Over Bert Schierbeek, [je oren te luisteren leggen]

je oren te luisteren leggen

in de bergen de trillingen

noteren van de pas ontloken

bloem die distel in je voet

het wild aan de flanken en

de wind waait in je haar op als

stof en alles vertalen in

geluid de krekels de ezels

ja en nee en hier en daar

een schorre eenzaamheid

op de tong van de man

aan de flank van de berg

weerkaatst een verhevigd

verlangen: een verre vesting

om in te wonen

 

Bert Schierbeek, ‘[je oren te luisteren leggen]’. In Tirade. Jaargang 34 (1990), afl. november & december, p. 530

Het zicht staat centraal in de Westerse cultuur. Een indicatie van dit fenomeen (dat wordt aangeduid met het begrip ‘ocularcentrisme’) is de dominantie in ons taalgebruik van metaforen en uitdrukkingen waarin het zichtbare een rol speelt (denk bijvoorbeeld aan ‘eerst zien dan geloven’ of aan de metafoor in de naam van deze rubriek: ‘gedicht belicht’). Het bovenstaande gedicht van Bert Schierbeek (Glanerburg, 1918-1996) stelt een andere vorm van waarnemen centraal: het gehoor. Het titelloze gedicht opent met de frase ‘je oren te luisteren leggen’. Deze gangbare uitdrukking betekent zoiets als ‘informatie inwinnen’, maar wordt hier letterlijk opgevat als een aansporing. Als je werkelijk je oren te luisteren legt, zo wordt de lezer beloofd, is het zelfs mogelijk het geluid van een ontluikende bloem waar te nemen.

De aansporing bestaat er verder uit de ‘trillingen [te]/ noteren’, wat in verband kan worden gebracht met de activiteit van het schrijven van poëzie. Ook omdat de jonge bloem een distel is (een bloem die pijn doet) kunnen we – via Les fleurs du mal van Charles Baudelaire – deze regels in verband brengen met de dichtkunst. Het gaat er vervolgens om ‘alles [te] vertalen in / geluid’. Daarmee geeft het gedicht aan dat het materiaal van poëzie wezenlijk uit geluid bestaat: de poëzie komt voort uit maar resulteert ook altijd in geluid. In een lange poëticale tekst, die dertig jaar vóór dit gedicht werd gepubliceerd, schreef Schierbeek al: ‘[p]oëzie heeft niets met begrijpen te maken maar alles met luisteren en horen. Geef de taal haar klank terug en ze zal meer kunnen gaan betekenen’ (Schierbeek in Een broek voor een oktopus, p. 53).

Het gedicht geeft zelf alvast een voorbeeld wat ‘de taal haar klank teruggeven’ inhoudt: ‘vertalen in geluid’ wordt gevolgd door twee dierennamen die middels klankrijm (specifieker: assonantie) met elkaar worden geassocieerd. Krekels zijn herkenbaar door het tsjirpende geluid dat zij door middel van stridulatie voortbrengen. Door de klankverwantschap met ‘krekels’ worden ook de ‘ezels’ in verband gebracht met het geluid dat zij produceren. De ‘Ja’ uit de volgende regel brengt dan ook de bekende ezelklank in herinnering. De klankbetekenis activeert zodoende nieuwe betekenissen die resoneren met betekenissen die je misschien alleen op het eerste gezicht ontwaart (de ezel alludeert bovendien op de titel van een van Schierbeeks boeken met ‘proëzie’, Ezel mijn bewoner, waardoor ook het werk van de dichter zelf in de regels weerklinkt).

De titel van de bundel waarin dit gedicht is opgenomen is De zichtbare ruimte. Bovenstaand gedicht beklemtoont dat aandacht voor geluid ons kan brengen tot voorbij de grenzen van die ruimte (zoals je weet dat er in een veld krekels zijn, ook al kun je ze niet zien). Geluid en het blikveld vullen elkaar aan: poëzie moet niet alleen gelezen, maar ook gehoord worden. In een interview verwoordde Schierbeek de verwantschap tussen lezen, zien en horen als volgt: ‘Ik denk eigenlijk dat, onder de indruk van het feit dat de meeste mensen niet horen wat ze lezen en daardoor ook zelden lezen wat ze zien, dat in de taal en ook in het lezen horen en zien eigenlijk samen zouden moeten gaan. De klankwaarde van een woord is niet gering’ (Roggeman 1980: 13).

De aandacht van de aangespoorde ‘je’ gevestigd op wat ‘daar’ klinkt: de ‘eenzaamheid’ die ‘op de tong van de man’ ligt. Door de aanduiding ‘schor’ krijgt de eenzaamheid zelf een stem, hoewel die stem al bijna kwijt is. Of de heesheid het resultaat is van schreeuwen of van teveel praten is niet duidelijk, maar het lijkt erop dat de eenzaamheid niet is opgemerkt, of althans niet is beantwoord. Door de heesheid is de stem in ieder geval steeds moeilijker te horen. De stem van de eenzaamheid weerkaatst echter in het berglandschap waarover het gedicht spreekt. Weerkaatsing wordt in verband gebracht met verheviging, wat doet denken aan amplificatie. De weerkaatsing benadrukt dan ook de eenzaamheid: het enige antwoord is een echo van de eigen stem. In de woorden van het gedicht: de eenzaamheid weerkaatst het verlangen.

We kunnen de ruimte van het gedicht zelf opvatten als een echokamer, waarin de nauwelijks hoorbare stem wordt versterkt. In de eerdere regels zijn we te weten gekomen dat ruimtelijkheid niet alleen bepaald wordt door het zicht, maar ook door geluid. Ook weerkaatsing van geluid is een manier om een ruimte te bepalen (denk bijvoorbeeld aan de echolocatie van vleermuizen). Het ‘verhevigd[e] / verlangen’ waaraan de stem van de eenzaamheid uitdrukking geeft, heeft tevens betrekking op een ruimte. Het verlangen bestaat uit ‘een verre vesting / om in te wonen’. Een vesting, ook wel een verdedigingswerk, heeft de connotatie van veiligheid en geborgenheid. Maar hoewel de vesting bedoeld is ‘om in te wonen’ valt dit onderkomen niet samen met een thuis; de vesting is immers ver weg. Het paradoxale verlangen naar een plek die tezelfdertijd ‘thuis’ en ‘ver weg’ omvat, brengt de eerdere tegenstellingen in het gedicht (ja en nee hier en daar) in herinnering. In geluid echter hoeft ‘thuis’ en ‘ver weg’ geenszins paradoxaal te zijn: in een echo horen we tegelijkertijd hier en daar. Het verlangen naar de verre vesting kunnen we in verband brengen met een lange traditie van huisbeelden in de Nederlandstalige poëzie (denk bijvoorbeeld aan Slauerhoffs ‘alleen in mijn gedichten kan ik wonen’). Het huisbeeld van Schierbeeks gedicht is een huis van geluid: een ruimte zonder vastomlijnde muren, opgetrokken uit weerkaatsingen en resonanties.

Siebe Bluijs, november 2018