Over Jos de Haes, Vier momenten

Vier momenten

IV

Langzaam vier uur en gij

raapt nootjes in de laan,

een dubbel-rode rij

waar rode beuken staan

en, in hun verf ten toon,

de bloemen van het veld.

Bloem van de doornenkroon,

onze uren zijn geteld,

langzaam, viermaal één uur,

viermaal onszelve kwijt

tegen de dam van duur,

tegen de oneindigheid.

 

Langzaam vier uur... Te laat,

't geweten staat niet stil,

behekst door tijd en maat,

nooit af en steeds op til.

 

Jos de Haes, ‘Vier momenten’. In: Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 95. Uitgeversmaatschappij Standaard-Boekhandel, Antwerpen 1950, p. 385.

De eerste twee regels van dit gedicht van Jos de Haes behoren tot die verzen die zo’n hevige en onmiddellijke werking hebben op de lezer dat die er niet aan kan ontkomen. Ze komen uit het vierde van de ‘Vier momenten’, een cyclus uit de bundel Gedaante (1954), die al in 1950 voor het eerst in een tijdschrift verscheen. De versregels nestelen zich in het geheugen door de a-klanken, de metrische accenten en door de aanspreking van de gij, die aan het eind van de eerste regel een bijzondere klemtoon krijgt. Ze bevatten een mysterie dat niet tenietgedaan kan worden door de anekdote die de zoon van de dichter aan Paul Claes vertelde. Volgens hem verwijzen ze naar een wandeling in het bos van Ter Kameren.

Die ‘gij’ moet de geliefde vrouw zijn die in de drie andere gedichten centraal staat, maar ze kan ook de ik zijn (die zichzelf aanspreekt), die in het gedicht niet voorkomt maar door de ‘gij’ geïmpliceerd wordt en verderop als ‘ons’ terugkeert, – of is misschien zelfs de lezer. Het meest waarschijnlijk is die gij echter de vrouw, die beukennootjes hamstert. De betoverende eenvoud van de verzen wordt in wat volgt uitgewerkt en gecompliceerd. De rode beuken staan in een dubbele rij langs de laan, maar artificieel in de ‘verf’ staan de bloemen van het veld. De dichter lijkt hier de ‘lelies van het veld’ uit de Bergrede in Mattheus 6:28 (‘Leer van de lelies op het veld hoe ze groeien.’) te contamineren met de ‘bloem van het veld’ uit Jesaja 40:6 (‘Alle vlees is gras, en al zijn goedertierenheid als een bloem des velds’). Hun Bijbels jasje roept de bloem van de volgende regel op: ‘Bloem van de doornenkroon’.

De eerste regels worden nog sterker doordat eerst de opvallende a-klanken met o-klanken worden afgewisseld en doordat vervolgens na zes heel concrete regels de abstractie haar intrede doet. Metaforen, die altijd al een inspanning eisen van de lezer, blijken onvatbaar: want wat is die ‘bloem van de doornenkroon’, die ‘dam van duur’? Dat laatste woord wordt door een soort gedachtenrijm en het herhaalde ‘tegen’ met ‘oneindigheid’ verbonden. Met woorden als ‘duur’ en ‘oneindigheid’ bereikt de problematiek van de tijd een climax in het gedicht. De tijd werd al aanwezig gesteld met ‘langzaam vier uur’. Haar werking is daarbij versterkt door de herhaling met variatie ‘langzaam, viermaal één uur’, die nog eens de nadruk legt op de duur van het moment.

Het thema van de tijd is door het woord ‘oneindigheid’ onvermijdelijk christelijk geladen. Het begrip kan natuurlijk een wetenschappelijke inhoud hebben, maar voorafgaande toespelingen op de Bijbel zorgen voor die religieuze lading. De ‘doornenkroon’ mengde met de problematiek van de tijd die van het lijden. Niet zozeer echter dat van Christus, die aangesproken lijkt en als een bloem op het hout van de doornenkroon is verrezen, maar ons lijden. ‘Onze uren zijn geteld’. We verliezen onszelf en varen als tegen de dam van de onverwrikbare oneindigheid, die Hij voorstelt. Hij is het die ons het geweten ingiet dat in de tweede strofe centraal komt te staan. Tijd die behekst, staat er tegenover oneindigheid en behaalt de overhand: ze is ‘nooit af en steeds op til’. Wij verliezen steeds onszelf in het licht van de eeuwigheid en wij blijven onverminderd een geweten hebben, een besef van goed en kwaad, dat knaagt.

Die tweede strofe krijgt bijzondere nadruk. De vier regels staan zoals in het derde gedicht van de cyclus ‘Vier momenten’ apart van de voorafgaande twaalf (drie maal vier regels). De zo zichtbare aparte stelling beklemtoont de wending, die er nog eens door een laatste ‘langzaam vier uur’ wordt ingehamerd. ‘Te laat’. Maar waarvoor is het te laat? Te laat om nog te ontkomen aan de vier uur, die met een klokslag de tijd, de vergankelijkheid bezegelt; te laat is het om het geweten stil te leggen. Toch blijft er een lichtpunt met de eerste regels. De gij raapt datgene op wat afgevallen is door de werking van de tijd en spaart zo wat gedoemd is te vergaan, net zoals Christus ons door het offer van zijn leven als beukennootjes voor het eeuwig leven bewaart.

Langzaam begrijpt men dit gedicht, maar het verstaan van het mysterie van de eerste twee verzen is aan de eeuwigheid voorbehouden.

Hans Vandevoorde, januari 2019