, 187-1, lIl, blz. 101, en verder De Tijdspiegel,
lIl, 1887, blz. 283, 284.
413
vrouw; de slechte molenaar, die het houdt met de slechte vrouw van
den braven molenaar, wordt rijk en zelfs diaken! Ainsi va Ie monde!
Maar de straf blijft niet uit. Want aan het einde van het 5de bedrijf,
als zijn geest "in een withemde" vertoond wordt, komen twee duivels
"op hem aen, van haer gevende vier en Sulpher, die met hem nae
den Afgront varen, onder een naer gehuyl". Het stuk heeft nog eene
spreuk op den titel, nl. "Twee sullen te samen malen, de een sal aangenomen
en de ander sal verlaten worden". In het 3de bedrijf vindt
men een kluchtspelmotief; de slechte molenaar wordt door zijne vrouw
betrapt in een verdacht huis met de vrouw van zijn collega; de laatste
weet echter de verdenking van zich af te werpen.
Ouderwetsch is nog Tijd, of Ziel en Lichaem (1676) van een onbekenden
schrijver, waarin ten slotte de Ziel onder het zingen van een
rei van engelen "in de wole treet" en ten hemel vaart, en kinderachtig
ineengezet is de Rampsalige staat des Mensch (1697), dat niet in
bedrijven is verdeeld en waarin Juffer, Engel, "Doof' en "Duyvel Stom"
als personen optreden. De schrijver D. Metz noemt zijn stuk niet zinnespel,
maar "schouspel."
Van geheel anderen aard zijn echter de zi.mespelen, die nu volgen.
Heel wat opgang maakte Tieranny van Eigenbaat, in het eiland van
Vrije Keur (1679) 1), door A. Pels bewerkt naar La Tirannide del Interesse
van Francisco Sbarra. Eigenbaat weet zich onder den naam van
Redenvanstaat, eene vrouw, in te dringen bij het hof van koning Verstand
en koningin Deugd. Gemeenebest, "Sekretaris van Staat", wordt door
Arglistigheid uit den weg geruimd en vervangen door Bedrog. Eigenbaat
dringt naar de hand van de Infante Wil; aan wie hij zijn waren naam
heeft meegedeeld, maar koning Verstand vat liefde voor hem op en laat
koningin Deugd dooden. Ten slotte vermoordt Eigenbaat Verstand, maakt
Wil tot slavin en wordt met de hulp van Bedrog, Schynheiligheid en
Vleijery tiran van het eiland van Vrijekeur. - De personen van het
zinnespel zijn toegetakeld evenals die der zestiende-eeuwsche moraliteiten;
zoo is b.v. Verstand "een Jong staatig man met groene kleederen , met
een Arend, die na de Zon ziet, op de borst, een Sphinx op de rug, en
een Schilpad met vleugels op het hoofd", Gemeenebest "een Oud man
met een muts in de vorm van een brandend Altaar op het hoofd, en een
gordel om het midden, waar op staat, Salus Publica", Eigenbaat "een
Jongeling, in de schyn van Redenvanstaat , als eene Amazoon , in een
kleed met· kroonen, septers en geld versierd", enz. Had het drama eene
1) Herdrukt in 1680, 1705, 1706 en 1728.
414
bepaalde bedoeling 1), of heeft men die er eerst later in gezocht? Het ZOlt
in onzen tijd moeilijk zijn, den zin van Pels' zinnespel te ontdekken, maar
er zijn ons sleutels overgebleven, die de bedoeling heeten te verklaren :!).
Volgens één van deze is koning Verstand Holland, koningin Deugd de
Magistraten, Wil de steden, Gemeenebest Jan de Witt, Eigenbaat de Prins,
Arglistigheid de oude Prinses, Bedrog Fagel, Schynheiligheid de predikanten,
Vleijery de hovelingen, enz. Zoo wordt het stuk hatelIjk genoeg.
Toen Tieranny van Eigenbaat in de eerste jaren der 18de eeuw weer
op het tooneel was gekomen, werden er drie vervolgen op geschreven,
De dood van Eigenbaat, of de herstelde Wil, in het Eiland van Vrye
keur door J. Pook, Ondergang van Eigenbaat in het eiland van
Vrye Keur (1707) door A. Vincent van "Nil Volentibus Arduum", die
Pook's zinnespel geweldig plunderde 3), en Ondergang van Eigenbaat
(1707) door het ,kunstgenootschap" Door Yver bloeid de Konst", waarvan
Enoch Krook de leider was. In alle drie drama's treden, naast vele
personen uit het vorige zinnespel, verscheidene andere allegorische figuren
op en in allen wordt aan het slot Eigenbaat met zijne geheele omgeving
geboeid weggevoerd.
Govert Bidloo's zinnespel De muitery en nederlaag van Midas, koning
Onverstand, of Comma, Punct, Parenthesis is eene letterkundige satire,
gericht tegen de leden van' "Nil Volentibus Arduum", die zich als de
grootste en eenige kunstrechters opwierpen en door schelden hunne
tegenstanders trachtten bang te maken. Het drama schijnt in 1695 te zijn
opgevoerd 4). Bedilal en Nijd voeren een gesprek met Twist en Achterklap,
die "van onderen op" komen; Apollo's gezag moet worden vernietigd,
want zelfs nadat Midas ezelsooren heeft gekregen, wil hij hem
nog verder straffen. Twist raadt Bedilal aan, zich Criticus te noemen en te
11 verachten, wederleggen ,
En hekelen al wat hy hoord, of lezen ziet",
en tot Achterklap zegt zij:
1) Bilderdijk, Bijdragen tot de tooneelpoëzy, Leiden, 1823, blz. 198, 199, meent,
dat het zinnespel eene algemeene strekking heeft en niet op bepaalde personen doelt.
2) Eén daarvan is afgedrukt bij C. N. Wybrands, Het Amsterdamsche tooneel, blz.
126, een paar anderen bij Dr. A. J. Kronenberg , Eenige opmerkingen aangaande twee
Politieke Zinnespelen uit de 17de en 18de eeuw, Deventer, 1876, blz. 11, 12; er .zijn
er minstens 8 (vgl. F. Z. Mehler, in Nederland, 1891, II, blz. 88).
3) Vgl. Kronenberg , t. a. p., blz. 15, vlgg. Het stuk is in 1708 herdrukt.
4) Dat blijkt uit een vers, opgenomen in de Nederduitsche en Latynse Keurdigten,
I, 1710, blz. 565, Op het Sinne Spel van Koning Midas; in de plano-uitgave er van,
aanwezig in de Bibliotheca Thysiana te Leiden, staat er bij, dat het 3 Jan. 1696 is
aangeplakt.
415
"Gy zult al, dien gy hoord, dat iets in lett'ren doet,
Verstaat, die eenig schrift de waereld geeft voor goed,
Of 't zyne, in eer en rust bedektelijk tegenvaaren,
Niets van waardy, of kracht van zyne kunst verklaaren,
Maar drukken hem een schande, of lasterlyke daad
Op 't hart, wier tegendeel niet ligt te toonen staat."
Op die wijze zal men Midas helpen en Apollo benadeelen, die eischt,
dat een schrijver oefening, kennis en stijl heeft. Onzydigheid meent, dat
men steeds voorzichtig moet zijn; Yver (de Schouwburg) gelooft niet,
dat er misdaan wordt, en Vrolikheid vreest, dat hare rol "haast uit zal
weezen", nu men achter de onschuldigste woorden iets gaat zoeken. Nu
treedt Bedilal of Criticus op, "bekleed met bladen van Boeken,
Titel-namen van groote en befaamde Schryvers, Konst-woorden, en
wetenschappen, in veelerly TaaIen"; hij bluft verschrikkelijk op zijne
kennis. Vroeger schreef hij drama's, maar zij zijn veel te goed, om
opgevoerd te worden, en thans:
"ik schrijf nu scherpe nooten,
Aantekeningen; 'k zal nu woorden van me stooten,
Die dichters weeten van Caracters, noch van trant,
Van Episoden, noch Catastrophe; 't is schand',
Zy weeten van Cesuur, noch scherpe of zachte accenten,
Van taal, constructie, niet de minste rudimenten.
o dat de Schouwburg my, en zyn belang begreep!
Die wierp die vodden, al die prullen, al dien sleep
In 't vuur; 't zyn vodden, die geen menschen kunnen pryzen,
Daar houding, tijd, noch plaats, noch kunst in is te wyzen."
Maar men trekt hem met geweld zijn "R.ok met opschriften" uit en jaagt
hem weg. - Het tweede deel wordt geopend met eene toespraak van
Apollo tot de Muzen; hij heeft zijn veldheer Reden afgezonden tegen de
troepen van koning Onverstand, en Reden keert als overwinnaar terug
met vele krijgsgevangenen en standaarden. Vele der gevangenen worden
bespot -- er is hier zonder twijfel satire op bepaalde personen - b.v.
van Drekvlieg wordt gezegd:
"Die staadig zweet op zyn vertaaien ,
En in de taaien dom loopt dwaalen",
en zoo krijgen Sprinkhaan, trompetter Blaaskaak en vele anderen eene
beurt. Ook de accenten op de woorden, die de leden van "NII" hadden
ingevoerd, worden onder handen genomen. Daarna worden er een paar
roovers opgebracht,
416
"d'een heeft vaarzen
Gestolen en van hooge laarzen
Op toffel en doen gaan, op dat
De maaker, als hy wierd gevat,
Hem niet zou weten op te dringen,
Dat hy hem 't zyne kwam ontwringen:
En deeze, bragt eens anders dicht
Uit Nijd gebreklijk in het licht."
De buit, bestaande uit "Kritiken niet vol end", waarbij naam en titel
zijn opengelaten, wordt verbrand en de gevangenen worden weggevoerd
naar ,,'t naaste en diepste hol der aard". Als zij weg zijn, vindt Apollo
nog een paar Fransche woordenboeken. Yver en Onzydigheid verheugen
zich zeer over de overwinning van Apollo.
Een ander zinnespel van Bidloo, De zegenpraalende Tyd, of Twist
tusschen de Rykdom en Tyd 1), heeft geene satirische strekking. De Tyd
wint bij de rechters het geding, want hij kan zonder den Rykdom en
deze niet zonder hem. Een rei van Nachten en Dagen treedt in het
stukje op.
Het zinnespel De mode (1698) 2) van Bernagie beweegt zich niet op
politiek of letterkundig terrein, maar op maatschappelijk en zedenkundig
gebied. Ledigheid en Laatdunkenheid, die verlegen zijn met hunne leelijke
dochter Armoe, laten haar opdirken door Schynschoon en leiden haar
de wereld binnen onder den naam Mode. Overdaad, de zoon van Rykdom,
wordt op haar verliefd en huwt haar, in weerwil van de raadgevingen
van zijn grootvader Spaarzaamheid en diens vriendin Zedigheid.
Als het paartje getrouwd is, wordt al de opschik, die aan Mode geleend
werd, teruggeeischt en bemerkt Overdaad, dat hij Armoe in huis heeft
gehaald. Maar Spaarzaamheid belooft, hen te zullen helpen, als zij zijne
voorschriften willen opvolgen 3).
Terwijl dus in het eerste gedeelte der 17de eeuw het zinnespel nog
den vorm had der zestiende-eeuwsche moraliteit, verdween het in het
midden dier eeuw, maar kwam aan het einde er van weer in een
nieuwen vorm op en streefde naar een geheel ander doel dan vroeger.
Alleen bij vaderlandsche feesten bleef het zinnespel voortdurend in
gebruik. Zoo was het Vreeds-Triumph-gedicht (1609) van H. van der
Muyr, waarmede te Gorinchem het sluiten van het bestand gevierd
1) Eerst in 1755 gedrukt.
2) Er zijn twee uitgaven van dat jaar en herdrukken van 1711 en 1751.
3) In de voorrede van De verwaande lIollandsche Franschman (1707) van Nil
Volentibus Arduum wordt beweerd, dat het zinnespel eene bewerking is van een drama
van den Italiaan Fr. Sbarra.
417
werd, een zinnespel. Zoo komen er zeer vele allegorische personen voor
in de Triumphs-Trompet. Speelghewijs uytghebeeldt op 't veroveren van
's Hertogen-bosch (1629) van Nicolaas Fonteyn. Zoo vindt men cIassieke
mythologie, een anderen vorm voor aIIegorie, in I. Burchoorn's Bataviersche
Mey-spel (1632), waarin Frederik Hendrik optreedt te midden
van Apollo, ~ars, Pallas, Invidia, Batavia en Fama. Zoo komen er
vele allegorieën voor in Hollants Vree-tonneel (1648) van P. van Haps
en in het geweldige stuk Hel en Hemel (1675) van Jan Zoet, dat waarschijnlijk
nooit is vertoond. In "G. Bidloo's Vertooningspel, op de Vreede
(1678) vervullen Tijd, Staatzucht , de Zeven Provinciën, Weelde, Zorgeloosheid,
Overvloed, enz. eene rol, in zijn stuk Het zegepraalend
Oostenryk, of Verovering van Offen (1686) Turkyen , de Christekerk,
Oostenryk, Dapperheid, de Hadriatische Zee, enz. In de Eer- Zege- en
Lykplichten, ter gedachtenisse van . ... M. Ad.r de Ruyter (1685) verschijnen,
behalve vele goden en godinnen, de Razernyen, een Rey van
Geesten, "de Zeevaard, zingende", zeenymfen, de Zeven Provinciën, en
worden - 0 toppunt van wansmaak! - o. a. dansen uitgevoerd door
zeeridders , Razernyen, Vechtende Volkeren en Weenende Burgers!
In De Oeregtigheyt vol moedt, over het verlreck van den Nederlandsehen
Mars, uitgesproken op den 11. November 1688, dus bij gelegenheid van
den tocht van Willem JII naar Engeland, treden op Gerechtigheyt,
Vrede, Hoop, Faam, Nederlandsehen Mars, Twist en Nydt. Het stukje
is geschreven door P. Fris en werd in 1689 in Den Haag uitgegeven.
De krooninge van haare Majesteiten, Wilhelm Hendrik, en Maria
Stuart, tot Koning, en Koninginne van Engeland, Vrankryk, en Yrland
(1689) van Th. Arendsz werd door minstens 80 personen, "spreekende,
zingende en danssende", vertoond. In het eerste bedrijf - het stukje telt
er drie - spoort de Maagd van Frankrijk, "verbeeld door de Seine"
en omringd van vele Fransche, Engelsche en Iersche krijgsoversten ,
dezen aan, wraak te nemen op Holland. Hovaardij, Vleierij en Bedrog
zingen met hetzelfde doel, Geweld en Moord "ryzen uit de Afgrond"
en geven een dans te zien, "waar in zy hunne verwoedheid, en dreigementen
verbeelden". Dan houdt de Seine eene toespraak, zing ~n
Hovaardij, Vleierij en Bedrog weer, ziet men BeIIona in eene vertooning,
"omringt van Oorlogsvloeken" en Fransche soldaten, en dansen
Geweld en Moord nog eens. Het 3de bedrijf eindigt met een dans van
Theems, Rhijn, Donau en Taag.
Ter lykstaatzie van .... Maria, Oemalinne van . . . . Willem Hendrik
(1695) is veel kleiner en eenvoudiger, maar ook daarin komt een
dans, nu een "Treurdans", voor van vier rivieren. Aan het slot daalt
Geloof onder muziek in eene wolk neder.
WORP, Drama en tooneel, I. 27
418
In het stukje Op den vrede (1697) van Pluimer treden vooral Romeinsche
goden op en wordt er veel gedanst, gezongen en gemusiceerd. Ook
hier is veel theatertoestel.
Ook bij feesten in kleineren kring diende de allegorie, zij het dan ook
dikwijls in den meer modernen vorm der classieke mythologie. In 1617
werd Coster's Academie geopend met een spel van Suffridus Sixtinus,
Apollo over de inwydinghe van de Neerlandsche Academie De Byekolj,
waarin Apollo en al de Muzen het woord voeren. In Ghezelschap
der Goden vergaert op de ghewenste Bruyloft van Apollo . . . . met de
eenighe en eerste Nederduytsche Academie (1618) komen alleen goden
en Muzen voor. Coster liet in een ander gelegenheidsstukje , de Duytsche
Academi (1619), de Academie zelve, Melpomene en Thalia optreden -
de zeven andere Muzen vertoonden zich "met een slot aende mondt" -
terwijl hij Ian Hen "Ia note gaie" deed uiten. In Nederduytsche
Academijs Niemant ghenoemt, Niemant gheblameert (1620), ook door
Coster geschreven, spelen, behalve de Academie en twee rederijkers,
Spijt, Logen, Achterklap, Tijd en Waarheid mee; hier heeft dus de
allegorie weer de plaats ingenomen der classieke mythologie, die haar
in zijne andere stukjes had verdrongen.
Zeer pompeus is de Inwyding van de Schouburg t'Amsterdam (1665),
zooals men dat van Jan Vos verwachten kan; een paar eigenaardige
figuren in het stukje zijn "Kunstrey" en "Bedryvers". De spreuken en
deftige spreekwijzen, waarin de dichter uitmuntte, zijn met kwistige
hand over het gelegenheidsstuk uitgestrooid. Niet veel minder deftig is
Stockholms Parnas ofte Inwijdingh van de Konincklijcke Schollwbllrg
(1667) van Henrik jordis, waarin de Tijd, Stockholm, Tragedie, Comedie,
goden en Muzen optreden en ook Orpheus, Livius Andronicus, Bacchus,
"Priester, eerste Treursanger en Speelder in Griecken", Accius, "Demethrius
van Tharsen" en Philemon "voor den Bergh Parnassus" eene rol
te vervullen hebben.
v. HET B LIJ SPE L.
In het begin der 17de eeuw moest het blijspel evenzeer geschapen
worden als het treurspel i in de Middeleeuwen en in de 16de eeuw
bestond alleen klucht- en tafelspel. Misschien is het denkbeeld, om een
blijspel te geven, het eerst opgekomen bij Coster , toen hij in 1612 zijn
Teeuwis de Boer, en men juffer van Orevelinckhuysen 1) op het tooneel
bracht. Want wel noemde Coster zijn stuk een "boere-klucht", wel liet
hij het spelen op vastenavond, laschte er vastenavondliedjes in en liet
verkleede jongens met een rommelpot op het tooneel zingen, waardoor
hij herinnerde aan den oorsprong van het geheele genre, maar hij schreef
een drama, dat veel en veel grooter is dan eene der ons bekende zestiende-
eeuwsche kluchten, en verdeelde het in 5 bedrijven. Het onderwerp
is eenvoudig genoeg. Boer Teeuwis, die "byster gaern vrouwen"
ziet, gaat met zijn wagen naar de stad, om hout te brengen aan Barent
van Grevelinckhuysen, een Duitschen jonker, die veel van jagen houdt en
niet naar zijne vrouw omkijkt. De vrouw, die haren echtgenoot "te
beseten drooch" vindt, ziet den vroolijken boer en noodigt hem op hare
kamer, waar Teeuwis ~ijn wagen, paarden en vracht kwijt raakt. De
juffer van Grevelinckhuysen zendt nu dadelijk naar een paardenkooper,
om den buit te versçhacheren, voordat haar man van de jacht terugkomt,
en Teeuwis tijgt naar een advocaat, om te probeeren, of hij zijn
eigendom ook terug kan krijgen. Maar hij weet zich ten slotte zelf te
helpen', zonder rechterlijken bijstand. Als de jonker terugkomt, klaagt
Teeuwis, dat de juffer weigert hem paard en wagen terug te geven,
omdat, naar zij beweert, zijn hout niet goed was, en hij mag met zijne
spullen vertrekken, nadat hij eerst nog den advocaat eene tasch met
steen en in de hand heeft gestopt. - De verwikkeling is dus zeer
eenvoudig 2) i Coster heeft echter de anecdote door allerlei bijwerk
1) Gedrukt in 1627, 1633 (2), 1642 en 1663.
2) Coster's bron was het volkslied, Een boerman had een domme sin, opgenomen in
het Aniwerpsche Liedekens-Boeck van Jan Roulans (1544). In Les Cent Nouvel/es Nouvel/
es komt het verhaal voor d'une damoiselle de Maubeuge qui se abandonna à ung
charreton et re/usa plusieurs gens de bien (No. UV); ook hier ziet de juffrouw, terwijl
zij uit het raam ligt, den voerman en laat hem boven komen met hetzelfde doel.
Maar dat is ook de eenige overeenkomst met het liedje.
27"
420
tot eene vermakelijke klucht weten om te werken. Maar een blijspel is
zijn Teeuwis niet.
Een anderen weg sloeg Bredero in, toen hij in 1615 zijn Moortje 1) liet
opvoeren. De inhoud is als volgt. De jonge Ritsaardt beklaagt zich bij Koenraedt,
den makelaar van zijn vader; sedert eenigen tijd bestaat er eene verhouding
tusschen hem en de "snol" Moy-aal, maar dikwijls weet hij niet, wat
hij aan haar heeft, omdat zij hem nu eens vriendelijk en dan weer zeer
onvriendelijk behandelt. Koenraedt meent, dat hij beter doet, als hij een
eind aan de zaak maakt, maar Ritsaardt is al dadelijk weer ingepakt, wanneer
Moy-aal op hen toetreedt en hun een verhaal van haar vroeger leven doet.
Zij is door hare moeder, eene Brabantsche van geboorte, in Spanje opgevoed
te gelijk met een klein meisje, dat in Den Haag geboren, maar geroofd
en aan hare moeder was gegeven. Moy-aal IS met een jongmensch
weggeloopen naar de Zeven Provinciën, heeft na zijn dood een
anderen minnaar gehad en nu Ritsaardt. Intusschen is hare moeder
gestorven en het Haagsche meiSje door haar oom weggevoerd, om haar
bij de Turken te verkoopen, maar het schip is door zeeroovers genomen
en hun kapitein, een vriendje van Moy-aal, zal haar het meisje vereeren,
als Ritsaardt voor eenige dagen van Moy-aal afstand wil doen.
H ij is eerst heel boos, maar eindigt met toe te geven. - Ritsaardt gaat
de stad uit, maar draagt aan Koenraedt op, een Moortje (Moorsch
meisje) aan Moy-aal uit zijn naam cadeau te geven. Kackerlack, de
"Panlicker", verschijnt met Katryntje, het Haagsche meisje, dat hij namens
kapitein Roemer, den zeeroover, aan Moy-aal gaat brengen. Nadat
Katryntje hare levensgeschiedenis verteld heeft en Kackerlack heeft uitgelegd,
waarom hij het schoone vak van klaplooper heeft gekozen, en
eene levendige beschrijving heeft gegeven van de hal en de vischmarkt,
waar hij juist vandaan komt, zeggen Koenraedt en Kackerlack elkaar
allerlei hatelijkheden. Intusschen heeft Writsart, een jongere broer van
Ritsaardt , Katryntje gezien; hij loopt haar overal na en roept de
hulp van Koenraedt in, die hem aanraadt, het kleed van de Mooris aan
te trekken, zich zwart te verven en zich in plaats van het Moorsche
meisje naar het huis van Moy-aal te laten brengen. Dat plannetje zal
worden uitgevoerd. - Hopman Roemer, die allerverschrikkelijkst zwetst,
wordt heel vermakeliJk gevleid en voor den gek gehouden door Kackerlack.
Koenraedt brengt de zoogenaamde Mooris aan Moy-aal. Nu ver-
1) Gedrukt in .617, 1620, 1622, 1633, 1638, 1644, 1646, 1662, 1663 en 1678. Op
31 Maart 1885 is het blijspel, bij gelegenheid van de Bredero-feesten, te Amsterdam
door de vereeniging liet Nederlandsche Tooneel opgevoerd.
421
schijnt Frederyck, de broeder van Katryntje; hij heeft Moy-aal ontmoet
en zij heeft hem uitgehoord over zijne familie en gevraagd, of niet lang
geleden een klein zusje van hem verdwenen is; de jonge man denkt,
dat daar de eene of andere streek achter schuilt. Reynier verhaalt, hoe
hij en zijne vrienden, jongelui uit den koopmansstand , zich te Amsterdam
amuseeren ; daar ziet hij Writsart uit het huis van Moy-aal komen;
hij herkent hem nau.welijks door zijne verkleeding als Moortje, maar
spreekt hem aan. En Writsart vertelt, hoe hij, door Moy-aal alleen
in huis achtergelaten met Katryntje, haar geweld heeft aangedaan. -
Ritsaardt is al terug; hij heeft het niet lang kunnen uithouden buiten
Amsterdam en wordt nu uitgescholden door de dienstmeiden van Moy-aal,
die hem beschuldigen, dat hij, door een man te zenden in plaats van
de beloofde Mooris, eene schandelijke daad heeft verricht. Ritsaardt
onderzoekt de zaak en het blijkt, dat Writsart en Koenraedt de schuldigen
zijn. Frederyck heeft gegeten met hopman Roemer en met Moy-aal
en komt op met een stuk in zijn kraag; Moy-aal, die onaangenaamheden
heeft gehad met den hopman, volgt Frederyck en vertelt hem, dat zij
zijne zuster teruggevonden heeft, maar dat Roemer het meisje nu met
geweld weer wil wegvoeren. Moy-aal gaat in huis, als de hopman met
Kackerlack en eene heele bende komt aanzetten en het zoodje, dat met
allerlei keukengerei gewapend is --- zelfs eene turfmand voor de spaanders,
die er zullen afvliegen, is niet vergeten - op de meest blufferige
en vermakelijke manier toespreekt 1), om zich vervolgens op te stellen,
waar hij "de battalie van veers si en kan". Doch nu treden Frederyck
en Moy-aal op den heldhaftigen hopman toe, vertellen hem, dat Katryntje
eene vrijgeborene en Frederyck's zuster is, en Roemer rukt met zijne
heirscharen in, uit vrees, dat hij met den schout in aanraking zal
komen. -- Moy-aal hoort van het schandaal, dat in haar huis heeft
plaats gehad; zij spreekt Writsart aan, die nog geene gelegenheid heeft
gehad van kleeren te veranderen, verwijt hem zijne gemeene daad en
vertelt hem, dat Katryntje Frederyck's zuster is. Writsart heeft berouw
en belooft het meisje te trouwen. Frederyck heeft intusschen Geertruy,
die zijne zuster gezoogd heeft, gevonden en brengt haar mee, 0111 de
identiteit van Katryntje vast te stellen, maar de oude vrouw is zoo
praatziek, dat hij er geen woord tusschen kan krijgen. Koenraedt is er
trotsch op, dat hij door zijne list eene looze feeks als Moy-aal "so fray
1) De namen der hoplieden 5chente-Kueken en Selden 50t heeft Bredero waarschijnlijk
ontleend aan eene "factie", die in 1561 op het haagspel te Antwerpen vertoond is.
Zie boven, blz. 1'52, 153.
422
(heeft) uytgestreken", maar hij schrikt erg, als Moy-aal's meid Agniet
hem wijs maakt, dat Writsart bij hare meesteres in huis is, dat zij hem
gebonden heeft en hem "wilt gnap afsnijen, ghelijck de Turcken
doen", omdat hij een meisje uit den gegoeden stand zoo behandeld
heeft; niet alleen is dus voor Koenraedt alle hoop op belooning
verdwenen, maar de vrees voor straf kwelt hem. Daarom spreekt hij
Lambert, den vader van Ritsaardt en Writsart, die juist naar het schaatsenrijden
was gaan kijken, aan, vertelt hem iets van de liefdesavonturen
zijner beide zoons en deelt hem mee, welk gevaar Writsart
dreigt. De oude heer gaat dadelijk Moy-aal's huis binnen, 0111 de strafoefening
te voorkomen, en Agniet komt schaterend van lachen naar
buiten en plaagt den armen Koenraedt. Hij wordt echter gerustgesteld
door Writsart, daar Lambert in het huwelijk met Katryntje heeft toegestemd.
Ritsaardt , aan wien door zijn vader is toegestaan den omgang
met Moy-aal voort te zetten, wil Roemer, die met hangende pootjes
komt aanloopen, eerst een pak slaag geven, maar laat zich door Kackerlack
verbidden. En Roemer toont door zijn bluffen op zijne onweerstaanbaarheid
bij de vrouwen, dat hij een groote gek is en blijft.
Bredero heeft, zooals hij zelf erkent, in zijn Moor(je eene bewerking
gegeven van Terentius' Eunuchus, maar, daar hij geen Latijn kende,
gebruik gemaakt van eene Fransche vertaling, niet van de Nederlandsche
door Van Ghistele (1555), die naar zijn oordeel in "gheckelijck gheschockiert
Antwerps" geschreven is. fiij heeft niet alleen zeer vrij vertaald,
maar op tal van plaatsen "wiltweyich uytgeweydt", zoodat de 1094
versregels van het origineel onder zijne handen tot 3355 zijn uitgedijd 1).
Een enkele versregel van de Eunuchus gaf hem meermalen aanleiding
tot lange beschrijvingen 2), die vooral de Amsterdamsche toeschouwers
zullen hebben doen schateren van het lachen. Maar in weerwil van al
de comische zetten, die hij aan zijn Latijnsch voorbeeld ontleende of er
op eigen houtje inlaschte, in weerwil van de locale tint, die hij het
stuk hier en daar wist te geven, is toch Bredero's poging, om het
Latijnsche blijspel in Nederland over te planten, mislukt. Ook hem is
het onmogelijk geweest, als zoo vele anderen, om de slaven en de
"meretrices" der classieke comedie zulk eene gedaantewisseling te doen
ondergaan, dat zij passen in de maatschappij van den nieuweren tijd.
1) Zoo telt het eerste bedrijf \"au de EU/lllChllS 161 versregels; Bredcro maakte er
448 van.
2) Zoo vertelt in de EU/ll/chus. vs. 257. Gnatho. de parasitus . van de .. cetarii,
!ani;, coqui, fartores, piscatores", die hem naloopen; Bredero laat Kackerlack (vs. 63CJ)
bijna 100 versregels uitwijden over wat hij gezien heeft.
423
Hij heeft den "eunuchus" in een Moortje veranderd 1) en den slaaf
Parmeno in een makelaar, maar beiden zijn slaven gebleven. Ook is
de figuur van den zwetsenden soldaat, door Plautus en Terentius
aan de Attische comedie ontleend, bij Bredero niet goed aangebracht; is
hopman Roemer, de haas der hazen, kapitein van een Hollandsch
kaperschip in het laatst der 16de eeuw -- in dien tijd laat Bredero het
stuk spelen - Roemer, die wegkruipt, zoodra het op vechten aangaat,
omdat het niet past, "dat groote luy haer selven licht avontuuren" ? En
zou een Amsterdamsch koopman eene verhouding als er bestaat tusschen
zijn zoon en Moy-aal goedkeuren? Zoo verbasterd waren de zeden nog
niet in Bredero's tijd_
Dat de dichter in zijn Moortje nu en dan toespelingen heeft gemaakt
op bekende personen, is zeer waarschijnlijk. Eigenaardig is het zeker,
dat het Moortje, evenals Coster's Teeuwis, op vastenavond speelt en \.
er ook fragmenten van vastenavond liedjes in voorkomen 2).
Voor zijn Spaansehen Brabander, jerolimo 3) ontleende Bredero zijne
stof aan een geheel andere soort van bron en wel aan een Spaanschen
roman. De inhoud is aldus. De Brabander Jerolimo Rodrigo heeft zijne
vaderstad Antwerpen verlaten en is te Amsterdam komen wonen, omdat
hij failliet is gegaan. Wat is Antwerpen toch eene prachtige stad, met
mooie gebouwen en met mooie vrouwen! Maar hij zal die Amsterdamsche
"bot-muylen" ten minste wel in zoo verre "fatsonneeren", dat hij van hen
leven kan, en hij neemt al vast een knecht in dienst, Robbeknol , een doodarmen
jongen, die door bedelen aan den kost komt en wat blij is, dat
hij zulk een voornamen meester heeft gevonden, een vreemden edelman
van grooten invloed. Het bevalt Robbeknol echter niet, dat Jerolimo zulk
eene buitengewoon groote minachting voor eten en drinken aan den dag
legt. De hondenslager van de kerk komt op met eene lijkbaar, wordt
gesard door een paar straatjongens en praat met eenige leegloopers,
die van iedereen alles af weten. 'De jongens gaan knikkeren en den
1) Bredero is niet de eenige geweest, die den eunllchus in eene vrouw heeft veranderd_
Eene Italiaansche navolging van de Latijnsche comedie door Catarino Dolce heeft
nl. den titel l.a Mora (1643)_
2) VgJ. vs_ 1509 en 1537, vs_ 1542 en 1552_
3) Eene uitgave zonder jaar (1617?) schijnt de eerste te zijn; het blijspel is herdrukt
in 1618, 1619, 1621, 1622, 1632, 1633, 1638,1644,1647,1662,1669,1696,1705,
1720 en 1729_ In 1869 is het stuk nog eens uitgegeven door Dr_ E_ Verwijs_ In 1898
is de Spaansehen Brabander door de tooneelisten van den Tivoli-Schouwburg te Rotterdam
met groot succes in vele plaatsen van ons land opgevoerd_
Bredero noemde zijn Spaansehen Brabander op den titel evenmin "blijspel" als het
Moorije_
424
hondenslager nog eens uitschelden. - Robbeknol helpt zijn meester bij
het toilet, dat keurig in orde moet zijn, maar er is geen sprake van
ontbijten. Jerolimo gaat uit en wordt aangesproken door twee "snollen";
hij maakt voor haar de mooiste strijkages, zegt de liefste woordjes en
zwetst van zijne voorname vrienden, maar als zij met hem naar eene
herberg willen gaan, heeft hij plotseling geen oogenblik tijd meer. Nadat
An en Trijn aan elkander hebben opgebiecht, hoe zij "in 't groote
gilt" geraakt zijn, komt Jerolimo t' huis en vindt Robbeknol, die aan
het bedelen geweest is, zich te goed doen aan allerlei eetwaren. De
jonker, die beweert reeds gegeten te hebben, neemt gracelijk aan, wat
zijn knecht hem van het lekkers aanbiedt. - Robbeknol krijgt de kleeren
van zijn meester even in handen en vindt geen enkelen duit in één der
zakken. De drie leegloopers zeggen elkaar grofheden en bespreken het
stadsnieuws, als de klok wordt geluid en door den schout eene resolutie
wordt voorgelezen van "mijne E. E. Heeren vanden gerechte der Stede
Amsterdam", waarbij aan alle bedelaars en boeven gelast wordt, dadelijk
de stad te verlaten, "op poene van openbaarlick geschavotteert en
strengelick gegeesselt te worden". De leegloopers vinden het niet kwaad,
dat er eens eene opruiming komt van al dat vreemde volkje. Eenige
vrouwen, die zitten te spinnen en van welke er ééne erg rad en ruw in
den mond is, laten zich door Robbeknol uit zijn "Evenjely" voorlezen
en geven hem te eten. Maar dezen keer is het minder noodig, wantJerolimo
verschijnt, trotsch als een pauw; hij vraagt, "of Amsterdam te koop is",
en denkt er over de Haarlemmermeer op zijne kosten droog te laten
maken, want hij heeft heusch een geldstuk opgeloopen en zendt Robbeknol
uit, om proviand te halen. Maar deze komt een lijkstoet tegen en I
als hij de vrouw, die er achter gaat, hoort zeggen, dat de doode gebracht
wordt naar "het huys daer men weet van drincken noch van eten", meent
hij, dat daarmede de woning van zijn meester bedoeld wordt, en holt
angstig terug I om de deur te sluiten. - De uitdraagster Byateris, die
in den lommerd een ring wil gaan lossen, vertelt zoo een en ander van
haar niet zeer eerbaar leven. Robbeknol komt t' huis met de proviand
- hij heeft zelfs vleesch kunnen koopen - en zet zich met Jerolimo
aan den maaltijd onder het gezwets van den jonker. Gierighe Geeraart
geeft eene levensbeschouwing ten beste, die niet bepaald idealistisch
getint is, en houdt dan een gesprek met Byateris; zij kennen elkaar
sedert lang I zijn aan elkander gewaagd en hebben beiden geld te vorderen
van ]erolimo. Dat geeft eene scheldpartij met Robbeknol ; ]erolimo
belooft te zullen betalen, maar gaat er van door en geeft "Kuylenborgh
en Vyanen" als zijn adres op. - Robbeknol vertelt aan de vrouwtjes in
de buurt, dat zijn meester gevlucht is, en zij beloven hem te helpeIl.
425
Gierighe Geeraart en Byateris komen hun geld halen, maar vinden den
vogel gevlogen, terwijl een notaris en de schout geen tijd hebben, om
zich met hunne zaken te bemoeien. Er komen meer schuldeischers
opdagen, die allerlei goederen aan Jerolimo geleverd hebben, en op
bevel van den schout wordt nu de deur van zijn -huis opengebroken,
maar de flesschentrekker heeft er niets in achtergelaten. De vrouwen
pleiten voor Robbeknol en de kijvende schuldeischers moeten schout en
notaris nog betalen voor hunne moeite.
Bredero heeft in de Spaansehen Brabander het derde hoofdstuk van
den Spaanschen roman Vida del Lazarillo de Tormes (1554), geschreven
door Don Diego Hurtado de Mendoza, gedramatiseerd 1) en, daar hij
geen Spaansch kende, gebruik gemaakt van eene Hollandsche vertaling,
die in 1579 en 1609 te Delft het Iicnt had gezien 2). Maar hij heeft er
heel wat bij gemaakt door personen en gebeurtenissen, die in den roman
slechts even worden aangeduid, op het tooneel te brengen; daaraan
hebben de snollen en de vrouwtjes, Byateris en gierighe Geeraart , de
notaris en de schout hun aanzijn te danken. De tooneeItjes met den
hondenslager , de knikkerende jongens en de leegloopers staan geheel
buiten den roman en buiten de verwikkeling van het blijspel, al brengen
zij veel bij tot het cornische van het geheel. Er is karakterteekening en
locale kleur in de Spaansehen Brabander, die ééne der beste is van
onze zeventiende-eeuwsche comedies.
In onzen tijd is de gissing uitgesproken, dat Bredero in Jerolimo zijn
vijand Rodenburg heeft geteekend 3), maar die gissing is zeker onjuist.
Bredero heeft Rodenburg wel in sommige versregels belachelijk gemaakt 4),
maar zijn blijspel was meer in het algemeen gericht tegen de vele vreemdelingen,
die Amsterdam onveilig maakten.
Na Bredero's dood heeft nog een blijspel van zijne hand het licht
gezien, maar dat was eene vertaling. Hooft had nl. de Ipocrito (1537)
van Pietro Aretino in Nederlandsch proza overgebracht 5) en zijn werk
1) Dat hoofdstuk, in het Fransch vertaald, is afgedrukt in liet Tooneel, XIII,
1883 -1884, blz. 54 --75 i hier en daar is Bredero er bij aangehaald. Ook van het
eerste hoofdstuk van den roman maakte onze dichter gebruik (t. a. p., blz. 50 - 54).
2) VgI. J. H. W. Unger in het Brederoo-Album van Oud-liolland, 1885, blz. 98, 99.
3) Zie A. C. Loffelt in De Nederlandsche Spectator, 1873, blz. 199, en in De
aids, 1874, III, blz. 130, vlgg. i Jonckbloet (III, blz. 152, vlgg.) heeft zich daarbij
aangesloten. Zie daarentegen D. C. Meyer Jr. in De Nederlandsche Spectator, 1885,
blz. 103, en Dr. R. A. l(olleWijn in De aids, 1891, m, blz. 331.
4) Zie Oud-liolland, 1895, blz. 165.
5) Die prozavertaling is uitgegeven door Dr. J. van Vloten in de Dietsche Warande,
11,1856, blz. 213-276, en in P. C. liooft's Brieven, Leiden, m, 1857, blz. 389-475.
426
aan Bredero ter hand gesteld, om het te berijmen. De dood heeft
dezen verhinderd zijne taak geheel te volbrengen, maar de Schynheyligh
is in 1624 gedrukt 1), zooals zij onder zijne papieren was
gevonden 2).
Het is ja,mmer, dat Hooft juist dit blijspel van Aretino heeft uitgekozen,
dat o. a. wegens de zeer ingewikkelde intrige niet bijzonder
geschikt was, om op ons tooneel te worden overgebracht. Had hij een
ander drama genomen - en er was keuze genoeg - dan zou misschien
de Itaiiaansche comedie eenigen invloed hebben gekregen op
ons tooneel, evenals dat in Frankrijk het geval is geweest. Toen Hooft
voor zijn Ware-nar (1617) 3) een Latijnsch blijspel tot voorbeeld nam,
deed hij eene betere keuze.
Het blijspel begint met een gesprek tusschen "Miltheydt" en "Giericheydt",
die als proloog dient; dan treedt Warnar op, scheldt Reym,
de l1leid, uit, slaat haar en beveelt haar op te passen, dat er niet
gestolen wordt, nu hij even van huis gaat. Geertruyd spoort haar broer
Rijckert aan om te trouwen, maar hij heeft geen zin in de meisjes, die
zij opnoemt; Warnar's dochter echter zou hem wel lijken en hij spreekt
den vader er over aan, die in het huwelijk bewilligt, als hij het
meisje niets hoeft mee te geven. Het is een gesprek met hindernissen,
want elk oogenblik wipt Warnar zijn huis binnen; hij bezit nl. een pot
met goudstukken, dien hij in zijn tuin heeft begraven, en moet zich
nu telkens vergewissen, of de pot er nog wel is. Als Rijckert nog
denzelfden avond de vrienden bijeen wil roepen, "om het hylick te
beschryven", is Warnar bang, dat hij van den pot af weet. Het is
immers toch al vreemd, dat een jonge man uit een deftig en rijk
geslacht zijne dochter wil trouwen. Als Reym van het voorgenomen
huwelijk hoort, is zij maar half tevreden, want Claertje, Warnar's
dochter, "is op het uyterste swaer". - Een hofmeester, een kok en
Rijckert's knecht, Lecker, hebben een gesprek met elkaar; er moet van
avond, op Rijckert's kosten, een maaltijd zijn in Warnar's huis en men
vertelt staaltjes van zijne gierigheid. Als zij bij hem in huis komen, is
hij weer erg bang, bestolen te zullen worden. - Warnar heeft den kok
1) Herdrukt in (1638), (1644) en (1678).
2) Zie over het auteurschap van Bredero, dat vroeger sterk betwijfeld werd, Dr. H.
J. Eymael in Tjjdschr. voor Neder!. Taal- en Letterk., 18%, blz. 182-226.
3) Herdrukt in 1626, 1630, 1638, 1661, 1667, (1671), 1678, 1695, 1698, (1704),
1709, 1724 en 1729. Van de uitgaven in de 19de eeuw zijn de belangrijkste die van
M. de Vries (1843), J. Verdam (1885), P. Leendertz Jr. (1896) en T. A. Stoett (Gedichten.
11, 1900).
427
met een stok afgeranseld en scheldt hem nu uit. En zou Rijckert wel
te vertrouwen zijn; hij heeft misschien dien kerel gehuurd, om den
pot te stelen. Intusschen philosopheert Rijckert over de ellende van
mannen, die eene rijke vrouw getrouwd hebben, en geeft eene schets
van het leven dier dames, voor wie niets goed genoeg is en die haar
tijd doorbrengen met geld uitgeven en lasteren. Warnar hoort dat met
genoegen aan, maar wordt plotseling weer bang voor den pot, die niet
veilig zal zijn, als er van avond zooveel menschen over den vloer zijn;
hij zal hem dus zoo lang begraven op het kerkhof, vlak bij zijne
woning, en hem morgen terughalen. - Lecker heeft van het voorgenomen
huwelijk verteld aan Ritsart , Rijckert's neef; de jonge man is
doodsbleek geworden, toen hij het bericht hoorde. Daar ziet Lecker
Warnar graven op het kerkhof; wat zou de oude daarmee willen? hij
moet dat eens onderzoeken. Warnar komt van het kerkhof terug, grijpt
Lecker beet, eischt, dat hij terug zal geven, wat hij gestolen heeft, en
brengt den knecht daardoor op het denkbeeld, dat hij op het kerkhof geld
verstopt heeft. Ritsart bekent aan zijne moeder Geertruyd, dat hij op
een avond, toen hij half dronken en verkleed van eene bruiloft kwam,
Claertje aan de deur zag staan, in huis is gedrongen en het meisje
geweld heeft aangedaan; nu wil hij haar gaarne trouwen. Zijne moeder
vindt het wel erg en had juist zulk eene mooie partij voor hem op het
oog, maar stemt toch in het huwelijk toe. Lecker komt op met den
pot; hij heeft gezien, dat Warnar hem van het kerkhof weghaalde en onder
een steiger verstopte, heeft even gewacht en den pot toen weggenomen. Nu
is hij den koning te rijk, want de pot is "vol ouwe dubbeloenen" . Warnar
bemerkt, dat de pot weg is, en is bijna krankzinnig van spijt; zoo treft
Ritsart hem aan, die hem komt spreken over zijne dochter en zijn vergrijp
bekent, maar Warnar heeft er geene ooren naar; wat kan hem zijne
dochter schelen? Hij denkt alleen aan den pot, wat tot de grappigste
vergissingen aanleiding geeft. Rijckert is intusschen van het geval met
Claertje in kennis gesteld en staat haar natuurlijk aan zijn neef af. -
Het gelukt Leeker, die den pot onder zijn mantel heeft, niet hem
voor Ritsart , die hem ontmoet, verborgen te houden; de diefstal
komt uit en beiden gaan naar Warnar, om hem zijn eigendom weer
ter hand te stellen. Reym is erg verheugd, dat de zaak van Claertje
zoo geloopen is en zij met Ritsart zal trouwen. Terwijl zij op weg is,
om de vroemoer te halen, want "de schuyt wil nae de Volewijck",
ontmoet zij Geertruyd, die zij onthaalt op lange verhalen over C1aertje
als kind en als jonge dochter. Lecker tracht Ritsart te belezen, den pot
niet dadelijk terug te geven, maar Ritsart laat zich niet overhalen en
Warnar is overgelukkig, als hij zijn schat terugkrijgt. Reym en Geertruyd
428
voegen zich bij het drietal; de meid wenscht Ritsart geluk met den
zoon, die juist geboren is, en Lecker, die, bij al de vroolijkheid om
hem heen, niet alleen "inde peeckel (wil) blyven steken", bekent, dat hij
500 gulden uit de kas van zijn meester heeft genomen, welke Ritsart
belooft voor hem te zullen betalen.
De Ware-nar is eene uitstekende bewerking der Aulularia van Plautus 1),
"nae's Landts gheleghentheyt verduytschet", en staat zeker niet achter bij
Molière's A vare. AI de personen, al de toestanden zijn volkomen Hollandsch
geworden en in dit naar het Latijn bewerkte blijspel is niets,
dat vloekt met de Amsterdamsche omgeving 2). Daarentegen is de Amphitrvo
(1617) 3) van I. van Damme eene getrouwe vertaling van het gelijknamige
blijspel van Plautus. .
In 1629 gaf een onbekende een blijspel uit, dat zonder twijfel eene vertaling
naar het Italiaansch is, nl. de Kluchtighe comedie van Ardelia en
Flavioos vryagie. Een vader stuurt zijn zoon op reis, omdat hij verliefd
is op de dochter van een onbemiddelden buurman, maar het jonge
mensch keert heimelijk terug, verhuurt zich als dienstmeid bij den
vader zijner geliefde en - wordt door zijn eigen vader nageloopen,
die zich uit liefde voor de knappe meid in bakkerskleeren steekt. De
zwetsende paedagoog, de vriend, die overal raad op weet, de verliefde
en domme dienstboden, al die figuren van de Italiaansche comedie
worden hier niet gemist 4). Toch is het blijspel minder ingewikkeld en
minder aanstootelijk dan Tranquilli de Mont, en Fortunati Oeluck en
Ongeluck (1633), onder welken titel Bernard Fonteyn Ol' Ingamzi (1562)
van Nicolo Secchi vertaalde 5). Ook deze pogingen, om de ltaliaansche
comedie der 16de eeuw hier ingang te doen vinden, zijn evenzeer mis-
1) Eene uitvoerige ontleding en vergelijking van de beide blijspelen vindt men in
de uitgave van Leendertz (1896), blz. VII - XXV.
2) Eerst bij de uitgave van 1667 kwam Hooft's naam op den titel; vóór dien tijd
meenden velen, dat Coster alleen of Coster en Hooft samen het blijspel hadden
geschreven. Op grond daarvan, van de metriek en van vele andere omstandigheden
heeft Leendertz (t. a. p., blz. XXVIII - XXXVI) op zeer scherpzinnige wijze betoogd,
dat Hooft het eerste gedeelte tot vs. 668, Coster het overige en ook de "Voor-reden"
berijmd heeft. Tegen die meening is Dr. F. A. Stoelt opgekomen (vgl. Taal en LettereIl,
VII, 1896, blz. 176-179) en ook de Heer J. Hobma (vgl. Tijdschr. voor Neder!. Taal- en
Letterk., 1898, blz. 255 - 262). M. i. blijkt uit de' Teeuwis, dat Coster de man niet
was, om aan zulk een kunstwerk als de Warenar te kunnen meewerken; zijn talent
staat daarvoor te zeer achter bij dat van Hooft.
3) Herdrukt in 1635. Zie ook Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk., 188S, blz.
82 - 84. 4) Het is mij niet gelukt het origineel te vinden.
5) Vgl. Oud-Holland, 11, 1884, blz. 145, 146.
429
lukt als die van Hooft; het eigenaardige genre is niet zeer geschikt
voor export naar Noordelijk gelegen landen.
Jaren gingen er voorbij, voordat er weer een oorspronkelijk blijspel
op de planken werd gebracht. Wel werden er kluchten in 5 bedrijven
geschreven, zooals die van Paffenrode en Huygens' Trijntje Cornelisz,
maar van een blijspel is geen sprake. En vertalingen naar Molière,
Scarron en anderen begonnen het tooneel te overstroomen.
In 1662 gaf Joan Six Onschult; het blijspel wordt, evenals de Isabella
van Coster, ingeleid door een proloog, uitgesproken door "Min". Twee
jonge mannen van verschillend karakter zijn verliefd op dezelfde getrouwde
vrouwen een derde op hare zuster. De verwikkeling, die het gevolg is
van jalousie, is zeer onbeteekenend; de aardigheden van knecht en meid zijn
niet heel geestig. Het blijspel is genomen naar den bekenden Spaanschen
roman Ouzman d'Alfarache 1). Andries Pels schreef het blijspel julfus
(1668) 2), waarvan de drie bedrijven moesten dienen, om achter elk der
drie actes van zijn treurspel Didoos doot te worden opgevoerd, eene
manier, die overeenkomt met die der Spaansche dramatische dichters.
H et stukje speelt, evenals het treurspel, te Carthago, maar er wordt
Amsterdamsch en Brabantsch in gesproken. Er is niet alleen geen intrige
in het blijspel, maar de drie bedrijven hangen ook nauwelijks met elkander
samen en de aardigheden zijn van de platste soort. En dat in een
blijspel van den grooten Pels, die in zijn Gebruik en Misbruik des Tooneels
zulk eene strenge critiek oefende op de werken zijner voorgangers en
regelen vaststelde voor zijne navolgers! De schilt!er door liefde (1682)3)
van Pels is eene omwerking van Molière's Le Sicilien ou l'amour peintre
(1667); waarom ook zou Mr. Andries Pels Molière niet verbeteren?
Terwijl D. Buysero in 1662 eene vertaling van Terentius' Heautontimoroumenos
en Westerbaan in het volgende jaar al de blijspelen
van dien dichter in het Nederlandsch. .v ertolkt het licht deed zien, van welke de Andria te Amsterdam is opgevoerd, gaf Mr. Joan Blasius in
1670 eene vertaling van Plautus' A1enaechmi onder den titel Dubbel
en Enkkel 4) en bewerkten de leden van Nil Volentibus Arduum in
hetzelfde jaar dezelfde Latijnsche comedie met den titel De gelyke
Twélingen 5). Zij is wel de beste van dien tijd. Want aan P. Bernagie,
1) NI. naar deel II, boek I, zooals onder de "Namen der Speelders" staat. In de
yertaling van den roman door Le Sage vond ik de episode niet.
2) Herdrukt in 1679, 1685 en 1701. - 3) Herdrukt in 1716.
4) Vgl. over het blijspel, Dr. J. te Winkel, Bladzijden uit de gesch. der Neder!.
letterk., 1881, blz. 98 --106.
5) Herdrukt in 1677, 1682 en 1715. Zie over die bewerking, Tijdschr. voor Neder!.
taal- en letterk., 1888, blz. 101- 112.
-1-30
die in zijn Debauchant (1686) 1), en aan L. Smids, die in de Deboosjanf
(1686) 2) eene bewerking gaven der Mostellaria van Plautus, is het niet
gelukt, de Latijnsche comedie een goed passend Nederlandsch kleed aan
te trekken. Ook De gesc1zaakte Cinthia (1688) van Smids is geene gelukkige
navolging van Plautus' Mi/es 3). Maar het is wel merkwaardig, dat in
dezen tijd Plautus zoo sterk op den voorgrond treedt. Was het eene
poging, om een dam op te werpen tegen den stroom van vertalingen
uit het Fransch? Doch die konden niet verdrongen worden door navolgingen
van Plautus, noch door het langdradige en onbeteekenende
blijspel van L. Smids, De spookende minnaar, of de verdrukte gelieven,
in 1681 geschreven 4), noch door S. van der Cruyssen's Het gouvernement
van Sanche Panche, op het eiland Barataria (1681) 5), waarin een
paar hoofdstukken van de Don Quichotte niet onaardig zijn gedramatiseerd
6). En De princelyke slaaf (1684) van R Lydius 7) is eene satire
op dwaze, hoogdravende, drukke treurspelen en geen eigenlijk blijspel.
Er was echter in het laatste gedeelte der 17de eeuw één blijspeldichter
van beteekenis. Thomas Asselijn, die vroeger eenige tragedies had
geschreven, wendde zich op ruim zestigjarigen leeftijd tot het blijspel en
vond al dadelijk met de jan Klaaz, of Gewaande Dienstmaagt (1682) 8)
felle bestrijding, maar ook graoten bijval. Het blijspel heeft den volgenden
inhoud. Moeder Diwertje stuurt de meid het huis uit, omdat zij kwaad
spreekt van hare dochter laartje Jans. Nauwelijks is zij door haar man Jan
Jaspersen, graankooper en kwaker, wat tot bedaren gebracht, of er komen een
paar kennissen, ook kwakers, met het voorstel, het meisje ten huwelijk te
geven aan Reinier Adriaenzen, die "van een eerlijk geslagt", niet onbemiddeld
en een echte brave Hendrik is. De ouders hebben wel ooren naar dat
voorstel, maar zij willen eerst nog eens weten, hoe de zaken staan tusschen
laartje en Jan Klaaz, een wilden jongen, die haar een paar malen ten
huwelijk heeft gevraagd, maar is afgewezen. Het meisje, wordt dus in
verhoor genomen, maar nauwelijks aan 't woord gelaten " zoo veel heeft
vooral de moeder op Jan Klaaz aan te merken; laartje belooft wel, dat
zij "niet trouwen zeI of je zelter volkomen je konsent toe geeven", maar
loopt dadelijk na het onderhoud weg, om haar vrijer te ontmoeten. -
1) Herdrukt in 1747. Vgl. over de bewerking, Tijdschrift, 1883, blz. 134-139.
2) T. a. p., 1888, blz. 93-99.
3) T. a. p., blz. 119-130. 4) Eerst in 1759 gedrukt.
5) Herdrukt in 1694 en 1709.
6) Het zijn hoofdstuk 38, 40 en 44 van deel II der bekende Fransche vertaling van
Florian. 7) Gedrukt achter zijne Vermakelyke tydkoding (1684).
8) Herdrukt z. j. (3), 16S3 (2), z. j., 1709, 1732 en z. j.
·-1-31
Zij vindt hem ·in gezelschap van Martyntje, de besteedster, en het drietal
spreekt af, dat Jan Klaaz 's avonds, verkleed als de nieuwe meid, in het
huis van DiwertJe zal komen; het plannetje was al vroeger gemaakt. Zaartje
neemt de buurvrouwen in het geheim en vertelt haar, dat hare ouders
haar willen dwingen met dien belachelijken Reinier Adriaenzen te trouwen;
zij raden Diwertje aan, het huwelijk van Zaartje met Jan Klaaz
niet te verhinderen, maar de moeder wil er niets van hooren. Nu
verschijnt de jeugdige kwaker Reinier Adriaenzen; hij is op vrijers voeten:
"Ja wel kan dat de liefde doen, ik zeg 't zijn wonderlijke dingen,
Hoe kragtig dat ik er in den geest teegen stry, nogtans het VI eis schijnd me
[te dwingen."
Zijn vrijen gaat hem niet gelukkig af; hij verzekert wel, dat zijn
"Geest getuygd om jou vleis te begeeren", maar het meisje lacht hem
uit en zegt, dat hij niet weerom hoeft te komen. Martyntje komt de
nieuwe meid bij Diewertje brengen; zij wordt geinstalleerd, zal "alle
nagten by (haar) Dogter slaepen" en kan dus mooi op haar passen. De
besteedster verkneukelt zich over den afloop van dit zaakje, en zij heeft
zoovele dergelijke zaakjes aan de hand. - Den volgenden morgen is Diwertje
verontwaardigd over de nieuwe meid; het is "of ser leeven gien Huys
werk" gedaan heeft, en haar handen staan haar heelemaal verkeerd. En
nu komt zij nog zoo laat beneden ook! Zij kent zelfs het onderscheid
niet tusschen een glazenwasscher, een bezem, een ragebol en een
luiwagen, en breekt "een kostelijke posteleine schottel". Zaartje zegt hem,
hoe hij een bezem moet aanpakken, en moeder gaat haar nood klagen
bij de buurvrouwen, die haar vertellen, dat zij "een knegt" in huis
heeft gehaald. Nu is Holland in last; Jan Jaspersen en Diwertje nemen
de nieuwe meid, die "al haer aen zijn kin" krijgt, duchtig onder handen
en Jan Klaaz bekent. Zaartje vraagt vergiffenis, de buurvrouwen bemoeien
zich met het geval en er zit voor de ouders niets anders op dan hunne
toestemming te geven tot het huwelijk.
De Jan Klaaz is één onzer beste blijspelen uit de 17de eeuw, vooral
door de aardige karakterteekening. Maar er brak een storm los, toen
het stuk vertoond was; men beweerde, dat het sloeg op een pas gebeurd
voorval en dat de Mennisten er schandelijk in gehavend werden. Een
groot aantal pamfletten tegen Asselijn zag het licht en de dichter moest
zich krachtig verdedigen 1). AI dat rumoer verhinderde hem niet,
1) Vgl. over die pamfletten, Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk., 1884, blz.
68 - 77, en Dr. F. Buitenrust Hettema in de jan Klaaz-uitgave van de Zwolsche Herdrukken,
blz. VII - XXXVIII.
432
om in het Kniam-bedt, of kandeel-maal van Zaartie fans, vrouw van
fan Klaazen (1684) 1) een vervolg te geven op zijn eerste blijspel. laartje
heeft haar eersteling gekregen en moeder Diwertje brengt alles in orde
voor het kandeelmaal. Want de ouders hebben zich geheel verzoend
met het geval en Jan Klaazen is een beste! Hij draagt zijne vrouw op
de handen, heeft kort haar en ongesteven linnen en is erg vroom en
braaf. Maar, terwijl de vrouwen al komen aanzetten voor het feest, krijgt de
brave Jan Klaazen een zeer onaangenamen brief; een meisje, waarmee hij vroeger
eens uil is geweest, is bevallen en wijst hem als vader van het kind
aan. - Terwijl de vrouwen bijeen zijn, zit Jan Klaazen op heete kolen,
want het geval wordt ruchtbaar en de vader van het meisje is van plan,
hem moeder en kind aan huis te zenden. Hij denkt er over, om er van
door te gaan. - De vrouwen zijn aan de kandeel, aan het bewonderen
van het kind en aan het praten over alles en nog wat, als het verleide
meisje met haar kind wordt binnengebracht; een briefje van haar vader
aan Jan Jaspersen bevat de uitlegging. De consternatie is groot en de
brave Jan Klaazen moet heel wat hooren van het meisje, van zijne
vrouw, zijne schoonouders en van al de vrouwen. In de Echtscheiding
van fan Klaasz. ell Saarije fans (1685) wordt de geschiedenis voortgezet.
Diwertje is, als gewoonlijk, weer aan het redderen in huis, want
er is heel wat te doen met eene brutale meid en eene min, die elkaar
niet mogen luchten of zien. Dan komt een notaris haar en haar man
de akte van scheiding tusschen Jan Klaazen en laartje Jans voorlezen,
want Jan Klaazen is "tegenwoordig fugetief", nu zijne echtbreuk aan den
dag is gekomen. Ook blijkt thans, dat Jan Jaspersen door zijn schoonzoon
is opgelicht, daar deze zich rekeningen tot een groot bedrag heeft laten
betalen door de klanten. Intusschen maakt laartje plannen, om er met een
dokter van door te gaan, en houdt zich ziek. lij v.erdwijnt, nadat
de dokter hare moeder en de meid heeft uitgezonden, en verlaat
hare ouders, die bijna geruïneerd zijn door Jan Klaazen, van wien
bericht wordt, dat hij wegens onzedelijke handelingen door de politie
gepakt is. Het slot der historie hoort ~en in De schynheilige vrouw,
met de Uitvaard van fan fasperzen, Vader van Saarkje fans (1691),
dat door een zeer lossen band met de drie vorige blijspelen is verbonden.
Jan Jaspersen wordt begraven, laartje is geheel op het verkeerde
pad en Jan Klaazen is naar Oost-Indië; dat alles vertelt de aanspreker
Van Dockum, wiens vrouw er op betrapt wordt, dat zij het met een
1) Herdrukt in 1716, 1727 en 1739.
433
ander houdt. De beide laatste blijspelen van de jan I(laaz-serie 1) staan
ver achter bij de twee eerste, waarin zeer aardig het leven van den
kleinen burgerstand te Amsterdam geschetst wordt.
De stiefvaar (1690) 2) van Asselijn is een onbeteekenend blijspel
evenals Gusman de Alfarache, of de doorsleepene bedelaars (1693), dat
ontleend is aan den bekenden Spaanschen roman 3). Aardiger is De spilpennillg,
of verkwistende vrouw (1693) 4), waarin de verwikkeling weinig
beteekent , maar de zedenschildering even raak is als in de jan I(laaz .
.ook het onuitgegeven blijspel De dobbelaar 5) bevat aardige toon eelt jes.
In 1683 werd De schoollste, of het olltzet vall Schevening geschreven
door Johan Bruynestein 6), heelmeester van Willem IIl; het werd eerst
in 1717 uitgegeven, maar op naam van Dirk Buysero. De herrie, ver~
oorzaakt door een walvisch bij Scheveningen, is er niet onvermakelijk
in geschetst. Van meer beteekenis is De verwaande Hollandsche Franschman
(1684) 7), door Pels begonnen en door Nil Volentibus Arduul11
voltooid. Kristine wil haar nichtje KOl1stantia uithuwelijken aan haar
neef François, die te Parijs zijn vermogen heeft opgemaakt en nu naar
Amsterdam is teruggekeerd, waar hij eens laat zien, wat Fransche
manieren zijn. Maar het nichtje is verliefd op een ander en ziet dezen
in het huis naast het hare; er is nl. een gat in den muur, juist als
1n de Mi/es van Plautus. Een oude vriend van Konstantia laat zich als
knecht aannemen bij François en verkleedt eene meid als Duitsche
gravin. François wordt verliefd op de gravin en ten slotte door den
.ouden vriend en door zijne schuldeischers ontmaskerd. De heeren van
"Nii" zullen de intrire wel aan een Fransch blijspel hebben ontleend,
b.v. aan Scarron's I'Héritier ridicule (1649), waar een knecht de juffer
op de proef stelt door zich als een rijk en voornaam heer voor te doen.
P. Bernagie, die vele kluchtspelen heeft geschreven, noemde één
zijner stukjes, Het huwelyk sluyten (1685) 8), een blijspel. Warnaar heeft
1) Zie over de jan Klaaz-serie, Dr. J. van Vloten, Ysselkout. Mengelingen en
bijdragen. Deventer, 1855, blz. 129 -161, en A. Ising, jan Klaaszen en andere kluchtspelen
aan de hand van Troost geschetst, 's Gravenhage, 1879, waarin men vele bewijzen
vindt voor de groote en langdurige bekendheid van de jan Klaaz.
2) Herdrukt in 1755 en 1784.
3) In 1058 was de 3de druk der HoUandsche vertaling uitgekomen. Asselijn's blijspel
is eene bewerking naar boek I1I, hoofdstuk 6, van Le Sage's vertaling.
4) Herdrukt in 1726 en 1784.
~) Het Hs. bevindt· zich in de Stads-Bibliotheek te Haarlem. Fragmenten van het
blijspel zijn gedrukf bij Or. J. van Vloten, !fet Nederlandsche kluchtspel, Haarlem,
I1I, 1881, blz. 176-182, en in De Nederlandsche Spectator, 1883, blz. 125-128.
6) Vgl. De gedichten van Constantyn !fuygens, VIII, blz. 333.
7) Herdrukt in 1717. 8) Herdrukt in 1739 en 1826.
WORP, Drama en tooneel, I. 28
434
aan een makelaar opgedragen, een rijken man voor zijne dochter Jacoba
te zoeken; nu is de termijn, dien hij gesteld heeft, verstreken en hij laat
een notaris komen voor het huwelijkscontract en een hofmeester voor
het bruiloftsmaal, dat echter erg op een 2uinigje moet zijn. Want overdaad
schaadt en Warnaar is gierig. Frederik, de minnaar van Jacoba,
komt met zijn oom, om het meisje ten huwelijk te vragen, maar hij
heeft geen geld genoeg en wordt dus weggezonden. - Maar Frederik
koopt den makelaar om, verkleedt zijn knecht Flink "als een Guinees
vaarder" en zich zelf als een Moor, en zoo verschijnt het drietal bij
Warnaar aan huis. Flink zwetst erg op zijn vermogen, gooit met het
geld en vraagt Warnaar's dochter ten huwelijk, die natuurlijk toestemt,
in weerwil van de vertoogen zijner vrouw, welke den aanstaanden
schoonzoon een erg ruwen kerel vindt. Intusschen praat de Moor
(Frederik) met Jacoba en leest dan uit Warnaar's hand zijn karakter
en eigenaardigheden; de "Guinees vaarder" verklaart de onverstaanbare
taal en alles komt precies uit. Eerst moeten echter de schatten van den
vreemdeling vertoond worden. - Alles is gereed voor het feest r als de
"Guinees vaarder" binnen komt vliegen; hij is door den Moor bestolen,
die met al zijn geld op den loop is gegaan. Nu is er van een huwelijk
geen sprake meer en de zeeman loopt weg, I}a zijn mes tegen
Jacoba's moeder te hebben getrokken. Natuurlijk verschijnt Frederik
thans en krijgt het meisje, omdat de onkosten voor de bruiloft toch al
gemaakt zijn.
Het is hier de plaats, om met een enkel woord te spreken over den
eigenaardigen versbouw der blijspelen van Asselijn en Bernagie. Van
oudsher voelden onze comische dichters zich niet gebonden aan de
versmaten, die hier in navolging van de classieken en de Fransehen in
zwang waren gekomen, en behielden zij zich grootere vrijheid voor.
Maar de beide boven genoemde schrijvers hebben van die vrijheid misbruik
gemaakt; hunne versregels beslaan somtijds drie regels druk en
worden dan weer gevolgd door andere regels van een' zeer beperkt
aantal voeten.
In De ontdekte schyndeugd (1687) 1) van D. Lingelbach wordt de
knecht door de vrouw des huizes uitgescholden en vertelt nu zijn
meester, dat zijne echtgenoote het houdt met een neef. De man was
van plan op reis te gaan, maar nu blijft hij, nadat hij van zijne vrouw
afscheid heeft genomen. Man en knecht verkleed en zich als muzikanten,
betrappen het paar in eene herberg en gaan den schout halen. Maar
1) Herdrukt in 1690 en 1734.
435
het paartje weet naar huis te ontkomen, waar de vrijer van de meid in
eene kast wordt verstopt en later de neef in de kleerben. De vrouw
ontkent brutaal alles tegenover haar man, totdat eerst de vrijer van de
meid en daarna de neef wordt gevonden 1).
De gelukte list, of bedrooge Mof (1689) door "NiJ" is eene omwerking
van La folie querelle, ou la critique d"Andromaque (1668) van
Subligny, maar is in de latere drukken zoo veranderd, dat het niets
meer gemeen heeft met het Fransche blijspel. Het stukje verdient geene
ontleding; wel zijn een paar tooneeltjes niet zonder belang, omdat er
twee acteurs in optreden, die over hun vak spreken.
Het noodzakelyk bedrog (1694) van H. Lemmers bevat de bekende
geschiedenis van den dronkaard, die behandeld wordt, of hij dood is ;
een veel voorkomend kluchtspelmotief. Maar dit stukje is blijkens de
opdracht vertaald. Ook De koppelaar van zyn vrouw (1698) is door
H. Benjamin "ten meerendeel uit het Fransch getrokken"; het origineel
is niet aall te wijzen.
En dat zijn maar enkele uit vele. De vertalingen naar Fransche blijspelen:!)
overstroomden het tooneel en verdrongen eigen werk. Voor
een deel droeg zeker de verandering in de zeden daarvan de schuld.
Het is onze blijspeldichters meestal gelukt, de eenigszins ruwe zeden
van den kleinen burgerstand even verdienstelijk te schetsen als de schrijvers
onzer kluchten. Nu waren niet alleen de zeden van den kleinen burger,
maar ook die van den koopman en den geleerde in de eerste helft der
17de eeuw buitengewoon eenvoudig. Doch de voorspoed, dien men had
gehad, de rijkdommen, die de handel in den schoot had geworpen,
het cosmopolitisme van hen, die voor hun genoegen andere landen hadden
bereisd, brachten daarin verandering. Er ontstond een grooter klove
dan vroeger tusschen de gewoonten en de levensopvatting van de kleine
burgerij en van hen, die rijker en beschaafder waren. De laatsten wendden
zich niet alleen af van de klucht, maar ook van het blijspel,
dat bij ons na verwant bleef aan de klucht; de menschen met hunne
eigenaardigheden, zooals zij in beiden werden voorgesteld, boezemden
hun niet langer belangstelling in; het ruwe en alledaagsche stiet
hun tegen de borst. De Fransche comedies, zooals men ze te Parijs
gezien had, gaven heel iets anders! En onze blijspeldichters, voor een
deel eenvoudige burgerluidjes , voor een deel ook te zeer gewend aan
1) Er is in het blijspel navolging van Noseman's klucht Lichte Klaarije (164:').
2) Uit dezen of iets lateren tijd is mij ééne vertaling naar het Engelseh bekend, De
bedroge mening, z. j., van Johan van Meek'ren. Het origineel er van kan ik niet
aanwijzen. Van Meek'ren had licht een aardiger Engelseh blijspel kUllnen kiezen.
28*
436
de eens aangenomen omgeving en het genre van aardigheden in de
oud-vaderlandsche klucht - men denke aan de Tryntje Cornelisz van
Huygens - bedachten niet, dat juist het leven der hoogere standen
zulk een voortreffelijk materiaal oplevert voor het blijspel.
En zoo heeft dan het blijspel bij een volk met zooveel comischen
zin als het onze niet gebloeid in het belangrijkste tijdperk onzer letterkunde.
Hooft en Bredero hebben het Nederlandsche blijspel geschapen
en gewezen naar de Latijnsche en de Italiaansche comedie. Maar
niemand heeft het door hen gegeven voorbeeld gevolgd. Vijftig jaren
later zijn weer ernstige pogingen aangewend, om door navolging van
Terentius en Plautus het blijspel op te beuren, toen de oude klucht lag
te zieltogen. Doch ook die pogingen zijn mislukt. Slechts enkele dichters,
als Asselijn en Bernagie, hebben verdienstelijke drama's geschreven, die
zij blijspelen noemden, hoewel die naam, wegens het gemis aan verwikkeling,
nauwelijks verdiend is. Het Fransche blijspel had zijn zegetocht
op het Nederlandsch tooneel begonnen en ook in de volgende
eeuw zouden slechts enkelen het wagen, de paarden van den triumphator
in de teugels te grijpen.
VI. KLU C H TEN TAF ELS PEL.
De klucht behoudt in de eerste helft der 17de eeuw geheel en al hetzelfde
karakter, dat zij in vroegere tijden had. Zij blijft zich zelve
gelijk, wat de stof betreft, nl. de anecdote, en wat de menschen aangaat,
die zij teekent , die uit de volksklasse. Alleen. de vorm ondergaat
somtijds eene verandering i de kluchten van één bedrijf dijen wel eens
uit tot drama's van 5 bedrijven, maar blijven toch den naam klucht
voeren. Dat is o. a. het geval met Coster's Teeuwis, die boven werd besproken,
omdat de dichter waarschijnlijk op die wijze getracht heeft, de klucht
tot het blijspel te verheffen. Ook in later tijd vindt men vele kluchten
in 5 bedrijven i misschien voelden de schrijvers, dat hun werk, toen het
af was, den naam van blijspel niet verdiende, en stelden zij zich tevreden
met den naam van klucht, waardoor zij tevens de critiek ontwapenden.
Het aantal kluchten, in de 17de eeuw geschreven, is vrij groot 1) en
veIe van hen leveren moeielijkheden op, wat de dateering en de bibliographie
betreft. Van die kleine boekjes schijnen er ontzaglijk veel verloren
te zijn gegaan i van enkele stukjes zijn de oudere drukken verdwenen
en zijn ook de latere uitgaven niet alle in onze openbare bibliotheken
bewaard gebleven 2). Vandaar dat het somtijds moeilijk is, ook bij benadering
vast te stellen, wanneer de klucht werd geschreven en voor
het eerst vertoond, en tevens of zij zich lang op het tooneel heeft staande
gehouden.
De oudste ons overgebleven klucht der 17de eeuw is van Gerrit
Hendricx van Breughel, boekverkooper en lid der Brabantsche kamer
te Amsterdam 3). Hij gaf een paar kleine bundeltjes met kluchten en
1) Een goed overzicht van dit genre van literatuur geeft P. H. van Moerkerken ,
/fet Nederlandsch kluchtspel in de 17de eeuw, Sneek, 1899, 2 dIn., waarin men vele
aardige en karakteristieke fragmenten uit de kluchten vindt.
2) Zoo zijn er b.v. van Starter's Jan Soetekauw maar enkele drukken in onze boekerijen
aanwezig; de heer M. M. Kleerkooper, die eene bibliographie van 's dichters
werken samenstelde, vond er meer dan 30.
3) Blijkens de opdracht van het bundeltje waren in 1613 o. a. Ambrosf Kemp, Verbiest ,
Tack, Vanden Broec, Verreyck, AlIbrebies en Kina, Bredero's vriend, leden dier kamer.
438
tafelspelen uit 1), maar maakte blijkbaar tusschen die beide genres geen
onderscheid. In één der kluchten krijgen twee soldaten door dreigen geld
los van een ouden boer. Als zij bezig zijn, in eene herberg den buit
te verteeren , komt de boerin er bij; zij neemt deel aan het feest, maar
wordt t'huis gehaald door den boer, die nu ook nog het gelag moet
betalen. Het stukje eindigt met eene vechtpartij tusschen het echtpaar.
Eene "Clvchte" heet ook de monoloog "van eenen Cramer hebbende
te Co op veelderley drollighe Liedekens". Over Van Breughel's tafelspelen
zal beneden met een enkel woord worden gesproken.
Bredero's Klucht vande Koe werd in 1612 geschreven 2). Een gauwdief
weet 's avonds onder dak te komen bij een boer. Als het nacht is
geworden, haalt hij de koe van den boer uit den stal en bindt haar
vast bij een huis op eenigen afstand van de hoeve; dan gaat hij heel
vroeg met den boer op het pad. Als zij op weg zijn, verzoekt de
gauwdief den boer langzaam te loopen, daar hij geld heeft te ontvangen
in een huis, dat zij voorbijgaan. Hij komt dan terug met de koe en
vertelt, dat men hem die gegeven heeft in plaats van het geld; de
boer vindt, dat de koe erg veel heeft van de zijne, maar laat zich toch
overreden, het dier te gaan verkoopen. Hij treft den gauwdief in eene
herberg in gezelschap van een "optrecker" en van de waardin en betaalt
hem het geld uit, dat hij voor de koe heeft ontvangen. Daar het gezelschap
graag wat te eten wil hebben en de waardin niets in huis heeft,
leent de gauwdief twee "platteelen", om er vleesch op te gaan halen, en
een mantel. Dan komt het zoontje van den boer schreiende vertellen,
dat de koe uit den stal is verdwenen, en de boer moet nu ook nog
in de herberg het gelag betalen 3).
De Klucht van Symen sonder Soeticheyt4) is veel minder aardig; het
is een gesprek tusschen een erg zuinig en huishoudelijk jonkman, die
wel wil trouwen, met een niet op haar mondje gevallen vrijster, die
1) De 2de druk van het Iste deeltje is van 1613, de Iste druk van het 2de van 1612.
2) Gedrukt in de uitgaven van Bredero's Wercken en verder in 1620 en 1642.
3) Bredero ontleende de stof voor zijne klucht aan een oud verhaal, dat voorkomt
in de Nouvelles récréations (1565) van Bonaventure des Périers en in de Apologie pour
Hérodote (1565), maar ook in Pauli's Schimp! und Ernst (1455), in een Antwerpsch
Clucht boeck (1576) en in een Latijnsch gedicht van Regnerus de Wael (± 1460). Het
Clucllt boeck zal IVel Bredero's bron zijn geweest. Zie over de anecdote, Dr. J. ten Brink,
Gerbrand Adriaensz Bredero, Leiden, 11, blz.- 63 -76, en Dr. IJ. H. Rogge in Tijdschr.
voor Neder!. Taal- en Letferk., 1902, blz. 173-178. Dr. G. Kalff meende, m. i. ten
onrechte, dat Bredero de klucht bewerkt heeft naar een "Fastnachtspiel" van Hans
Sachs (Vgl. Tijdscllr. voor Neder!. Taal- en Letterk., 1886, blz. 304 -309).
4) Gedrukt in de uitgaven van Bredero's Wercken en verder in 1620 en 1642.
439
er ten slotte in toestemt zijne vrouw te worden. De Klucht van den
Molenaer (1613) 1) daarentegen is weer eene gedramatiseerde anecdote.
Trijn Jans, eene "Ste-vrouw", heeft zich verlaat, zoodat zij de stadspoort
gesloten vindt, maar zij wordt voor den nacht ondergebracht in de
woning van den molenaar Slimme Piet en van zijne vrouw AeItje Melis.
Slimme Piet, die een deugniet is, tracht Trijn Jans te belezen, dat zij
hem 's avonds, als zijne vrouw naar bed en hij quasi op den molen is,
zal afwachten, en Trijn doet, alsof zij daarin toestemt, maar waarschuwt
de vrouw, die nu in donkeren hare plaats inneemt en niet alleen den
molenaar, maar ook zijn knecht Joost vriendelijk onderhoudt. Want
Joost wordt er door zijn meester op afgestuurd, maar na een poos uitgescholden
door de vrouw, die meent, haar man voor zich te hebben.
En zoo wordt Slimme Piet, die meende een ander te bedriegen, zelf
leelijk bedrogen 2).
De Klucht van den Hooghduytschen Quacksalver 3), die in enkele
uitgaven van Bredero's werken is opgenomen, is zeker niet van zijne
hand 4). Het is de bekende geschiedenis van den dokter of apotheker,
die bij vergissing den ouden bruidegom een purgeermiddel en den hardlijvigen
man een zeer opwekkend middel toedient 5). En de flauwe Clucht
van Meyster Berendt, die achter Coster's Spel van de Rijcke-man (1615)
is afgedrukt 6), zal wel evenmin door den dokter zijn geschreven.
De hoofdpersoon van G. van Santen's Lichte Wigger (1617) 7) is een
pierewaaier, die, na 5 bedrijven lang met zijne makkers en met snollen
in eene kroeg gezeten te hebben, ten slotte onder dronkemanspraat jes
naar het gasthuis wordt gedragen. De Snappende Sütgen (1620) van
denzelfden schrijver is even lang en biedt even weinig afwisseling;
kletspraatjes van vrouwen vullen hier 5 actes zonder de minste handeling.
In Starter's Timbre de Cardone (1618) is als tusschenspel eene Vermaecklijcke
sotte-ducht van een advocaet ende een boer ingelascht, die
in het plat Friesch is geschreven. Een boer, die met een weinig beteekenend
proces bedreigd wordt en allerlei Latijnsche rechtstermen jammer-
1) Zie de vorige noot.
2) Zie over de overeenkomst van de klucht met Poggio's Quinque ova en met Le
Meunier d'Aleus van Enguerrand d'Oisi, Ten Brink, t. a. p., blz. 104-109. Vgl. over
eene menigte dergelijke verhalen, J. c. Dunlop, History of prose fiction, London,
1888, Il, blz. 84, Noot.
3) Gedrukt in de uitgaven van Bredero's Wercken en in 1620 en 1642.
4) Vgl. Ten Brink, t. a. p., blz. 116 --121.
5) Men vindt de anecdote o. a. in De geest van jan Tamboer, Amsterdam, z. j.,
blz. 148. 6) Ook achter de uitgave van 1621.
7) Herdrukt in 1635.
440
lijk verhaspelt, raadpleegt een advocaat, die hem erg afzet en hem het
proces doet verliezen. Evenals in Coster's Teeuwis krijgt de boer het
"corpus iuris" op zijn rug, om den advocaat de gelegenheid te geven,
het te bestudeeren. De Klucht van fan Soetekauw werd opgenomen als
tusschenspel in de Daraide (1621) 1). lan Soete kauw wordt, hoewel
hij er niet veel zin in heeft, door zijne moeder uit vrijen gestuurd en
het lukt boven verwachting goed; hij weet een meisje te belezen, hem
het jawoord te geven en hem 's avonds in huis te laten.
C. Biestkens schreef drie kluchten van Klaas Kloet (1619) :!). De
hoofdpersoon is een smid, een oude vrijer, die zich verbeeldt, dat alle
vrouwen dol op hem zijn. "Vroech-bedurven", een deugniet, vertelt hem,
dat de weduwe Sybrech Bolbackes eIken nacht voor zijn huis komt
tooveren, om zijne liefde te verwerven. Klaas verkleedt zich nu als duivel
en, als de vrouw weer haar bezweringen doet voor zijn huis, komt hij
voor den dag; van schrik loopt zij in de gracht en Vroech-bedurven
dringt haar huis binnen en steelt het leeg. Het 2de deel speelt in
Den Haag. Vroech-bedurven spreekt nu half Fransch en rolt de beurs
van de oude vrijster Giert Outgers , maar wordt herkend door Sybrech,
die zich wil wreken. Zij maakt Klaas, die nog maller is dan vroeger r
nu hij hoefsmid van Prins Maurits is geworden, wijs, dat .. een aardig
meisje bij haar aan huis doodelijk van hem is. Klaas komt bij haar,
maar wordt door Sybrech en Giert van zijn fluweelen mantel beroofd.
Ook Vroegh-bedurven moet het gestolene weer afstaan en krijgt van
de vrouwen en daarna van Klaas een pak slaag. In het 3de deel heeft
Klaas in de Lepelstraat te Antwerpen eene vrouw opgedaan, die het
houdt met Roemert. Als zij 's nachts heimelijk is uitgegaan, sluit Klaas
de deur. De vrouw, die hem niet kan overhalen, haar weer binnen te
laten, gooit een steen in het water; hij gaat naar buiten, in de meening,
dat zij in 't water is gesprongen, maar de vrouw sluipt in huis en
sluit nu hem buiten. Zoo wordt hij zonder kleeren gevonden door de
ratelwacht, die hem opbrengt, terwijl zijne vrouw een tweeden vrijer
binnenlaat. Maar de wacht, die Klaas weer t'huis brengt, laat de vrouw
opendoen; de pol wordt gevonden en nu wordt de vrouw door de
wacht weggebracht 3).
1) Afzonderlijk herdrukt in 1627, met de Melis Tyssen in 1629, 1643, 1735 en z. j. (2).
Zie echter blz. 437, Noot 2.
2) In 1640 verscheen de 4de druk.
3) De geschiedenis van de buiten gesloten vrouw vindt men in Boccaccio's DecamerO/
le (VII, 4), maar ook in een Fransch fabliau, in de Clericalis Disciplina van
Petrus Alphonsus, De VII Vroeden vall Ronze en de Oesta RonzallorulI/.
441
In 1622 werd de jan Saly I) van W. D. Hooft2) vertoond. Jan Saly,
een oude vrijer, die gaarne wil trouwen, wordt door eene koppelaarster
een meisje aangesmeerd, dat zwanger is; haar lief speelt voor voogd.
En als zijne vrouw na eene maand moet bevallen, is Jan Saly daar heel
trotsch op en koopt maar dadelijk twaalf wiegen tegelijk 3). In Doortrapte
Melis, de Metselaer (1623) troost Melis zijne buurvrouw Sytien,
wier man uit varen is, en weet haar over te halen, dat zij hem 's nachts
binnen zal laten. Hij beweert onwel te zijn en trekt, daar hij zijne broek
niet kan vinden, den rok van zijne vrouw aan, maar verwisselt dien,
na zijn avontuur met Sytien, met haar rok. De zaak komt daardoor
uit, maar het echtpaar wordt, na veel gekijf en gedreig, door toedoen
van eene buurvrouw weer verzoend 4). In Stijve Piet (1628) 5) gaat de
vrijster AeItje Lammers er met haren beminde, den held van de klucht,
een dag van door, om hare ouders te dwingen, toestemming te geven
tot het huwelijk, wat met moeite door bemiddeling van eene buurvronw
gelukt. Andrea de Piere, Peerdekooper (1628) Ij) is ontleend aan Boccaccio's
Decamerone (11, 5) 7). Andrea de Piere uit Antwerpen wordt in Amsterdam
opgevangen door eene snol, die toevallig iets van zijne familieomstandigheden
gehoord heeft en nu voorgeeft zijne zuster te zijn. Op
zekere plaats zijnde zakt hij door den vloer; de snol en haar minnaar
maken zich meester van zijn geld en kleeren , helpen hem niet en laten
hem, als hij eindelijk buiten is gekomen, niet weer binnen. Zoo wordt
hij gevonden door een paar dieven, die hem meenemen, maar hij daalt
eerst af in een put, om zich te wasschen, en jaagt een paar nachtwachts
een doodelijken schrik op het lijf. Dan wordt hij door de dieven
gedwongen, in een graf in de kerk af te dalen, en zij sluiten het graf,
als' hij hun een paar kostbaarheden heeft toegereikt. Andere dieven
echter, die met hetzelfde doel zijn gekomen, openen het graf, maar
gaan gillende op de vlucht, als de doode hun bij de beenen grijpt.
1) Herdrukt in 1633 en 1644.
2) Vgl. over hem, Dr. J. F. Haverman , W. D. Hooft en zijne kluchten, 's Gravenhage,
1895.
3) Er zijn in de klucht verscheidene herinneringen aan Les Cent Nouvel/es Nouvelles
(vgl. Haverman, 1:Jlz. 30-36)
4) Boccaccio verhaalt in zijn Decamerone (IX, 2) een dergelijk geval van eene verwisseling
van kleedingstukken.
5) Herdrukt in 1642, 1645 en 1682.
6) Herdrukt in 1634 en 1646.
7) In 1564 had Coornhert 50 vertellingen van den Decamerone vertaald (herdrukt
in 1583, 1597, 1607 en 1637), in 1605 G. H. van Breughel de 50 anderen (herdrukt
in 1644).
442
Zoo wordt hij gered, leent kleeren van zijn waard en maakt, dat hij
uit Amsterdam wegkomt. In De Hedendaegsche Verloren Soon (1630) 1)
wordt de bekende geschiedenis ten tooneele gebracht van den lichtmis,
die zijn vader besteelt en het huis uitgaat, om daarna, aan alle kanten
geplunderd, bij de varkens te belanden en ten slotte weer in huis
te worden opgenomen. Het stuk is dus niet bepaald eene klucht, al
komen er vele comische toon eelt jes in voor; eigenaardig is zeker, dat
men er toespelingen in vindt op den vastenavond ~). De bron van den
schrijver was een volksboek, dat weer de omwerking blijkt ie zijn eener
Fransche "moralité" 3). Hooft heeft in bijna al zijne kluchten Bredero
nagevolgd 4) en staat in zijne schildering van het leven te Amsterdam
niet ver beneden dezen.
J. Franssoon ontleende zijn Oiertje Wouters (1623) 5) aan den Decamarone
(IX, 1). Het is de geschiedenis van de weduwe, die niet hertrouwen
wil, en nu haar éénen vrijer gelast in een pas gemaakt graf te
gaan liggen, den tweeden, om als engel gekleed dat lijk op het kerkhof
te gaan bewaken, en den derden, om als duivel vermomd het lijk op
zijne schouders te nemen. Alle drie zijn zoo verschrikt door het avontuur,
dat zij van verdere aanzoeken afzien 6).
In de Klacht van de Gewillige Hoorendrager (1626) bevalt eene vrouw
drie maanden na haar huwelijk en bekent, wie de vader van het kind
is. Deze wordt nu gedwongen aan den echtgenoot, een schoenmaker,
door tusschenkomst van een erg wijzen notaris eene som geld te betalen.
De schrijver van het stukje is evenmin bekend als die van 1ryn van
Hamborg (1627). Tryn koopt verschillende kostbaarheden bij een goudsmid,
wiens vrouw mét haar meegaat, om het geld te halen. Maar Tryn
brengt haar bij een barbier, dien zij ,v erzocht heeft, eene vrouw te
onderzoeken; zij verdwijnt met de kostbaarheden en vrouwen barbier
begrijpen te laat, dat zij bedrogen zijn. Waarschijnlijk is in het stukje
een voorval gedramatiseerd uit het leven der beruchte Tryn Peters of
Tryn van Hamburch, die, na ettelijke malen alle mogelijke straffen te
hebben ondergaan, welke de justitie in dien tijd toepaste - zelfs werden
haar de ooren afgesneden - eindelijk in 1617 gehangen werd 7). De
1) Herdrukt in 1640.
2) VgJ. Haverman , blz. 113, 114.
S) T. a. p., blz. 99, vlgg.
4) T. a. p., passim.
5) Herdrukt in 1635 en 1640. 6) Vgl. ook blz. 150. 151.
7) VgJ. Dr. G. D. J. Schotel, Het maatschappelijk leven onzer vaderen in de 17de
eeuw. Haarlem. 1868. blz. 334.
443
schrijver der Boertighe klucht van de feyl (1628) heeft te recht zijn naam
niet genoemd. Eene vrijster en een vrijer spreken af, dat zij "in de
stoep" een vijl zal leggen als teeken , dat zij 's avonds uit is. Een andere
vrijer hoort de afspraak en bevuilt de vijl. Het paartje verdenkt elkander
van het vertoonen dezer ongepaste aardigheid en het is uit ülsschen
hen beiden. De andere vrijer krijgt het meisje.
Krul laat in zijn Drooghe Ooosen (1632) 1) een zoon optreden, die
door zijne moeder wordt aangezet uit vrijen te gaan en dus zijn beste
pak aantrekt en Truytje Teeuwis gaat opzoeken. Maar twee erg kale
studenten hebben van zijne plannen gehoord; de een verkleedt zich als
een meisje, doet - het is flink donker - of hij Truytje is, neemt de
geschenken van Goosen aan en laat dezen van kleeren verwisselen met
den anderen student, die als neef van Truytje wordt voorgesteld. Goosen
is in de wolken, maar, als hij later bij de werkelijke Truytje aanklopt,
weet zij natuurlijk nergens van en Goosen schaamt zich er voor, om
na zijn avontuur bij zijne moeder terug te komen.
Licht-hartighe loosje (1632) van Duirkant is zeer onbeteekenend en
Pieter Soet-vleys (1632) van Severins van Cuilla is eene navolging van
Starter's lan Soetekauw. In Malle Jan Tots Boertige Vryery (1633) 2)
van Colm krijgt een zoon slaag van zijne moeder, omdat hij niets voor
den kost doet, en wordt door haar op een rijk meisje afgestuurd. In
Van Mildert's Sr. Oroen-geel (1633) 3) is de hoofdpersoon een sul, wien
door zijne lichte vrouw Belleceur wordt wijsgemaakt, dat hij dood is.
Er wordt in het stukje nog al gezongen.
Jan Soet gaf in 1636 een tweede deel op Krul's Drooge Ooosen. AI
is Goosen de eerste maal niet gelukkig geweest, hij moet toch naar
een ander meisje uitzien. Joncker Vrerick weet hem Trijn Jans aan te
praten; zij is zwanger bij Vrerick, maar Goosen trouwt haar, houdt
vroolijk bruiloft en moet al spoedig uit, om de "Vroemoer" te
halen, als hij vader wordt van een kind, dat sprekend op hem lijkt.
In Soet's lochem-looi, ofte lalourschen Pekellzaringh (1637) vertrouwt
lochem zijne vrouw Stijn Smuls niet, die zoo lief is tegen den molenaar
Snoep-siecke Hans, en wil hij den duivelbanner Lubbert Glas-oogh gaan
raadplegen. Maar Stijn heeft van het plan gehoord en lochem vindt
1) Op den titel der eerste uitgave staat het jaartal 1630, maar tevens, dat de klucht
is "ghespeelt op de Amstelredamsche Kamer. Den 5 December 1632." Het stukje is
herdrukt in 1651, 1685 en 1727.
2) Herdrukt in 1647, 1662, 1666 en z. j.
3) Herdrukt in 1643.
444
niet Lubbert, maar Hans in de kleeren van den duivèlbanner i hij krijgt
den raad, om 's nachts op eene bepaalde plaats van het kerkhof een
steen op te rapen i wanneer hij dien steen bij zich heeft, lijkt hij op den
molenaar. Als Hans nu lochem met zijn steen ziet, doet hij, of hij
doodelijk verschrikt is, en Stijn jaagt hem smadelijk weg. lochem is nu
volkomen overtuigd van "de vroomheyd van (s)ijn Wyff" 1).
De Boertighe Clucht van Claes Kliek schijnt ongeveer in dezen zelfden
tijd door Van Arp te zijn geschreven 2). De dronkaard Claes slaat dikwijls
zijne vrouw, Trijn Snoeps. Zij heeft zich dus een minnaar aangeschaft,
die op een goeden avond, als Claes weer aan den gang is, als duivel
verkleed voor den dag komt, hem het huis uit jaagt en zelf blijft. Claes
durft den volgenden dag nauwelijks weer in huis komen en vraagt
nederig om vergiffenis. In C. V. B.'s Klvcht van Lammert met syn Nells
(1641) 3) is de held bijzonder trotsch op zijn grooten voorgevel en
bejammert het, dat hij geen zoon heeft, daar ook deze waarschijnlijk
evenzoo gesierd zou zijn als hij. Als Lammert voor twee jaren op reis
is gegaan, neemt zijne vrouw, op raad van eene buurvrouw, een kind
van 11 jaren aan en laat den jongen een geweldigen neus aanzetten.
Lammert is bij zijne t'huiskomst overgelukkig en tevreden met de verklaring,
hoe zijn zoon al zoo oud kan zijn. Hij brengt hem naar school,
waar de jongens hem den aangeplakten neus afslaan en Lammert's vrouw
den schoolmeester afranselt 4).
De Oene (1642) 3) van Jan Vos heeft bijna evenveel opgang gemaakt
als zijn Aran en Titus. Oen e's vrouw, Fijt je , wil 's nachts de deur
uitsluipen naar haren vrijer, Lichte Ritsaart , en als Oene wakker wordt,
verbergt zij Ritsaart in de wieg 6). Maar Oene merkt iets en besluit een
duivelbanner te raadplegen. En nu gebeurt ongeveer hetzelfde als in de
klucht van Jan Soet, die dan ook over dat plagiaat niets gesticht was
1) Het stukje is waarschijnlijk gevolgd naar Ein lustig Piekelhärings-Spiel, darinnen
er mit einen Stein gar lustige Possen maeket in de Engelisclle Comedien und Tragedien
(1620). VgJ. Dr. R. A. Kollewijn in De Nederlandsehe Spectator, 1882, blz. 167, 168.
VgJ. over andere Duitsche kluchten, waarin dezelfde stof behandeld is, Dr. J. Bolte,
Das Danziger Theater im 16. und 17. Jahrhlllldert, Hamburg und Leipzig, 1895, blz.
225, vlgg.
2) Er is eene uitgave z. j.; die van 1640 heet de 2de druk.
3) Herdrukt in 1645. 4) Het stukje is ongeveer in 1700 door J. de Grieck
omgewerkt onder den titel Lemmen met syn neus.
5) Herdrukt in 1643, 1646, 1648, z. j. (2), i649, 1655, 1657, 1658, 1662 (2), 1670,
1696, 1710 en (1726).
6) Bolte meent (t. a. p., blz. 229, 230), dat Vos dit ontleend heeft aan de Engelsche
klucht, The hUlllours of John Swabber.
445
en Vos er hevig over heeft aangevallen 1). Maar de klucht van Vos is
veel langer dan die van Soet. Hij laat Oene op het kerkhof allerlei
grappige grafopschriften lezen, hem door Ritsaart het gezicht zwart
maken en een langen droom vertellen van alles, wat hij in de hel
gezien heeft, waarbij allerlei soort van menschen over den hekel worden
gehaald. In 1662 heeft Vos de klucht nog weer belangrijk "verandert
en vermeerdert" en aan Fijt je eene listige dienstmaagd toegevoegd, die
Ritsaart , als hij in eene kist is gekropen en de schout eene huiszoeking
wil doen, redt door brand te roepen. Maar de verwikkeling van zijn
stukje heeft Vos toch zeker ontleend aan dat van Soet.
Tengnagel's Frik in 't Veurhuys (1642) 2) is niet minder ruw dan de
Oene. In de naaischool, die Grietje van Buren houdt, komt Diewertje,
de moeder van Frik, linnen brengen, dat genaaid moet worden voor
het huwelijk van haar zoon. Dat geeft eene scheldpartij, want Grietje is
sedert eenige weken moeder van een kind, waarvan Frik de vader is.
Diewertje jaagt haar lichtmis van een zoon het huis uit, dat spoedig
belegerd wordt door Grietje, door Saartje, die in hetzelfde geval verkeert
en ook eene trouwbelofte van Frik heeft, en door eene buurvrouw,
allen gewapend met zeer ongeschikt oorlogstuig. Een oploop en eene
vechtpartij voor de deur zijn daarvan het gevolg en Frik, die zich
beroemt op zijne nobele levenswijze, wordt door den koster gedaagd
"voor Commissarissen in d'ouwe Kerk".
In de Klucht van Loome Lammert (1642) van Isaak Vos tracht Trijn,
"een oudt Vodde-wijf' en Duitsche van geboorte, een huwelijk tot stand
te brengen tusschen haar zoon, Loome Lammert, en Grietje Gerrits.
Maar de vrijster wil van den hals niets weten, houdt hem schromelijk
voor den gek en lokt daardoor een twist uit tusschen haar eigen moeder
en Trijn, waaraan de schout een einde moet maken. Het stukje kreeg
later den naam van Klucht van de Moffin en is onder dien titel dikwijls
gedrukt 3). Niet minder populair was zijne Klucht van de Mof! (1644) 4).
Joachim Bueleke, kersversch uit Duitschland gekomen, zoekt werk en
wordt in de leer genomen door een schoenmaker. Aangemoedigd door
dat goede begin, tracht hij het aan te leggen met de dochter, maar het
meisje, dat hem in haars vaders bed heeft gestopt, bezorgt hem een
duchtig pak slaag en Joachim wordt in zijn hemd op straat gezet. In de
1) Vgl. mijn Jan Vos, blz. 75 -77.
2) Er zijn 3 uitgaven van dat jaar en verder van 1654, 1661, 1686, 1731 en z. j.
3) Er zijn uitgaven van 1650, 1657, 1662, 1681, 1744 en z. j.
~) .Herdrukt in 1649, 1663, 1669 en 1676.
446
Klucht van Robbert Lever-worst (1650) 1) is de held altijd uit, om op
kosten van een ander te eten en te drinken. Zijne vrouw Lysbeth troost
zich met het gezelschap van haar "boel" Eelhart; zij bakken den echtgenoot
de volgende poets. Als hij t'huis komt, zegt Lysbeth, dat zij
ziek is, en stuurt hem om den dokter; terwijl hij weg is, wordt in het
huis eene andere deur gezet, het uithangbord van eene herberg er boven
geplaatst en worden speellui binnengelaten. Robbert komt terug en
begrijpt niets van het geval; is dit zijn huis wel? Hij klopt aan en
wordt weggejaagd door een bediende, die opendoet, krijgt ruzie met een
Duitscher, die uit zijn huis komt, en haalt de buurvrouwen uit haar bed,
om zijne identiteit te bewijzen. Maar deze, die in het komplot zijn, beweren
hem niet te kennen, en hij gaat de ooms zijner vrouw halen. Nu
maakt men alles weer in orde, zooals het vroeger was; bij zijne terugkomst
wordt Robbert door allen erg bekeven en belooft beterschap ~).
In Domine lohannis, anders geseyd de simpele doctoor, met zijne
tvvee Dienst-maegden, Leda en Lorencia (1643) van een onbekenden
schrijver laat de dokter zich drillen door zijne dienstmeiden, die in huis
den boel opmaken, en loopt zelf de snollen lRosa en Olimpia na. Als
hij eens niet t'huis is, verkleedt ééne der dienstmeiden zich als dokter,
schrijft recepten voor aan de bezoekers en vermoordt daardoor twee
menschen, wier familieleden, Salazar en Philelio, met den "Stee-boa en
Dienaers" zich komen beklagen. Lorencia bekent, maar koopt den "Steeboa"
om met het van de patienten ontvangen geld en de dokter zal
beproeven, haar voor de justitie te redden. Vermoedelijk is het stukje,
waarin Spaansch voorkomt, naar eene Spaansche klucht bewerkt, wat
wij zeker weten van Jan Soet's Zabynaja (1648).
A. Bormeester's Doeden (1643) 3) is ontleend aan den Decamerone
(VII, 5). Eene vrouw, die het houdt met den zoon van haren buurman,
"een fraeyen baes", zegt haren man, dat zij gaat biechten. De man, die
haar niet vertrouwt, snelt naar "den Paep", steekt zich in diens kleeren
en neemt zijne vrouw de biecht af. Maar zij herkent hem en maakt hem
wijs, dat "een Paep", voor wien alle deuren opengaan, haar 's nachts
bezoekt. Doeden wapent zich van top tot teen en wacht buiten 's huis
dat bezoek af, terwijl de vrijer over het dak in huis komt. Als Doeden
1) Er zijn 2 uitgaven van dat jaar en verder van 1661, 1699, 1725 en 1729.
2) Waarschijnlijk is het stukje eene bewerking van eene, nu verloren, Engelsche
klucht, waaraan ook Jacob Ayrer zijn "Fastnachtspiel" Der ver/ohrn engellendisc!z ja/m
Posset ontleende. (Vgl. Bolte-Seelmann, Niederdeutsclze Schauspiele älterer Zeit, Norden
und Leipzig, 1895, blz. *34, *35). Vos zette ook op den titel: Gerijmt door.
3) Herdrukt in 1735.
447
haar den volgenden dag vraagt, wie de priester is, zegt zij, dat zij hem
bij de biecht herkend heeft en dat hij zelf de priester is, die haar alle
nachten bezoekt; Doeden heeft voortaan een onwankelbaar vertrouwen
in de deugd zijner vrouw. In Bormeester's 5fjtje Fobers (1643) 1) spreekt
Sijtje met haar vrijer Joost af, dat zij hem 's avonds de achterdeur zal
openlaten. Die afspraak wordt gehoord door Roelof , een anderen vrijer,
die door Sijtje versmaad is; als Joost in huis is en zich in eene ton
heeft verstopt, komt Roelof "in duyvels gewaat" en jaagt Joost weg met
achterlating van zijn hoed en mantel. Roelof neemt die kleedingstukken,
gaat in de ton zitten en wordt door Fijt je naar haar kamer meegenomen;
Joost, die aanklopt, krijgt slaag en, als de vergissing aan den dag komt,
toont Sijtje "een schijn van swijmingh". In 1644 volgde Infidelitas , ofte
ontrouwe Dienstmaagt2). In het huis van Sr. Magnanimus, "een AstroIogist",
en zijne vrouw wordt feest gevierd door de meid Seelitje met
drie vrijers, terwijl de baas en de vrouw uit zijn. In 't Nieuwsgierig
Aegje (1662) 3) verlangt de hoofdpersoon zeer, Antwerpen eens te zien,
en staat haar man haar toe, met schipper Freek-buur mee te gaan.
In Antwerpen aangekomen, gaat zij er alleen op uit, maar wordt aangeklampt
door den "gaudief" Picaron , die doet alsof hij familie van haar
is en haar naar een slecht huis brengt. Daar wordt zij dronken
gemaakt, van alles beroofd, in manskleeren gestoken en dan in eene
mand op straat gezet. Zoo wordt zij gevonden door eenige losbollen,
die haar voor den gek houden, maar daarna door Freek-buur, die haar
weer mee naar boord neemt 4).
In R.fjcke Kees, en de Moolenaer (1644) van Simon de Vogel geeft
Ael Kaeks, de vrouw van den molenaar, voor, dat zij hare gunstèn
aan een rijken boer zal schenken, als deze haar 20 ducaten geeft, maar
zij vertelt haren man de afspraak. Als dus Kees aan Ael een bezoek
brengt, komt de molenaar plotseling t'huis; Kees verbergt zich in een
1) Herdrukt in 1647 en z. j.
2) Herdrukt in 1645, 1661, 1662 en 1669.
3) Herdrukt in 1664 (2) en 1669.
4) De klucht is eene bewerking van het verhaal, Kluchtigh Avontuurtje van 't Niellwgierigh
Aeghje van Enkhuysen, dat ·voorkomt in De gaven van de Made St. Marten,
bestaande in kluchten koddereijen en andere vermakelijkheden, Amsterdam, 1654, en in
'T Leven en Bedrijf van Clement Marot. Uit het Fransch in het Nederduyts vertaalt
door Jan Soet, Dordrecht, 1655 (vgI. A. J. Barnouw in Tijdschr. voor Nederl. Taal- en
Letterk., 1901, blz. 291-302). Hetzelfde verhaaltje is onder denzelfden titel gedramatiseerd
door A. Bogaert (1679, 1701), die echter ook Boumeester's klucht kan hebben
omgewerkt. Over de Tryntje Cornelisz, zie beneden.
448
zak, die echter door den molenaar wordt opgenomen en uit den molen
naar beneden gegooid.
Aan De qua Orieten (1644) 1) van een onbekenden schrijver ligt
dezelfde anecdote ten grondslag als aan de Cunae van Schonaeus 2) ,
wiens Vitu/us omstreeks dezen 1:e1fden tijd bewerkt werd in de Lacchelicke
cluchte van een boer die in een caijs-vel benaeyt was :l). Ook den
schrijver dier bewerking kennen wij niet.
H. van der Muyr's Klucht vande Ketel-boeter (1644) 4) heeft den volgenden
inhoud. De ketelboeter Gerritge de Licht heeft voor den nacht
een onderkomen gevonden bij den ouden boer Frans Joppen, die door
zijne vrouw Elsje naar de stad wordt gezonden. Want Elsje heeft eene
afspraak met den jongen boer Jaep, die al spoedig opdaagt met een
eendvogel en wijn. Juist als zij zullen gaan eten, keert Frans terug; de
eetwaren worden weggezet en Jaep kruipt in het varkenskot. De ketelboeter
heeft gemerkt, wat er gaande is; hij zegt te kunnen tooveren en
wijst dan ook met allerlei grimassen de plaatsen aan, waar de boerin den
eendvogel en den wijn verstopt heeft. Dan zegt hij, dat hij den "BuIIeman"
zal doen verschijnen, die al dat lekkers gebracht heeft; de boer
moet een stuk hout halen, om hem te slaan, maar hij moet zich laten
blinddoeken. Jaep ontkomt natuurlijk uit zijne schuilplaats, zonder dat
hij door Frans geraakt wordt. Als het geheeIe gezelschap echter voor
"den Officier" moet komen, die van de "Duveldery" gehoord heeft,
biecht Gerritge op, maar de man der wet laat zich omkoopen en Elsje
belooft beterschap :3).
In J. Noseman's Hans van Tongen, Razende-Liefdens Eynd (1644) 0)
wordt de schilder Hans bekoord door eene vrouw, die hij ziet in het
huis, waar hij werkt. Zijne makkers maken hem wijs, dat het de vrouw
des huizes is, en beloven, door toovermiddelen te zullen maken, dat
zij hem overal volgt. De vrouw wordt in het geheim genomen en het
toovermiddel helpt dus voortreffelijk, maar als zij hem naar de vliering
gevolgd is, werpt zij hem op den grond en gaat op hem zitten. In dien
toestand vinden hem zijne vrienden en ook zijne vrouw, die zij gewaar-
1) Herdrukt in 1649, 1688, 1700, 1706, 1715 en 1729.
2) Zie boven, blz. 221.
3) T. a. p., en Bolte-Seelmann, t. a. p., blz. ·26- ·28.
4) Zij kwam in hetzelfde jaar ook uit met den titel: Klucht van Frans Joppen en
Oerritge de Licht; ik weet niet, welke van beide drukken de eerste is.
fI) Hetzelfde onderwerp is ook behandeld door Hans Sachs in Der farendt Schuier
mit dem Teufelbanner en door Cervantes in zijn tusschenspe1 La cueva de Salamanca.
Zie over de bron van het verhaal en al de bewerkingen er van, Bolte-Seelmann,
t. a. p., blz. *42 - *48. 6) Herdrukt in 1660.
449
schuwd hebben en die den ontrouwen echtgenoot alles behalve vriendelijk
behandelt 1). Lichte Klaartje (1645) 2) gaat, als haar man van huis
is, met haren minnaar naar eene herberg, maar wordt daar gezien' door
haar man en den knecht, die zich als muzikanten vermomd hebben. Zij
redt zich echter, voordat de schout komt, en zit zedig t'huis, wanneer
haar man verschijnt, dien zij er toe weet te brengen, haar vergiffenis
te vragen voor de verdenking, die hij tegen haar koesterde. De Beroyde
Student (1646) 3) heeft ongeveer denzelfden inhoud als Van der Muyr's
Ketel-boeter. Maar hier is het Gregorius, een arme student, die toovert
en voor de oogen van den verbaasden echtgenoot "den drommel" uit
eene ton laat verschijnen in de gedaante van "yemant van dit dorp".
Ook worden de vrouwen haar pol niet verhinderd in het uitvoeren
hunner stichtelijke plannen, terwijl Gregorius zelf in den molen -- de
bedrogen echtgenoot is hier molenaar - een onderhoud heeft met de
meid 4). In Noseman's Bedrooge Dronkkaart, of Dronkke-Mans Hel (1648) 5)
is Flooris Koerten altijd in de herberg. Zijne vrouwen haar vroegere
minnaar besluiten hem van zijne drankzucht te genezen en nemen daarvoor
de buren en een dokter in den arm. Men vertelt Flooris, dat hij er
miserabel uitziet; de dokter zegt, dat zijn einde nabij is, en dan ziet
hij, half versuft door een drank, dien men hem heeft ingegeven, "Radamanthus"
en Aeacus, die vreeselijke vonnissen vellen over de huren,
door Charon voor hen gebracht. Daarna is het de beurt van Flooris ,
maar de rechters willen hem op zijn smeeken nog een beetje leven
gunnen, als hij belooft zich te beteren. Wanneer hij weer geheel wakker
is geworden, is hij eer. ander man Ij). In Romboud, of de Getemde Snorker
(1649) 7) wil de hoofdpersoon het aanleggen met de vrouw van Wybrant.
Deze wapent zich van top tot teen, om den ander dat af te leeren ,
maar is inderdaad even bang als Romboud. Zij bluffen tegen elkaar,
doch een derde man jaagt Wybrant schrik aan, zood at hij in 't ver-
1) De klucht is ontleend aan den Decanzerone, IX, 5.
2) In dat jaar is de klucht opgevoerd (zie Wyhrands, blz. 258); er zijn drukken
bekend van 1661, 1669 en 1681.
3) De 3de druk is van 1679.
4) Het stukje is een beetje omgewerkt in Den toverende student met den horendragenden
meulenaer, Leuven, z. j.
5) In dat jaar is de klucht gespeeld; er zijn uitgaven van 1649, 1663 en 1679.
6) Hetzelfde verhaaltje is gedramatiseerd in De bekeerde dronkaard (1691) van M.
Elias, in Het noodzakelyk bedrog (1694) van J. Lemmers, in Meester Coenraedt Bierborst
(1710) van Cl au de de Grieck en in De ingebeelde dood (1717) van Mr. Hendrik
van tier Zande. De klucht van Lemmers. heet echter vertaald te zijn.
7) Herdrukt z. j. en in 1732.
WORP, Drall/a en tooneel, 1. 29
450
volg minder jaloersch is. In Noseman's Krijn Onverstant, of Vrouwen
Parlement (1659) 1) ranselt Trijn haar man en de buurman Krijn zijne
vrouw. Krijn krijgt medelijden met Trijn's echtgenoot; hij trekt de kleeren
aan van dezen en geeft Trijn zulk een pak, dat zij belooft, in het
vervolg onderdanig te zullen zijn 2).
Den welluidenden naam Phalltasia (1645) gaf een onbekend dichter aan
een zeer onbeteekenend stukje, waarin Styntje zwanger is bij Emmerick
en op zijn aanraden Teunis trouwt. Als zij kort na haar huwelijk bevalt,
bekent Emmerick, dat het kind yan hem is, en keert eene goede som
geld uit. In Jaep Ront-voet (1645) van I. F. Vijgh wordt de hoofdpersoon,
die bruidegom is, door een paar gauwdieven dronken gemaakt,
bestolen en zwart geverfd. Eén der dieven gaat dan naar de bruid
en weet bijzonder bij haar in de gunst te komen. Daarna maken zij
Jaep bang, zoodat hij zich in een wijnvat verstopt, en dat brengen zij
bij de bruid. De inhoud der Vlaemsche Klucht (1645) van Mr. Willem
van Bruyningen is aldus. Sinjoor Jakus Smul houdt het met de vrouw
van den schoenmaker Joos; als hij eens bij haar in huis is, komt de
schoenmaker t'huis en verbergt de vrouw haar minnaar in de spinde,
waar hij angstige oogenblikken doorleeft, omdat de schoenmaker overal
naar wat eten zoekt. Smul wil haar dat betaald zetten i hij noodigt haar
in eene herberg, maar zendt tevens eene boodschap aan haar man, dat
hij daar schoenen moet komen aanmeten. De vrouw is doodelijk verschrikt
en verbergt zich in bed; de schoenmaker, verzoekt de onbekende
op te staan en meet ten slotte de schoenen aan haar voet, dien zij
uit het bed steekt. Zij heeft toevallig dezelfde maat als zijne vrouw!
Wegens den angst, dien zij heeft gehad, wil zij met Smul niets meer
te maken hebben. In Olef Brom, of het onghehoorsaem Dochterken
(1646) van Mathijs Kueser vrijt Olef, een Deen, naar een meisje, dat
echter alleen van hem wil weten, als hij een raadsel oplost. Olef kan
de oplossing niet vinden, maar zijne knechts geven hem het antwoord
aan de hand. Het meisje ontvangt hem nu op haar kamer, maar de
knechts waarschuwen hare moeder, verkleeden zich als duivels en jagen
Olef, met zijne kleeren onder den arm, op de vlucht.
In De Oneenige-trouw (1648) van A. Boelens krijgt Jan Lechachter een
duchtig pak slaag van zijne vrouw Griet; hij beklaagt zich niet alleen bij
den schout, maar ook bij zijne moeder en zijn schoonvader. Intusschen
heeft Griet een pol in huis gelaten en ziet, als deze weg zal gaan, hare
1) In dat jaar is de klucht vertoond; er zijn drukken bekend van 1671 en 1680.
2) Het stukje is nagevolgd in De ontvoogde Vrollw (1688, 1693 en 1730) van M. Hias.
451
verwanten aankomen. Maar zij giet hare geëerde familie den inhoud van
een pot in het gezicht, zoodat de vrijer ongemerkt kan ontsnappen. Ten
slotte verzoent haar man zich met haar. In zijn Bedrooge Vryer (1649) 1)
wordt een sul door drie meisjes voor den gek gehouden i de eene werpt
hem met vuil, de tweede smeert hem in met zeep, de derde maakt
hem zwart. Verder veel schelden, ruzie maken en vechten.
In de Pots van Kees Krollen HartcJgh van Pierlepol1l (1649) van een
onbekenden schrijver komt de hoofdpersoon, een ketelboeter, 's avonds
dronken met een ander uit de herberg. Hij valt neer en wordt zoo
gevonden door twee landjonkers, die met hunne bedienden van de
jacht terugkeeren. Eén der heeren komt op het denkbeeld, den ketelboeter
mee te nemen naar zijn landhuis, hem "op een cierlyk bed (te)
doen leggen" en hem den volgenden dag als een groot heer te behandelen.
Zoo gezegd, zoo gedaan i de dronken ketellapper wordt meegenomen,
met moeite naar bed gebracht en den volgenden morgen door
vele bedienden begroet als" Hertoogh van Pierlepom, Graef van Bravaden
den wijsen geseit, Cavalier de Pompo". Men overhandigt hem een "gulde
lampet met. water", kleedt hem prachtig aan en zet hem een uitstekend
ontbijt voor. Dan verschijnen de beide heeren met Angelica en een
"speelman" i zij begroeten den hertog van Pierlepom op plechtige wijze
en stellen zich voor als zijn hofmeester en kamerdienaar en de juffrouw
als zijne vrouw. Kees is allergenadigst en noodigt hen uit mee aan te
zitten; hij wordt steeds meer opgewonden, danst met Angelica en geeft
bevel, het bed gereed te maken, maar valt al spoedig weer in slaap.
Men trekt hem zijne oude kleeren weer aan en legt hem neer op dezelfde
plek, waar hij gevonden is i daar ziet hem zijn makker, de kuiper, die
uit de herberg komt, en is met de beide bedienden der landjonkers
getuige van zijne verbijstering, als hij ontwaakt 2).
1) Herdrukt in 1672. De klucht is in 1678 omgewerkt, "van alle aanstootelykheden"
gezuiverd en uitgegeven als De verliefde Lubbert; de omwerking wordt aan J. Pluimer
toegeschreven. Er is ook nog eene uitgave z. j.
2) De oorsprong van het verhaal is waarschijnlijk te zoeken in eene vertelling van
de Duizend en één nacht, nl. "De slaper ontwaakt". Het verhaaltje moet ook voorkomen
in Gazaells' Pia Hüaria en in Goulart's Histoires admirables (in de Hollandsche vertaling
vond ik het niet); in beide is het Philips de Goede, die de aardigheid bedenkt.
De anecdote komt ook voor in Ponttls Heuterus, Rerum Burgundicarum libri sex,
IV, c. 19; de aardigheid is ook daar op rekening van hertog Philips geschreven, terwijl
de lijdende persoon een Brllggenaar en "homo de plebe" is. Diezelfde personen treft
men aan in eene anecdote in Burton's Anatomy of Melancholy, terwijl in het Engelsche
gedicht Tlte frolicksome dl/kl', or the tinker's goodfortllne (hij Percy, Re/iques of andent
Eng/MI poefry) sprake is van een ketellapper. Shakespeare maakte gebruik van de anecdote
voor het voorspel van "The taming of tlle shrew en Langendijk voor de Krelis LOllw,".
29·
452
In Hontghe bijt my niet (1649) 1) is de gewone ruzie tusschen een
drinkeboer en zijne vrouw. Ook De Vyaensche reys (1649) van H. de
Bruyn-beeck is zeer onbeteekenend. Een jonge man trouwt, maar zijne
vrouw houdt het met een ander; hij wordt geruïneerd en in eene suikerkist
naar Vianen verzonden. [n De Levendighe Doodt, of Bedroogen
Kassier (1649) van M. Gramsbergen houdt Melis, een sterrenkijker, het
met de vrouw van den kassier Pedro. Hij voorspelt dezen, dat hij
spoedig zal sterven, en spreekt met eenige van zijne bekenden, o. a.
een priester en een kapelaan, af, dat zij hem, als zij hem zien, voor
eene schim zullen houden. Als Pedro t'huis komt, valt dan ook
zijne vrouw Aledia, die in den rouw is, flauw, zoodra zij hem ziet.
Pedro wordt opgesloten, maar heeft het goed na zijn dood; hij eet,
drinkt en slaapt. Als men hem weer vrijlaat, is zijn huis niet meer vol
rouwfloers en maakt men hem wijs, dat hij gedroomd heeft 2). In Gramsbergen's
Kluchtighe Tragoedie, of den Harfog van Pierlepon (1650) :l)
keert de boer Mieuwes Teeuwisz 's avonds terug van eene vergadering
der Noordwijksche rederijkerskamer en is geheel vervuld van zijne waardigheid
als lid van dat genootschap. Hij beproeft allerlei rijmwoorden te
vinden en draagt stukken voor uit verschillende tooneelspelen. Zijne
ontboezemingen worden gehoord door eenige reizende komedianten, die
hem aanspreken en aansporen, lid van hun gezelschap te worden. Mieuwes
heeft daar wel ooren naar en betaalt zonder tegenspreken de 25 gulden,
die zij hem als waarborgsom afvragen. Hij moet echter eerst eene proef
afleggen van zijne bekwaamheid; hij zal zich als hertog verkleeden en
men zal in eene herberg een stuk opvoeren, waarbij hij in zijne rol
van hertog toeschouwer zal zijn. Als zij door den waard van de herberg
met strijkages zijn ontvangen, verdee1en de komedianten de rollen; de
één zal voor Thisbe spelen, een ander voor Pyramus, een derde voor
de maan, een vierde voor den leeuw. De opvoering loopt echter niet
mooi van stapel; de spelers zijn telkens in de war, zoodat de souffleur
steeds te hulp moet komen; zij verschijnen niet op het juiste oogenblik
en weten niet, wat zij moeten zeggen en doen. Als de voorstelling
geeindigd is, wordt "Zijn Hoogheid" plechtig bedankt, "dat hy zijn
gezicht verleent heeft over ons Treurspel", en gaat naar bed. De tooneel-
1) Er zijn 2 uitgaven van dat jaar.
2) Er is overeenkomst met den Decamerone, III I 8. Verscheidene personen van de
klucht dragen SpaansclJe namen.
~) Herdrukt in 1657 I 1679 I en z. j. In 1700 en 1752 is de klucht weer uitgegeven
met kleine veranderingen aan het begin en het slot I onder den titel, Piramus en
Tlzisbe, of de bedrooge hariog vall Pierlepoll.
453
spelers verdwijnen, om niet terug te keeren i de hertog wordt wakker
en roept zijne bedienden, maar niemand verschijnt, behalve de waard,
die nu den hertog in zijn eigen boeren pak ziet -~ de komedianten hebben
de mooie kleeren meegenomen - en hem als Mieuwes Teeuwisz herkent.
De bedrogen hertog moet zijn spaarpot aanbreken, om al de kosten
goed te maken 1).
't Wynvaatie (1651) 2) van H. Verbiest is minder aardig. Een wijnkooper
wil zijn zoon, die niet oppast, in het rasphuis laten opsluiten
en stuurt hem daarheen met een vaatje wijn, maar het jongemensch
merkt onraad en zendt een ander. Ten slotte wordt hij door den schout
opgepakt. 't Bakkers knaapje (1652)3) van M. W. de Jonge is even
onbeteekenend i door eene zeer onwaarschijnlijke intrige lukt de vrijerij
van het knaapje. In De bedroge Speek-dieven (1653) van I. de Groot
spoort Joost, "een kael koopman", zijne vrouw aan, te doen alsof zij
hare gunsten wil schenken aan Tamponistus, "een sot gestudeerde
Secretaris". Be vrouw staat Tamponistus dus toe bij h-aar te komen, als
hij eene flinke som geld meeneemt. Tamponistus komt, maar valt flauw
van schrik, wanneer Joost verschijnt als duivel gekleed. Zij meen en , dat
hij dood is, en zetten hem tegen de deur, maar hij valt in huis en nu
stopt Joost hem in een zak en brengt hem weg. Drie dieven hebben
spek gestolen en in een zak verborgen; Joost neemt dien zak mee en
de dieven komen met den verkeerden zak bij den waard, aan wien zij
het spek verkoopen. Dan komt, tot verbazing van allen, Tamponistus voor
den dag en tracteert het heele gezelschap 4-).
In Baron's Lichthart, en Aers-gat Sonder-Sorgh (1653) sluit de man,
wiens boedel door zijne vrouwen dochter wordt opgemaakt, beiden in
eene kooi, waar zij door den schout worden uitgehaald, om wegens
schulden te worden opgebracht. Intusschen doet de echtgenoot zich eens
te goed i het is dan ook vastenavond. In zijn Kees Louwen, ofte den
Oheschooren Boer (1667) wordt een praterige boer onder het scheren
van zijne beurs beroofd en daarna den barbierswinkel uitgezet 5).
De inhoud van J. van Dalen's De jalourse jonker (1654) 6) is niet
1) De klucht heeft zeer groote overeenkomst met het tusschenspel in Shakespeare's
Midsummer-night's dream, die niet toevallig kan zijn, al kunnen wij haar moeilijk
verklaren. Misschien is dit "Interlude" uit het drama gelicht en heeft Gramsbergen het
in dien vorm door eene opvoering van Engelsche komedianten leeren kennen.
2) Herdrukt in 1670, 1678 en 1727. 3) Er zijn 2 uitgaven van dat jaar.
4) De klucht is in de 18de eeuw door N. Zeeman omgewerkt in De bedrogen dokter,
of de spek-dieverz, z. j.
5) Er is gebruik gemaakt van de samenspraak Vall eell Huysmall en een Barbier,
die aan Bredero wordt toegeschreven, 6) Herdrukt in 1660.
454
goed te vertellen i dat een jonker en een boer ruilen van vrouw is nog
maar eene kleingheid. D'aardige Colicoquelle (1655) 1) is de naam van
een kleermakersknecht , die erg liegt. Er is veel overspel en gevecht in
het stukje 2), De kale edelman (1657) 3) tracht eene rijke bruid te veroveren
en geeft hoog op van zijne bezittingen, maar moet de vlucht
nemen voor zijne vele schuldeischers.
In De bedrooge Oierigaart (1654) van M. WaItes trachten een paar
dieven den rijken boer Gijs te bestelen. Als dat mislukt, verhuren zij
zich bij hem als knecht en meid, maken hem wijs, dat er op eene door
hen aangewezen plaats geld begra~en ligt, en vertellen aan zijne vrouw,
dat de boer met eene juffer op het pad is, en aan de dochter, dat zij
moet vluchten, omdat hare ouders haar tot een huwelijk willen dwingen.
Als nu allen het huis uit zijn, slaan de dieven hun slag en verdeelen
den buit. De vrouw heeft intusschen den schout gehaald, om haar man
op te sporen, en de bestolen Gijs wordt nog bijna in het rasphuis
gezet. In zijn Bol-Backers-jan (1659) 4) speculeeren een barbier en zijne
vrouw op de erfenis van een zieken broer. Als deze sterft, zonder een
testament te hebben nagelaten, overreedt de barbier Bol-baèkers-Jan om
voor den stervenden broer te spelen en aan een notaris een testament te
dicteeren. Jan neemt dat op zich, maar legateert zich zelf 10.000 gulden 5).
Buchelioen 't Kàboute;mannetge (1655) van J. Barentsz is de knecht
van Karel, die naar Annetje vrijt. Annetje wordt, als haar vader uit is,
bewaakt door den knecht JilIis, maar zij stuurt hem uit, om den dokter
te halen. Natuurlijk is Karel de dokter en hij neemt Buchelioen mee,
om in de gedaante van een kaboutermannetje Jillis schrik aan te jagen
en te plagen. Buchelioen vervult zijne rol zoo· goed, dat niet alleen
Jillis, maar ook de vader van Annetje' er de dupe van wordt en de
laatste zich zelfs in zijne eigen deur wil ophangen.
In J. van Breen's Klucht van 't Kalf (1656) H) gaat een dronken bocr
's avonds met een kalf naar de stad. Een kennis van hem wil hem van
zijne slechte leefwijze genezen i hij verkleedt zich als "droes", snijdt het
touw, waaraan de boer het kalf leidt, los en neemt het in de hand.
Als de boer bij het gal geveld is gekomen, ziet hij den "droes" achter
zich., die hem onderhoudt over zijne zonden en hem beterschap laat
beloven. De Bedrooge jalouzy (1659) i) is ontleend aan den Decamerone,
1) Herdrukt in 1668.
2) Misschien is het stukje naar het Duitsch bewerkt; de kleermaker heet .. Haanrey"
3) Herdrukt in 1679 en 1737. 4) Herdrukt in 1660.
5) Het verhaaltje komt voor in een lJlll1dcl Italiaanschc novellen van Mareu Caucmosto
da Lodi (1~43) en ook bij GranUl:ci, Piucevoli Notte (1~74).
6) Herdrukt in 16ö2 en z. j. 7) Herdrukt z. j.
455
VIII, 8. jean de la Roy, of d'ingebeelde RUke (1665) houdt 's nachts
de wacht vóór een pakhuis, waarin hij zich verbeeldt, dat eene groote
massa goederen, die hem zouden toebehooren , zijn geborgen. Hij betrapt
een paar vrouwen, die een vaatje wijn uit het pakhuis stelen, en
drinkt het met een gezelschap van nachtbrakers leeg. Men maakt hem
wijs, dat er in een put een schat is verborgen i hij daalt in den put
af, laat zich met eene zware ton weer ophijschen en verkoopt deze
voor duizend pond. Zij blijkt gruis van glas te bevatten. De ziende blindeman
1) is een bedelaar, die ook voor baron speelt, om een meisje te
krijgen, dat hij overhaalt, in manskleeren bij hem te komen logeeren.
Maar een andere minnaar dwingt hem, zijne fraaie kleeren af te staan,
trekt ze zelf aan en verwacht het meisje op de aangewezen plaats. Doch
Hans is daar reeds, n u gekleed als speelman, en spoedig komt ook de
schout, dien hij gewaarschuwd heeft. En hij krijgt het meisje. De swar(e
minnaers~) zijn een paar sukkels, die door 'een verloofd ,paar voor den
gek worden gehouden. De bruidegom verkleedt zich als toovenaar en
maakt hnn gezicht zwart i zoo worden zij door den schout opgepakt.
In J. Wissingh's De bedroge Dromer (1656) droomt Jonker Nicodemus,
dat zijne vrouw Lucretia het houdt met een ander. En zij komt werkelijk
in aanraking met Rijcke Floris, die eene groote som geld belooft. Man
en vrouw spreken af, het voorstel niet af te slaan, en Nicodemus verstopt
zich tot de tanden toe gewapend in eene kist, om den vrijer te overvallen.
Floris komt en brengt geld en een parelsnoer mee, dat in het
"tresoor" wordt neergelegd. Maar als hij een pistool afschiet en zijn degen
trekt, durft Nicodemus niet voor den dag komen, zood at Floris geheel
ongedeerd weggaat en zijn geld en parelsnoer weer meeneemt 3).
Dronkken Hansje (1657) 4) van M. Fockens is een schareQslijper, die
precies hetzelfde avontuur heeft als Kees Krollen 5). De verliefde grUsert
(1659) wordt 's nachts in eene mand opgeheschen, die men halfweg
laat hangen i de ratel wacht vindt hem en hij is boverdien zijn geld
kwijt. In de Italiaanschen Schoorsteenveger (1662) van Fockens verkleeden
twee afgewezelJ minnaars Jacomo als een rijk heer i zoo wint hij
de liefde van het meisje, dat hen beiden versmaad heeft, çn nu ten
slotte een schoorsteenveger tot man krijgt.
1) Het stukje is eerst in 1748 gedrukt. Misschien is het naar het Franseh,
2) Alleen in eene 18de-eeuwsche uitgave z. j.
3) Een dergelijk verhaal komt voor in Les Cent NOllvelles NOllvelles, No. 4, ook bij
Malespini, DIlcento Novelle, 15, en in de joyellses adventlIres et nOllvelles ricrfations.
4) I-Ierdrukt in 1662. 5) Zie blz. 451.
456
In de Klucht vande Saus (1657) 1) van een onbekenden schrijver
maken een paar gauwdieven zich meester van een stuk vleesch, dat een
oude man juist op de markt gekocht en gelast heeft in huis toe te
bereiden. De vrouw gebruikt de afwezigheid van haar echtgenoot, om
een jongmensch binnen te laten, dien zij, als haar eenoogige man
terugkeert, redt, door dezen de hand voor het eenige goede oog te
houden 2). Als de dieven weerom komen, om ook de saus te halen, die
bij het gebraad hoort, loopen zij een pak slaag op.
De kluchten van Jhr. Joan van Paffenrode teIlen 5 bedrijven. In
Sr. Filiber( Oenaemt Oud-Mal (1657) 3) wordt de bejaarde minnaar in
eene mand opgeheschen en van zij n geld beroofd i later wordt hij als
dief opgepakt. In De bedroge girigheid ofte . . Hopman Ulrich (1659)4)
laat een oude vrek zich tot hopman benoemen en geeft daardoor aan
zijne jonge vrouw gelegenheid tot een rustig samenzijn met haar minnaar,
die met zijn knecht, als duivels gekleed, den ouden schrik aanjaagt.
Daar zijne vrouw hem ook nog slaat, heeft hij aIle reden, om
de gevolgen zijner schraapzucht te beklagen.
H uygens' T ryntje Cornelisz (1657) heeft hetzelfde voorval tot onderwerp
als Bormeester's Nieuwsgierig Aegje 5) _en is 9 jaren vroeger
geschreven 6). Maar in de Tryntje Cornelisz is het verhaal niet nauwgezet
gevolgd i er is heel wat bijgemaakt en, al is daardoor de klucht
niet juist kiesch geworden, zij is aardig door het Antwerpsche dialect,
dat door eenige personen wordt gesproken, door karakterteekening en
door tal van geestige gezegden 7).
De Bly-eyndige-Kyvagie van Mr. Houtebeen met Els zyn wyf(1657) 8)
van P. D. Caron behelst weinig anders dan het schelden en vechten
dezer eerzame echtelieden i de man, een Duitscher van geboorte, heeft
in den oorlog een been verloren en houdt nu eene kroeg, en de vrouw
is jaloersch op de bezoeksters dier inrichting.
De krollende Ritzaart (1658) van Molenhof is platter dan plat. Een
gemeene losbol wordt bang gemaakt door iemand, die als duivel gekleed
I) Herdrukt in 1679.
2) Een dergelijk verhaal komt reeds voor in de Oesta Romanorum. ook in Les Cent
NouvelIes NouveIles , 16, in de Heptaméron. 6. en bij Bandella.
3) Herdrukt in 1663 en in verschillende uitgaven van Paffenrode's Oedigten.
4) Herdrukt in 1663, 1665 en in uitgaven van de Oedigfen.
~) Zie blz. 447. 6) NI. in 1653.
,) Dr. J. Bolte meent, dat Trijntje's twijfelen aan hare identiteit in bedrijf III ontleend
is aan de Aluta van Macropedius (zie zijne uitgave, blz. XXII), wat mij onwaarschijnlijk
voorkomt. S) Herdrukt in 1658.
457
is. De Koeck-vreyer (1659) van een onbekende is in proza geschreven;
de juffrouw houdt het met den vrijer van de meid. Tryn Ratels (1660) van
Opmeer bevat niets anders dan het schelden van een boos wijf. In De
Schoester, of Gelijke Monnikken, gelijke Kappen (1660) van een onbekenden
schrijver houdt een jonker het met de vrouw van den schoenmaker,
maar deze trekt zijne kleeren aan en gaat zoo naar 's jonkers
vrouw. Ook de schrijver van List tot Welstandt, ofte Bekeerde Dronckaert
(1660) meldde zijn naam niet. Een dronkaard maakt men wijs, dat zijne
vrouw gestorven is; later heet hij gedroomd te hebben. Halfbacken Fop
(1660) is eene bewetking der 6de novelle van den 7den dag van den
Decamerone, waarin de ongelukkige Calandrini zijn geliefd varken kwijt
raakt.
In J. Kemp's Bedrogen smith (1661) bedriegt een student een meisje
en daarna haar vader door onder eene trouwbelofte de woorden "vi
coactlls" te plaatsen, waardoor zij hare waarde verliest 1), in A. van
Steyn's Lammert Meese of ... de Melck-Boer (1661) worden een eigenwijzen
boer niet alleen zijn baard, maar ook zijn hoofdhaar en zijne
wenkbrauwen afgeschoren, Züodat zijne vrouw hem niet herkent :!). In
J. Klaerbout's Klucht van 't kalf (1662) verkoopt een boer zijn kalf
eerst aan een slager en dan aan een kok; op raad van een advocaat
geeft hij op aiie vragen, ook van de rechters, geen ander antwoord
dan "heu, kalfje" 3), en behandelt zijn raadsman, die hem om geld
maant, op dezelfde wijze. In De Bedriegery van de licht-verkeerde boef
(1662) van een onbekende verkleedt "een doortrapte Boer" zich op verschillende
wijzen en doet allerlei gemeene dingen. De verwarde Tydt,
of Bedrage Gierigheyt (1662) heet wel geene klucht, maar is vol van
allerlei klucht-motieven, o. a. bedriegen drie reizigers hun gierigen
kameraad, door in donkeren bij zijn bed kaart te spelen, hem wijs te
maken, dat hij blind is, en hem door den barbier erg te laten afzetten.
Ook wordt, terwijl de waardin alleen t'huis is, de pastoor uit eene kast
gehaald, nadat er eerst allerlei eetwaren te voorschijn zijn getooverd. "De
Tydt" verschijnt telkens, als men van hem spreekt, en geeft dan raad.
Scheele Griet of gestrafte wellust (1662) van P. Elzevier is de omwerking
een er 16de-eeuwsche klucht, waarin een schilder, zijne vrouw, een
beeldhouwer en een "sneukelaar" de handelende personen zijn 4); twee
1) De klucht is ontleend aan een verhaal in Cats' Houwelick, 1625, 2de deel, Vryster
blz. 53, vlgg.
2) Het verhaal komt voor in De Geest van Jan Tamboer, blz. 128.
3) Dat is het "Bée" van Agnelet in de Farce de Maistre Pathelin.
4-) Zie blz. 153.
458
van hen dragen zelfs dezelfde namen als in het oudere stukje. Het slot
is verschillend, want de half gekleede en geverfde gast, die voor Sint
Philibert doorgaat, maakt, nadat hij uit het huis van den .schilder is
weggebracht, een ander zoo bang, dat deze hem zijne kleeren afstaat.
De gestoorde vreught (1664) speelt in eene herberg van slecht allooi
en is niet te ontleden; de geschiedenis is "waerachtig". In De broekdragmde
vrouw (1666) 1) worden een paar mannen geranseld door
hunne vrouwen, maar zij raadplegen een kwakzalver en keeren de
rollen om. De springende dokter (1666) 'van Elzevier is eene bewerking
van Le médecin volant, die aan Boursault, maar ook wel aan Molière
wordt toegeschreven.
In De gekuypte Vryster (1663) verbergt een meisje, dat zich niet
door haren vader laat dwingen, om een niet gewilden vrijer de hand
te reiken, zich in een leeg wijnvat en wordt het huis uitgedragen en
in de "armen van haren beminde gevoerd.
Focquenbroch's Hans Keyenvrefzer, Medicijnen doctoor (1663) en zijne
Klucht van de Weyery (1665) 2) verdienen geene bespreking; het eerste
stukje is in 1692 door Asselijn omgewerkt als De kwakzalver. In CoU
Compas of de klucht van fan Tryntiens en Duyfie (1665) 3) van een
onbekende merkt een dokter er niets van, dat zijne vrouw moet bevallen,
en denkt aan koliek. /ck ken je niet (1664) 4) van Bara heeft overeenkomst
met Klaerbout's klucht, maar hier heeft Pekelharingh, de knecht
van een molenaar, een kalf gekocht, wil niet betalen en antwoordt op
alles met de bovengenoemde woorden, ook als zijn advocaat betaling
eischt. Ten slotte koopt hij den scliout om, ruilt met dezen van kleeding
en treedt zelf als schout op. In Bara's Verslingert Moekroesje (1668) 5)
is een zwetser verliefd op eene lichte juffer en wordt door haar en
door zijne geheele omgeving voor den gek gehouden. Vryagie en Trouw
of de klucht van Kreelis Crynen en luf!. lennema (1665) slaat blijkbaar
op een schandaal te Utrecht, evenals later Bellamante, ofte de minsiecke
juffer (1689). In List sonder Voordeel 6) van E. Luydens maken een paar
boeven zich meester van de kostbaarheden, die een boer voor zijne
dochter heeft gekocht, en van het eten, qat hij klaar heeft laten maken 7),
maar moeten later alles weer afstaan. In Mr. Tiribus, met sijn klughtigh
1) Herdrukt in 1722.
2) Beide zijn ook in de uitgaven zijner werken opgenomen. het eerste stukje onder
den titel: De Quacksalver. 3) Dit is de 2de druk.
,4) Herdruk1 in 1706 en 1747. 5) Herdrukt in 1747 .
. 6) Z. j. De uitgever Pieter Timmers was werkzaam tusschen 1661 en 1682.
7) Er is hier overeenkomst met de Klucht vande Saus (zie blz. 456).
459
Haysgesin (1665) van J. Boltingh treden een paar barbiersbedienden
op, die duchtig aan de rederijkêrij doen.
In de Snaekse Schaking van de juffer in de kleer-ben (1669) van
J. Soolmans laat de juffer zich in eene mand door den kruier weghalen.
In zijn Gemeenzame gast (1679) wordt een niet gewilde vrijer
bang gemaakt door zijn mededinger en diens knechts, die in eene kist
en eene kast zitten. Zijn Verandert houwelijk (1680) kan wel aan het
Fransch ontleend zijn; juffer en meid ruilen van kleeding, maar de
vreemde vrijer en knecht eveneens; natuurlijk springt het huwelijk af.
Zijn "pots-spel" De verzierde ontoovering van de gravin Trijaldi, door
de dolende Ridder Don Quichot de la Mancha, en zijn Schildknaap
Sanche Pance (1681) 1) is eene dramatiseering van een paar hoofdstukken
van den beroemden roman 2). De verliefde droomer van een onbekende
is eveneens veel fatsoenlijker dan de kluchten van vroeger tijd, maar
flauw. J. de Mol's Bedrogen Lichtmis (1671) behelst de geschiedenis
van een doordraaier, die ten slotte wordt opgepakt en naar Indië gestuurd.
In Mr. H. van Bulderen's Bedroge Dienstmaegd of Verkogte Trou (1675) 3)
vrijt een soldaat naar een dienstmeisje, maar krijgt spijt, dat hij haar zijn
woord heeft gegeven; een kameraad neemt nu zijne rol over. In De
vrijer in de kist (1678) 4) van Nil Volentibus Arduum schaakt een
minnaar zijn meisje, dat door hare ouders uit de stad zal worden
gezonden, en brengt haar naar zijne kamer bij zijne eigen ouders aan
huis. Zij zal over dag in eene kist verborgen worden; de vrijer probeert
de kist door er in te gaan liggen, maar het deksel valt dicht en hij
heeft den sleutel in zijn zak. Zijne moeder komt op de kamer en het
meisje verstopt zich in bed; dat doet zij ook, als hare eigen ouders
haar komen zoeken. Maar de zaak komt spoedig uit, de kist wordt
open gemaakt en het huwelijk toegestaan. In Vechter (1679) 5) van H.
Angelkot maken vrouw, dochter en aanstaande schoonzoon van een
schoenlapper, brugophaalder en vechtersbaas, dat deze van drie kerels
een pak slaag krijgt, om hem daardoor van zijn lust tot vechten te
genezen. In De bedroge gasten (1679) van een onbekende heeft een
gierigaard menschen bij zich genoodigd, maar hij' bedenkt zich nog
bij tijds en verlaat zijn huis, als de gasten komen.
De bedrooge Vryjers (1679) wordt aan J. Pluimer toegeschreven.
1) Er zijn 2 uitgaven van dat jaar.
2) NI. van hoofdstuk 33 -36 van dl. IJ der bekende vertaling van Florian.
3) In 1716 met anderen titel herdrukt.
4) Herdrukt in 1704 en 1739.
5) Herdrukt in 1707, 1710 en 1756.
460
Margriet is verloofd met Karel, maar heeft last van drie .andere vrijers.
Zij laat den eersten in eene kamer in eene doodkist liggen, den tweeden
dezen bewaken en den derden, als duivel gekleed, de anderen bang
maken; ten slotte jaagt Karel het heele troepje het huis uit. In het stukje
is een oud verhaal omgewerkt 1). Waarschijnlijk zijn de andere kluchten
van Pluimer, De buitenspoorigejaloersche (1681), De verlooren schildwacht
(1686) 2) en Krispyn, starrekyker (1709) 3) naar het Fra.nsch.
De kluchten van J. Lemmers zijn erg primitief. In Dejalourse Lammert
(1680) 4) verdenkt de hoofdpersoon zijne vrouw, gaat naar een toovenaar I
laat zich zwart verven en horens op zijn hoofd plaatsen en verbaast zich
dan over de oploopjes, die hij teweegbrengt; in De boere koopman
(1682) verkoopen een paar deugnieten aan een boer, die in de stad is
gaan wonen en koopman is geworden, voor eene vrij groote som een papegaai
en een aap, die later blijken verkleede jongens te zijn. In De bekeerde
alchimist, of bedroogen bedrieger (1680) 5) van 0: Lingelbach wordt een
schurk ontmaskerd, die zich als alchimist bij een goedgeloovig man
heeft ingedrongen, hem oplicht en zijne dochter wil trouwen. De bekende
tooneelspeler J. B. van Fornenbergh schreef Duifje en Snaphaan
(1680) ti), eene klucht, die meermalen herdrukt is. De vader wil Duifje
met den ouden Jan Hen laten trouwen en laat haar, als hij uitgaat,
door een knecht bewaken. Maar Snaphaan, de minnaar I lokt den knecht
weg en maakt eene afspraak met Duifje. Dan dringt hij, als dokter
verkleed I in huis en blijft lang met haar aIleen; de vader moet nu wel
zijne toestemming geven tot het huwelijk en betaalt aan Jan lien het
geld terug, dat Snaphaan van dezen geleend heeft 7).
De kluchtspelen van Bernagie hebben aIle eene zeer eenvoudige verwikkeling.
In De Huwelyken Staat (1684) 8) houdt een vader aIlerlei
bespiegelingen over het huwelijk en is er tegen, dat zijn zoon en dochter
met rijke jonge lieden trouwen, maar laat zich ten slotte overreden.
Het studellte-leven (1684) fl) behelst de geschiedenis van een Franeker
student, die bij zijne ouders te Amsterdam hoog opgeeft van zijn ijverig
studeeren. Zijn hospes komt met erge klachten over zijn gedrag en,
1) Zie blz. 150 en 442.
2) Er zijn 2 uitgaven van dat jaar. Naar Philippin sentinelle van F. L. de Sévigny?
3) Herdrukt in 1728. Naar Jodelet Astrologue (1646) van Douville?
4) Herdrukt in 1681 en 1727. 5) Herdrukt in 1714.
6) Herdrukt in 1681, 1688, 1707 en 1731.
7) Er is dus e~nige overeenkomst met Buchelioen 't Kaboutermannetge (1655) van
J. Barentsz; zie blz. 454. 8) Herdrukt in 1724 en 1785.
9) Er zijn 2 drukken van dat jaar en eene uitgave van 1744 met den titel Het Franeker
studentenleven.
461
daar de ouders uit zijn, verkleed en knecht en meid zich als mijnheer
en mevrouwen behandelen den armen man op ergerlijke wijze. Maar
de vader betrapt hen en straft zoowel zoonlief als de dienstboden. Het
betaald bedrog (1684) 1) en De ontrouwe Kantoorknecht en lichtvaerdige
Dienstmaagd (1685) 2) zijn zeer onbeteekenend. De belachchelyke jonker
(1684) 3) is een jongmensch met Fransche manieren, die zijn hof maakt
aan een meisje, maar het in alles, o. a. ook in schermen, aflegt tegen
een eenvoudigen jongen koopman. De Romanzieke juffer (1685) is door
het lezen van vele romans geheel in de war geraakt en denkt er over,
hare hand te geven aan een geweldigen zwetser uit Westfalen, die echter juist
bij tijds door een anderen minnaar ontmaskerd wordt als een schelm
en valsche speler. In De goê Vrouw (1686) 4) wordt eene kwade feeks
tot andere gedachten gebracht door eene zachte vrouw. De ontrollwe
Voogd (1686) 5) wordt door eene onnoozele intrige ontmaskerd en belet,
zijne rijke pupil aan zijn zoon uit te huwelijken 6).
De kluchten van Bernagie spelen alle in eene beschaafde omgeving
en hebben eene duidelijk uitgesproken zedelijke strekking. Zij zijn geschreven
in dezelfde zonderlinge versmaat, die ook in zijne blijspelen
gevonden wordt 7); toch zijn eenige van hen ongeveer eene eeuw lang
op het repertoire gebleven.
Dat was niet het geval met de kluchten van Asselijn, wiens blijspelen
wel langen tijd in den smaak zijn gevallen; alleen De Stiefmoer
(1684) 8) is in het laatste gedeelte der 18de eeuw nog vertoond lJ).
Eene Duitsche meid, die met een welgesteld weduwnaar getrouwd is,
mishandelt hem en hare stiefdochter, maar wordt ten slotte tot rede
gebracht. Melchior, baron de Ossekop (1691) is een zwetsende Duitsche
baron en De Schoorsteenveger door Liefde (1692) geeft een beeld van
het leven en de gewoonten dier nuttige rnenschen. Zijne klucht De kwakzwalver
(1692) is boven reeds genoemd 10). Asselijn gebruikte in zijne
1) Er is nog eene uitgave z. j.
2) Herdrukt in 1737.
3) Herdrukt in 1724, 1733 en 1781.
4) Er is in het stukje hier en daar vertaling naar twee samenspraken van Erasmus ,
de Uxor lI!Efl1plyafl-ot; sive Conjllgillm en de Senatlllus sive yVYat"oavviJ(!tOI' (vgl. De
Nederlandsche Spectator, 1880, blz. 326, vlgg.).
5) Herdrukt in 1715 en 1782.
6) Hier en daar is Starter's jan Soetekauw nagevolgd (vgl. T(jdschr. voor Nederl.
Taal- en Letterk., 1883, blz. 145).
7) Zie blz. 434. 8) Herdrukt in 1803.
9) Vgl. P. Haverkarn van Rijsewijk, De oude Rotterdamsche Schouwburg, Rotter
dam, 1882, blz. 355 -380. 10) Zie blz. 458.
462
kluchten dezelfde vrije maat als Bernagie, met wien hij ook in andere
opzichten groote overeenkomst heeft.
De meid juffrouw (1685) 1) van P. de la Croix, waarin eene verkleede
dienstmeid een ouden vrijer van hare meesteres ontvangt, en ten slotte
met hem duelleert, is zeker naar het Fransch, evenals de meeste andere
werken van dezen schrijver. Voor De schynheilige (1686) maakte hij gebruik
van een paar tooneeltjes van de Tartuffe , o. a. van dat, waar
Orgon onder de tafel zit. 'In het stukje van De la Croix huichelt echter
niet alleen de minnaar, maar de gehuwde vrouw evenzeer. In het eerste
gedeelte van De wonderlijke vryagie, huuwelijk, en huishoudinge van Fohhert
Oort, en Klara Morsschoon (1688) door Th. Smith is navolging
van Bredero's Symen sonder Soeticheyt. A. du Moulin gaf in De Lichtmis,
of Mal Morfje mal Kindje (1687) 2) nog eene ouderwetsche klucht
met het bekende slot, eene reis naar Indië als krijgsman. D'adellijkke
juffer, of de Bedroge trotsheyd (1688) 3) van S. vander Heyden is zonder
de minste beteekenis. De Franse Quacksalver, of de Boere Klap heurs
(1689) van een onbekende is vol berichten over den tocht van Willem
III naar Engeland, die aanleiding geven tot vechtpartijen. Een kwakzalver,
die zijne gasten allerlei raar eten voorzet, krijgt ook een pak slaag.
In De besteedster van meisjes en minnemoers, of school voor de dienstmeiden
(1692) 4) van J. de Rijk wordt eene meid, die gestolen heeft,
bij de besteedster aan huis gevangen genomen. De dagdief (1696) 5)
van denzelfden schrijver, waarin een minnaar en zijn knecht, als timmerlui
verkleed, in het huis der geliefde doordringen en haar schaken,
is blijkbaar naar het Fransch. In Het huwelyk door list (1694) van
P. W. van Haps gaat de minnaar 's morgens half gekleed in de deur
van het huis eener weduwe staan en krijgt hare toestemming tot een
huwelijk, omdat zij voor verderen laster vreest. In De Mansmoêr (1699)0)
wordt eene jonge huishouding erg gedrild door de bazige schoonmoeder
van de vrouw, die sterk is in schelden i de vàder der jonge
vrouw weet haar te beteugelen. In Verliefde Brechje (1705) 7) wordt de
dochter van kwakers in dei'tig gezelschap gebracht en vat liefde op voor
een jongen man i hare ouders willen eerst niets van een huwelijk weten,
maar geven ten slotte, vooral door de bemoeiingen van een buurman,
hunne toestemming. De stukjes van Van Haps geven eene niet onaardige
zedenschildering.
1) Herdrukt in 173lJ.
3) Dit is de 2de druk.
5) Herdrukt in 1778 en z. j.
1) lierdrukt in 1720 en 17R6.
2) Herdrukt in 1700 en 1751.
4) Herdrukt in 1728.
6) Herdrukt in 1714 en 1762.
463
De moetwillige bootsgezel l ) van ]. Sammers is een brutaal plagiaat
van G. Ogier's Gramschap. In de /(lagt van Fijtje, of een Witte met
een Zwarte (1700) van een onbekende wordt aan eene weduwe het hof
gemaakt door drie vrijers. Zij verstopt er één in bed en een ander in
eene kast; zij komen de één in 't wit, de ander in 't zwart den derden
verjagen, maar de pastoor jaagt hen het huis uit.
De oude klucht heeft zich gedurende de 17de eeuw op ons tooneel
staande gehouden. In de eerste helft dier eeuw is zij, over het algemeen,
zeer ruwen onzedelijk en het is niet te· verwonderen, dat
predikanten en andere ernstige mannen haar bestreden. Later wordt zij,
zoowel ten gevolge van de zachtere zeden als door den invloed van het
Fransche blijspel, fatsoenlijker, beweegt zich in beschaafder kringen,
maar verliest veel van het comische. Zeden en gewoonten, lage hartstochten
en volkseigenaardigheden zijn vooral in tal van oudere kluchten
aardig geschetst en, hoewel er veel niet door den beugel kan, zijn er
enkele meesterstukjes in dit echt nationale genre geschreven en staan
b.v. 8redero's kluchten niet achter bij het beste, wat op dit gebied
door Fransche, Spaansche en Engelsche dichters gegeven is.
Het tafelspel 2), dat vertoond werd bij feesten en feestjes in kleinen
kring, bleef ook in de 17de eeuw in gebruik. Hooft schreef in 1602
voor eene afscheidspartij het stukje Mommerij 3), waarin drie minnaars,
"Wanhopende", "Hopende" en "Genietende", allen "met gouden ketens
aende been als slaven", hun hart uitstorten en Min zich ten slotte richt
tot de aanwezige ,,]offrouwen". In een Bruiloft-spel (1602) beweren Min
en Heusheit beide, dat zij het huwelijk van het jonge paar tot stand
hebben gebracht; Nacht maakt door hare verschijning een einde aan
den twist en ten slotte worden, onder het uitspreken van vele goede
wenschen, aan de bruid aangeboden
"Twee harten bey gewont met eenen heusschen schicht
Vast aen malcaer gehecht, in een gedraeyt wel dicht."
Terwijl Min in het eerste stukje gewapend is met het schild van
Medusa en zich in het tweede er op verheft, dat hij de zoon is van
1) Er is eene uitgave z. j., verder van 1697, 1698, 1714 en 2 van 1739.
2) Zie over het tafelspel in de 16de eeuw, blz. 155-157.
S) De drie oudste tafelspelen· van Hooft zijn voor het eerst uitgegeven door Dr. J.
van Vloten, in P. C. Haa/fs Brieven, Leiden, I, 1855, blz, 379, vlgg. Zie in Stoett's
Hooft-uitgaye, 11, blz. I, vlgg.
464
"den Crijchsgodt" en van "de sachte Venus", is het tafelspel De gewonde
Venus (1607) geheel mythologisch. "juppyn" en "Mercur" spreken over
de slechtheid en dwaasheid der menschen en halen alJeriei voorbeelden
aan, o. a. -- het stukje speelt tijdens den Trojaanschen oorlog- van
"Heindrick (VIII) den Engelschen bulleman". Dan verschijnt Venus, die
zich beklaagt, dat zij, toen zij zich in den slag waagde, om Aeneas te
helpen, door Diomedes gewond is. "juppyn" keurt dat optreden ook af -
"u en voecht het harnas noch de broeck" - en Venus raadt ten slotte
de vrouwen aan:
"wijckt niet van u manieren,
Met vriendlijckheit sult ghij't best nae til sin bestieren".
Op een paar plaatsen is navolging van de Ilias en van Tasso's
La Oerusalemme liberata 1). Blijkens den slotregel was ook dit stukje voor
eene bruiloft bestemd. Dat schijnt niet het geval te zijn geweest met
Paris oordeel 2) , het grootste van Hooft's tafelspelen. "Merkur" komt met
Juno, Pallas en Venus op eene plaats, waar Paris ligt te slapen; deze zal
rechter zijn in het geschil der drie godinnen en den appel toereiken
aan haar, die hij de schoonste vindt. juno belooft hem geld en macht,
Pallas deugd en wijsheid, Venus de schoonste vrouw op aarde. Paris
eischt, dat de godinnen zich zullen ontkleeden - er ontstaat een ruzietje
tusschen juno en Venus over den gordel van de laatste - en wacht
haar dan "een' voor een', aen gins zijd' van die ruyght". Als hij den
appel aan Venus heeft gegeven, beloven de beide anderen zich te zullen
wreken 3).
De Leidsche rederijker jacobus Cel osse schreef twee tafelspelen 4); in het
eene treden "Locht", "Aerde" en "Mensche" op en twisten de twee eerstgenoemden
er over, "wie dat doch van ons beyden D'een d'ander overtreft",
terwijl "Mensche", die geen van beiden tegen zich wil verbitteren,
weigert uitspraak te doen in het geschil en hen aanspoort, elkander als
"na ghebuers" te verdragen. Het andere stukje heeft een dergelijken inhoud;
hier zijn,,'t Vyer" en ,,'t Water" "heftigh met woort-strijdt teghen
malkander", maar "een stadigh bedaeght Man, genaemt RedeJijck Ver-
1) Vs. 166-176 zijn naar La Gerus. lib. c. XVI, stro 25 (vgl. Or. G. Kalff, Literatuur
en tooneel te Amsterdam in de 17de eeuw, blz. 280); vs. 146, vlgg., zijn gevolgd naar
de Ilias, V, vs. 376-381.
2) In Stoett's uitgave, IJ, blz. 29.
3) Er zijn in het stukje enkele herinneringen aan Lucianus, Deorum dialogi, XX.
4) Zij zijn opgenomen in Den Nederduytschen Helicon, Haarlem, 1610, blz.
157 en 170.
465
standt" bewijst hun, "dat niemant boven ander hem en behoort te verheffen,
maer dat alle nut ende nutbare lofweerdigh zijn, ende dattet al
met reden moet ghebruyckt ende geoordeelt worden".
Ook in een tafelspel van lan I. de Vennip treden alleen allegorieën
op, nl. "Onbedochte loncheyt", "Goet Onder-wys", "Onbedwonghen
Lust" en "Straffe Godts" 1).
Gerrit Hendricx van Breughel schreef een paar tafelspelen 2), die in
niets verschillen van eene klucht, o. a. het Tafel-spel van vier Personagien,
als Boawen en Plean, met Oobbert haren sean, enz. De vader
wil zijn zoon een ambacht laten leeren , maar de moeder vindt geen
vak goed genoeg voor hem; het is beter hem "te laten een meysgen
trouwen", dat den kost voor hem verdient. Dat gebeurt dan ook, in
weerwil van het verzet van den vader, die schrikt van de verhalen der
bruid, hoe zij en hare kameraden door dieverij aan allerlei eetwaren
komen. In een Tafel-spel van twee gehoade jonghe layden komt de
man, die juist door zijne vrouw geprezen is, dronken t'IlUis; er
wordt een beetje gekeven, maar daarna wordt het weer "pays". In
een Tafel-spel van een Waech-dragher Kees, ende Marry zijn Wijf is
het weer een drinkend echtgenoot, eene kijvende vrouw, een dronken
"Sleper", die op "zijn nuchteren Peert" ranselt, en daarover onderhouden
wordt door een burger. De tafelspelen van een dronckell Boer, die door
droomen Nuchteren wordt, van eenen Quacksalver en van eencll droncken
Boer die wt vryen gaet zijn monologen.
In de eerste uitgave van Coster's Ithys (1615), die zonder voorkennis
van den dichter werd uitgegeven, was "een boertighe clucht, ofte een
tafel-spel" ingelascht, waarin een kwakzalver en een knecht optreden;
Coster ontkende in den tweeden druk van het treurspel (1619), dat hij
de schrijver van het stukje was.
Rodenburg schreef een Bruylofts-Eer-Oaef, Tafel-spel 3) , waarin Cupido,
Vryagie, Liefd en Weerliefd optreden. In een ander Tafel-spel 4-) van
hem spelen niet minder dan 13 allegorische personen. Ook de bruiloft
zijner zuster Anna luisterde hij in 1615 met een tafelspel op, waarin
Neen, Ia en "Reckelijckheydt" de personen zijn, veel gespeeld en gezongen
wordt en eenige goden en "sterren" - Ethra en Electra - in eene
vertooning te zien zijn 5).
1) Gedrukt achter zijn Kort berecht valit Tvcht-Izvys I Rotterdam, 1611.
2) Zij zijn opgenomen in Breughels Boertighe eludden; zie boven, blz. 437.
3) Zie zijne Eglentiers Poëtens Borst-weringlz, 1619, blz. 191.
4) T. a. p., blz. 213. b) T. a. p., blz. 239.
466
Starter's Kluchtigh tafel-spel van Melis Tijssen 1) is de monoloog van
een "half-backen Vryer", die bij zich zelf eens repeteert, wat hij al niet
zal zeggen aan het meisje, dat hij ten huwelijk vraagt. In een Bruylofis
Tafel-Spel (1625) van Zacharias Heyns treden "Vreucht" en "Druck" op.
S. van Hoogstraten schreef in 1654 een Bruylofts tafel-spel of Parnassus
Eer-gaef voor de bruiloft van Mathys Pompe en M. E. Musch
van Waelsdorp 2); er wordt in het stukje veel gezongen. A. van Overbeke's
Tafel-spel van de Vyf sinnen (1665) bestaat uit eene serie van
voordrachten, die voor een deel worden gezongen; het stukje wordt
door een koor besloten 3). In de laatste jaren der 17de eeuw, toen het
zangspel in de mode was gekomen, zijn de tafelspelen, die gedrukt
werden, geheel en al zangstukjes geworden 4).
1) Opgenomen in Friescke Lustkof, 1621. Zie over de afzonderlijke uitgaven, blz.
440, Noot I.
2) Het is herdrukt in de Uytspanningh der vernuften (1660) van J. van Someren,
(blz. 379-392 der uitgave van 1686). Was dit plagiaat?
3) Het is opgenomen in de uitgaven van zijne Rym-wercken.
4) Zie het volgende hoofdstuk.