In brulloft yn 'e Wâlden T.G. van der Meulen editie Freark Dam en Ype Poortinga logo_tres_01 GEBRUIKT EXEMPLAAR eigen exemplaar dbnl ALGEMENE OPMERKINGEN Dit bestand biedt, behoudens een aantal hierna te noemen ingrepen, een diplomatische weergave van In brulloft yn 'e Wâlden van T.G. van der Meulen, in een editie van Freark Dam en Ype Poortinga uit 1974. De oorspronkelijke verhalen verschenen tussen 1853 en 1902. REDACTIONELE INGREPEN p. 20, 46, 80, 154-155, 165, 173, 181: de eindnoten zijn in deze digitale versie direct bij de bijbehorende nootverwijzingen geplaatst. De genoemde paginanummers zijn daardoor komen te vervallen. Bij de omzetting van de gebruikte bron naar deze publicatie in de dbnl is een aantal delen van de tekst niet overgenomen. Hieronder volgen de tekstgedeelten die wel in het origineel voorkomen maar hier uit de lopende tekst zijn weggelaten. Ook de blanco pagina's (p. 4, 6, 182 en 184) zijn niet opgenomen in de lopende tekst. [pagina 1] IN BRULLOFT YN 'E WALDEN [pagina 2] IDUNA-RIGE. Teksten út de Fryske skriftekennisse fan de njoggentjinde ieu. Under redaksje fan F. Dam, dr. K. Dykstra, J. Knol en dr. Y. Poortinga. Nr. 5. Utjown mei stipe fan it Kultureel Fûns N.T.F. (Tietsjerksteradiel), it Anjerfûns Fryslân en it Frysk Utjefte-Fûns. [pagina 3] Tsjibbe Gearts van der Meulen In brulloft yn 'e Wâlden EN OARE WIERE FORHALEN UTJOWN MEI YNLIEDING EN OANTEKENINGEN TROCH F. DAM EN DR. Y. POORTINGA {== afbeelding ==} {>>afbeelding<<} FRYSKE AKADEMY NR. 465 MIEDEMA PERS - LJOUWERT - 1974 [pagina 183] Ynhâld side Wurd foarôf 5 Hwat oer de skriuwer en syn wurk 7 Earmoed en banketten 10 Britting, de gûchelder. In tobinnenbringen 21 In brulloft yn 'e Wâlden 32 De bikearing fan Sijke Lape 47 Fan in spoekeblom en sahwathinne 51 De dokter-bigamist 60 It lyk yn 't pypke 81 Myn freonskip mei Harmen Sytstra 89 Twa dagen hear, of in froalike reis nei Drinte 97 In lyts priuwke fan in strou 156 De efterkant fan in tsjep jongfaem, en oare fragminten 166 In droom 174 2010 dbnl / erven Freark Dam en Ype Poortinga meul015inbr01_01 yes niet alle teksten zijn duidelijk gedateerd T.G. van der Meulen, In brulloft yn 'e Wâlden (eds. Freark Dam en Ype Poortinga). Miedema Pers, Leeuwarden 1974  DBNL-TEI 1 2010-03-15 AS colofon toegevoegd Verantwoording Dit tekstbestand is gebaseerd op een bestand van de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (https://www.dbnl.org) Bron: T.G. van der Meulen, In brulloft yn 'e Wâlden (eds. Freark Dam en Ype Poortinga). Miedema Pers, Leeuwarden 1974  Zie: https://www.dbnl.org/tekst/meul015inbr01_01/colofon.php In dit bestand zijn twee typen markeringen opgenomen: paginanummering en illustraties met onderschriften. Deze zijn te onderscheiden van de rest van de tekst door middel van accolades: {==13==} {>>pagina-aanduiding<<} {==Figuur. 1: Onderschrift van de afbeelding.==} {>>afbeelding<<} {==5==} {>>pagina-aanduiding<<} Wurd foarôf In datum is wolris oanlieding om jin yn it wurk fan in skriuwer út it forline to fordjipjen. Sa is it ús gien, doe't de hûndertfyftichste forjierring fan Tsjibbe Gearts van der Meulen syn bertedei yn it sicht kaem. Njonken Waling Dykstra hat er sûnder mis de wichtichste folksskriuwer fan syn generaesje west. ‘In pear en net in pear’, wjergaders én tsjinpoalen: de iene bisteklik en bistindich, de oare wyldseauwich en fantastysk; de iene ynbannich, de oare mei it hert op 'e tonge, dat wiene Waling en Tsjibbe. ‘Ald en Nij’, dy greate, bûnte samling, is fan 1907-1911. It waerd njonkenlytsen tiid om wer ris wurk fan sines foar de hjoeddeiske lêzer tagonklik to meitsjen. Dêrfoar liken ús de ‘wiere forhalen’ it gaedlikst ta. Net allinne dat Tsjibbe hjir as skriuwer gauris op syn bêst is, hy jowt ek in skat fan ynformaesje oer himsels en eigen geastlike ûntjowing, mar binammen op it stik fan kultuerskiednis en folkskunde út 'e foarige ieu. Der sit ek aksje genôch yn, sels de ‘thriller’-eftige eleminten ûntbrekke net. As de ûndertitel it oer ‘wiere forhalen’ hat, dan slacht dat fansels net op ‘In droom’, mar dizze geastige munstering fan 'e Fryske skriuwerspersoanlikheden woene wy de lêzer net ûnthâlde. In pear forhalen ha wy in oare titel jown as se oarspronklik hiene. Yn de koarte taljochting dy't wy oan elk stik foarôfgean litte, is dat forantwurde. It wurk fan Tsjibbe Gearts wie op alderhanne manieren stavere. It is mei de Iduna-stavering bigoun en mei de Selskipsstavering, sa't dy oan 1945 ta gongber wie, ophâlden. Hwat fan de Wâldfries hat der altyd trochhinne skynd. Wy hawwe bisocht om in bytsje fan dy kleur to biwarjen. F. Dam Y. Poortinga {==7==} {>>pagina-aanduiding<<} Hwat oer de skriuwer en syn wurk Ta ynlieding fan dizze ‘wiere forhalen’ wolle wy hwat oer Tsjibbe Gearts van der Meulen meidiele. Yn 't koart, omdat der tagelyk mei dizze bondel yn de rige ‘Minsken en Boeken’ fan de Fryske Akademy in wurk oer him útkomt. Tsjibbe Gearts mocht himsels graech as wrâldboarger of kosmopolyt bititelje; hy hat der yn syn jonge jierren ek oer prakkesearre om him yn 'e Foriene Steaten to festigjen; hy mocht graech reizgje, sels Amearika hat er bisocht, mar likegoed is er altyd Burgumer bleaun. Dêr is er de 6ste maeije 1824 to wrâld kommen en de 16de maert 1906 forstoarn. Syn heit wie klokmakker en nei de legere skoalle moast Tsjibbe helpe yn heite affearen. In setsje hat er lytsfeint by de bakker west, lyk as wy yn ‘In brulloft yn 'e Wâlden’ biskreaun fine, mar in echte bakker siet der likemin yn as yn syn konfrater Waling Dykstra. It draeide wer op klokmeitsjen út. Letter docht er net allinne yn klokken, mar ek yn boeken en skriuwark. Boppedat hat er dan in ‘smoarch winkeltsje’, sa't de lju doe in krudenierssaekje wol neamden. Hy bliuwt moai lang frijfeint, mar yn 1858 trout er mei Grytsje Piters Peereboom fan Boalsert, dêr't er seis jonges by kriget. It kaem net altyd like rom om. Sadwaende wie it ‘Winterjounenocht’, de foardrachtjounen dy't er fan 1860 ôf yn 'e mande mei Waling Dykstra joech, net allinne in wolkom aventûr - hoe aventûrlik it soms wie lêze wy yn ‘In lyts priuwke fan in strou’ -, mar ek in net minder wolkomme ynstruijing. Trije jier letter moast it ophâlde. Doe waerd er brievegaerder. Dat wie wol gjin fetpot, mar it bistjutte tominsten fêst jild. Hy doogde net foar dat postje; it mei in wûnder hjitte, dat it noch tsien jier duorre hat. Hy seit der hwat fan yn syn brief oan Buitenrust Hettema (it foarste stik yn dit boek). {==8==} {>>pagina-aanduiding<<} Tsjibbe Gearts krige de fuotten pas goed ûnder it gat as printer en as útjower fan de Burgumer krante. Syn agintskip foar steamboatmaetskippijen dy't op Amearika foeren, hat er it ek goed mei hawn. Doe't er njonkenlytsen it spul mear op syn soannen stean litte koe, krige er lins foar syn skriuwerij. Likegoed hat er fan syn feintejierren ôf in fruchtber auteur west. Sûnt 1847, doe't de Fryske foarman en skriuwer Harmen Sytstra as ûndermaster to Burgum kaem en freonskip mei him sleat, wie Tsjibbe Frysk skriuwer, al wol dat net sizze, dat er letter noait hwat yn 't Nederlânsk makke hat. Unbigryplik dat in man mei safolle bislommeringen safolle skriuwe kinnen hat. ‘Ik haw noait op roazen gien’, stiet der earne, ‘mar ik moat sizze dat my dat ek net moai talike, hwant as ik in roas sjoch (al is 't ek in moai jongfaem) dan tink ik jit altyd om toarnen’. Hy litte oan ‘ôfdwalinge des geestes’, seit er sels, mar op skriuwen koe er him yn alle omstandichheden konsintrearje. Op reis bygelyks, likefolle oft it op 'e Sudersé of op 'e Oaséaen wie. Mar ek wol as er yn 'e nacht weitsje moast fanwege sykte yn 'e húshâlding. Omtrint alle genres hat er bioefene. Lyryk, lietteksten, foardrachten, forheljende rymstikken, opera- en oratoriumteksten, oersetting út Goethe's ‘Faust’, alles hwat mar yn dichtfoarm foarkomt. Ek alderhanne soarten proaza fynt men ûnder syn wurk: biskôgjende artikels, geastige taspraken by hurddraverijen en oare gelegenheden, forhalen, hiele rigen, mar noait in folsleine roman, al biwiist er mei ‘Fen 1856 oan 1859, of în great trije jier, ho is 't moglik?’ (1860) dat er mâlle skoan in frij gearstalde plot opsette kin. Folkskundich materiael bringt er mei Waling Dykstra gear yn ‘In doaze fol âlde snypsnaren’ (21882). Mei ‘Moaije blommen fen ùs Frysce letterkroane’ (1879) stalt er faeks wol de wyldste blomlêzing gear dy't oait makke is. Wyld kin er it by tiden ek fortoane op it toaniel. Hy hat in foarleafde foar it heechkomyske en foar it melodramatyske, mar hy bisit in ynstinkt foar it toanieleffekt. Hy en Waling Dykstra binne dan ek de greate pioniers fan it Fryske folkstoaniel. Syn ‘Mâl ût, mâl thûs’ fan 1859 is it earste Fryske spylstik. De journalistike ynslach oppenearret him al lang foardat {==9==} {>>pagina-aanduiding<<} er kranteman wie. Hy sjocht rounom niget en hy wit de lêzer it bilang en de apartens fan hwat er bilibbet wol to suggerearjen. Oer in reiske nei Drinte, nei it hurdsilen to Harns of nei it Sindingsfeest to Feankleaster makket er in hiel boek en dizze greate reportaezjes binne it lêzen noch altyd wurdich, net allinne om hwat er opmerkt, mar ek om de persoanlike skôging dy't er op 'e dingen hat. Doe't er op jierren kaem, mocht er graech syn ‘tobinnenbringingen’, sa't syn oantinkens mei in typysk Tsjibbewurd hjitte, to boek stelle. Wy hawwe dêr mei fan syn bêste wurk oan to tankjen. Wy lêze hoe't in ienfâldige folksjonge doedestiids in bilêzen man wurde koe. Hy struit mei sitaten út it wurk fan lang forgetten skriuwers. Wy lêze fan feesten en freonskippen, fan bigamy en moard. Wy binne mei him op gearkomsten fan 'e ôfskiedingslju en hearre him tsjûgjen fan syn frijtinkerij. Gâns fan de forskynsels en de geast fan 'e 19de ieu komt ús út syn wurk tomjitte. Utersten, alle kanten oer, yn 'e ienheit fan in forwûndere en opteine persoanlikheit. {==10==} {>>pagina-aanduiding<<} Earmoed en banketten Foar ús kennisse fan it lange en ynteressante libben fan Tsjibbe Gearts van der Meulen is foaral it brief fan bilang dat er yn 1900, tobeksjende op it doe ôfleine stik fan 't libbenspaed, skreaun hat oan de Fryske taelgelearde en kritikus dr. F. Buitenrust Hettema (1862-1922). Yn dat brief ommers eidet er syn hiele libben oer. Hy wit him noch it ien en oar to binnen to bringen út syn earste (!) libbensjier, mar komt ek mei gâns bisûnderheden út bygelyks syn feintejierren (de tocht troch Den Haech yn de koets fan prins Freark!), oer syn maetskiplike carrière, syn omgong mei de hegerein en binammen ek mei oare dichters en skriuwers, Fryske sawol as Hollânske. Dat er op hege jierren noch fol wurkdrift en plannen siet docht út de ein fan it brief wol dúdlik bliken. It brief jowt nammers net allinne nammen en feiten, mar is ek as selsportret bilangryk, foaral ek omdat Tsjibbe Gearts hjir en dêr (‘Ik harke to folle nei de flaeijers. Dat is myn ûnk west’) de selskrityk net mijt, al oerhearsket tankberens en soms opteinens as er tobektinkt oan de goede dingen fan 't forline. It brief birêst foar in part yn hânskrift yn de Provinsiale Bibliotheek; it oare part ha wy oernommen út dr. G.A. Wumkes syn ‘Paden fen Fryslân’ diel II, s. 200-204, omdat it origineel op 't stuit net to finen is. Weledel zeergeleerden Heer Buitenrust Hettema Waarde Heer en Vriend, want ik ben uw vriend, ik wensch het althans te zijn. In langen tijd heb ik zulk een zware taak niet aanvaard, als aan U te schrijven over mij zelf. Toch moet het zijn, ik troost mij er mee dat ik aan een man schrijf, die 'k vertrouwen kan en daarom wáár mag en kan zijn. Mar leaver yn 't Frysk? oars net? 'k Bin berne 6 maeije 1824. 'k Haw jit in libben tobinnen- {==11==} {>>pagina-aanduiding<<} bringen oan 't hege wetter yn 1825. 'k Wit jitte hoe't heit, oan blokken hout, liend fan ús buorman, in hellingbaes, fan planken in batterij oer de flier makke hie, om de flier stie onder wetter en de widze, of leaver de glûpe¹, dêr't ik yn lei, stie jit heger as de batterij. Mar ik wit der allinne dit fan dat heit my út de glûpe en oer de planken, op swiere blokken, nei mem op bêd brocht. Ik ha klear foar de geast hoe't de daem (njonken de, Trije bearzen' wennen wy) ûnder wetter stoe. 'k Bin dus mei in bêst geheugen geboaren. Mar der binne mear dy't in tobinnenbringen ha fan in jier âld. Fan twa jier binne der in hiele bult. Myn heit wie ûrwurkmakker. Ik wie en bleau de jongste fan fiif bern, allegearre jonges. Sels ha 'k seis jonges hawn. Nou jit trije. Twa lizze yn Amerikaenske groun, ien to Burgum op 't tsjerkhôf. Ien soan fan my is direkteur fan in bisûndere skoalle foar M.U.L. ûnderwiis yn Den Haech (Sljoidskoalle). Hy wie 2 jier op stúdzje to Naäs². In oare soan is learaer oan 't gymnasium Willem III to Batavia. De tredde, myn opfolger yn 'e boekprinterij to Burgum. Yn 1857 bin ik troud mei Grietje Peereboom, dochter fan P. Peereboom, destiids kommissaris fan polysje to Ljouwert³. Fan jongs ôf oan flijde my it Frysk. Ik wie as tolfjierrige jonge jamk lêzer yn selskippen; de ‘Lapekoer’⁴ koe 'k hast fan bûten, mar om sels yn 't Frysk to skriuwen kaem yn myn holle net op. Dat foroare yn 1847 doe't Harmen Sytstra to Burgum ûndermaster waerd. Hie er ûnder dy namme to Burgum kommen, ik hie gjin acht op syn komste slein, mar hy kaem der, omdat er miende dat er sa hjitte ûnder de namme fan Harmen Zijlstra en earst by syn trouwen blykte dat it Sytstra wêze moast. Ik wit jit skoan hoe bliid as er dêrmei wie; trochdat it him yn 't setten fan syn hantekening twa stippen útwoan, bisparre er dêrmei frijhwat inket, mar ek wichtiger reden hie 'r ta dy nammeforoaring. Mar om wer op myn forhael to kommen: ik koe Harmen Zijlstra as de skriuwer fan ‘Tsien tûzen út de lotterij’, dêr't ik my en oaren jamk mei formakke hie; ik seach út nei de komst fan de feint en hy kaem en ringen wiene wy bisibbe. Yn 'e omgong mei dy kenner fan en kamper foar ús tael moast ik bisiele wurde mei de lust om ek sels de hannen mei oan de liere to slaen. Och hie 'k mar better nei de ried fan dizze kundige freon harke, ik hie wiis dien. Ik harke to {==12==} {>>pagina-aanduiding<<} folle nei de flaeijers. Dat is myn ûnk west. De moaiste libbensjierren ha 'k mei Sytstra parte. Doe't myn broer yn 1849 nei Amearika woe mei oaren, woene se graech earst Ingelsk leare. Sytstra joech der les yn. Mei mear freonen naem ik ek les; ús wie 't foar leafhawwerij, letter - folle letter, doe't ik sels nei Amearika rekke, blykte hwat myn broer allang blykt wie, hwat wy net oan Sytstra forplichte wiene, mar sjoch dêr hoe't 'k oan 't Ingelsk kaem. Oan 't Dútsk rekke ik troch Romke van Reenen, in Kollumer dy't bineamd waerd ta master yn 't Earmhûs to uzes. Dy hie Dútsk leard en stelde my foar om les by him to nimmen. Sa bin 'k oan it Dútsk kommen, dêr't 'k my letter yn Amearika en ek wol yn Dútsklân mei rêdde koe. Fierders ha 'k oars gjin onderwiis hawn as hwat op 'e legere skoalle leard waerd. En doch kaem ik al jong mear mei de biskaefde wrâld yn kennis as men fan in earme boargerjonge tinke soe. Fjouwer jier nei de wetterfloed kamen wy fan Burgumerdaem ôf yn 't doarp to wenjen. Hwat in klear to binnen bringen ha 'k jit as seisjierrige jonge oan de Belgyske opstân. It fine fan de saek fette ik net, mar 'k wist fan snaphoannen en deasjitten. Nou wie 't net sa wûnder dat ik der yn dielde, en in ougriis fan fjochtsjen en soldaterij krige. Myn âldste broer, in stipe en steun foar myn âlden, in gnap horloazjemakker, dy't great bitrouwen bisiet, foel yn 'e reserve en moast soldaet wurde. O, hwat krytte ús mem doe. Hy is dragonder wurden as hie er noait op in hynzer sitten en mei hynzers omgien. Hy krige it heimwé, waerd siik, kaem foar rekken fan myn âlden fan Dimter ôf thús yn in illindige tastân en stoar ringen. Doe krytten wy allegearre. O, as wy yn 'e skoalle yn pleats fan leare pluksel meitsje moasten fan âld linnen, dan is op myn pluksel wolris in trien fallen. Mar yn dy dagen kaem skean oer uzes to wenjen ús notaris de hear A. Alma. Syn âldste soan Pyt waerd myn skoallemaet, myn bernefreon, en dat boaske sa oan dat ik syn boartkammeraet waerd. Sa kaem ik, earme boargerjonge yn 'e rige fan tige by tige lju; mei de tiid krige ik mei Pyt en dy't der op folge privaetles. Jierren lang bleau dy freonskip steande. Sneins wie 'k der jamk de gast. To skeljen hoefde ik net, ik mocht der sa wol yn 'e hûs komme; de omgong mei dy foarname lju en bern bifoardere myn sin foar 't skoane en goede krêftich, en dêrtroch waerd ik in oare jonge as de {==13==} {>>pagina-aanduiding<<} measte boargerjonges. Ut myn aerd hie 'k hwat oars mei, dat men ‘vernuft’ neamt. Jimmer wist ik hwat nijs to bitinken, sels yn 't boartsjen. Wy hiene destiids in stjerrebosk yn west, in oerbliuwsel fan Galamastate; yn dat bosk boarten wy sneons, as wy frij wiene fan skoalle. Ik foun in moai spul út; tink ris ta; wy spilen mei inoar as jonges, de skiednis fan Josef. Doe't Van Speyk yn 'e loft fleach, makke ik dêr ek in boartersspul fan, dat eindige mei de herleving fan Van Speyk. En sa mar fuort. Dat ien en oar boun Pyt Alma oan my, en syn bêste âlden hiene gjin soarch dat ik mei al myn flinkens, hoe't der ek troch de Burgumers om lake waerd, ûndogense stikken útfiere soe, dy't gjin ljocht fordrage koene. O né, dêr wie ik net fan thús, mar libbenslang mei 'k tankber wêze foar de leafde my troch de heechachte famylje Alma wijd. Dy freonskip is steande bleaun ta har dea, en doe't 'k de ‘Leedsang’ op Dr. Halbertsma rymde en leanne waerd mei 't Evangeelje fan Mattheus, waerd dêrfan, my ta 'n eare, in feestlike joun makke. Ik stean jit jamk mei djippe fieling op de grêven fan dy heit en mem, myn woldwaners. Myn kammeraet Pyt en ik hâldden ek de freonskip oan, ta dat er it libben forlear as steatssekretaris fan Paramaribo. Yntusken wiene myn húslike omstannichheden sa. Yn 1849 gong myn broer mei wiif en bern nei Amearika en ik bleau der allinne mar oer om foar heit en mem to soargjen, dy't sa heech op jierren kamen, dat de dei nei kaem dat se 't fan my ha moasten. Lokkich hie 'k myn goede froede âlden leaf en foel my 't skrippen foar har neat swier, en dat skrippen foar myn âlden waerd segene lâns folle, noait tochte wegen. Ik bigoan in boek- en pompierwinkel, Carel Bretschneider to Ljouwert, o ûnforjitlike eale freon, hwat haste my yn folle dingen ta myn lok steund en ûnderrjochte. Myn boekwinkel, tank en lof ta yn 't grêf dêrfoar de famylje Van Sminia en Ferf⁵, naem opgong. Jit kaem der hwat by. Troch myn broer út Amearika kaem ik mei de skipsrieders Van Es en Co, to Rotterdam, yn forbining. Ik waerd agent en 't slagge. Hûnderten fan emigranten sleaten har by my oan. Nou en dan moast ik nei Amsterdam en Rotterdam en Nijmegen en Arnhem; dat makke my hwat wrâldboargerskipeftich. Nuverige dingen ha 'k dêr wol bilibbe. Banketten ha 'k mei bywenne to Rotterdam, hwerby de {==14==} {>>pagina-aanduiding<<} champanje net mijd hoefde to wurden, mar 't frjemdste aventûr, om 't sa to neamen, is dit west, dat ik troch in rike Amearikaenske boarger, dy't tige fan my hâldde doe't er my hjir kennen learde, in nacht as gast logearre oan 't paleis fan Prins Freark⁶, yn Den Haech. Doe binne wy jit to riden west mei in reau fan de Prins. Fjouwer hynzers foar de koets, in graef - ik mien Van Limburg Stirum - as earste stalmaster fan de Prins op 'e bok, njonken him de twade stalmaster. De Amearikaen en ik yn 'e koets. Heger ha 'k it yn libben noait brocht. De eftermiddeis soe Prinses Marie⁷, doe in moai jongfaem, nou Prinses von Wied, en allang mem, út to riden. Ik wie der jit by dat it reau ynspand waerd. Doe kamen der seis hynzers foar de koets. De joun moasten wy nei de skouboarch, dêr't ik altyd bliid om west bin, om't ik kaem to sitten net fier fan de Keningin, Prinses fan Württemberg⁸. O, o! hwat makke dat minske in ympresje op my. Hwat hie dat minske in majesteit oer har. Wûnderbaerlik. Ja, by har dea koe 'k it sizzen fetsje fan Renan⁹, dat mei har de ienichste foarstinne fan bitekenis yn de njoggentjinde ieu hinnegien wie en as ik yn Den Haech stean foar it stânbyld fan de forneamdste wiisgear dy't der ea libbe hat, yn Nederlân, ik mien Spinoza, dan fleane myn gedachten jit daelk nei foarstinne Sophie, Prinses fan Württemberg; troch har dwaen kaem dit stânbyld der. Hja fette de greatheit fan Spinoza¹⁰. Mar ik reitsje út 'e koers. Troch dy emigraesje die 'k wrâld- en minskekennis op en 'k fortsjinne der goed jild mei en mei eare. Hwat binne der folle yn Amearika my jit tankber. 'k Haw folle biwarre foar ousetterij. Trijehûndert goune waerd der ien kear foar my dellein, as 'k in maetskippij helpe woe de lju yn myn lân, mei lêzingen to hâlden, lân oan to smarren. Ik haw it Judaslean wegere en myn lânslju warskôge foar dy jildôfsetterije. Ik tankje God dat ik sokke sinnen hie, nou rêst der segen en gjin flok op myn fortsjinst. Troch dy lânforhuzingen en de boekwinkel, koe 'k njonkenlytsen myn âlden in moai en in bêst libbentsje jaen, better as se it ea hawn hiene. Muoilik dat in swarte wolk de libbensjoun fortsjustere. Mem krige de knobbeljicht. Mem waerd in lijer en hoe minder as se waerd hoe leaver ik se hie. 't Forstân bijoech har, mar ik bleau har alles, dat blykte my klear, krekt foar har dea jitte. Ik hie efkes slept, ik wekke {==15==} {>>pagina-aanduiding<<} nachten en nachten by har, mar 'k hie efkes slept, en doe't 'k wer by 't ledikant knibbele en oer har hinne bûgde, kaem der in blide laits op har wêzen as woe se sizze: nou ha 'k dy wer. Dêrmei loek de dea har eagen ticht. Dy freonlike laits wie 't lean foar myn leafde har wijd. It lean wie great. Nou 'k hjirfan skreau, tink ik mei tankberens oan de famylje van Sytzama¹¹. Alde mefrou de Douairière van Sytzama, stjûrde mem wike yn wike út alle dagen bêst iten. Jonker Baron J.G.W.H. van Sytzama, troud mei freule S. de With fan Bûtenpost, wiene myn bêste buorlju en freonen, en dy freonskip bleau by alle wikseling sa lang bistean, ta de dea der in ein oan makke of makket. Jonker Mr. Sytzama it jit rjochter to Zutphen. Nei memme dea bigoan ik om trouwen to tinken. Troch de hear Eberts, greathandeler en fabrikant fan fearren pinnen en letter yn stalen pinnen ek, dy't 'k to Ljouwert by Bretschneider kennen learde, kaem ik yn kennis mei de famylje Peereboom to Bolswert (Pa wie earder boekhandeler en in freon fan Eberts). Sa troude ik syn dochter. Myn heit mocht jit de earste triomfen bilibje, dy't Waling Dykstra en ik mei 't jaen fan 't Winternocht bilibben. Ek seach heit jit syn genaemt, ús âldste soan, Geart, dêr't syn herte sa oer hinge. Wy mochten heit ta syn ein woldwaen en leafha. Sûnder lijen, pine en smerte hat dy goede man ús forlitten. Trije winters haw ik mei Waling Dykstra Winternocht jown. Doe kaem de post fan brievegearder to Burgum fakant. Myn wiif en myn skoanâlden achten dat in goede post foar my. It die great fjouwerhûndert goune. Ik liet my oerhelje, hoewol tsjin myn sin, ik achte my net geskikt foar in post alhiel net nei myn aerd. Mar tank myn freon Mr. Baron van Sytzama, doe ús boargemaster, waerd ik brievegearder. Ik tink altyd mei smert oan de tiid dat ik dit wie. Ik, it frije en blide libben wend, yn de wide wrâld, troch de emigraesje en 't Winterjounenocht, waerd in slaef. Slaef fan 't publyk en slaef fan de administraesje. En ik, de skriuwer fan: ‘Myn suchten en myn sangen’, hwerop ik safolle moaije brieven krige hie, fan ús earste letterkundigen en fan Fryske edellju; ik, de skriuwer fan ‘Mâl út, mâl thús’, en folle oare stikken dy't it folk flijden, ik moast my ôfpinigje mei 't opmeitsjen fan moannesteaten; o, hwat wie 't my in lêst. Hiene we {==16==} {>>pagina-aanduiding<<} der noch mar it brea mei woan, mar dat like neat, it húsgesin dijde út, ta seis jonges, dan in faem der by en ... in traktemint fan f 4,50. Dêrfoar fan de moarn ta de joun yn 't span. Ik moast der wer by ûrwurkmeitsje en dêr wie hast gjin tiid foar. Noait ha 'k myn libben en bistean mear forwinske. De wrâld waerd my hast to krap, omdat net allinnich ik deis op 'e dyk wêze moast, mar ek myn beide âldste jonges, soene wy dwaen hwat my opdragen waerd to dwaen. Tink ris ta: ik moast doe allinne dwaen, hwer't nou in postdirekteur, in klerk en trije brievebistellers mei bilêstige binne. len kear, op in sneon, weage ik it om in ûrwurk út 'e toer fan Earnewâld torjochte to bringen, sûnder forlof to freegjen, út myn post to gean. In falske Judas fan in hear to Burgum, dy't moai mei my omgong en my doch net lije mocht, omdat er wist dat ik mei syn kweade praktiken bikend wie, telegrafearre myn fan hûs wêzen oan de ynspekteur. Dizze stjûrde syn biamte, en doe't 'k de joune, deawurch, thúskaem, waerd my dúdlik hwat my wachte. Godtank, machtige freonen yn Den Haech, binammen Jonker Baron B. van Heemstra, dêr't ik freonskip mei hâldde, ik krige in earfol ûntslach. Ik in ûntslach. Ien edelfrouwe to Burgum sei tsjin de adjunkt-ynspekteur, dat - as wie 't tûzen goune, hja 't jaen soe, as ik bleau. Us notaris fan dy dagen woe neat minder wêze of dwaen. Ik bisiet it bitrouwen fan heech en leech. Jit libje der earme memmen, dy't har soannen dy't soldaet wiene, tsien stûren stjûrden, dêr't ik fyftjin of mear fan makke. Oan hjoed ta bliuwe se my tankber. Wie 'k myn post kwyt, mei it hongerlean der oan forboun, myn goede namme hie 'k bihâlden, fan alle tiden stie men klear my to helpen, it ûnk wie gjin ûnk, it waerd in segen, nou koene myn jonges yn pleats fan strjitrinders to wurden, op skoalle bliuwe en leare. Ja, al myn seis bern waerden jonges dy't klonken as klokken. Moasten wy trije forlieze, hoe hurd it is, dêryn moat in âlder birêste. Dit foegje ik der jit op ta: De Judas troch hwa't myn fal as brievegearder biwurke waerd, haw ik dat dwaen noait wreekt, mar de Nemesis¹² hat it dien, hy is sonken, foracht by de wrâld, foar altyd. As boekhandeler krige ik al jamk ris drukwurk to leverjen. Nou't ik foar it fak libje koe jit folle mear. Myn goede freon Laverman¹³ to Drachten wie myn printer. Hy stelde my, doe't {==17==} {>>pagina-aanduiding<<} ik der om frege, op 'e hichte fan de boekprinterije. Troch tuskenkomst fan ús nommele freon, de eale gelearde hear W. Zaalberg¹⁴ to Dimter, kaem ik ek dêrre by in boekprinter yn 'e lear. Ik koe in hânparse keapje en bitelje. De hearen Johan Enschedé¹⁵ to Haerlim, troch my noait to heech to rommen, joegen my ûnbipaeld kredyt ta twatûzen en ien hûndert goune ta. Ik krige in bêste boekprintersfeint fan Edam. In krante, dy't 'k mei bihelp fan ús notaris en oare foarname hearen út ús pleats, bigoun wie út to jaen, koe yn pleats fan to Ljouwert to Burgum printe wurde. De segen rêstte op de ûndernimming. Ik bin yn 't lyts bigoun. Ik sprong net fierder as de stôk rikte. Ik bitelle ôf sa hurd as mooglik wie. Noait ha dy nommele hearen Enschedé my dreaun. Hja bitrouden my wol en oant hjoed ta binne wy freonen. Ik bin mei 'n hânparse bigoun en yn 1899 mei twa snelparsen eindige. Doe krige myn soan W.A. van der Meulen de saek en nou libje myn wiif en ik yn ús libbensjoun, tankber en tofreden togearre. Om jild byien to gearjen ha 'k gjin oanlech foar hawn, om lokkigen to meitsjen is myn lust en libben west en bleaun en 't komt wer thús. Bûten ien forhael, dat foarkomt yn lduna 1850 of dêromtrint, titele ‘Fen der ierde en fen der ljocht’, dêr't hwat wiers ûnder rint, wit ik net dat ik ea hwat boekstavere haw, mysels oanbilangjende. Yn ‘Swanneblommen’ stiet wol hwat ik bilibbe haw, mar dat stiet der ek by. Ut myn libben haw ik folle oerslein, bygelyks dat ik bifreone wie mei Jan van Beers¹⁶, troch myn Braga-eftigens¹⁷. Ik wist sa de jongfeintedreamen nei to bauwen, dat de Flaemske dichter der niget oan hie. Sjoch hjir jit in fers fan in rym, dat ek lyk as ‘De sike Jongfeint’ oerrint fan sentimintelens. Ik leau, dat ik it hele fers jit haw, mar dit ken ik út 'e holle (it stik spilet by 't winter): Toch zijn ze schoon die lange hemelnachten Als heel de hemel open is en klaar, Net of natuur een ruime tempel waar, Waar alles samensmelt in één gedachte In één gedachte, die van God getuigt, Want Hij toch spreekt in glans van maan en sterre; Ik ben de Heere van nabij en verre, In wien al 't levend schepsel dankend juicht. {==18==} {>>pagina-aanduiding<<} Is dat net Jan van Beers-eftich? Ik haw nuttich west foar dizze weake dichter. Lês mar syn ‘Oarloch’. To deale! der kaem krêft yn it liet. Mei Cremer¹⁸ kaem ik yn 'e kunde doe't er to Dokkum ris foardroech. In oangenaem tobinnenbringen is der by my fan oer. Ek haw ik fan him jit brieven, mar ik wit nou sa net hwerre. Mei Van Lennep¹⁹ rekke ik yn 'e kunde troch myn ‘Klaesje Seuvester voor 't draaiorgel’. Doe't men Klaesje op it toaniel bigoun to fortoanen roun it yn 't gekke. Doe skreau ik Van Lennep, dan koe der ek wol in liet fan foar it oargel. It gong oan, mar eilaes, ear't it út wie, wie Van Lennep stoarn, dat my altyd rouwet. De geastige Van Lennep hie der it hert oan ophelle en dat hawwe tûzenen dien. By de Van Lennep-totoanstelling foar ytlike jierren kaem myn Klaesje - wy wiene yn in amerij 500 kwyt - foar. Yn it Nijs fen 'e Dei en folle oare kranten waerd it priizge. It is echt komyk foar dy't de roman lêzen ha. Ik haw it foar in wykmannich op de Kinderdijk myn selskip, allegearre mei de roman bikend, foardragen. It stik à la Albert Bakker, mei print it earst foardragen. to Burgum op it Nut, is letter in salonstik wurden yn 'e rikelju's kastielen en slotten. Oeral waerd ik der mei forsocht. Dan siet ik de jouns mids edellju en jonkfrouwen en ik krige harren leaf en ik haw harren jitte leaf en hja hawwe my fuortholpen. O, ik kin noait in sosialist wurde yn dy sin, dy't mannigen-ien deroan bynt. Lokkich yn de Klaesjetiden, dat ik fan jongs-ôf oan mei de hege stân forkeard hie. Ik fielde der my thús en dat doch ik jitte. Ik haw oan 'e Fryske adel myn opera ‘Jan en Janke’²⁰ (it bêste dat ik ea skreau yn myn eagen) opdragen. Setten hja dat ris op muzyk, o hearlikheit, hwat wie dat moai. Lokkich, it stik stiet boppe de tiid. It kin barre, dat men it yn Drachten opfiert as blijspul mei sang. Dat kin ek. Dat stik biwiist de krêft en hearlikens fan it Frysk. Foar 'e winter wol Van der Velde to Ljouwert jit yn it ljocht jaen: ‘In oproer yn 'e skoalle yn 1797 to Burgum’²¹. De haedsaek is wier bard. In troch en troch komysk stik en dochs allegearre op wittenskiplike groun. Ik haw it foardragen to Ljouwert op it Frysk Selskip. As ik soun bliuw komt yn 1901 de oankundiging fan myn ‘It stoatersk dasspjeldtsje’²². It wurdt nou dea tocht, mar it sil libje. Net om spile to wurden, {==19==} {>>pagina-aanduiding<<} mar om sjen to litten, hwat rjocht en wet is, en hwat it net is. Ik haw der forskate bioardielingen oer, mar der binne mar twa by dy't de wiere sin fette ha. Dy bioardielingen wurde printe. Ek komt it stik út de middelieuwen, dat to Stiens net foldie, mar to Grins fette is, yn 1901 wer op 'e tromme²³. Dat stik en ‘It stoatersk dasspeldtsje’ sille ergernis jaen lyk as de ‘Vorstenschool’²⁴ jaen sillen hie, hie de skriuwer it printsje litten sa't er it foardroech, mar hy draeide út romsucht²⁵, sa waerd troch de idelens Multatuli in stumper en ‘Vorstenschool’ in flauwichheit. Ek dêroer kom ik yn 1901 oan it wurd. It wit der mear fan as ien. Ik bin mar in swak, âld man, mar de kou by de hoarnen fetsje, al is 't myn dea, dat doar ik dwaen. Under in skûlnamme haw ik by myn witten nea of sa goed as net boekstavere, sels al wiene it dingen, dy't my letter rouden, ik haw se tekene. 1 Gloppe? 2 Stêd yn Sweden, dêr't de earste slöjd-skoalle stifte waerd. Tsjibbe Gearts syn soan Piter hat dêr foar stúdzje west en wie letter - yn Den Haech - in pionier fan it slöjd-ûnderwiis yn Nederlân. 3 Hjir forsint er him. Syn frou wenne doe't hja trouden net yn Ljouwert, mar yn Boalsert. 4 ‘De lapekoer fan Gabe Skroar’, fan de Bruorren Halbertsma. 5 Jhr. Hobbe Baerdt van Sminia wie fan 1823-1858 grytman fan Tytsjerksteradiel; ds. Horatius Nieubuur Ferf fan 1806-1847 dûmny yn Burgum. 6 Soan fan kening Willem I. 7 Dochter fan prins Freark. 8 Sophia Frederika Mathilda, de earste frou fan kening Willem III. 9 Joseph Ernest Renan (1823-1892), Frânsk skriuwer dy't gâns krityk útlokke mei syn bikendste boek ‘La vie de Jésus’ (1868), dat yn frijtinkersrounten wakker byfal foun. 10 Baruch de Spinoza (1632-1677), wrâldforneamd Nederlânsk filosoof foar hwa't yn 1877 yn Den Haech in eareteken oprjochte waerd. 11 Mr. J.G.W.H. baron van Sytzama wie fan 1858-1864 boargemaster fan Tytsjerksteradiel. 12 Grykske goadinne fan de gerjochtichheit. 13 Jan Laverman (1836-1898), grounlizzer fan de printerij en lettere útjowerij fan dy namme. 14 Ds. W.A. Zaalberg, fan 1860-1873 herfoarme dûmny yn Burgum. Dêr rjochte er yn 1871 in ôfdieling fan de ‘Nederlandsche Protestantenbond’ op. 15 Forneamde printersfamylje yn Haerlim. 16 Flaemsk dichter (1821-1888) fan ienfâldige romantyske fersen. 17 Of: ‘Begga-eftigens’? ‘Begga’ wie de titel fan ien fan Van Beers' bikendste dichtstikken. 18 Jacobus Jan Cremer (1827-1880), Nederlânsk skriuwer fan humoristysk wurk. 19 Jacob van Lennep (1802-1868), Nederlânsk skriuwer en dichter hwaens ‘zedenroman’, ‘De lotgevallen van Klaasje Zevenster’ (1865) troch Tsjibbe Gearts yn strjitteliet-foarm biwurke waerd. 20 As ‘sjongspil ef opera yn twa útkomsten’ opnommen yn ‘Forjit my net’ 1897-1898. 21 ‘In oproer yn 'e skoalle fen Master Broor yn 1787’ forskynde yn 1900. 22 Utkommen yn 1899. 23 Om hokker stik it hjir giet is net dúdlik. 24 Tsjibbe Gearts sette de Nederlânske skriuwer Multatuli (Eduard Douwes Dekker 1820-1887) tige heech, mar hat hjir krityk op de biwurking fan dy syn drama ‘Vorstenschool’ (1867). 25 By Wumkes stiet ‘romsicht’. Wy nimme oan dat Tsjibbe hjir ‘romsucht’, bigearte nei rom, bidoeld hat. {==21==} {>>pagina-aanduiding<<} Britting, de gûchelder In tobinnenbringen Lykas faker giet Tsjibbe Gearts yn dit forhael fier tobek yn syn jeugd: de stoarje dy't er hjir fortelt doe't er 76 jier âld wie spilet har ôf yn syn jongesjierren. Ek út dit ‘tobinnenbringen’ docht bliken net allinne hoe'n skerp ûnthâld (‘tobinnenbringen’) as er hie, mar ek hoe't it bûtengewoane, ja suver it mysterieuze yn syn meiminske him oanloek. Tagelyk is ‘Britting, de gûchelder’ it safolste biwiis dat Tsjibbe Gearts as forteller de foet net by de kûle wit to hâlden, mar him graech op sydpaden bijowt. Mar op dy sydpaden is ek it ien en oar to bilibjen: yn dit forhael tankje wy der bygelyks in formaeklik stikje oer Tsjibbe Gearts syn opfettingen oangeande de bêste wize fan ... preekjen oan. Hy wit dan fansels fan mjitte noch roai, mar kin syn nocht oan ûnnocht èn syn tiidskrityk lykwols op tige lêsbere wize stal jaen. As er lang om let dochs wer by syn haedpersoan, Britting de gûchelder, bidarret en forhellet hoe't dy de froede Burgumers to fiter hie, komt jin yn 't sin hoe't Tsjibbe Gearts sels, werom fan syn Amearika-reis, op syn sprekkerijen oer ‘it lân fan dream en winsken’ neffens oerlevering sèls ek net fij wie fan sokke grapkes. Doe't er it bistie en fleurje sa'n lêzing op mei it demonstrearjen fan in ‘gouden holle’ dy't sabeare los op 'e tafel stie (de moard kaem fansels wol út!) hat him dêrby hwawit it gefal-Britting wol as foarbyld foar eagen skimere. ‘Britting, de gûchelder’ is nea earder printe. It birêst yn hânskrift yn de Provinsiale Bibliotheek. Dêr't de natûr my bijeftige hat mei in bisonder bêst geheugen, kin ik my út myn jonkheit safolle dingen en stoarjes sa klear to binnen bringe as wiene se juster bard. Nou't ik nei oan 't grêf bin, ik tel al 76 jier, mar jit goed de pinne reppe kin, en der tiid foar ha, wol ik fan tiid ta tiid jitris boeksta- {==22==} {>>pagina-aanduiding<<} verje hwat ik yn myn jonge jierren wol yn ús gea en dêr bûten bilibbe, heard en sjoen ha. Dy't mei my libje, of der nei my binne, kinne der har mei formeitsje as 't grappich rint, en 't kin har goed dwaen as de earnst oan 't wurd is. Ik byn my net oan oarder of tiid, nou ris wol ik stoarjes fortelle in sechstich jier lyn, dan ris wer út jonger tiden al nei't 't my yn 'e holle komt, mar sa dat it stik in hiel stik wurdt, mei in bigjin en in ein, mar ik kin der wol op rinne dat ik net altyd rjocht út en oan fortel. Licht gean ik jamk lâns omwegen, hast as Sterne yn syn Tristram Skandy,¹ net dat ik dy biromde man wol neiaepje, o né, mar omdat it my foarkomt dat ek op dy omwegen wol hwat to sjen is dat bisjen wurdich is. Myn earste stik draecht de namme: Britting, de gûchelder. It sil nou lyn wêze, lit sjen - ik bin nou toneistenby 76 jier en wy telle nou 1899 - dan sil 't nou lyn wêze in 63 jier, ik wie doe in jonge fan in jier of tolf, doe kaem der op de Legewei (in rige huzen oan de wei fan Burgum ta Burgumerdaem) in wein oanriden mei ien hynzer der foar, mei in fuorman op it foartiksel en twa hwat frjemd klaeide minsken der boppeop. Fierder wie de boerewein biswiere mei bêdrêdding, net bare tsjep, mei in kiste twa trije, pakken en doeken mei guod, angelstokken en ik wit net hwat mear. Dit wit ik wol: dat yn ús each it foarnaemste wie, oan ien fan de kisten wie in greate trompet boun, wol hwat dûkerich, mar dochs in greate echte trompet, en in trompet hie yn myn each foaral, in greate bitekenis. Ik hie op Burgumer merke jamk sjoen hwat der al net oan it blazen op 'e trompet forboun wêze koe. De fuorman hâldde foar it hûs fan Peters (net Peter) skuonmakker en Antsje. Dêr waerd de wein lege en yn 'e hûs tôge en naem it frjemd klaeide pear har yntrek en doe ried de fuorman wer hinne dêr't er weikaem wie. Fan efteren kamen wy to witten dat de trompetman in lytse wike foarou by Peters en Antsje, in kom-yn foar him en syn wiif en birêddinge, bitinge hie. Dy Peters en Antsje wennen sahwat op it mids fan de Legewei, doe in âld hûs mei in reiden tek. Peters wie skuonmakker en skearder, Antsje, as se net yn 't waerm bêd lei en der om 'e bern út koe, roan mei de bolkoer, of as 't dêrfoar de tiid wie, mei bokkens. Ek koe se skoan turfloeije. Hja {==23==} {>>pagina-aanduiding<<} wie in mansheld. Om der hwat by to fortsjinjen hâldden se in húske fan hâldoan. Net mei sterke drank to forkeapjen, mar mei 't herbergjen fan merkereizgers en lietsjesjongers, dy't der yn myn jonkheit folle planteiter wiene as nou. Sok soarte fan lju founen by Peters en Antsje nacht en dei forblyf foar in dûbeltsje of hwat, fansels op har eigen kost, en 't bêd op 'e souder onder it reiden tek, wie fansels neat as strie. Dêr't de iene ôf krûpte, slepte d' oare wer op yn. Burgum-merkes wie de souder jamk to lyts om âlden en jongen, manlju en froulju trochinoar, to bergjen. Wie Peters fan aerd goed, froed en from as Socrates, Antsje wie in Xantippe, soms troch alles hinne. It is wol bard dat, as se goed los wie, en de divel yn hie, dat se heal, ja hiel de Legewei as op stelten brochte. ‘Peters' Antsje is los’, waerd der roppen en as wie der brân sa fleagen de minsken der op los. Wé! wé! dan, dêr't se it op munte hie. Mar ien kear ha 'k it sjoen waerd se mâl tatakele. Der wenne destiids to Burgum in man, dy neamde men Rienk-Ingelsman. Dy bynamme hie er krige omdat er yn 'e Frânske tiden troch de Ingelsken kriichsgefangene makke wie en dêrre fêst rekke. Letter, doe't Nap. I yn 'e nederlaech kaem waerd Rienk yn frijheit steld en koe er nei Fryslân torêchkeare. Dat die er ek, mar as troud man, hy hie yn Ingelân in Mary foun dy't him wol ha woe. Dêr't hja Ingelsk spriek en Rienk it ek hwat koe, krige hy de bynamme fan Ingelsman. Mary learde al gau safolle Frysk dat dy har der wol mei rêdde koe, mar gjin wurd woe har minder oan as it wurd: ik. Dat bleau by har jimmer I (Ai). It klonk komyk. Mar, oer dizze Ingelske Mary wie Peters' Antsje op in joun ris gear. Sa lang as 't by wurden bleau wie Antsje meast mâns, de ôfgryslike wurden fan Mary koene wy net forstean, mar 't foroare doe't by Mary it bloed sa heech op fleach, dat hja de hannen net thúshâlde koe. De hannen siz ik, mar 'k moast sein ha, de tûmen. Hja sette de tûmen yn 'e hannen en mei in ‘Goddam, ai shal di wol pakken’ fleach se op Antsje yn, en as grypte dy gau de tange, och hea, dat wie bûter oan 'e galge, doe't Mary op syn Ingelsk bigoan to boksen. Mei gauwens lei Antsje onder fuotten en 't gejammer: ‘Help! Help! hja formoardet my’, dindere huzen fier, en 't koe bêst wier wurden wêze, om't Ingelske Mary stie 't brûs op 'e {==24==} {>>pagina-aanduiding<<} mûle. En út har aerd wie 't sa'n deagoed minske. Men helle jit yntiids ús eksteur en in âldstint,² ek omsteanders joegen der har midden en sa rekke Antsje wer forlost. Mar hja hie 't wei en foar dagen lang. Mar wie Antsje in fûlburd, sa't 'k sei har man wie sêftaerdich. Hoe't er wol om syn wiif litte, gjin klachte kaem der oer syn lippen. En hwat wie hy, foar syn tiden, bilêzen. Hwat wie 'r bibelkundich. Doe't er jit feint wie, foar myn tiden fansels, ik haw dit fan myn heit, gong er by ús domeny Ferf³ to fraechlearen. Mynhear Ferf, de oprjochter mei fan 't departemint Bergum der Maatschappij tot nut van 't Algemeen, wie in man folle fan syn tiden foar. Hy is foar ús doarp yn folle dingen ta'n segen west. Mar fan alle katechisanten dy't dominy hie, wie by de feinten gjinien dy't it heal of fearns sa fier brochte as Peters. Gjin frage hast waerd him dien of Peters joech der in goed andert op. Dat mynhear Ferf der mei ynnaem wie, is to tinken, en dat er de lonte dy yn Peters baernde ek yn wider wrâld as de katechisaesjekamer ljochtsje litte woe, wie de man ta'n eare, dêrom stelde er Peters foar, dat er sneins yn de eftermiddeipreek fan de stoel ôf Peters fragen dwaen soe, dy't syn learling dan, steandewei, bianderje moast. Doe't bikend waerd dat dit tagean soe, stroomde de tsjerke fol folk. Sels de ‘greaten’, sa as wy de adel en rikeljuwe neamden, woene der by wêze, en oars wie foar har de moarnpreek nôch. Us heit hat my jamk forteld hoe moai as 't soms gong, mar noait wie 't moaijer west nei heite sin as doe't dominy frege: ‘Wat leert Petrus ons in de Algemene zendbrief van Petrus, het derde kapittel, Petrus?’ Heit foun de fraech sa moai omdat it trijeris ‘Petrus’ sa frjemd of sa aerdich swietlûdich wie. Ik wol mar sizze krekt hast as J.A.A. Goeverneur⁴ it wurd ‘morgen’ yn syn aerdich blijspul: Mynhear sit foar syn lessener oan 't skriuwen. De barbier komt yn om mynhear to skearen. De skearder groet en seit: ‘Morgen’. Mynhear, dy't mei de rêch nei him ta sit, sjocht om en seit: ‘Morgen’. Mynhear fielt om it kin; him tinkt, it kin hjoed wol oergean it skearen en seit ‘Morgen’. De skearder is dat net wend en freget dêrom: ‘Morgen?’ Mynhear andert jitris: ‘Morgen’. Nou drost de barbier ou en seit: ‘Morgen’. Mynhear nimt de pinne wer op en grommelt: ‘Morgen’. {==25==} {>>pagina-aanduiding<<} Mar sa as dat ‘morgen, morgen’ it stik moai makket foun heit troch it wurd ‘Petrus, Petrus’ de fraech moai, mar ek jit om in oare reden. Doe't Peters opsteande anderje moast hwat Petrus yn syn earste briefkapittel de lju foarhâldde kaem it der op del, dat de troude froulju har manlju ûnderdanich en gehoarsaem wêze moasten en dêr't Peters sels nei trouwen tsjinoer it wiif kaem to stean as in nul foar de ien, of noch minder, foun heit dat fraechlearen yn 'e tsjerke onforjitlike moai. Mar as ik dominy wie, ik soe de moade wer ynfiere om mei de tsjerkgongers by wize fan freegjen yn forbining to kommen. It hoefden just gjin fraechlearders to wêzen, ik woe sa mar flotwei my nou ta dizze dan ta jinge harker of harkeresse rjochtsje mei in makkelike fraech hwerop elts dy't in bytsje harsens yn 'e holle hie, anderje koe. Dat soe de harkers de sliep út de eagen hâlde, nou! pas op. Dominy dochs stie as in Jupiter op 'e preekstoel mei de wjerljochtflitsen yn 'e hân, nimmen koe witte op hwa't er dy ôffjurje soe. Elts moast mar op syn iepenst wêze. Nou rjochte dominy syn fragen sa mar ûnforhoeds wei, wylst er har goed oanseach, hwant ek de froulju moasten der oan meidwaen, oan ien fan de harkeressen: ‘Wat deed Peters toen Jezus voor de hoge raad was, Gaatske?’ Dan soe Gaatske dêrop handich anderje: ‘Hij hieuw de dienstknecht een oor af, dominy’. Dan koe dominy sizze: ‘Het antwoord op mijn vraag vereert U Gaatske, bewijst dat het testament voor U geen mysterie is, zoals het voor velen - ik zal maar geen namen noemen - blijkt te zijn, maar nu vraag ik U Sibbeltsje, wat deed men met dat afgekloofde oor?’ Dan fansels soe Sibbeltsje sizze: ‘Men heeft het onder de dames verdeeld, dominy, vandaar dat ze altijd zo graag luisteren als er kwaad van een ander wordt rondgetoeterd’. Dan koe dominy dêr wer oer útweidzje en sizze: ‘Zeer correct mejuffrouw Sibbeltsje, uw antwoord is geheel overeenkomstig de waarheid en de historie, zoals dagelijks in 't maatschappelijk leven blijkt en door u zelf ook wordt bevestigd’. Troch har sokke moaije kompleminten to jaen, krigen de froulju rjocht nocht oan sok fraechlearen foar Jan en allemans gehoar, dat kin men taeste en fiele. {==26==} {>>pagina-aanduiding<<} Mar ek oan de hearen fan de skepping wijde dominy fragen. Dominy preke bygelyks oer Jonas, hoe't dy fan studint ta kandidaet yn de theology promovearre wie. Hoe't er doe der op út moast om syn ljocht op 'e kandler to setten, dêr't er danich tsjinoan skytskoarre, hoe't er in slûpeltsje meitsje woe en hoe't er doe nei in séreis fan trije dagen en trije nachten troch in walfisk to plak brocht waerd. ‘En nu vraag ik U mijnheer Blomfein, meester in de rechten, die ook aan de hogeschool uw opleiding hebt gehad, wat kan deze geschiedenis ons leren?’ Dan andere meester Blomfein fansels: ‘Dat het een student betaamt niet langer dan drie dagen en drie nachten onder water te gaan, dominy’. ‘Excellent!’ koe de dominy dan sizze. ‘Uw antwoord, mijnheer Blomfein, op ondervinding gegrond, zegt ons, dat U de hengel toevertrouwd is, om in troebele wateren te gaan vissen’. Op in oare tiid wer preke dominy oer Abrams offerhande. Dan lei er har út hoe't Abram mei syn jonkje Izak oan 'e hân moarns fan hûs gong, mei it offerark op in ezel laden. Woe er, dan koe er bygelyks freegje: ‘Baas Louw, gij een man in twaalf ambachten grondig ervaren, ik durf het U die overal verstand van heeft wel te vragen, waaruit bestond het offerark?’ ‘Hm, hm’, soe baes Louw wol sizze, ‘krekt wit ik it net dominy, mar ik soe tinke út in stik of tolf lange sponturven, hwat talhoutsjes, in fleske mei peteromoalje, in pakje lúsjefers, in houblok en in slingerbile’. ‘Perfect geantwoord’, koe dominy dan sizze, ‘en, daar de Bijbel het niet tegenspreekt, kunnen wy 't ook gerust voor waar aannemen’. Dan koe dominy syn preek wer forfolgje ta er sa fier kaem dat Abram mei soan en ezel oan de berch kaem hwerop de offerhande pleats ha soe en hoe dat er doe it offerark fan 't ezel naem en der himsels en syn soan mei bifrachte, wylst er it ezel yn it dal bliuwe liet. ‘En waarom liet Abram de ezel beneden in 't dal blijven, meester Van Houten?’ koe dominy dan wer oan in oar freegje. En Van Houten soe anderje: ‘Om de kiezers ta in eksimpel to tsjinjen, dat it net goed is dat men ezels yn 'e hichte bringt’. ‘Precies zo 't is, waarde meester Van Houten’, koe dominy dan wer sizze en der fierder oer útweidzje. Sikersonk, ik wol jo heechachte, ús allegear dierbere mynhear Sypkens, der oars net by oanhelje, mar as je mei de wisânsje fan ús achtbre dominy Ferf wer bigounen, dan {==27==} {>>pagina-aanduiding<<} soene der gau, sneinneimiddeis, wol helte mear minsken yn 'e tsjerke komme, as nou⁵. Mar wy reitsje bjusterbaerlike fier fan de man mei de trompet ôf. Ik wie der al bang foar, âlde ljuwe en lytse bern binne jamk net bitroud allinnich to rinnen, sa mâl kinne se rounslingerje en dwale. Mar ik fyn honk wer, ik kom wer fan Britting op 'e tekst. Ja, Britting en syn wiif, of syn bysit - hwant sokke lju trouwe jamk yn 'e moanneskyn - hiene tsjin safolle wyks in ondertek foun by Peters en Antsje. Fansels op har eigen kost en biwassing, fjûr en ljocht. By it wurd biwassing moat ik dit der jit byfoegje: hoe'n fûlburd Antsje ek wêze mochte, hja wie sa sindlik as de brân. Onhuerigen, dy't yn lús en myt sieten, krigen, as Antsje it wiste, gjin plak op de souder, en as se it fornaem dat se ongear⁶ wiene, moasten se der út. En as ik siz op eigen kost, sjoch, Antsje hat it my sels wol forteld, lietsjesjongers en gûchelders dy't der Burgummerkes toefden biholpen har meastal mei kâld miel. Moarns kaem it op in rau of hwat aei mei sûker net oan. Switsersbrea mei tsjokke bûter smard der by lâns. Waerme molke der oer hinne. Op 'e dei gongen se nei de oaljekoekkreammen. Jouns jamk grauwe bôlle mei droech spek. Sjoch, sa koe men 't al sêft redde, oars net? Mar nou krigen se foar in lange tiid hûsbiwenners, nou kaem der njonken it fjurhurdtsje dêr't Antsje op kôke, in fjurpôt, dêr't frou Britting op siede en briede moast. Hwer't dy lju fan libje moasten, dêr frege Antsje net nei as hja har wykjild mar krige. Mar wy waerden al ringen gewaer hwer't dy lju fan libben. Sa 'k sei, hja kamen yn 'e lette hjerst. Spraetten har leger op de souder en doe't it klear wie foel dat Antsje neat ôf. De bêdstekkens wiene sa knap, dat Antsje tochte: as 't jild net losrint kinne se my dêr wol mei bitelje. De lekkens wiene like wyt en blank as Antsje harres. It ien en 't oare stimde Antsje nuet en freonlik tsjin har húsbiwenners. De angelstokken fan Britting krigen efter oan de muorre in feilich plak, mar nuver seach Antsje op dat der út ien kiste, dy't op 'e souder iepene waerd, in hiele heap netten en fûken kamen. ‘'t Is of jimme fiskerljuwe binne’, sei Antsje. Antsje waerd freonlik forsocht der neat fan tsjin in oar to reppen, dat se netten by har hiene; hja soene der sels goed by farre. Dat soe Antsje {==28==} {>>pagina-aanduiding<<} wol sjen. Nou, Antsje hie 'n konsjinsje as in tsiistsjettel, dy knypeage ris as woe se sizze: Ik ha 't bigrepen. Britting hierde in boatsje fan de skûtmakker op Burgerdaem, en mei koarten as wie 't dêrfoar alhiel gjin tiid yn de kâlde goare novimber skoude hy der mei syn angelstokken op út to fiskjen nei ôfgelegen sleatten en puollen, en dy wiene der folle mear as nou, en Britting kaem yn de neimiddei werom mei in blikken amer fol fisk fan alderlei soarte, mar - op dy amer wie in lid, sadat nimmen 't sjen koe. De minsken hiene fisk foar in wike nôch. Frou Britting brette se yn oalje brún en lekker, en Peters en Antsje dielden mei yn 'e weelde, en omkeard parten dy dan wer de Bremerske ierappels, doe tige bikend, en by de earme stân it iten omdat se mar in skelling it kuorfol kosten, mei Britting en 't wiif. It wie in groumoalige tsjokke ierappel en folle mei in hert deryn, dêrom waerden se ek wol ‘barge-ierappels’ neamd. Der wie jit in spreukje op dat de earmen mei minachtige tsjin dizze ierappel opdreunden: Bremerske aardappelen, Daar moeten wij op kabbelen, Die eten wij met mosterstip, Alle avonden in ons klip. Mar sa koe 't by Peters en Antsje wol in ierappel lije, yn ruil tsjin brúnbrette hertlike fisk. Ja, de lju wiene mei inoar ret. Wie de fisk amperoan op, dan skoude Britting mei syn angelstokken der wer op út en helle opnij in ammerfol. It miste noait. Ik haw him sels al ris yn 'e kolk lizzen sjoen to angelfiskjen, en 't wie oft er mids in iezing lei, en de fisken net wiis wiene, sa bieten se ta. Britting koe mar ophelje. Soms barde it ek wol dat it wiif mei gong to fiskjen, dan kamen se meastal jouns net wer thús, dan kaem moat jimme tinke der ek in kiste mei yn 'e boat. Freegje my nou net hoe of hwer dat se dan fisken, mar as de boat goed feilich oan lân lei en Britting en 't wiif tsjin in goed soad fisk by in boer dy't hwat efterôf wenne in nachtleger yn 't hea foun hiene, dan sutelen Britting en 't wiif elts mei in sek of blikken amer by de boerestreek lâns om fisk to forkeapjen. Sisa kamen Britting en wiif oan jild en oan iten. Us fiskers hiene it op dit pear min stean, mar Britting wist it {==29==} {>>pagina-aanduiding<<} sa wol oer to lizzen, dat nimmen him in fear fan de hûd blaze koe. Wy hiene doe in malkjende winter, hast as nou in jier twa, mar dochs yn january jit al in wike of trije sletten wetter, as wie 't net rydber. Dan kapte Britting gatten yn 't iis en lokke de fisken ta him, en woe dat alhiel net, dan gongen Britting en 't wiif der op út. Elts mei in sjou guod op 'e rêch en hy de trompet mei in tou foar 't boarst. Dan bleauwen se jamk wiken út. Dan sochten se yn lytse of greate doarpen in kastlein op dy't wolris in pretsje ha woe. Wie it akkoart sluten, dan stieken Britting en 't wiif har yn oeribele bontkleurige klean en as der dan in goed rige harkers op it gekletter fan de trompet nei harke, dan makke Britting bikend dat hjir arrivearre wie de biromde gûchelder Theophilus, hôfkunstner fan de kening fan Hannover en oare foarstlike hôven, dy't hjirre joun, op syn trochreis nei Eastenryk, op de seal fan Harm Fjurslach yn de Fjouwer Bargepoaten in representaesje jaen soe, bisteande yn wonderbaerlike toeren yn de hegere magy. Ensafuorthinne. Oanfang acht ûre presys. Entré fiifentweintich sinten. Nou, dan hokken der jouns al jamk in tritich, fjirtich minsken by inoar, soms ek wol ris folle mear, en dêr't it meastal goed foldie krigen se al hwat in rop en fortsjinnen se wol jild. Moarntojoun dan wie dochs op in oar doarp itselde. Sa fortsjinnen se jild siz ik en hâldden se jild, hwant Britting wie gjin jeneverman, om 't effen net. Man en wiif wisten fan byienhâlden. Ja, Peters' Antsje hie gjin soarch to hawwen dat se net ta forgoeding fan húslêsten komme soe. Hiene se dan einlings sa'n krite ôfgûchele, dan namen se wer har kom-yn by Peters en Antsje en dan helle Britting de kost wer út it wetter en namen de ljuwe har gerak der fan. Bûten de fiskers wiene se hjir gjin minske ta'n lêst. Ek bimuoiden se har mei nimmen en hja soene sonder smaed en haet by de Burgumers yn in goed oantinken biwarre bleaun wêze, hiene se 't oan 'e ein net alderougryslikst bidoarn. Hoewol't wy to Burgum wol goed wisten dat Britting gûchelder fan birop wie, hie er hjirre syn kunsten net fortoand, mar doe't it 1 april waerd, doe't de merken wer bigoannen, doe achte Britting om foardat er Burgum forliet it goed de Burgumers yn 'e gelegenheit to stellen him to biwonderjen. Hy liet in list skriuwe fan yntekening en dêr waerd ien mei by- {==30==} {>>pagina-aanduiding<<} lâns stjûrd, hjir woe er net mei bonte klean en trompet it doarp lâns. Wy hiene hjir destiids adellike ljuwe en ek in hopen oare foarnamen en dy tekenen meast allegearre tsjin in entré fan tsien stûren de earste en in skelling de twade rang. De foarstelling soe pleats ha op 'e boppekeamer fan de harbarch de Trije Bearzen. Dan kaem op de bipaelde joun in great selskip en ek in treflik selskip. Lju fan 't boppeste buordtsje folden de earste, en boargerstân en jonges, dêr't ik ek onder rekkene wurde moat, de oarde rang. Britting wie net yn in hânswoarstepak klaeid, hy wie yn 't swart mei in wyt oerhimd foar, frij treflik as in hear, en syn wiif wie juffrou. Hja lieten sjen dat se meidwaen koene. Britting iepene de soirée mei kunsten mei kaerten, en dat die er wol moai. Doe mei ynstruminten. Doe't er in pankoek yn in hear syn hoed oer de kêrs bakte, doe't er in jonge in slot op 'e mûle die, doe't ‘klein Janneke’, in houten poppe dy't wol hwat fan in kegel hie yn 't oanklaeijen ynienen wei waerd en letter út in troud hear dy't gjin bern krige, syn bûse weikaem, o dat wie allegearre moai. Mar de lêste toer soe de moaiste jit wêze fan allegearre. Trochdat der onkosten oan forboun wiene, frege Britting frijheit om dêrfoar in ekspresse ynsamling to hâlden. Syn wiif soe mei in faes roungean, elts koe jaen hwat er woe, mar it moaiste fan de grap soe wêze, dat hwat men joech, soe troch Britting libben makke wurde. Frou Britting kaem mei de moaije koperen faes roun, wylst Britting syn ark ynpakte. Elts joech, dat giet dan sa. Doe't de jeften ynsammele wiene sette it wiif de faes op 'e tafel en nou soe de bûter jild jilde. Nei folle poehei en praet tilde Britting it lid fan de faes en liet ús sjen dat der neat yn wie. Syn wiif soe 't jild wol stil weimoffele ha, tocht er, of it koe wêze dat it al yn libben foroare. It lid kaem wer op 'e faes. Britting bigoun op 'e trompet to tûtsjen. Mei 'e tiid wer it lid fan de faes, it libben kaem net gauwernôch foar 't ljocht. Britting rearde der mei syn gûchelstaf yn en ja - dêr kaem it. Der sprong in grouwe kikkert út de faes op 'e tafel en fan de tafel oer de flier en op dy kikkert folgen der wol fiifentweintich, it wie oft de Egyptyske kikkertspleach herhelle waerd. De earste rang dames dy't foaroan sieten fleagen op {==31==} {>>pagina-aanduiding<<} en krongen jammerjendewei nei de trap. Oaren folgen en sa kaem it dat troch it opkringen de foarsten foelen, by de trappen del rollen en har bisearden. Hwant ek de hearen, ja wy allegearre, fleagen nei de trap. Hwat wie ougrysliker as op kikkerts to traepjen? Men skodde Britting de fûst ta, skopte syn tafel omfear. It folts wie razend en de kastlein net minder, hwant yn 'e haest reage men tafels omfear. Wynglêzen en flessen yn gruzeleminten, der wie jit net bitelle. Elts seach de herberch út to kommen en hûs op to sykjen. Hoe't Britting en 't wiif har kom-yn by Peters' Antsje wer birikt ha wit ik net, mar dit wit ik wol: yn 'e nacht waerd Willem Klaver, ús fuorman yn dy dagen, opkloppe. Der waerd in boerewein mei in hynzer hierd. Yn 'e nacht waerd der pakt en laden en foar't de sinne wer omheech riisde wiene Britting en 't wiif fier Burgum út. En it wie goed, har libben wie hjir yn gefaer. Sa eindige hjir it forbliuw fan Britting en syn wiif to Burgum en dêrmei eindicht myn forslach der oer en fan ek. Burgum 24 febrewaerje 1899 1 Lawrence Sterne (1713-1768), Ingelsk humoristysk skriuwer. ‘The life and opinions of Tristram Shandy’ makke him wrâldforneamd. 2 Eksteur en âldstint: de executeur en syn assistint: de plysjeman en syn helper. 3 Ds. Ferf: ds. Horatius Nieubuur Ferf, fan 1806-1847 dominy yn Burgum. 4 J.J.A. Goeverneur (1809-1889), Nederlânsk humoristysk skriuwer, bifreone mei Waling Dykstra en Tsjibbe Gearts. 5 (Noat fan de skriuwer) ‘Het aardige van deze toewijding aan den heer E. Sypkens, in 1899 predikant te Bergum, zat hierin, dat er geen namiddagkerkoefening gehouden werd. Daar deze uitval dienst deed op een vergadering van 't Nut 3 maart 1899 te Bergum, kan men het als plaatselijke geestigheid, en niet als een algemene, opnemen’. 6 De bitsjutting is net alhiel dúdlik; ien dy't in krupsje hat? {==32==} {>>pagina-aanduiding<<} In brulloft yn 'e Wâlden Tsjibbe Gearts mei dan al gau syn nocht fan 't bakken ôf hawn hawwe, syn leartiid by de Ikkerwâldster bakker Anders Foekes Halbesma (net ‘Halbersma’, lyk as Tsjibbe skreau) dêr't er as opslûpen feintsje in skoft tsjinne, hat foar him as skriuwer letter dochs ek in weardefolle boarne west. Wy tankje dêroan in kleurige en fleurige biskriuwing fan in brulloft yn de jierren '30 fan de foarige ieu dy't boppedat hwat sfearwurking èn details oanbilanget tige authentyk op de hjoeddeistige lêzer oer komt. Tsjibbe Gearts wie al in jierrich man doe't er dizze oantinkens ophelle; it stik, dat hjirûnder folget, is opnomd yn de ‘Friesche Volksalmanak’ 1897, mar hy biskriuwt it feest as wie it foar him juster bard. De dokumintaire wearde fan it stik is great, mar datselde kin sûnder mis sein wurde fan de bydrage dy't dit ‘tobinnenbringen’ leveret ta it byld fan de skriuwer sèls en syn ‘geastlike foarming’, dy't troch alderhanne lytse trekjes en binammen ek troch de kostlike opmerkingen yn de ‘taheakke’ frijhwat reliëf krije. Hoe hing ze me aan den hals die lieve bolle blonde, Bij 't zwaaien door malkaar den dorschvloer in het ronde. Bij 't kouten van den min. Immerzeel: Hugo van 't Woud¹ De wensten en gebrûken fan de Friezen ‘op it plattelân’, lyk as men wol seit, mar ik mien by de Fryske biwenners fan ús doarpen en de kontreijen der om ta, dy binne yn 'e lêste jierren al hurd foroare. Hwer't men yn 'e foarste helte fan dizze ieuwe fan âlder ta âlder oan fêsthâldde en neifolge, omdat it sa hearde, en sa moast, hat men yn 'e lêste helte farre litten, omdat it út de tiid rekke. Ja, hwat ieuwen lang in wenst en in gebrûk wie, {==33==} {>>pagina-aanduiding<<} is yn de lêste jierren by 't forfleine rekkene; en folle fan dy wensten en gebrûken binne sa fier al efterút rekke, dat mennichien dy't nou libbet der neat fan wit; en as men der him fan fortelt, it net iendris goed fetsje kin. Dat men 't nije sa gretich en flink foar it âlde ruile, kaem troch mear as ien foroaringe dy't Fryslân yn 'e lêste jierren ondergong. Dêr wie it forbetterjen fan de wegen foarearst. Boun men earst mei strjitwegen stêdden oan stêdden, gong de provinsje dêryn foar, mei gauwens folgen de gemienten. Al njonkelytsenwei bounen strjitwegen en kunstwegen de greatste doarpen oaninoar; mar it duorre net lang of ek troch lytsere doarpen slingeren moaije wegen, dy't sels gehuchten der yn opnamen. Dizze moaije wegen joegen oanlieding ta bouwen en ta útwreidzjen fan doarpen en doarpkes. Der kaem folle mear reed,² men wie net mear lyk as foarhinne op jinsels, d' iene naem fan d' oare oer; en sa kamen der oare bigripen onder de minsken, en in oare sjenswize. De jonkheit foaral liet de miening fan d' âlden farre en klamme har oan har tiid har brochte. Mar Fryslân mocht foar dy moaije wegen tankber wêze - it wie der net mei foldien. It frege spoarwegen. Sint de stoomwein rydt, komt Fryslân mear yn 'e rige mei Hollân en oare provinsjes. Wy komme mear onder frjemden en frjemden onder ús, en alwer fordwynt der folle fan ús Frysk folksbistean, alwer reitsje folle wensten en bigripen fan ús âlden en foarâlden efter de bank, en omklamme wy, hast as mei stoom, hwat de stoom ús bringt. Gjin hynzer mear foar de tsjernmoune; men bûtermakket nou mei stoom. Gjin hynzer draeit mear yn 'e moalkerij de moune; men groatmakket en moalket nou mei stoom. Sylskippen binne der jit bleaun; mar de minsken reizgje, amperoan fan en nei alle doarpen fan Fryslân, mei stoomboaten. Ja, ja, troch de stoom teach o safolle hinne, dat ús ieuwenlang bybleaun wie en ta Friezen hâldde. Mei men, troch de folle forbetteringen dy't it nije ús brochte, 't ien en 't oar foarútgong neame, och der is foar ús Friezen ek folle forlern gien, dat ús âlders flijde, nocht joech en libbenswille. Friezen en Friezinnen, âld fan dagen, dy't âld en nij bilibbe ha, fiele dat; en dy't jong binne kinne der in bisef fan krije as se yn Halbertsma's wurken lêze: ‘Miswier’, ‘De Jonkerboer’, en folle oare moaije stikken, hweryn ús, as op {==34==} {>>pagina-aanduiding<<} skilderijen, it oannimlike fan 't Fryske folkslibben foarhâlden wurdt, út de tiden doe't doarpen en doarpen en stêdden en stêdden jit skaet waerden troch wegen, dy't winters jamk onder wetter stiene, en simmers troch djippe spoaren en holle gatten, min to biriden wiene. Ik haw jit in tobinnenbringen út de tiden dat Burgum troch sokke wegen fan alle oare doarpen skaet waerd. Ja, sels fan de Burgumer Nijstêd en de Burgumer Daem. Ik kin my de tiid tobinnenbringe dat de daem by de iikmoune³ (nou oaljemoune) wol onder wetter stoe. Yn dy dagen wie Burgum ek lykas oare doarpen mear op himsels as nou, en sochten de minsken de wille bymekoarren, mear as nou, nou't men amperoan foar neat, rounom hinne komme kin mei spoarwein, boat of tram. Onder de boerestân en de boargerstân wie it in âlde wenst, dat men jouns waerm miel iet. Deis poatiten, earte, beantsjes, groat, koalraep en sa. Mar jouns, by sommigen om sawn, by oaren om acht ûre, dan kamen der ierapels op tafel. By follen mei droech spek yn 'e koekpanne bret, by oaren mei skiepflesk, of ek wol mei pikelflesk. Net allinne boeren, mar ek mennich boarger slachte hjerstmis in kou, en hie flesk yn 't fet. Mar oaren ieten ierapels mei seane moster en smoar, dat men fan de stêd meinimme liet, fan de kersraners. Hwat hat men al hwat to fordúdlikjen, sil jong Fryslân dit lêste fetsje. Mar sa iet elk jouns waerm miel, dêr koe in fatsoenlik minske dy't syn wurk goed die, net bûte. Kaem de winter yn 't lân en wiene de jounen lang, dan kamen jamk nei iten buorlju of goefreonen of famyljelidden, byeltsoar om in pantsjefol kofje. Der kaem in klontsje en in stikje koeke by, o hwat siet men dan smûk en moai om de hurd, hwerop dan in goed baggelerturf- en houtfjûr baernde. Hwat sieten de maniju dêr moai mei de fuotten op 'e plaet; wy as bern, as ús 't opbliuwen gund waerd, der op lytse skammeltsjes of stuoltsjes tuskenyn. Hoe moai sieten de froulju dêr by de tafel to naeijen of to breidzjen; de spinwiele waerd dan op side set. Hoe moai siet men dêr dan by 't ljocht fan in tútlampe, dy mei griene oalje it katoen fet hâldde, hwerfan nou en dan de kop mei 't lampetankje ôfknipt waerd. Dan sieten de maniju dêr to praten oer har deisk bidriuw, {==35==} {>>pagina-aanduiding<<} oer fette bargen of farske hjerringen, dy't men destiids, in ammerfol, sims in holle kroade fol, foar in skelling kochte, oan latsjes ophinge, en boppe de hurd rikke. Dan kamen se oan 't fortellen fan strange winters, fan hurdriders, en sims ek, en dêrta joegen de froulju, dy't mei lytse bern omtobden, jamk oanlieding, oer tsjoenderije. Elts doarp hie doe syn tsjoensters. Burgum hie, doe't 'k in lyts jonkje wie, trije. Fan tsjoenderije kaem men wol op foartsjirmerije, en dêrfan op spoekerije, en sa kofjedronk men dan ta dat it âlve, toolf ûre waerd. Us, as bern, waerd jamk al earder genacht sein. Mar dy kofjedrinkerijen nei 't jounmiel waerden fêstoan alle winters ôfwiksele mei, tominsten ien kear, nei-inoar ta to jounmieliten. To deale, dêr siet mear oan fêst. Elts hie yn syn stân freonen of migen dy't oer en wer yn in winter byinoar kamen to jimmetiten⁴. Heit kocht der meast in goes foar. In oar mestte in pear hoannen; in oar in knyn, in oar wer hie in drint (Drintsk skiep) slachte. Oaren retten it mei in skieppebil, wer oaren mei in bargekop. Mar elts dy't in bytsje koe, hie foar sa'n joun hwat dreechs. Dan kaem men om sawn ûre al byinoar. Earst hwat kofje drinke mei in klontsje. Dan kaem it slokje op tafel. De manlju jenever mei bitter; en allegear út ien healfearntsje glês. De froulju ek sa, brandewyn mei sûker. Leave sei, hwer soe 't hinne as elts in romer ha soe. Wy as bern krigen lykwols elts yn in thékopke hwat jenever mei sjerp. Wylst as de manlju dêr swiet bitteren en út lange pipen dampen en rikken, hinge de izeren poat mei ierapels oan 't hael of ketting, oer 't goed baernende fjûr, om gear to sieden. Goes of bargekop wie allang bret, dy stie yn 'e briedpanne op in komfoar, foar 't kammenet oer de flier, en de stoofde reade koal, of de panne mei rys, of hwat it desert wêze soe, der njonke. As de ierappels gear wiene, waerden se ôfdreage, mar de earste flap fan dit gleone ierappelwetter waerd yn in stiennen plat pantsje dreage, hweryn moster en moal mei hwat kâld wetter oanlingd, op wachte. Mei 't hjitte ierappelwetter dêrboppe op to jitten krige men, sonder se op it fjûr to sieden, seane moster; en sonder seane moster soene ierappels mei bargekop net smeitsje. It slokje rekke nou fan de tafel; en de holle pantsjes fan grou ierdewurk, mei alderhanne spreuken der yn, waerden roun- {==36==} {>>pagina-aanduiding<<} set, en goes of bargekop of rikke bargeribben, kaem oan 't ein fan 'e tafel. Ut de briedpanne wei gong it nou oan 't partsjen en dielen. Elts krige yn syn pantsje. Dat ompartsjen wie in bihyplik krewei, dat troch de mem fan de húshâlding, hwer't de jimmetiterij wie, útfierd waerd. Wylst de mem dat die, diste in oar de ierappels op yn 'e greate panne mids op 'e tafel. Ien fan de froulju skepte de moster roun. De mem skepte der fet oerhinne by Ieppelfollen. In oarenien koppe wylst de lampe. De briedpanne kaem wer fan de tafel en nou wie 't oan 't iten ta, op it bidden nei. Pas op. Hoe lyts de lust ta bidden nou ek wêze mochte, de eagen waerden sletten, of men seach yn de pet dy't men foar 't gesicht hâldde, en wer opsette as de lytse jonge, dy't ek mei oan 't gastmiel soe, syn gebetsje oprabbele hie. Dan bigoan men de oanfal; en onder in froalik petear iet men in roun swiet liif. Nei it miel jit in pantsjefol thé mei 'n klontsje, en om in ûre âlve, toolf, skaette men woltofreden faninoar. Fan waerm miel jouns is nou by de boargerij gjin sprake mear; en fan sokke jouniterijen jit folle minder. O! hwer soe 'k bigjinne en hwer soe 'k eingje as ik biskriuwe woe hwat ús âlden en oerâlden flijde, mar hwerfan nou neat mear to finen is of bistiet. Nim de forljochting en de forwaerming fan de huzen, mar folle dingen mear - it âlde is hinnegien, 't is alles nij wurden. Nije dingen droegen nije nammen. Sa krige ús tael nije wurden dy't men net misse kin, sil men ús forstean. Nim ta'n eksimpel hwat ik lêsten lies. In kondukteur (kaertsjeknipper) komt om 'e kaertsjes to kontrolearjen yn 'e stoomwein, by in jongfeint, in Fries. ‘Ik haw in kaertsje foar hinne en werom’, sei de feint. ‘Wat zegt u?’ sei de kondukteur. ‘'k Ben een Hagenaar, ik versta jelui taal niet’. ‘'k Heb een kaartje voor heen en terug’, sei de feint doe. ‘O!’ sei nou de kaertsjeknipper. ‘U hebt een retour, spreek toch goed Hollands man! dan kan elk u verstaan’. Mar lykas by dy kondukteur woartelje der sa folle Frânske wurden, en wurden fan oare frjemde talen mids it Frysk, dat de tael dêrtroch sa forbastert, dat allyk as mei folle seden en wensten, ek de Fryske tael troch ús, lang sa suver net oan ús neiteam oerlevere wurde sil as ús foarâlden 't ús diene. Mar der oer prottelje jowt neat. De tiden bringe it mei; der is neat tsjin to dwaen. {==37==} {>>pagina-aanduiding<<} Mei hwat ik hjir tofoaren bring, siz ik neat nijs. Elts wit dat wol, mar ik kaem der sa ta, omdat ik in folksgebrûk biskriuwe wol, dat foar in sechstich jier yn 'e Dokkumer Wâlden bistie, mar dat, tink ik, ek wol útstoarn wêze sil. Foar 'n sechstich jier forkearde ik, dy't heit foar bakker bistimd hie, as lytsfeint by in bakker to Ikkerwâld. Hy hjitte Anders Foekes Halbesma. Hy, syn wiif en bern, it wiene sêftaerdige, froede minsken, fan 't minniste gelove; dêrom ieten wy der moandeis jamk weakke krintebôlle mei sjerp. Dat wie dan fan âlde bôlle en swinemagen⁵, dy't de bolrinsters sneons oerhâlden hiene. Mar it wie swiet, tige swiet, weakke krintebôlle mei sjerp⁶. Yn 'e tiid dat ik der wie, soe der in suster trouwe fan ús frou de bakkerinne. Hessel Gearts Liebe hie geboadens; hja soe trouwe, ik mien mei in Annema, hwant út Annema's, Sikkema's en Halbesma's bistie destiids amperoan hiel Ikkerwâld. Resepsje - o fij, hwat wist men foar sechstich jier fan resepsje, sa'n ougryslik wurd koe gjin Fries of Friezinne ûnthâlde. Resepsje waerd der net hâlden, mar wol brulloft. De earste sneins yn 't lyts by de brêgeman -, de twade sneins yn 't great by de breid oan hûs. Mar beide brulloften wiene foar de neiste migen. Omkes en muoikes, neven en niften, fan hein en fier, en dêrby foarname freonen en kennissen. Myn baes hie fansels de leverânsje fan de bôllespullen, en ik seach mâl op hwat der al net bakt wurde moast; foaral foar it twade feest. Kuorfollen swiete en fine bôllen en pofkes. Ik stie der forsteld fan. Dat alles gong ús noas foarby. Mar dochs soene de tsjinstberen fan de famylje en freonen en bikenden fan it pear, út de legere stân, ek brulloft ha. De woansdeijoune foar de twade snein waerden wy útnoege by de brêgemans âlders, om der de jouns to kommen op gearjifte. ‘Gearjifte’ - ik hie dat wurd net earder heard. By ús to Burgum en dêr om ta, bistiet it net. Gearkomste wol. Mar gearjifte foun ik in moai wurd foar in brulloft. Jifte - gave -, gear - samen, dan lei der yn 't wurd gearjifte dizze sin: Wy breid en brêgeman togearre wolle jimme, ús goede freonen, bijiftigje, hwat jaen, onthelje⁷. {==38==} {>>pagina-aanduiding<<} Hwat sa'n gearjifte yn 'e Dokkumer Wâlden bitekene wist ik net; it kaem my lykwols sa foar dat it op in gearjifte, net lyk as op in brulloft, net op in iterij útdraeije soe. Hwant wy hoefden der gjin bôllen of boltsjes foar to bakken, en der waerd ek by de útnoeging sein, de feinten en fammen moasten mar bitiid komme, fuort nei 't iten, om sawn ûre hinne. Fan de Geast ôf ta Driezum, ta de Falom ta, moasten gearjifters wei komme; hiel de Wâlden troch wennen geafreonen of migen fan breid en brêgeman en har âlders, en oeral waerd skript dat de boaden yntiids frijôf krigen. By de boeren waerd har op 't leksum lein, dat se foaral foar melken wer thúskomme soene. Om't ik net op de greatfeint hoefde to wachtsjen wylst dat dy hwat letter kaem, wie ik, mei ús faem, dy't mei my hinne gong, al ien mei fan de foarste yn 'e keamer, dêr't men gearjiftsje soe. It wie in greate romme foarkeamer, hwerút men, bihalve spegel en skilderijen en it kammenet, alle húsmeubels forwidere hie. It kammenet wie fan onderen biklaeid mei matten en in hynstetekken, om net skandelesearre to wurden. Yn d' iene hoeke, dêr't breid en brêgeman sieten, stie in grienfarve tafel; en oan de muorreside fan dy tafel stiene stuollen, mar fierder roun der in bank by de muorre lâns. Oan d' oare side fan de muorre al wer in bank oan 't kammenet ta. Dêr foarlâns in tafel, makke fan in ljedde, hweroer twa brede planken, en dan op skammels, tafelhichte. Yn 'e midden fan de keamer al wer sa'n lange tafel, en oan beide siden banken der by lâns. Ek fan de griene tafel ôf wer in lange tafel mei in bank der by lâns. It wiene allegearre banken sûnder rêchleuningen; sa kaem it my sa foar dat men jin wol wurch sitte koe. Op 'e tafels leine lange pipen, en stiene holle boarden mei tabak. Njonkelytsen, ja al moai ringen, kamen de gearjifters los. Om of oan de griene tafel skikten de neiste migen by 't jonge pear. Der om ta, of der neist oan, sochten de fammen plak. Wy as manlju flijden ús deun oaninoar (hwant de keamer blykte to lyts to wêzen), yn 'e midden en de lofterside oan de bihyplike tafels. Elts hie gau in lange piip stoppe, it oanstekkerskomfoarke gong fan hân ta hân, en ringen wie de keamer fol reek. Onder dit bidriuw brochten de tafeltsjinders ytlike dozinen {==39==} {>>pagina-aanduiding<<} kopkes en pantsjes, dy't wy mar rounsetten, foar elts in reauke. Nou kaem men mei greate tsjettelfollen kofje, hweryn men de rjemme of molke fuort mar dien hie; dan wie men frij fan rjemskeppen. De klontsjes hie men der net yn dien, dy waerden yn holle boarden rounjown, hwat my tige fatsoenlik foarkaem. De kopkes fan breid en brêgeman wiene mei blomkes en grien forsiere; mar in oare forsieringe wie der net. Nou wiene wy onder seil, en it gong yn skimerjoun de sé yn. Elts like fol forwachtinge to wêzen, om der waerd hast neat sein; en as immen al hwat sei, dan wie 't tsjin syn neiste. Inkeld koe der om neat ris lake wurde. Mei 'e tiid kromp de skimerjoun sa yn, dat der ljocht komme moast; en lokkich foar dizze kear gjin tútlampen mei griene oalje, né, der kamen kersen op 'e tafels op kandelers, dy't men dêrta liend hie. Smoarkersen, fjouwer foar in dûbeltsje. Simen yn 'e wite rok, hwat er langer stiet hwat er koarter wurdt, dy forljochte ús. Om dy kers op 'e tiid to snuten krigen breid en brêgeman in snuter; wy moasten ús mar rêdde mei hwat flibe oan tomme en finger, en doch it dêrmei. Nou't wy inoar better sjen koene, kaem der libben yn 'e brouwerij. De fammen foaral waerden rumoerich, en de feinten mei. Der waerd grommele, praet en kofjedronken, of soe 't sa ivich bliuwe. Mar né, doe't elts syn kopke omkeard yn 't pantsje lei, waerd it théguod fan de tafel helle. Dêrmei kamen de tafeltsjinders mei hwer't men op longere hie, hwer't it nocht troch komme moast: mei de brandewyn. Breid en brêgeman krigen in karaft apart, en elts in romer mei blommen forsiere. Mar oars waerd de brandewyn mei sûker, mei in pypstalle der yn om om to rieren, yn dikkop en healfearntsje en yn bierglêzen, oan de foaroansittende oerlangd. Dy dronk der út en joech it syn buorfaem of buorfeint; en dat gong sa flink dat ik jamk fan myn lofter en rjochter buorman tagelyk in glês oan to krijen hie. De Kwakers wachtsje yn har forgearringe op 'e geast. Ik haw dat ris bywenne to Philadelphia yn Amearika; doe krige in frommiske de geast en hja gong opstean en preke mar ta. Mar hjirre? Mei de komst en nei 't gebrûk fan ‘spiritus’, krigen hjir manlju en froulju de geast. Ringen setten de froulju yn, en wy songen mei, en dêr rolle it hinne: {==40==} {>>pagina-aanduiding<<} Gij komt o stillen avond, Weer tot ons in dit uur. Wij zingen u een lofzang, Hoe schoon zijt gij, natuur. Gij natuur, Gij natuur. Troch myn goed tobinnenbringen koe ik alle fersen fan dit moaije âlde folksliet⁸. As dan oaren it slûpe lieten, sette ik mar wer yn, en o ja, dan koene d' oaren it ek wer; sadwaende krige ik fuort al bitekenis yn dizze rige, hwat my tige hage. Op dat liet folgen wer oaren; ek wol guods dy't hja koene, en ik net, en dy't 'k nou wol woe dat ik opskreaun hie. Mar doe't 'k ynsette: ‘Hier hew w' de Ruiter en de meid’, doe makke ik tankbre herten. Dêr koene se allegearre hwat fan, mar ikke, ik koe alle fersen en hja harken nei my, en songen mei. Nou, Anders Foekes' lytsfeint foel harren neat ôf. Ik wie yn 'e wolken. Ik dijde. Sa roan it froalik los, tadat it amper middennacht waerd. Doe gongen breid en brêgeman opstean; en dat wie in sein. Allegearre gongen wy opstean. Ik tochte, hwat sille wy nou ha? De gearjiftsters wisten it wol. It stoarme mei folle bombaerje de keamer út, it bûthûs lâns, op de telle⁹ oan. Oan smoken waerd net mear tocht. De telle waerd forljochte troch in baernende oaljelampe yn in lantearne, dy't oan 'e hoannebalken hinge; dy telle wie de dounsseale. Hie men nou hwat muzyk hawn, bygelyks in hânharmoanika, dan hie men Skotse-trije dounsje kind. Men wist doe fan hânharmoanika's neat ôf, en by gjin grevel muzyk wie govertsjen it bêste. Ik bispeurde al gau yn 't govertsjen, dat de úttocht nei de telle tsjinne om de pearen oaninoar to helpen. De feinten oan de fammen. Dan tsjinne 'k mei to dwaen, tocht ik, de mijen is himsels meast¹⁰, lies ik yn Halbertsma's wurken. Ik frege Anders Foekes buormans dochter, Jan Wigers Antsje, letter it wiif fan myn onforjitlike freon Harmen Sytstra; en it wie goed. Wy koene gearjiftsje. Fan ôfskaffers en sa hearde men destiids gjin praet. En jit folle minder fan alhiel-ûnthâlders, of kampers tsjin, Keuning Alkohol'; dêrfandinne kaem it fêst dat nei 't bal op 'e telle, dat wol hwat hie fan de Sabynske fammerôf, net alle brul- {==41==} {>>pagina-aanduiding<<} lofters wer nei foaren teagen. Ytlike feinten achten it better mar rêst to nimmen yn 't hea. En wrychtich, it wie of 't hea der foar kanapé delflijd wie. Nou, dy feinten wiene ek as onbistoarne widners; hja hiene gjin faem frege, sadwaende waerd der nin trien om falle litten. Mar wy, fan hwa't men mei Walter Scot¹¹ hast sizze koe: ‘Hy is as feint fan hûs ôf gien, en komt as man werom’, wy kamen as pearen wer yn 'e keamer, oan ús tafels en op ús banken, en alwer oan de brandewyn mei sûker. En nou wie 't of men yn side foel, sa stil wie 't earst; hwant sjoch, it krêftige sjongen fan nijs¹², gong nou oer yn 't sêfte patsjen. Hiene iennige losse feinten net hwat rumoer makke, en wiene dy net bigoun mei pypstallen to smiten (en folle fan de lange pipen wiene allang yn gruzelemint, sadat der stallen mei 't blikje op to feijen wiene), dan hie men hast tinke kind dat wy as Kwakers to wachtsjen sieten op 'e geast. Mar ek fan dat oanienwei tútsjen krigen sommigen, sa 't skynt, har bikomst. Alteast ytlike fammen, dy't mei brede en mei smelgouden earizers pronken (en in smelgouden earizer wie doe al in pronk), dizze fammen, dy't miskien op in sjongselskip hwat mear leard hiene as de sulveren-earizer-draechsters, setten yn, en ytlike foarname feinten diene mei, en dêr rôlle it deftich hinne: ‘Ik heb nu voor mijn zonden’, ensfh. Us mem wie in from minske. Doe't 'k mar in bytsje lêze koe moast ik mem, as hja jouns by de wiele siet to spinnen, foarlêze út; ‘De gouden trompet blazende: Alarm, Alarm ten Oordeel’¹³ en yn ‘e, Lofzangen Israëls’. O ik kin der jit hiele brokstikken fan út de holle. Mar sa hie 'k al jong in bisef oer hwat hillich wie, en dat men de Heechste to nei komt mei it hillige oan d' idelheit to pearjen; dan wurdt it spotten, en spotten is sûnde. Ik harke dus mâl op dat men sa'n fromme sang fan Hazeu¹⁴ op dizze gearjifte oanhelle. Ik sei dêrom ek tsjin myn faem: ‘Sokke sangen foegje hjir neat, tinkt my.’ ‘Bring jo har dan mar wer fan de wize’, sei myn faem. ‘Help my dan’, sei ik, en dat sei 'k ek tsjin de pearen njonke ús. Hwant, dat giet sa, as men sa'n sang ynset, wol men der leafst net allinne foar opstrûpe. Hja woene my wol helpe en ik sette yn: {==42==} {>>pagina-aanduiding<<} ‘Daar was laatst een meisje loos’, en o hearink, it wie rekke. De gesangen binne net flinker¹⁵ troch de Ofskiedenen út de tsjerke reage, as Hazeu út dizze gearjifte. Dêr't ik fan, meisje loos' ek alwer alle fersen koe, wie 't jit to moaijer. Nou rolle de sang wer tusken de patsjes lâns; mâltjirjendewei waerd 't njonkelytsen healwei trijen sahwat. Doe gongen breid en brêgeman op nij opstean, en dat wie in wink foar ús allegearre om op to stean; en dêrmei gongen wy foar de twade kear 't bûthús lâns nei de telle, dêr't de lantearne jit altyd oan de hoannebalken hinge to baernen, en de sliepers skimerich biljochte, dy't der yn 't hea leine, as jufferkens in de roazen', lykas Toon poep tsjin Saskemuoi sei, op har reis mei Pibe, nei de jichtmasters¹⁶. Mar hwat der doe barre soe, dêrfan hie 'k nea hwat heard, sjoen of lêzen, sels yn Robinson Crusoë net by de wylden. Fan govertsjen wie nou gjin praet mear. Alle pearen waerden hjir ontpeare. Breid en brêgeman bihearden inoar net mear. In feint waerd de pet ôfskuord, en oer dy pet moasten de froulju springe. Sims oer trije petten of mear. Wylst waerd dizze of jinge jongfaem ek wol mûtse en earizer fan de holle ropt (floddermûtsen kamen op 'e gearjifte net foar) en dêroer moasten de feinten springe. En onder dit dwaen stie earne wer in ploechje fan fjouweren, mei de hannen oanmalkoar: ‘Moeder mag ik eens in uw kamertje kijken?’ en dan seine de fammen dy't meidiene: ‘Ja, mei skoane poaten’. Dan krige dy de earmen fan syn pear rjochts en lofts, oer de holle, en wie hy yn 'e keamer. Dan frege in twade itselde, en krige itselde biskie, en wiene hja der alle fjouwer yn, dan sprongen hja alle fjouwer as nochteren keallen mei-inoar oer de telle, wylst men lûd balke: ‘Hier hew wy de kattedans, Hier hew wy de kattedans’. Sims hie men dy kattedâns op fiif, seis siden fan de telle tagelyk, wylst it oer pet of mûtse springen syn gong ek gong. En onder al dit gedoch fleach eltse feint nei de faem, dy't er {==43==} {>>pagina-aanduiding<<} patsje woe, en de faem die fan desgelikens. O, 'k wit jit sa bêst hoe't de breid my, doe in loebes fan in sawntjin jier, de earmen om 'e hals sloech, en patte dat it klapte. Mar ek har brêgeman makke fan de gelegenheit om jitris to frijen mei hwa er graech winske to frijen, syn wurk. It wie de lêste kear fan syn libben, dat er it sa rom hie. Eltse feint wie hjir as in Turk yn syn harem, mar al syn odaliskes hiene itselde rjocht. Nin feint mocht de faem warre, dy't mei him winske to frijen. Of 't in skrikkeljier wie né of ja, dêrnei frege men op 'e gearjifte net. Hwat wie my dat dêr in libbentsje op 'e terskflier. Mâlder waerd it jit doe't onder dizze frijerije de lantearne útgong. Der kaem in tsjusternisse; mar de tsjinstbren foroaren dy gau yn in skimermoarn, troch de skuordoarren iepen to dwaen, en ringen in oare lantearne op to hingjen. De gearjifte hie nou dan ek it heechste punt birikt. Wol folgen wy jitris as pearen, breid en brêgeman nei de keamer, dy't der net bare freonlik mear útseach, hoewol der in pear nije kersen de nacht seagen to rekken. Né, it wie der gjin tréwes mear. Nou jit mar hwat oars. Der út, net mear nei de telle, mar yn 't hôf, yn 't dauwige gers jitris in in govert yn 't great. Dat wie 't slot fan dit feest, dêr't ús safolle to drinken, en gjin brok om to iten jown wie. Nektar en gjin ambrosyn, o goaden op 'e Olympl hoe hiene wy 't úthâlden. Wy skaetten. Breid en brêgeman waerd fan follen de hân jown en lok winske, mar oare seinewinsken wiene har ek net wijd. Eltse feint dy't in bytsje op syn punt en ear 17 stie, brocht syn faem nei hûs. Ik mines ek. Of alle fammen en feinten, dy't dit op 't brea lein wie, foar 't melken wer thús wiene, wol ik net leauwe. De sliepers bygelyks yn 't hea sil 't, as hja melkfeinten wiene, wol ontkomd wêze. It tobinnenbringen oan dizze gearjifte wie my sa klear bybleaun, dat ik tochte: lit ik 't ris biskriuwe. Komt yn it boek: ‘Fryslân en de Friezen’ 18, de biskriuwinge fan sa'n gearjifte út de Dokkumer Wâlden foar, - dizze is fan immen dy't it meimakke hat. Taheakke op it foarige. Fan itjinge ik dêr yn ikkerwâld bilibbe, sil ik my twa dingen jimmer mei swiet nocht tobinnenbringe. Ienkear makke de minniste dominy fan Damwâld myn baes en har in bisite. Ik {==44==} {>>pagina-aanduiding<<} siet der ek by; en doe sei de frou sa: ‘Dy man’, dêr miende hja my mei, ‘moast ek mar dominy wurde, dy sit altyd yn 'e boeken’. ‘Zo, houdt ge van lezen?’ frege dominy, dy't miende ik, him ‘De Jong’ skreau. Ik sei: ‘Ja mynhear’, en sa kamen wy oan 't praten. Nuver sil er fêst opharke ha, dat ik, sa jong jitte, amperoan alle wurken fan A.F. Simons 19 lêzen hie, en dêrfan wiste to fortellen; en dat ik de satire fette; ûnder oaren wist ik jitte fan de Antike en de Moderne Helicon 20 to praten. Ek fan âlde Grykske wizen wist ik folle, ja doe hast mear as nou, fan Seneca en Socrates. Ek fan Cicero, en oaren. Dy wittenskip hie 'k snapt út boeken dy't in bilêzen widdou to Burgum my liende. Dat wurk, dat út withoefolle dielen bistiet, hjit: ‘Toneelen uit het rijk der geesten’ 21. De skriuwer lit dy âlde biromde ljuwe yn 't ryk fan de geasten tsjininoar prate. Mar ek kaem dominy, fêst mei binijing, to witten, dat ik de ‘Ruïnen’ fan Volney 22 koe, en lêzen hie; en hwat jit frjernder wie, dat ik dy fan de minniste dominy fan Feanwâldsterwâl, to lien hawn hie. Dominy sei, dat ik him mar ris opsykje moast; hy woe wol ris mear mei my prate. Mei dat forsyk wie 'k forgulde. Ik sochte dominy op, en waerd freonlik onthelle; mar doe barstte der in bom los tsjin Volney. Dominy brocht my onder 't each dat Volney, in Frânskman, gjin oar gelove koe as 't Roomske, en sa hie er, nei de folle fantasijen dy him de Roomske tsjerke foarhâldde, forbân sjoen tusken hilligen en stjerren oan de loft, en sa wie foar him de tsjerke in ruïne wurden. Hie er it reine evangeelje, de leare fan Jezus, en Jezus sels better kend, dan hie er nea skript de tsjerke ôf to brekken. Hy hie net tocht dat syn kollega Bouman my sa'n forkeard boek to lêzen jaen koe. Mynhear soe my ek in boek to lien jaen, en ik mocht dat ek wol hâlde, it lêzen dêryn soe my mear goed dwaen as de ‘Ruïnen’ fan Volney. It boek dat er my joech, hie er sels opmakke, en dêrom skeat der wol in eksimplaer oer, tink ik. It wie in soart fan bibelske Revalenta 23, foar alle moarnen yn 't nochteren. Myn kost wie 't alhiel net, mar 't wie in goed boek, lyk as der folle binne. Mar ik bleau dominy tankber, en 'k hie al wer hwat leard. Hwat my mear in swiet oantinken jown hat, is dit: sneons eftermiddeis hie 'k frijôf; dan roun ik al gau ris nei Dokkum, de stêd fan ús komôf hwant ús oeroarre wie oaljemounder {==45==} {>>pagina-aanduiding<<} to Dokkum, en dêrnei drage wy ús fan: Van der Meulen. Echt Dokkumers oars, net? To Dokkum kaem ik yn 'e kunde mei Schaafsma de boekforkeaper, en ik mien, dêrby stêdsboade. Dy âlde hear wie in tige freonlike man, mar ik hie mear oan syn soan, in jongfeint fan myn jierren. Dy is letter de heit wurden fan Master Schaafsma, lid fan de Twade Keamer, en kantonrjochter to Burgum. Nou dan, dy mynhear syn heit en ik waerden freonen; en trochdat hja in bibliotheek hâldden, hie 'k hjir kar fan boeken. De jonge hear Schaafsma hie folle op mei: Tasso 24, It forlerne of forloste Jeruzalem, mei Voltaire, De Chateaubriand, Jean Paul 25, ensfh. Dy moast ik yn 't Nederlânsk allegearre kennen leare. Men kin tinke hoe't wy inoar foegen. Sneins wie ik der ek wolkom by dy ljuwe, en sneintojouns brocht de jongehear Schaafsma my wer in ein op myn reis nei lkkerwâld. Hwat in wille joech my dy freonskip mei dy Schaafsma! Ja, ik tink wol ris: as ik al dy freonen en freondinnen, dêr't ik mei bisibbe libbe ha, dy't my wol diene, dy't 'k leaf hie, hjir jitte wer om my forgearje soe, dan moast my al in great plak yn 'e himel ôfstien wurde. Dat is wier. Mar trochdat ik sa'n lêstlust hie, wie 'k to dom om sneins mei 't ikkerwâldster jongfolk my to formeitsjen, yn: pik op 'e stien, of hwa fierst stappe koe, of hwat flinke spullen se al mear by de ein hiene. Ek oan 't ‘strúnjeijen’, sneintojounen, hie 'k gjin nocht, al die 'k it wol ris mei. Dan wiene wy yn in hiele klibbe feinten, en dan gong it fan ikkerwâld nei Driezum. By amperoan alle huzen dêr't fammen wennen dy't frijers ha koene, wie 't hou. Sims barden der lytse skandalen, sims ek net; mar tomûk waerden der dan feinten út ús rige wei; en dy wiene de frijers, foar hwa't, op in ôfsprutsen merk, de doarren iepene waerden, en dy't dan dêr de nachts bleauwen to frijen. Dat wie it doel fan 't strúnjeijen. Mar trochdat dizze dingen my net bikoarden, en ik folle siet to lêzen, seagen de ljuwe yn my immen, dy't wol geskiktens hie om ôfskieden dominy to wurden, of divelbander. Wie 'k mar ien fan beiden wurden, ik hie 't fierder yn 'e wrâld brocht as nou. 1 Johannes Immerzeel Jr. (1776-1841), Hollânsk dichter en útjower û.o. fan de ‘Muzenalmanak’. 2 ‘Der kaem folle mear forkear’, soene wy hjoeddedei sizze. 3 (Hollânsk): runmolen; moune dêr't likskilen yn forarbelde waerden. 4 Jounsmiel. 5 Plat, langwizich krintepofke. 6 Neffens de folksmûle typysk minniste-iten. 7 (Neffens it Wurdboek fan Waling Dykstra) ‘het bijeenbrengen van geld, om gezamenlijk feestelijk te verteren, oorspr. vóórbruiloft, waar de ongehuwde vrienden en vriendinnen van 't bruidspaar hun huwelijksgeschenken samenbrachten’. Oarspronklik slacht dit wurd op it sluten fan it houlik sels. De pryster ‘Joech’ breid en breugeman ‘gear’. 8 Bigjinrigel fan in doe tige populair sankje. 9 Terskflier. 10 Hwa't him der net by jowt docht himsels skea. 11 Walter Scott (1771-1832), forneamd ingelsk skriuwer, grounlizzer fan de histoaryske roman. 12 Niiskrekt. 13 (Noat fan de skriuwer) ‘Soe dit boekje, dat út it ingelsk oerset is, Booth miskien net de wei wizen ha, hoe 'n hellsleger op to rjochtsjen?’ 14 Johannes Hazeu (1754-1835), Nederlânsk dichter fan binammen stichtlike lieten. 15 Flugger, resoluter? 16 ‘De reis nei de jichtmasters’, forhael út de ‘Rimen en Teltsjes’ fan de bruorren Halbertsma, troch Tsjibbe Gearts yn 1898 ta in toanielstik forarbelde. {==47==} {>>pagina-aanduiding<<} De bikearing fan Sijke Lape Yn syn jongfeintejierren wie Tsjibbe Gearts yn it godstsjinstige tige sykjende. Sadwaende hoecht it jin gjin nij to dwaen dat er yn in gearkomste fan ôfskiedingsminsken bidarre. De bikearingsskiednis fan it minske dat yn ûndersteand stik oan it wurd is, is in ûnderdiel fan in rige artikels ‘Aan Dr. L. Wagenaar’ yn syn krante ‘Kanton Bergum Advertentie en Nieuwsblad’ fan 1886. Us stik is to finen yn it nûmer fan 29 maeije 1886. Oanlieding ta it skriuwen is de brosjuerestrild fan dy snuorje tusken Piter Jelles Troelstra en Lútzen Wagenaar. Tsjibbe fortelt dêr gâns yn oer eigen religieuze ûnderfining en ûntjowing. Hoe krekt Tsjibbe Gearts safolle jierren nei dato de wurden fan Sijke Lape werjown hat, die bliken op 13 augustus 1973, doe't Y. Poortinga fan St. de Bruin it forhael fan Sijke Lape opnaem, sa't dat troch in buorfrou fan syn beppe op it Surhústerfean forteld wie. It is omtrint gelyk, sels de ‘weismiter’ út Sijke har wurden kaem werom. De bikearing fan in turfskipper út Augustinusgea, dy't Tsjibbe krekt fan tofoaren yn deselde artikelrige meidielt, wist de Bruin boppedat hast krekt gelyk to fortellen. De turfskipper wie in âldomke fan himsels. 'k Zat eens te Augustinusga opgesloten in een boereschuur, aangezien burgemeester De With van Buitenpost, in naam der wet, aan Tamme Uiterdijk, 1 toen een wedergeborene en rijk met Godsgeest bezielden verver te Twijzel, later predikant te Schoonhoven, verbood, Godsdienstoefening te houden. Geen mens mocht er in of uit. Binnen waren wij vrouwen, kinderen en mannen, zeker wei ten getale van tachtig, en de wet verbood alle samenkomsten boven de twintig personen, meen ik. Eigenlijk was 't een dwaze wet, maar Uiterdijk bukte er voor en sprak in de binnenkamer over de ver- {==48==} {>>pagina-aanduiding<<} drukking van Gods volk. Maar achter in de schuur, waar de oefening had moeten plaats hebben, zaten ook velen en daar was, evenals ik het in 1881 in een Kwakerkerk te Philadelphia 2 zag, de geest in een vrouw gevaren, die daar geestelijk licht verspreidde. Die vrouw kende ik van nog veel vroeger tijd. Toen reisde ze met bonte lappen op de kermissen, en zo kwam ze ook te Bergum. Ze woonde te Surhuisterveen en droeg daar de naam van ‘Sijke Lape’. Ze zal daar wellicht nog niet vergeten zijn. De woorden, die de vrouw sprak, waren, gelijk zulke woorden altijd zijn, (daarvan dus geen herhaling) maar haar bekeringsgeschiedenis zit mij te goed in 't geheugen, om ze hier niet mee te delen. Zo goed woordelijk. ‘Ja, hwat dat seit om fan de wrâld losskuord to wurden, om de Heare ta to bihearren, dêr wit ik fan mei to praten. Hwant o! dy wrâld hie my alhiel yn 'e macht. Ik wie, as siz ik it sels, in knap frommiske, en as de Heare in minske it moaije jowt, dan jowt de divel de idelheit. Gods wurd wie foar my in sletten boek, dêrom gong ik komselde nei tsjerke. Ik hie de gek mei Gods volk. Onder 't bidden tocht ik mear oan mysels as oan de Heare. Moaije klean en pronk wie myn winsk en my moai opdideldeintsje myn lust. Mar hoe min men op 'e wrâld fortrouwe kin. Ik krige in sibbe frijer en dêr soe ik mei trouwe. Ik wie alleman to ryk, dat giet dan sa. Wy merken en wy rieden, en maeije soe 't mei ús tagean. Alles wie klear, en hwat bart? Noch foardat wy geboadens hiene, komt myn frijer to stjerren. Dat die my sa oan, dat ik by de muorre hast op fleach. Hwant hwat is 't gefal? In onwedergeboaren minske siket syn treast en bihâld by de wrâld en as dy wrâld him dan ûntsinkt, sinkt er sels ek, krekt as in skipper op in lek boat, dat nei de djipte giet, de skipper sinkt mei. Nou ik wie amperoan sljocht fan rouwe; myn afgod sonk yn 't grêf, en ik forwinske binei ús leaven Hear dat er my dit tastjûrde. Ik wie doe acht-en-tweintich jier, en fielde wol dat it myn tiid waerd, soe 'k oan de man, en nou him sa misse to moatten! Hwerom moat it sa? Dat frege ik tûzen kear. Doe krige ik gjin andert op dy frage, mar dat kaem in toarn letter. Hoe, dat sil ik jimme sizze. Ik klamde my mei 'e tiid wer oan 'e wrâld fêst en seach troch kreas-wêzen en pronkjen opnij feinten to lokjen. Sa 'k sei, ik gong selde nei tsjerke, mar ik bigoun dêryn to foroarjen, ik tocht: hâldst dy hwat froom, {==49==} {>>pagina-aanduiding<<} dan komt der licht in bidêst froom âldfeint om dy. Hwat in goddeloas monster wie ik foar it each des Hearen! Hoe koe de Heare my duldzje? Nou wie 't ris op in sneintomoarn by 't winter. Ik tsjinne destiids by boargerljuwe. Ik wie bitiid op. Ik wie fan plan, omdat ik in nij jak krige hie, ris pronkmoai nei de Ham nei tsjerke to gean om my biwûnderje to litten. De feart wie sletten mei iis, en foar uzes hienen wy, lyk as allegearre om ús hinne, in bit, om der wetter út to heljen, to waskjen en to plaskjen, lyk as dat giet. It wie in stille bielderige moarn. De moanne ljochte jit oan de locht en dêr waeide gjin sigentsje. It frear in bytsje, oars soe men oan in simmermoarn tocht ha. “Dat trefste”, sei ik yn mysels, “hjoed moai waer, hwa wit hwat fortuten as dyn nij jak docht”. Ik naem de bile en kapte it bit iepen en smiet de iisskotsen op 'e kant. Sa lei ik foaroer by it bit to mimerjen en sa seach ik yn it wetter myn eigen bield. “Nou”, sei ik, “dou biste to knap om in weismiter to wurden”, en it wie krekt of hearde ik in stimme dy sei: “dat biste”. En sa't ik jit myn bield yn 't wetter sjoch, seach ik samar ynienen njonken dat bield, de gedaente fan myn frijer dy't yn 't grêf lei. Krekt sa klear as ik mysels seach, seach ik Melle. Ik waerd sa mâl, dat ik de holle opskuorde en útrôp: “Och Heare!” En doe't ik opseach, seach ik op 'e side by 't bit dan sa'n allerfreeslikste gedaente stean. In gedaente, sa as Job bisochte, en de Heare Jezus yn de woestine. “Né”, sei de divel, net de Heare, mar my. Folgje dyst leaf haste’, en sûnder dat ik der hwat tsjin dwaen koe, wie 't of ik forlamme. As lei ik op 'e knibbels, ik waerd as foaroer treaun en ik foel foaroer yn 't bit. Hie ús buorman ek net bitiid op west, en nei 't waer sjoen, ik wie fêst fordronken, mar dy fleach op it bit oan. Hja hawwe my yn 'e hûs tôge, mar twa etmalen lei ik sûnder my amper forroere to kinnen. Mar hwat der doe net yn myn siele omgien is, dat is mei gjin pinnen to biskriuwen. Doe is de striid bigoun tusken de Heare en de divel. Doe kaem it der op oan. Doe waerd dat idele, yn 'e sonden bistjurre hert brutsen. Doe learde ik de Heare Jezus to sykjen. Binaud haw ik it hawn, mar de Heare is baes wurden. Nou fiel ik hwerom alles lâns sa'n wei moast. De middels dy't de Heare oanwendde wiene hurd, mar hy moast ek in stielen herte brekke. Dat is brutsen en sa bin ik troch Gods genade, dielgenoate wurden fan Syn gerjochtichheit en sil ik ienkear diele yn de hearlikheit, dy't {==50==} {>>pagina-aanduiding<<} God yn 'e Himel foar syn bern iepenhâldt. {==51==} {>>pagina-aanduiding<<} Fan in spoekeblom en sahwathinne Alderlei foarmen fan folksleauwe hat Tsjibbe Gearts tige achtslein. Hy koe fan dat oangeande út eigen ûnderfining ek hiel hwat bybringe: syn helt doktere ommers geregeldwei mei in duvelbanner en yn en om Burgum, dêr't er hiel hwat swalke hat en mei alle mooglike minsken praet, koed er útsoarte ek hiel hwat opheine. It aerdige is, dat Tsjibbe Gearts, as man fan de ‘forljochting’ fansels kritysk foar soksoarte forskynsels oersteand, dochs fierstofolle gefoelsminske wie om ek net tagelyk it folksleauwe as sadanich yn syn wearde to litten en mei smaek en ‘ynfielen’ to biskriuwen. ‘Fan in spoekeblom en sahwathinne’, earst publisearre yn de ‘Friesche Volksalmanak voor het schrikkeljaar 1892’ is dêr in moai foarbyid fan. Ek hjir wer kin de skriuwer op eigen ûnthâld to seil gean en út eigen ûnderfinen sprekke. De wurden scabray of skabrai, wrine, keef, snuter, kjersûngel, skynfet en folle oare wurden fan ús foarâlden, kin de hjoeddeiske Fries net mear forstean. Hja moatte him troch in taelkundige forklearre wurde. En sa sil it ringen ek gean mei wurden, dy't foar in fyftich jier ta it libben hearden, lykas: hurddobbe, hurdtsje, hangizer, oaljesnip, treeft en mear oaren. De dingen dy't se alear hiene, binne yn onbrûk rekke; hwat soe men mei de wurden mear dwaen? Nije dingen, by oare wisânsjes, makken nije wurden nedich en sa komt it, dat in libbene tael jamk foroarje moat en wikselje. Dy't it âld Frysk forstean sil, moat net allinnich de wurden fetsje kinne, mar hy moat de wensten fan 't folk, dat dy wurden nedich hie, kenne, en 't folk har dwaen en litten neigean, har stoarje witte. En lykas dat nou giet, sil it nei ús gean. {==52==} {>>pagina-aanduiding<<} De neiteam sil wer wurk ha, om de sin fan folle fan ús wurden to fetsjen. Hoefolle âlde wurden lizze wy net wei, omdat wy se net mear nedich binne, en hoefolle nije ha wy net nedich, foar hwat de tiid yn gebrûk bringt. Jitte mear en jit gauwer sille wy âlde wurden farre litte of nije oernimme, as se ús yn oare talen dúdlik en forsteanber oanbean wurde. En sa komt it, dat it Frysk fan hjoed-de-dei troch it Hollânsk en troch foroaringe fan ark en húsrie, fan gebrûk en wensten, fier fan it Frysk fan ús foarâlden ôfwykt, en dat fan de neiteam wer fan uzes ôfwike sil. Sa as 't yn 't Frysk giet, giet it ek yn oare talen. Neat stiet stil, by en yn alles hwat libbet, is neat bistindich. Under folle wurden by ús foarâlden hiem en ús jit bikend, mar hwerfan de neiteam de sin fordúdlike wurde moat, hearre ek: it tsjoenen, de foartsjirmerij en it spoekjen. Wy forsteane dy wurden jit, en de jongsten ûnder ús sille der, al nei't har âlden of oaren der har fan forhelle hawwe, in bitekenis oan jaen; mar hwat se ienkear útmakken en seine, dêrfan hat men nou, inkele oarden útsondere, gjin klear bigryp mear en mei dy't nei ús komme sil dat allinkenwei jit minder en minder wurde. Tink ik, dy't nou by de 70 jier âld bin, tobek oan de tiid dy't mear as in heale ieu efter ús leit, hwat wie it doe folle oars as nou. As in bern út it folts, nei de styl fan hjoeddeis, waerd my mei myn fjouwer bruorren de bitekenis fan tsjoenen, foartsjirmerij en spoekjen fan bernetiden ôf oan foar eagen hâlden, ja, mei de papleppel ynjown. Wie der ien fan ús út postuer, dan roan heit net gau nei dokter. ‘Dokters’, sei heit, ‘binne jamk fierstento wiis om forstânnich to wêzen’. Né, miskearre ien fan syn bern hwat, heit swabbe nei de Fryske Peallen, nei Harmen Oedses, yn dy tiden in wiidforneamde divelbanner. It wie wol hwat in fiere reis fan Burgum nei de Fryske Peallen, oer de heide en lâns sânwegen, jamk by 't hjerst hjir en dêr troch 't wetter, doch heit hie ús leaf, hy hie it foar ús oer. Moarns gong er út, jouns wer thús, mei it middel, goed yn in {==53==} {>>pagina-aanduiding<<} doek biwuolle, yn de binnenbûse fan 't kalminken kammesoal. Hwat haw ik jamk fan heit fortellen heard, as it praet oer tsjoenen roan, hoe't Harmen Oedses ienris by 't oerjaen fan it middel, dat ien fan ús helpe moast, sein hie: ‘Pasop, baesl dêr meije gjin frjemde eagen oer gean. It kin wol wêze, dat der dy hjir of dêr op 'e rûmte in kat met, mar tink der om!’ ‘En hwat barde?’ sei heit dan. ‘Doe't 'k sahwat midden op 'e Sumarder heide wie, hie 'k trije katten om my hinne. Tink ris ta, trije katten dêr op de rûmte! Mar ik die hwat ik die, ik koe gjin ien mei myn stok sa binei komme dat ik him in trewinkel jaen koe. Sjoch’, foege heit der dan efter oan, ‘men wol dan oars net oan mirakels leauwe, mar sokke dingen dêr moat men dochs stil foar stean’. ‘O ja’, waerd der dan sein, en allicht wie der ien, dy't 't wûnder fan heit yn 't skaed sette troch jit greater wûnder. Sa hearde ik jamk fan ús buorman Fedde Skûtmakker (bernsbern fan dy man libje jit ûnder ús): ‘Ja, hoe gong it alear by Lammert Spin en Antsje! Hja forlearen binnen oardel jier trije bern, en dat wie 't frjemdste: eltse kear waerden de bern siik, neidat Maeikemuois kat, dy't dêr skoan thús wie, har by Lammert-en-har opslute litten hie, en jamk wol by de bern op bêd gong. Nou wyt men wol, dat âlde Maei neat to bitrouwen is. Uren koe se jouns mei dy kat op 'e skurte yn 'e moanneskyn foar 't ramt sitte, en 't wie oft se mei-inoar praetten. Dan seine wy sa wol ris: “De âlde tsjoenster hat har beppe wer op 'e skurte”. Hwant dat har beppe ien fan de selde lape west hie, wie wol bikend. Doe't Lammert it trêdde bern forlear, seine wy, jongfeintsjes as wy wiene: “Alde Maei har kat moat der oan. Wy moatte sjen har libben yn 'e hannen to krijen, dan kin se Burgum-merketiisdei op 't hûs Tenbosk (yn dy tiid in greate herberch, tichteby Burgum oan de Simmerdyk, in ein biwesten Hústerheide) út de tonne kneppele wurde”. It slagge ús. Wy krigen poeske libben yn 'e sek. En doe't wy har yn 'e tonne hiene, keile Alle Ages mei syn kneppel sa tsjin de tonne oan, dat dizze útinoar spatte en Sibrich, sa neamde Maei har pop, rôlle mei it brein út 'e kop oer de groun. Dat wie dat, mar Lammert Spin en Antsje hawwe nearne gjin lêst wer fan hawn, en de fjouwer bern, dy't se jit oerhâldden, greatbringe meijen. Ja, ja, “nijljochters”, lykas ús dominy Ferf 1 doe neamd {==54==} {>>pagina-aanduiding<<} waerd, meije dan sizze dat der neat fan tsjoenen oan is, sokke dingen binne dan dochs mar wier’. Us heit pielde folle mei kanarjeflechterij. Nou barde it wol ris, dat it spul net flot roan en dat de kanarjes stoaren, sûnder to witten hweroan of hwertroch. Helt twivele net, of ek dat wie 't wurk fan kwea minsken. Hy wer nei de Fryske Peallen en mei 't redmiddel yn 'e bûse wer nei hûs. Dat middel bistie yn diveldrek 2. Heit moast fan papier in sinne, moanne en stjerren knippe en dy knipsels op de fûgelflecht plakke, mits ûnder elts in protsje diveldrek. Heit die 't en it holp, en fan dy tiid ôf wist heit nôch, om sa forstannich to wurden en plakke ûnder sinne, moanne en stjerren, diveldrek oan de widze en oan de binnenside fan ús bêdsdoarkes, en sa is 't fêst mûglik wurden, dat ik der jitte bin. Ienkear, 'k sil in beuker west ha fan fiif jier, moast ik foar mem nei Ate Jeltsje, dy't by uzes arbeide, mei in lange bôlle, hwant Jeltsje hie in lytske krige. Dêr hie ik tige sin oan, hwant dêr siet in poppebak op. Heit hie 't der oars net op stean, hy sei jitte tsjin mem: ‘Tinkst der wol om? Alde Hanne is der kreamheinster’. Nou, it moast dochs mar, mar ik moast wol oppasse, dat as Hanne my hwat frege, dat ik net sei fan: ‘Ja’. Mar altyd fan: ‘Jawol Hanne’. Ik tink dat ik dêr goed op past ha, hwant hie 'k it ûnk hawn trijeris efterinoar, ‘ja’ to sizzen, dan hie Hanne my yn har macht hawn, en troch my dea to tsjoenen, hie hja har libben wer sawn jier lingd. Hwant dat siet der foar har op. Sa bin ik mids 't gelove oan tsjoenen bern west en in jongfeintsje wurden, en as in lytse jonge wist ik al hwat foartsjirmerij wie. Mem rekke ris by in sike juffrou, in buorwiif fan ús, in foarnaem minske. Mids yn 'e nacht hearde se djip yn 'e groun in getik. It nachtpitsje, mei in grien gazen kleed der om hinne, baernde. It tikjen yn'e groun kaem al heger en heger en al njonkelytsen wie 't bisiden de tafel en dêrmei seach mem in wyt skynsel foarby it griene kleedtsje fan 't nachtijocht sweevjen. Foar de bank (it ledikant) hweryn de sike juffrou lei, bleau it stean en seach der yn; dêrnei sweefde it de keamer oer, en sûnder dat de keamersdoar lepene waerd, waerd it wei. Mem hie noait fan dit gefal in mûle opdien, sei se, hie 't net in dei twa letter út in brief út Amsterdam blykt, {==55==} {>>pagina-aanduiding<<} dat sahwat om dy ûre, dat mem it tikjen hearde en it skynsel seach, de sike juffrou har iennichste suster, dy't to Amsterdam wenne, stoarn wie. It wie oft de geest fan de suster út Amsterdam fan dy to Burgum ôfskie naem hie. It wie al wûnder. Hindriks Baeije, in freondinne fan mem, wist to forheljen, hoe dat der in spintsje bistie, dat sims dagen foarôf yn 't slotsgat fan de foardoar krûpte en dêrre nachts tikke, en dan miste it net; dan moast der yn dat hûs ringen ien stjerre. Ek yn in hûs, dêr de hounen nachts op strjitte foar gûlden, folge gau in deade. Efter in hûs op de hoeke to Burgum wie in kûperij, ek waerden dêr al jamk deafetten makke, en o, hûnderten wol ik wol leauwe, hiene, as se yn 't holle fan de nacht op de hoeke stiene of de wei lâns gongen, yn dy kûperij klopjen en spikerjen heard, en dan miste it noait, of der stoar ringen wer ien yn 't doarp. Mar forretten dy foartsjirmerijen allegearre de dead, de ûnderfining hie boppedat ek folle oare profetearrerijen wier makke. Dreamde immen fan in brulloft, dan wachte sa'n ien gau in bigraffenisse; jokke immen de noas, it joech brandewyn; in âldwiif op it iis joech teiwaer; in skearsliper yn 't doarp binnen trije dagen rein; pine yn 't krús fan de rêch foroaringe fan waer. Krige, by 't rounbringen, in breid of jongwiif in flap brandewyn yn 'e skurte, dat joech in jonge soan. Sa wiene der ek grappige foartsjirmerijen; forskate der fan binne oan hjoed ta biwarre bleaun, al is 't gelove der oan hwat wizige. Dy't foar in fyftich, sechstich jier sa dryst wie om yn syn wysheit it spoekjen foar in dommelju's miening to forklearjen, soe soms mâl de wyn fan foaren krige ha. Foaral ek fan fromme ljuwe, dy't Balthasar Bekker 3 in atheïst neamden. De toveresse fan Endor 4 bifêstige it tsjoenen en spoekjen ommers beide. Ek yn myn jong herte waerd it gelove oan spoekjen goed bifêstige, hoewol net troch myn heit. Heit sei jamk: ‘'k Ha folle swabbe by nacht, mar neat oars fan spoekjen sjoen as ienris oan 't Wyldpaed. Ik moast foar de keizerlike notaris Wilhelmy (it wie yn de Frânske tiden) by {==56==} {>>pagina-aanduiding<<} nacht nei Kollum, nei 't registraesjekantoar. It wie aerdich tsjuster. Op it Wyldpaed oer de wei seach ik tusken twa diken in great wyteftich skynsel boppe in hikke útstykjen, en it wie oft it my taknikte. Ik bleau stean. It knikte al wer en al wer. Ik sel lûdop: ‘Is dêr hwa?’ Gjin andert, mar al wer knikke. Ik sei jitris: ‘Sprek dan, as der ien is’. Jit bleau it stil. ‘Dat mei de divel wêze’, sei 'k yn mysels, ‘ik wol witte hwat it is’. Ik oer de wei, en hwat wie it spoek? In great âld wyt hynzer, en neat oars. Oars ha 'k noait gjin spoek sjoen, mar, foege heit der jamk efter, ‘dêrom sil ik net sizze dat der neat is. Dêr is bygelyks de basseliskus, dy't alle sawn jierren yn de glêsblazerijen foar 't ljocht komt; dy't der nei sjocht dy barst fanien, seit men, en dan de swarte spegel to Amsterdam, dêr't immen syn takomst yn sjocht; dy't der net efterstobek wei giet, falt dea del. Ja, der binne frjemde dingen yn 'e wrâld, mar spoeken’.... ‘Ja baes’, sei Douwe Brouwer, in goed, from en gelovich man to uzes, ‘hwat dêrfan to sizzen! Myn pake, bierbrouwer op 'e Daem, is 't dochs oerkaem, dat er mei in wein fol bier nei Dokkum en de Dokkumer Wâlden west hie. Hy kaem let yn de joun werom. It wie tsjuster. Hy komt oan de Skiligepiip ta. Is der hwat, of is der neat! tocht pake; it wie oft der yn 'e tsjusternis immen flak foar it hynzer stie, en 't skynde ek sa to wêzen, hwant it hynzer stegere. “Ut it paed!” rôp pake, “fuort”. Hy sette wer oan, om by de hichte op to kommen. It hynzer die wer in hoart, it gong omheech en mids op de piip stie 't skynsel wer foar 't hynzer en ear't pake hwat sizze of dwaen koe, wurdt er mei it hiele reau, as woech it in fear, omheech tild en, oer de lening hinne, yn de feart set. Pake is der mei it hynzer útkaem en de wein ha se der mei folle muoite de oare deis út helle. Dat is wier bard, man!’ ‘O ja’, sei Fedde Skûtmakker. ‘Dêr by dy Skiligepiip hat it noait doogd. Dêr hat, is my jamk forteld, mennich kear by nacht in bijierre hear to sjen west, mei griis hier oer in deadsholle, swart yn 'e klean, in koarte broek oan en giele hakken oan de toffels. Dy giele hakken oan de toffels makken my, doe in lytse jonge, ta oan nou ta, dit spoek hiel bisonder. Mar 't is sa: It spoek by de Skiligepiip, dat de bierbrouwer yn 'e feart sette, hat giele hakken oan de toffels’. ‘Jawol’, sei Douwe Brouwer, yn de wandeling Douwe Bak- {==57==} {>>pagina-aanduiding<<} ker, om't er bakker west hie, doe't Fedde ophâldde, ‘dat is wier. Nou, jimme hawwe Houwing wol kend, âlde Houwing, de heit fan Hidde fan de Lânsbuorren to Sumar. Nou, dizze hat myn heit in gefal forhelle dat ek frjemd is. En 't is gjin leagen. Houwing wie in wedergeboren man, dêr kinne jimme mar op oan. Mar Houwing, in faem en in jonge, wiene oan de Marswâl to melken. It wie op in moaije simmermoarn, hiel bitiid. “Hea”, sei Houwing, “hwat is dêr op it wetter? Dat is gjin boatsje, dêr is 't to lyts foar”. It dreau sêft oer de weagen op har oan. En hwat seagen se? It skipke hie wol hwat fan in bûteraed, greater wie 't net, en dêr siet in boppe-ein fan in frommiske yn, by de mul om en ôf alhiel yn 't wyt, mei in sluijer oer de holle. Ynienen wie 't boatsje as in top bigoun to draeijen. Houwing, de faem en de jonge wiene op 't lân delfallen. Doe't se wer sjen soene, wie 't skynsel wei. It is krekt sa west, as ik jimme fortel’. ‘Jonge ja’, sei Tjeard Oebeljes (dat wie myn omke, timmerbaes to Burgum), ‘hwat Douwe dêr fortelt fan Houwing oan de Marswâl, haw ik wol earder fan heard, mar wy hoeve sa fier net to gean. Hjir oan Bertsjemuoisingel, oan dizze kant fan Sumar, hat mennichien dêr net by nacht in houn sjoen mei in deadsholle?’ ‘En hjir, njonken de Burgumer tsjerke, yn 'e sleat by de wei lâns, myn eigen heit hat it wol sjoen’, sei Tsjuk Lamkers fan de Nijstêd, ‘dêr waret nachts in minske op hannen en fuotten, ek mei in deadsholle, hwerfan de eagen baerne as in koal fjûr’. Dit lêste spoek hie myn muoike Wytske, dy't op Burgumer Nijstêd wenne, ek alris sjoen; 't sloof woe foar gjin jild by nacht dat paed lâns. Al dy praetsjes hearde ik yn myn jonkheit fan de minsken dy't ik neamde, en lykas Burgum en yn 't gea dêromhinne, sil eltse stêd en doarp syn spoeken wol hawn ha en 't gelove dêroan fan de âlden de bern ynprinte wêze. Mar it moaiste, it echtste en 't meast bikende spoek to Burgum, wie juffrou Lys. Op Bûtenrêst, tichteby Burgum, nou in âld forfallen buorkerije, mar eartiids in slot, lykas men jitte wol neigean kin, hat in edelman wenne, en dy edelman hie in dochter, en dy dochter moast de uterste wille fan har heit folbringe, en dat {==58==} {>>pagina-aanduiding<<} wie: hja moast in bidkapelle bouwe Tuskendiken.⁵ Dat woe hja dwaen as se âld wie, en doe is se yn in wetterdobbe (dy't der jitte is) trochdat it rydtúch dêr't se yn siet omfoel, foardat se har heite wille folbrocht hie, fordronken. Fansels, doe koe se gjin rêst fine yn 't grêf en sint spoeke se yn 't bosk by Tuskendiken, en dat bosk hjit oan nou ta: ‘Juffrou Lize-bosk’. Folle Burgumers hiene dit spoek by nacht sjoen. It wie in wyt skynsel, dat troch de beammen ware. As men 't oanspriek waerd it wei. As Jonge gong ik noait troch it bosk (en 't paed roan der troch) of ik tochte oan Juffer Lys, en dan roan my jamk de grize oer de grouwe. De jierren binne hinnestoud. De kristlik ôfskiedenen hawwe, amperoan hwer Juffer Lys it dwaen moast, in bidkapelle, in tsjerke boud en sont is Juffrou Lys wei wurden. Sa ken it tsjinwurdige Burgumer jongfolk dêr gjin spoek mear. Dy tsjerke is der letter wol wer ôfbrutsen, mar ek dit rôp Lyske net wer by nacht yn 't bosk, en 't spoek bistiet net mear foar de ynbyldinge fan de minsken. Hoe frjemd lykwols wie 't my, doe't ik foar twa jier der wer fan hearde. Ik kuijere op in simmersneintojoun ris Tuskendiken, en doe kamen my dêrre twa jongfammen tsjin, hwerfan de iene in hantsjefol moaije wite blommen hie. ‘Hwat hastou dêr moaije blommen’, sei ik. ‘Dizze?’ sei hja, ‘dat is de Juffer Lize-blom, dy waekse hjir’. ‘Hwat siz jo dêr?’ sei ik mei binijing, ‘de Juffer Lize-blom? Wel faem! Foar in fyftich, sechstich jier spoeke Juffrou Lys hjir, dat is aerdich’. De fammen bigrypten my net; hwat wisten hja fan spoekjen ôf? Mar ik liet der op folgje, dat ik sokke blommen wol yn myn tún ha woe. O! dat koe wol lokke, hja soe my wol gau in plant sykje. 't Sloof wie 't klauwen yn 'e lerde wol wend, tink ik, hja seach roun, kleau by de dyk op, en jawol, ik krige in plant mei woartel en tûke. Ik haw de plant yn myn blomtúntsje set en der noed en soarch foar stien, en sikersonk! hja krige it libben en stie forline simmer yn fleur, it wie in lust. Mar nou it bisondere en it aerdige derfan. Deis as de sinne skynt kwynt de blom, en hat geur noch fleur. Mar jouns, tsjin de nacht, dan komt se foar 't ljocht en yn {==59==} {>>pagina-aanduiding<<} 'e nacht, by moanneskyn, dan is se yn 'e folle gloarje. Omdat alear Juffrou Lys by nacht spoeke en dizze blom, de Silene noctiflora, by nacht foar 't ljocht komt en tieret, liket it, dat de juffer yn in blom foroare is. Ovidius⁶ hat yn syn herskeppinge gjin moaijer wikseling. Mar, it bliuwt tige de opmerkinge wurdich, hoe't leuwen oanien de leginde fan Juffrou Lys, al wurdt se troch wittenskip en forijochting forgetten, troch dizze nachtbloeijer biwarre bliuwt. 5 Boersstreek ûnder Burgum. 6 Forneamd Latynsk dichter (43 foar Kristus - 17 nei Kristus). Hjir wurdt grif doeld op syn ‘Metamorphosen’, mythen oangeande gedaenteforwikselingen. {==60==} {>>pagina-aanduiding<<} De dokter-bigamist Kin men fan Tsjibbe Gearts syn forhalen (en oar literair wurk) gauris úthâlde dat se kompositoarysk frijhwat kwels geane trochdat de skriuwer him hieltyd op sydpaden fortokje lit, foar dit stik, dat er sels de titel joech ‘Nei 't libben’, jildt dat net. Yn dizze fortelling foarmje de ûnderskate ûnderdielen - de ynlieding, de eigentllke stoarje en it forrassende, suver binearjende slot - in geef, slutend gehiel. Faeks komt dat mei omdat de skriuwer sá fascinearre wie troch it ûn-wier-skynlike yn dit dochs wiere forhael dat er der him nouris hielendal op konsintrearre hat. Hy skreau it yn 1901, doe't er dus al sa'n 75 jier âld wie, mar noch altyd nitige troch de fraech oft it bjusterbaerlik forrin dêr't er fan forhellet nou taskreaun wurde moat oan ‘tafal, needlot of God?’ Wy kinne ús yntinke dat ek de tsjintwurdige lêzer net allinne mei spanning mar ek mei hwat fan huver en mystearje fan dit stik kennis nimme sil. Der kin noch op wiisd wurde dat Tsjibbe Gearts al folle earder ris op 'e tekst west hie oer dy nuvere nije Burgumer dokter, ntl. yn ‘Dy merkefryer eft dat mistribele hinne-ear’ dat yn ‘Swanneblommen’ fan 1850 publisearre waerd. Mar yn ‘Nel 't libben’, hjir oernomd út ‘Swanneblommen’ jiergong 1902, komt der oangeande dyselde dokter noch hiel hwat oars op 't aljemint. ‘Ha jo 't nijs al heard, baes Geart? Wy krije jit in dokter yn 't doarp’. ‘Noch in dokter?’ sei heit. ‘Wy ha oan twa nôch, woe 'k ha, der stjerre safoile al, dat der hoeft gjin trêdde dokter by’. ‘Hwat kinne jo der altyd mâl by komme’, sel Jan W. de farver, dy't heit it nijs meidielde; it wie sa, heit koe soms nuverich in útfal dwaen. ‘Hwer komt dy trêdde dokter wei?’ frege heit. ‘Dat wit ik net goed’, sei Jan, ‘mar ik wit wol fan de klaeikant, {==61==} {>>pagina-aanduiding<<} fan Blije of Ferwert, ik doar it net forfêst sizze, mar ik wit wol dat it jou buorman wurdt. Hy hat it hûs hierd fan Mindert skuonmakker’. ‘Leave seil dat is dochs gjin hûs foar in dokter, en hwer sil Mindert dan hinne’. ‘Ja, dy krûpt der achter yn 't hok, dêr't alear de learloaijerije west hat’. ‘Ik harkje mâi op. Ja, dat giet mei Mindert ek: hoe neijer oan 't ein hoe mear gespartel. Alear in skuonmakkerij, dêr't seis, sawn feinten oan 't wurk sieten, en nou yn 't hok, mei wiif en bern’. ‘Ja, sa giet it baes, 't binn’ sterke skonken dy't de weelde drage. Mindert sines wiene der to swak foar. It sprekwurd seit: ‘Hoe mear gelegenheit hoe mear genegenheit’; as dat mei siik wurden ek it gefal is, dan sil de man wol wurk krije’. Jan lake en heit ek. Sa eindige it petear. In amerij letter kaem buorman Mindert seis om ús it nijs to fortellen. It wie sa tagien: De foarige wike wie der in man by him komd, dy't him útjoech foar in dokter. Hy hie dokter west yn de East, mar syn wiif koe net oer de waermte, dêrom wiene se nei Nederlân torêchkeard, en hiene se har to Blije deljown, mar 't blykte dat syn wijf net oer de klaei koe, nou woene se it yn de Wâlden bisiikje en wie har Burgum oanret. Dat wie yn 'e Wâlden en dat wie sângroun. In great doarp en mar twa dokters, dêr koe wol in trêdde by. Nou socht er hjir om in hûs en der hie immen west, dy hie him sein dat er mûglik mines wol krije koe: op in goune of hwat hier kaem it net oan. It wie him wol to lyts, mar letter koe er, as syn wiif hjir aerdzje mochte, wol in hearehuzinge bouwe litte, as er nou mar in ûnderdak krije koe. ‘Ik sei: Nou, as ik dan foar my it hok ta went ynrjochte, dan koe er myn hûs wol krije, mar 'k moast hûndert goune hier ha. O, dat wie bêst, en om 't fearnsjier bitelje, en altyd foarút, 't kin ommers noait moaijer. Hwat in moaije ynstruijing, alle fearnsjierren flifentweintich goune, dêr kin ik net tsjin skuonmeitsje, en 't hûs kriget der heger oansjen troch, nou't der in dokter ynkomt. Hy hie twa bern, sei er, dus ek in lytse húshâldinge’. Heit, mem en ikke winsken buorman lok mei syn fortúnlikens. Deseide deis brocht Tjeard Oebeltsjes, myn omke, de timmerman, Mindert syn hok ta'n wenhús en mar in dei twa letter makke in arbeidster dokter syn went skjin en jit in pear {==62==} {>>pagina-aanduiding<<} dagen letter lei der in skip op 'e Burgumerdaem mei dokter syn hûsried, en dêrmei kamen de nije dokter syn wlif en twa bern mei de wein. It gong alles sa gau as 't koe. Men wie 't sa net wend, binammen net fan greate ljuwe en dêr waerden fan âids de dokters by rekkene. Der roun dan ek hast gjin oar praet as oer dizze nije ynwenners fan Burgum, d' lene wist der dit fan en de oare tocht der dat fan, en 't fine fan de saek waerd nei ret, sadwaende bleau it in mystearje boppe it bigryp fan ús platfuottige Burgumers. Dit wist men der fan, dat dokter in flinke lange man wie, mei in min of mear taenkleurich gesicht, dat syn wiif in gnap minske wie, dy't har mefrou neame liet, hoewol't se sels sea, brette en wolris skûtelwosk en oan de tobbe stoe, hoewol't se hjir al in faem hierden, dy't mei oan baes en frou har tafel iet. Dat se twa bern hiene, in jonkje en in famke dy't Herman en Nette neamd waerden, mar twa sokke sierlike moaije bern, dat men yn print noait moaijer sjocht. It wie in wûnder, dat wist men der fan, en dat it apteek fiersto great wie, sadat der in stik ôfseage wurde moast, kaem men ek to witten, en yn in nûmer fan 'e Ljouwerter krant (dy't allinne mar op freed en tiisdei yn 't ljocht kaem) fan 1847, it sil yn de moanne april west ha, kaem men to lêzen: Heeft zich te Bergum gevestigd als dokter en verloskundige H. Hubertus¹. Nou wist men der alles fan: dy't in dokter nedich wiene en by de hearen dokters, dy't wy hiene, yn 't kryt stiene, hiene nou in nije taflecht, mar dat joech de nije dokter gjin fet yn 'e koal; lokkich, de man skepte him in takomst. Dokter forstoe de wrâld, hy wie yn 't deistich libben gjin Faust dy't in Mefistofeies² nedich wie, om him yn 't libben roun to lieden; de berch kaem net by Mohammed, Mohammed kaem by de berch. Doe't de toanbank foar it apteek ta 't ein in lessenaer hie, hwerop in great skriuwboek jit yn de kleur fan de ûnskuld klear lei, wist ús esculaep der handich de nammen fan folle klanten yn to krijen. Der giet neat foar de man seis. Doe't de boel thús op stel wie, gong dokter net as suster Anna foar 't glês sitten om to sjen oft der immen oankaem; o, om 't effen net! Dokter klaeide him moal oan as in deftich hear, naem in stôk mei grouwe sulveren knop ûnder de earm of yn 'e hân en gong it fjild yn nei alle wynstreken, east, west, súd en noard. Dan hâldde er him lang altyd net oan de haed- {==63==} {>>pagina-aanduiding<<} wegen, mar kaem ek op by- en efterwegen, hwer't mar minsken wennen. Dan lapte er it sa. Wy sille ien foarbyld biskriuwe, 't blykte letter dat der in hiele buite to Jaen wiene. Wy sille nou mar tinke, dokter dwaelt yn Sumar roun, oan de Efterwei, dêr fynt er in tsjeppe boerepleats. Hjir moat ik it anker mar ris útsmite, tinkt er. Dokter is sa frijpostich om nei binnen to gean: dat folk roppen jowt neat. ‘Dag vrinden! Hoe goat 'et?’ Ja, dit moat ik der jit byfoegje: mynhear en mefrou wienen Grinslânners fan komôf, sadwaende praetten hja ek Grinsiânseftich. Nou, de minsken grommelen dan ek al sa hwat ‘dag’ werom, mar seagen se dy hear foar in keapman oan, dan koe 't ek wol wêze dat er kaem to hearren, dat se niks nedich wiene. Dan glimke dokter sa troch en wer troch freonlik, dat er de lju daelk pakte: ‘Neen, m'n goede beste minsen, ik bin geen koopman, ik bin de nije dokter, die hem te Bergum vestigd heeft, dat út de krante jelui wel bekend zal zijn’. Né, de krante liezen hja net, mar se hiene wol heard dat der in nije dokter komd wie. 't Sprekt dat de man nou al gau in stoel yn 'e rige set waerd. ‘Ja, neem myn vrijpostigheid nijt kwoad. Ik acht 't nodig de environs om Bergum heen kinnen to learen en daarom maak ik wandelingen in de omstreken van Bergum. Ik bin nou in Suameer, nijt woar? Nou wilde ik hier de pyp wel is opsteken en met eens is vroagen, waer die weg links heen loopt, en die rechts om’. Dat waerd mynhear fordúdlike en al helle dokter syn sulveren tabaksdoaze foar 't ljocht, hy moast fan de baes sines stopje; 't wie 'n wûnder hoe eigen men daelk mei dy man wie en de freonskip boaze al oan, doe't dokter fortelde hoe't er om syn bêst wiif de East forlitte moatten hie, dêr't er sa ûnmisber wie, dat de hiele East hast skriemd hie by syn fuorttsjen; nou blykte it dat se net oer de klaei koe en dêrom kamen se yn 'e Wâlden. Mocht syn frou to Burgum wer opfleurje, dêr't er de Hear om bidde koe, hwant har libben wie sines en dat fan har bern, mar mocht syn frou yn 'e Wâlden aerdzje, dan wie er fan plan to Burgum in slot to bouwen, mei koetshûs en went foar in stâlfeint, om't hy woe ek lyk as de oare dokters, eigen rydtúch hâlde, dat wie er wend. Och ja, as God joech dat syn dierbere frou mar wer waerd as se, foardat se nei de East gongen, wie, dan hie dokter ta alles moed, en om syn middelen koe er goddank dwaen hwat er winske. Hoe mear {==64==} {>>pagina-aanduiding<<} as dokter him kenne liet, hoe mear bitrouwen as er krige. Dat biroppen op God de Heare wie 'n biwiis, dat dokter in man wie fan omtinken, en dat er ryk wie, wie in biwiis dat de Heare de rjochtfeardige segene. Wylst dokter him sa treflik trochljochtsje liet, flonkeren syn eagen as X-strielen troch dy fan 't húsgesin dat er seach yn to palmjen. Boerinne: ‘Soa, dan is dokterske in swak minske, mynhear?’ Dokter: ‘Vroeger een beeld van gezondheid, maar de warmte in de Oast, die is heur te machtig weest, wy willen biddende hopen, dat ze in dit gezonde oord hare krachten terug vindt; maar jou zelfs boerin, jou binnen zo op het oog wel 'n gezonde, flinke vrouw, maar jou binnen ook niet van de sterksten’. As dokter sa bigoun, wie er gau master fan 't wiif. Froulju wolle graech biklage wurde en as in dokter it docht, hwat is dat swiet, it presket de man oan om op to passen dat er noed stiet fan syn sydsulver en docht hwat har winsk is. ‘Soa, kin dokter dat wol sjen?’ ‘Met 'n half oog wel, myn goede mins, en ik weet ook wel wat 't jou doet. De zenuwen doen it jou’. ‘Ja, dat hiene de Burgumer dokters ek wol sein’. ‘En doen je 'r nou niks aan?’ ‘Och’, foel de boer der op yn, ‘wy ha wol mear as hûndert goune formastere. Wy hawwe it sels by in prefester to Grins socht, en by in divelbanner to Feanwâlden’. ‘Ja, weet jimme wat 'n ongeluk is hier te lande? Over 't algemeen zijn ze hier met de kennis van de zenuwen ten achter. Wie daarmede op de hoogte wenst te zijn, moet eerst enige jaren in de Oast praktiseren. Daar zijn de nerveuze ziektes epidemisch, ik zou 'r een boek van kunnen skrijven. Ik mag 't door Gods genade zeggen, dat ik honderden tot zegen ben geweest. Weet jullie wat? Zie, als pasgevestigde dokter heb ik natuurlijk zo direct geen praktijk, onbekend is onbemind, zegt het spreekwoord. 't Zal wel veranderen als de lui mij kennen leren, maar ik wil 'et wel eens met jou proberen, boerin. Niet om er aan te verdienen, och nee, ik wil dat doen om Godswil, 't staat mij Goddank niet op de handen, ik kan dat doen. Zegent God myn middelen, dan zal ik blijde zijn, kennis met jullie maakt te hewwen; neem je 't aan, stuur dan vanoavend om 'n uur of zeuven 'n knecht of meid, dan ont- {==65==} {>>pagina-aanduiding<<} vang je een doosje met poeiers en een flesje met vocht, doar ming je driemoal daags 'n poeier mee aan en dan kuier ik met 'n week hier eens weer heen en geleuf maar, je zult my met 'n dankbaar hart welkom heten’. Nou, as dokter der sa oer tochte en om 'e nocht har tsjinje woe, wie 't al slim wegerjen, dan soe de faem joun komme en helje dy heilmiddels. Dan moast dokter de namme fan de boer witte. Dy wie Joan Jelkes de Boer, to Sumar. Dokter skreau de namme op en oer en wer tige mei elkoar yn 't skik, skaette men as freonen, dy't alles foarinoar oer hiene. ‘Hwat in alleraerdichst man’, sei boerinne. ‘Dat is 't’ sei Joan. ‘Sa'n dokter moat opgong meitsje’. Op sa'n wize krige dokter pasjinten, op dy wize makke dokter opgong, hwant it sprekt fansels dat middels om Godswille oanbean probatum wiene. Joan syn wiif forklearre dan ek, dat hja sint dy man syn middels brûkt to hawwen in hiel oar minske wie. Folle dokters dy't har hjirre of dêrre yn 'e frjemdte fêstigje, meije der in foarbyld oan nimme. Dokter Hubertus hie mei koarten sa'n drokke praktyk, dat de oare dokters de stôk jit net yn 'e strôt hoefden to triuwen; och né, se koene wol in stuit útstean, mar hja hiene mei in kollega to rekkenjen, in kollega dy't alhiel gjin gemienskip of omgong mei har socht. De nije dokter bimuoide him mei nimmen as syn húsgesin en syn praktyk, fan mefrou har siikwêzen fornaem men gjin grevel, hja soarge mar dat der goed iten en drinken op tafel kaem, slachters en bakkers hiene der in goeden oan en foar ús wiene it buorlju sûnder folle omgong mei ús to sykjen. Dokter hie 't drok, it skriuwboek op 'e lessener yn 'e apteek lei der net om 'e nocht. Kamen der kontroleurs oer de aptekers, dat fan de nije dokter wie tige goed nei eask en wet, der miskearre neat oan en de faem dy't der wenne, forklearre dat se 't der wol ôfkoe. lenkear op in sneintojoun fan foarjiers Feanwâldster merke, yn 't jier 1848, siet ik yn frede en rêst mei myn beide âlden, dy't harken nei hwat ik har foarlies, dêr hiene se nocht oan, mar dêr kaem in forsteuring yn. Mefrou H., ús buorwiif, kaem gysten de keamer yn: ‘Buurmanl ik kom er zo maar in, jimme hewwe wei kippen, nijtwoar? Och mani bring ons gauw een levendige kip, hy wordt goed betaald, der kan je op an. Verbeeld jimme, se hewwe op Veenwoudster merk in {==66==} {>>pagina-aanduiding<<} 't vechten 'n vent 'n oor van de kop biten, nou moet dokter een stuk levendig kippevel hebben, dat weet er de vent aan de kop te helpen en te naaien, en dan begroeit dat der an, net als was 't zyn eigen oor, moar 't moet gau gaan, och Tjibbe, bring ons gauw een kip’³. Fansels, dat mochten wy net wegerje, in libben minske-ear is mear wurdich as in deade hin. Ik nei 't nachthok, grypte de hin dy't de minskheit offere wurde soe en dêrmei nei buorman. Ik die as mefrou to uzes, ik roun ek oan 'e tafel ta. Jawol. Dêr siet de maitramtearre jongfeint foar de tafel, hwerop it jounmiel stie. Woarst, aeijen, bûter en bôllespullen en dêr boerekofje by lâns, hwant dy dronken se folle. De hiele keamer rûkte der fan. ‘Kom, hew je 'r al eine?’ sei dokter, dy't my de hin ôfnaem en der mei nei efteren gong. Ik makke in praetsje mei de bluodderige feint, dy't holle en hals bleat hie, en sa kaem ik to witten, hoe't it ûnk bard wie. Doe't dokter wer ynkaem, makke ik gjin haest, ik woe 't oansetten fan in hinnefels-ear oan in minskeholle woiris sjoen ha, mar dat hage dokter net: ‘Tjibbe!’ sei er, ‘ik wil er liefst geen getúgen by hebben’. (Wurdlik wier). ‘Forjefnis dokter’, sei 'k en gong der út. Op 'e strjitte lykwols stienen, al wie 't al tsien ûre, in heap nijsgjirrigen to harkjen en to wachtsjen, ek Feanwâldsters. Ik foege my der by, en doe't de feint der lang om let by kaem, fregen wy hoe't it like. ‘Hy seit, der is neat to dwaen, ik moat oppasse dat ik stil liz en 'k mei net arbeidzje. Mei in wike moat ik wer komme. Ik leau wol dat ik dêr by de rjochte man wie. De hin koste in goune, en hy moast twa ha. Lokkich hie ik wol jild. As 't mar ynoarder komt, dan kom ik de slach wol to boppe’. Wy stimden it ta en winsken de Feanwâldsters goereis. Oft de feint net foarsichtigernôch west hat, of dat de earoanplakkerij net goed yn syn wurk gien is, dat wit ik net, mar 'k wyt wol, dat in fjirtjin dagen letter ien fan ús oare dokters de lapperij wer forwidere, de woune suvere en de feint sûnder ear de reis nei 't grêf ôflizze litten hat. De kunst hat de goede wille fan dokter H. net bikroane, en fan de hin kaem net hwat der fan komme kinnen hie. Harkje mar. De oare deis brocht mefrou ús in goune, mar lake om in grap mei de hin. ‘Dokter, dat kin je wel begripen, had van 't dier niks meer nodig as in stuk vel út de borst; kom, docht ik, van de {==67==} {>>pagina-aanduiding<<} rest kan ik morgen een lekker soepjen koken. Ik doe die kip in een grote beslagpot, doe 'r in stenen deksel over en sette dit een en ander in 't achterhús. Ik kom er vanmorgen bijl en waarlijk, de pot kapot, het deksel kapot en de kip weg. Wat zeg je daarvan?’ Wy achten it, mei mefrou, in wûnder. Dat wûnder waerd letter opklearre, doe't der in forstoppe rioel lepene waerd. In wezeling blykte de deade hin skake hawwe to wollen, mar hie har troch it rioel net krije kind, sadwaende hie fan dat beest minske noch dier wille hawn. Fan folle minsken kin men 't ek sizze. Fan 't foarjier ôf wie 't oft mei 't lingen fan de dagen de namme en rom fan de tredde Burgumer dokter útdijde, as metael troch de waermte, mar dêrtsjinoer, tsjin de hjerst doe't de dagen koartten, wer ynkromp. Mennich pasjint wie 't gien as de feint sûnder ear, en hie baet socht by ien fan ús âlde dokters en de nije forlitten. Yn de moanne novimber kamen wy to hearren: ‘Dokter Hubertus forlit Burgum’. Ik nei buorman, hwant wy libben goed bifreone. ‘Mynhear, se fortelle ús dat jimme forlitte ús, dat is dochs net wier?’ ‘Ja Tjibbe, wy gaan weg. Ik kan 't beter krigen. Wy goan naar Makkum, doar bin ik tot armdokter binoemd op 800 gulden vast traktement en doar wacht my een drokke praktijk, bovendien in een veel kleiner omgeving. 't is dus veel beter’. ‘Nou, ik bin der net bllid ta, wy koenen jit al goed’. ‘Ja, wy konnen 't wel rooien. Hél daar komt my wat in 't sin. Jou kinne nog al goed skriven, nijtwoar?’ ‘Ja mynhear’. ‘En jou broer Anne ook?’ ‘Ja mynhear, dat giet wol’. ‘Weet je wat? Dan motte jou broer en jou by my an hús komme te rekening skriven. Jou bigripe wel, ik hew in iwich porsje geld te goede en 'k moet ook 'n porsje geld gebruken met 'et vervaren en zo, wy willen gauw weg: de winter is voor de deur, 't is nog open water en met januari treed ik in functie. Houd jullie dan voor vandaag en morgen voor mij disponibel. Kom om 10 uur. Inkt en papier heb ik genoeg. Kan ik er op rekenen?’ ‘Jawol mynhear, ik fortrou dat dat myn broer wol foeget’. Om tsien ûre stoepen wy, kreas forklaeid, as scriba's fan in dokter de keamer fan de gelearde binnen. De tafel foar ús stie to wachtsjen, pompier en pinnen gjin gebrek. Omt dokter sa gau gjin rekkeningen printsje litte koe, moasten wy {==68==} {>>pagina-aanduiding<<} bôgen fan gewoan skriuwpapier mar yn achten snije en boppe oan op elts achtste skriuwe, mits mei 't iepenlitten fan 't plak foar de namme en sa: ‘debet aan Dr. H. Hubertus te Bergum wegens gedane diensten en geleverde medicijnen, de somma van f....’ Omt der hûnderten sokke briefkes wêze moasten, gong dêr de earste dei hast mei hinne, mar dat wie neat. It middeimiel moasten wy thús snappe, mar oars soargen dokter en 't wijf foar ús en wy hiene it bêst; wiene wy om tsien ûre kaem, om alf ûre hie mefrou al in rêst aeijen mei twa foarken yn gruzelemint oan 't skomjen en healwei tolven sieten wy mei hearlike boerekofje foar ús. Boerekofje bistie út aeijen, kaniel, sûker en hjit brún bier, dat Grinzer-klún hjitte en brandewyn, dêr krigen wy soeskreakelingen by lâns. Dokter siet wylst yn syn skriuwboeken to snuffeljen en to kladzjen. De twade dei kamen de rekkentsjes tsjinst to dwaen, dokter siet mei de rêch nei 't ljocht mei 't skriuwboek yn 'e hannen foar ús en diktearde, en dy't fan ús fakant wie, skreau. ‘Jolle Ates Staphorsius te Eernewoude, 't binne rike lui, broer en suster, zij liet mij nog een Bibel met goud zien, 't is een heel end, ze haalden en brochten my wel van en aan de Biltpolle, maar er gong meer as 'n halve dag mee heen, drie gulden voor elke visite is niks te veel, ik heb er negen maakt, dat is 27 gulden, de man is beterd, stel voor medicijnen 37, dan is 't f 64. Ik had er meer pasjinten. Eernewoude schat ik op dikke f 200, dus Jelle Ates alleen f 64, daar kan niemand 'n finger achter krigen’. Wy setten hwat dokter ús opjoech. Doe't wy oan Joan Jelkes de Boer ta kamen, de earste dêr't dokter it net útsmiet, om fiskjes to fangen, dêr't er de boerinne om Godswille helpe soe, doe wie 't: ‘Nou hewwe wy Joan Jelkes de Boer te Suameer, wat dunkt dy, Anneke? Die man heit dy vaak genoeg van boerekofje afholpen, want doe er daar de lucht van had, had er telkens weeraan last van maagkramp en daar zijn wyf zo goed hersteld was, moest ik met hem medicineren en myn vrouw wist hem op te monteren met boerekofje, zy kunnen 't nog al goed doen, ik telde er 18 koeien op stal en 3 paarden, wat dunkt dy, Anneke?’ Mefrou: ‘Ja, dat most dou wijten, man. Dou weetst beter hoeveel als 't lijden kan, als ik’. Dokter: ‘Zet zeventig gulden. Nee stil, zet f 68,77 en een {==69==} {>>pagina-aanduiding<<} halve cent, dat lykt wat oardiger’. Sa gong it rekkeningskriuwen by boerekofje, en doe't wy einlings sahwat lâns komd wiene en neisjoen hiene dat de rekkeningen mei 't boek sieaten, waerden myn broer en ik der mei op los stjûrd, mei de oarders der by dat, dêr't it ús talike dat der net folle fan to roppen wie, dêr moasten wy mar tsjin, ‘alle prizen ôfakkedearje’. Dy't wol bitelje koene, moasten wy oantsjinje dat dokter it bidrach binnen in wike winske bitelle to hawwen en oars it yn rjochtshannen joech, omdat er fuort gong en to Makkum biroppen wie. Fan it ôfakkoartsjen kaem net folle. Mennich arbeider dy't in rekkening krige fan 7-8 goune, hie safolle stûren, sels sinten net yn 'e hûs, en de biskieden by de wolstelden? O, dy wiene jamk as flammen fan de hel. Forwinskingen sûnder pardon. Ofgryslik. Op myn reis as ûngeloksboade lei de krite Sumar; sa kaem ik by Joan mei de groetenis, en hwat der mear folge. ‘Hwat, is dy keardel gek? Siz mar dat ik hjir lang net mei tofreden bin. Sawntich goune amperoan? It roait nearne nei. Ik kom sneon to Burgum en dan wol ik de rekkening spekkefyk⁴ ha, siz him dat mar’. ‘Bêst boer, ik sil 't boadskip oerbringe’. Kaem nou sa'n man, dan foun er dokter oan 't ynpakken. Dan gong it sa: Dokter: ‘Hé, de Boer! benne jou doar? Hoe goat it? Kom in. Wy sitten drok in de herrie met vervaren. Ze wollen my absolút to Makkum hebben. 't is komen en goan met de minsen.’ De Boer: ‘Ja, mar jo hawwe my der in rekkening stjûrd dy't nearne nei liket. Myn wiif namen jo oan om 'e nocht to helpen, dat sille jo dochs gjin ligen hjitte’. Dokter: ‘Hoor eens, de Boer, ik duid geen belediging in myn hús. Hoe zou ik wat woar is, liegen heten. Zie me daar niet voor aan. Er staat van die hulpvaardigheid geen cent op rekening. Maar bedenk je eens, wat is er later gebeurd in 't laatst van mei doe je vrouw op de kraamvisite van Schelte Tryntje, te diep in de brandewynkop had geschept en by 't naar hús gaan by Kobes wever in de dobbe liep, en wat gevolgen as dat had’. De Boer, ‘Mar dat hiene jo yn in amerij wer klear’. Dokter: ‘Was 't jouw wens dan, dat ik er enige weken over {==70==} {>>pagina-aanduiding<<} gewerkt had? Je moogt je schamen het te zeggen, en reken er dan bij, wat hebt gij zelf niet genoten?’ De Boer: ‘Trije of fjouwer kear hwat maechdrippen en twakear in potsje mei salve, doe't 'k de skonk biseard hie’. Dokter: ‘En dan jouw beide Jongens?’ De Boer: ‘Nou ja, dy ha elk in pear kear hwat guod hawn tsjin 't hoastjen. Mar man, dat kin noait gjin rekkening fan sawntich goune Jaen’. Dokter: ‘Hoor eens, de Boer. Ik kan je wel 'n drank leveren zo groot als een emmer, voor één gulden, maar als je - zoals jou voor de maag - goed moet hebben, dat 70 à 80 gulden 't gram kost, dan verandert de zaak. In elk geval, ik kan je 'n specifieke rekening leveren, maar dit zeg ik jou vooraf, dat kost je geld, want 't blijkt mij, dat ik de rekening tien gulden te laag heb opgetrokken. Ik heb geen tijd meer aan jou te wijden, wil je enige korting, 'k zal - als je nu direct betaalt - tegen f 65 kwiteren en doe je 't niet, dan moet je onder protest, dus ook nog de kosten voor je, de rekening voldoen met f 78,77 en een halve cent. Je kunt dus, met nu te betalen, nog een gulden of vier úthoalen’. De Boer: ‘It is mei jimme slim fechten, mar o man! Praet sa't je wolle, ik sjoch yn dit bidriuw ûnrjocht, mar foldoch. Ik sil de 65 goune jaen. Freegje ús noait wer nei 't paed, ik fornim dat jo de wei wol fine kinne’. Dokter foldocht en seit: ‘Dank je wel, de Boer! 'k Hoop dat het je goed gaat, de groetenis aan je vrouw!’ Hm!!! grånzget de Boer yn 't fuortgean en dat grånzgen follen mei him, dy't it amper allyk ôfgyng. Dokter hie yn in amerij hûnderten binnen. Folle lytsen liet er ús hâlde, mar dêr is neat fan thús kaem, mar fan dy't 't to krijen wie, dy moasten bliede. As 't moast, stie dokter syn rekkening op poaten. Myn broer en ik waerden knap leane. Minne krige boppe de hier folle saken dy't dokter net mear nedich achte en sa teagen de lju wei, troch follen forwinske, troch oaren segene, mar mei koarten by de measten forgetten, út 't each, út 't hert, sa giet it dan en doe jit gauwer as nou: trochdat der gjin kunst- of spoarwegen wiene, minder kanalen en gjin stoomboaten der op, wie elts doarp en eltse stêd mear op syn eigen en op himsels. Makkum lei fiersto fier fan Burgum om dokter Hubertus nei to printsjen. {==71==} {>>pagina-aanduiding<<} Yn de jierren dêr't ik fan fortel, bistie der yn ús lân in desdanigen striid oer tsjerkeleare en gelove, allerillindichst. Op lêst fan de synoade waerd yn de gereformearde tsjerke it sjongen fan de nije gesangen ta wet steld, men woe de minsken mear forkristlikje. Dêr kaem de frije geast tsjin op. De lju dy't oan bibel en testamint har hâldden, omdat it Gods wurd wie, woene fan de nije gesangen net witte. Sa ûntstie der in geastlike en heilige oarloch, hwer't synoade en regearringe har ivich foar skamje moatte. Sa binne afgeskeidenen ûntstien, dy't jimmer oanspraek meitsje op ús achting. Hja lieten de tsjerken mei har bisittingen farre en stichten út eigen jild in gemeente; mar foar't dy fêstige wie, gyngen hûnderten mei dominy van Raalte en H. Scholte oan 't haed, nei Noard-Amearika. De earste boude foar him en syn kudde de nou sa greate en treflike stêd: Grand-Rapids, yn Michigan, en de oare Pella yn lowa⁵. In swager fan myn broer gong mei de famylje Viersen, fan Driezum, mei Scholte. God wie mei har. Mei 'e tiid kamen der sokke tidingen út Pella, dat myn broer mei syn wiif en twa bern, him oan mear oaren fan Burgum oansleat en ek de reis nei de Nije Wrâld ûndernaem. Dat barde 9 maeije 1849. Harmen Zijlstra (moast wêze: H. Sytstra)⁶, wie doe ús ûndermaster, dy hat der jit in rym op makke. Hja binne dy master tankber bleaun, hy hie har earst safolle Ingelsk leard, dat hja der har mei rêdde koene. Eare myn ûnforjitlike freon, hwaens byltenis ik altyd foar my ha en hâlde wol, o my tinkt wy fine inoar wer, hoe lokkich ha wy mei inoar west. Forjow my de tuskenpausearinge; men tinkt as men âld wurdt en folle forlern hat, sa graech wer oan hwat jin yn jins blide jierren en tiden lokkich makke. Yn de tiden hwer't ik fan skriuw wie 'r jit bilêsting op de feantsjerije. Ek in skandael dêr't wy nou lokkich ôf binne, mar as 't klyn plat lei, kaem de turfmjitter mei syn roedestôk, om it op to mjitten. To uzes kaem in turfmjitter fan Wolvegea, dy hjitte Douwe Winkler, in tige kreas en gnap jongfeint, ja heareftich, mar dêrfoar wie 'r ek lânsamtner, al wie 't in weinmakkerssoan. It wie tige bêste jonge, mar trochdat der hwat to folle kwik yn siet, slagge it him net by 't jongfolk yn achting to kommen, men hie de gek der mei en just dêrom hellen wy, myn trouwe makker H. Bosgra⁷, in beamkwekers- {==72==} {>>pagina-aanduiding<<} soan en Ikke, Winkler oan. Hy fortsjinne ús freonskip en wie der tankber foar. Winkler rekke to Koatstertille foreale op in tsjeppe, sêftaerdige kastleinsdochter, tige gnap folk wie de famylje Eldering, en Sytske boaske mei Winkler. Mar doe't dy kûgel troch de tsjerke wie, waerd Winkler oerpleatst nei Wolvegea, nei syn berteplak, dêr't er mear ynkommen krije koe. Hy naem ofskie fan ús en yn 'e rin fan 'e jierren wie 't mei ús ek al wer: út it each, út it hert. Wer forroannen der in jier oardeheal. It waerd winter. Nou kin de winter him soms sa dwers en mâl kenne litte, sa woest en wyld dat men hast sizze soe: bist wol goed by de sinnen? Dat is dan, as 't fel snijt en de stoarmen rûzje, sadat houn noch kat bûten doar bankje kin, de weinen net ride, de post net rinne, de finsterbanken, ja de glêzen fol snie jeije, yn 'e smoutte dunen fan snie opheapje, dêr't men oan de earmen ta yn sakket as men der troch wol. Nou, sa'n snein bilibben wy ris; elk dy't in goed fjûr op 'e hurd hie (kachels wist men net fan) en syn gerak goed hie, mocht tankber wêze en bleau binnendoar. Mei myn goede âlden mocht ik dat lok smeitsje, mar, doe't eftermiddeis de wyn hwat lizzen gong en it snijen ophâldde, krige ik de gekke ynfal om út to kuijerjen to gean. Ik redenearre sa: wy sjogge ús moaije Wâlden by 't simmer sa leaflik, lit ús dy ek ris biloaitsje as hja der sibearysk útsjocht. Mem en heit achten it dwars en forkeard, hwant it wie net to gean, mar ik de learzens oan, ik snie der út, ik koe dochs ek werom keare. By de Burgumertsjerke (ik gong nei it easten út) hie 'k de earste kearewear⁸: in dún sa heech as ik sels. Mei in omwei en der heal troch kaem ik fierder. Ik birikte de beamkwekerije fan de widdou - nou de firma Bosgra - ik foun der myn thús by myn stalke Hindrik Bosgra, de soan fan de widdou. De lju seine dat ik wol op Don Quichot like, in held, mar mei in streek troch de harsens; mar mâlder harken se op, doe't 'k Hindrik seach oer to heljen mei my nei 't Boskhûs⁹ to kuijerjen, it leaflik Boskhûs, hwer't wy by 't simmer snein op snein yn 't bosk sieten, dêr woe 'k nou ek wol hinne, nou't de natûr sa'n woestenij like. ‘Oft ik sijocht wie?’ Né, ik wie goed by myn sûp en stút, it wie ljochtmoanne, it waerd stilder, wy moasten nei 't Boskhûs. Ik praette sa swlet en sa lang dat {==73==} {>>pagina-aanduiding<<} Hindrik sei: ‘Hawar, ik weagje 't, der oer of der troch, wy sille wol wer by honk komme’. Sa gongen wy as weachhalzen op paed, soms sieten wy ta oer de mul yn 'e snie, soms moasten wy, lykas ik by de tsjerke, in omwei meitsje. Fan Burgum nei 't Boskhûs is in heal ûre gean. Wy skripten der oer fan twa ta great fjouwer ûre, en dan jit fan de Nijstêd ôf rekkene, dat amper toalf minuten neijer oan 't Boskhûs leit as de kom fan 't doarp. Ja, ja, it wie in reis, in dollemansreis, en doe't wy einlings it Boskhûs yn stapten, sei de kastlein mei rjocht, dat ús nammen moasten mei kryt oan de balke, wy wiene hjoed de earste klanten dy't syn jachtweide yn stapten. Atse syn wiif, Tryntsje, en syn beide famkes, syn suster Poai en syn feint Tsjeard, kamen ek yn om ús to biwûnderjen en allegearre wiene se it iens dat wy helden wiene, mei oare wurden sljochte tjirken, hwaens namme yn almenak of krante koe. Wy laken der ris om en sochten gau in plak by de hurd, hwer't in freonlik fjûr baernde. Hwat al in gekke ynfal: yn sok miswier nei 't Boskhûs. 't Is my oan't hjoed ta in riedsel, ús yn 't swit baggelje, troch sniedunen en kjeld, wylst wy beide sa'n kostlik thús hiene. Wie 't God, dy't ús der hinne fierde? Wie it Needlot? Wie it tafal? Hwa jowt andert op dy frage, ik doar it oan hjoed ta net dwaen, it bliuwt foar my in riedsel, mar dy reis krige in greate bitekenisse, ja, wûnderbaerlik, selde sil men sahwat lêzen ha. Wy - de twa ûnwaersfûgels - de earste klanten op dy snein op 't Boskhûs, dat in wikselpleats wie, hwer't de postweinen en postkarren fan Grins op Ljouwert en fan Ljouwert op Grins, nlje hynsders foar spanden, dêr't in drokte wie sûnder ophâlden, wy moasten traktearre wurde. Nou, dan elk mar in goed kop kofje. Dan wist Atse it wol, hy bringt de koppen kofje, mar lapt yn elts in glês Curaçao, dat wie lekker sei er, dat hie mynhear Westra fan Kollum him leard. It wie sa, it smakke goed. Ik haw it letter ek wol kocht. Fan de foardoar ôf nei de strjitwei hie de kastleinsfeint in paed skept en nou en dan roun Atse dat paed op om de strjitwei út to dikerjen oft der libben yn de brouwerij kaem. En ja, dêr kaem er yn mei de tiding, dat der in trijehoek mei fjouwer hynsders der foar oankaem {==74==} {>>pagina-aanduiding<<} Mei koarten hiene wy dizze lûkmartige¹⁰ foar 't Boskhûs, hwer't de hynsders wiksele waerden, de fuorlju in snaps namen en ús meidielden dat der in ‘bij-wein’¹¹ yn 't kommen wie. In ‘bij-wein’ neamde men in rydtúch dat de tsjinst die, as de postwein de passagiers net bergje koe. ‘Bij-wein’ wie in Hollânsk en Frysk keppele wurd, ‘by-wein’ sei men net, jimmer ‘bij-wein’. Mar in ‘bij-wein’ wie yn 't kommen, dy koe mei trije hynsders derfoar, nou't de trijehoek rom baen makke hie, der troch, tominsten dat waerd bisocht om de post, en der wie ek in passagier yn. Dy bij-wein woene wy ôfwachtsje en dan soene wy wer sjen thús to kommen. Lang om let, doe't de trijehoek al lang wer fuort wie, dêr kaem de bij-wein foar de doar, de ienichste passagier dy't der yn wie stoep der út en, wûnder boppe wûnder, dat seagen wy daelk, dat wie nimmen oars as ús âlde freon Douwe Winkler fan Wolvegea, de turfmjitter. Wiene wy forraske, hy net minder, doe't er ús yn 'e jachtweide foun. ‘Goede gunst’, sei er, ‘keardels! jimme hjir? Hoe is 't mooglik? Hoe komt dat?’ Wy wiene to kuijerjen, seine wy. Doe lake Winkler en foun dat wy al hjit op kuijerjen wêze moasten yn in waer, hweryn elts der út soarge. It wie wrachtich gjin tiid to kuijerjen. Wy seine: ek gjin tiid om nei de faem to swabjen. Hy joech ús gelyk, mar it wie sa. Hy waerd joun op 'e Tille¹² forwachte. Nou wie er fansels justerjoun to Ljouwert kaem, dat die er altyd, oars miste er de Grinzer postwein. Nou rekke er to Ljouwert yn de snie. Hy koe fuort noch tobek, mar doe't der om de post in trijehoek oanslein en in bijwein ynslein waerd, wie er dêr mar ynkrûpt, birikte er Koatstermoune, dan moast er sjen op 'e Tille to kommen. Wy wiene bliid mei inoar en omt de bijwein folle hurder koe as de trijehoek, hiene wy wol tiid to kâltsjen en frege 'r ús nei syn kostfrou Atsje Goslinga en Felje, dat sokke bêste minsken wiene en oer hwa wit hwat mear praetten wy, doe't er sa sel: ‘Hea, Van der Meulen, jo ha my doe wolris forteld fan dokter Hubertus en hoe nuver as dat gien wie, wit jo wol dat dy nou to Wolvegea wennet en yn 't foarjier nei Amearika giet?’ Ik harke der raer fan op. 'k Wist fan neat en 'k mocht sizze, dat in dokter dy't sa jamk fan plak wiksele wol in waffelkream der op nei hâlde koe. ‘Earst nei de East, doe hjir fan oarde ta oarde, en nou {==75==} {>>pagina-aanduiding<<} nei Amearika. Hy kaem út de East wei omt Anneke koe net oer de hjitte. Hy kaem fan de klaei omt Anneke koe net oer de groun, hwat biweecht Anneke nou?’ ‘Neat mear’, sei Winkler, ‘jo binne de tiid alhiel ta 'n efter. Anneke rêst wol in healjier op it tsjerkhôf, dy is ûnforwacht stoarn, dokter is in toarn letter foreale rekke en boaske oan in widdou Glastra, in boerinne, hja trouwe yn nije wike. De famylje wie der tige tsjin, mar hy hat it wlif alhiel yn syn macht. Hja is sljocht nei him. Hja hat sawn bern, mar hja hat in eigen pleats. Alles wurdt earstdeis forkoft en dan geane se wolsteld nei Amearika’. ‘Libje dokter syn beide bern jitte?’ ‘Ja, jo ha der doe sa op romd, dat it sokke moaije bern wiene, dat binne se bleaun, 't is in lust. Mar dy bern by de sawn fan har, dat is njoggen. It is in húshâlding; lokkich dat frou Glastra oer kaptael biskikke kin’. Moast ik, om dat nijs op to dwaen, troch sniedunen en kjeld út leafhawwerij nei 't Boskhûs? Of barde it om ús, de bêste freonen dy't er to Burgum hie, jit ien kear en wol foar 't lêst by Winkler to bringen? Wy hawwe him noait wer yn 't libben sjoen, mar 't is him skoan gien. Hy is lokkich troud mei Sytske fan de Tille. Hy is op in foarname pleats yn Grinslân ryksûntfanger wurden, dat en mear net kin ik der fan meidiele. Wy toefden sa lang op 't Boskhûs dat de hynsders wer foar de wein wiene en Winkler syn frijers-reis forfolge; doe swalken B. en ik wer troch de sniedunen of der oer, op hûs oan. Wy hiene nocht hawn, mar dat ús ûnwaersreis folle mear to bitekenjen hie of krije soe, dat foarseach gjin ien fan ús. Sa't 'k sei, 9 maeije 1849 gong myn broer nei Noard-Amearika en festige him to Pella yn Iowa, dus yn de stichting fan dominy Henry Scholte en 't wie mei ús net út it each, út it hert, wy hâldden trou briefwikseling en in brief wie destiids 6-7 wike ûnderweis. It wie myn bar wer fan skriuwen. Ik skreau fan heit en mem, fan deaden en libbenen, fan alles, en nou skreau ik der ek yn dat ús buorman fan alear, dokter Hubertus, neidat er Anneke forlern hie, wer troud wie mei in rike boerinne to Wolvegea, mei sawn bern, hwerby dan dokter syn eigen kamen en dat er mei dit greate gesin nei Amearika teach; foar de grap foege ik der jit by: ‘Licht komt {==76==} {>>pagina-aanduiding<<} er jitris by dy’, mar ik tocht der gjin hier fan op myn holle, Pella lei hast 500 ûren it lân yn en dokter fêstiget him, woe ik ha, folle earder en better yn in greate stêd! Dy brief mei dat nijs, troch my opdien op ús dollemanskuijer nei 't Boskhûs, waerd ôfstjûrd. Mei in fearnsjier koe 'k andert ha. Hoefolle wiken der krekt forrounen, wit ik net, mar 'k wit wol dat ik op in moarn in brief út Amearika krige, lykas ik net wend wie. In brief út Pella, mar net fan myn broer. In folle deftiger brief. In brief yn in tsjok brieve-omslach, mei op 'e efterside in roun wapen, hwerop ik yn bas-relief lies yn 't rounom: Henry Scholte, Sheriff. ‘O hea’, sei ik tsjin myn âlden, ‘nou is myn broer, tink ik, dea, dit is in brief fan de boargemaster-frederjochter’. Hoe raer harken wy op, doe't wy de ynhâld hearden: Aan Mr. T.G.v.d. Meulen, Bergum. Pella...... Voor een week of vier is hier gearriveerd een bij uw broeder wel bekend persoon, dokter Hubertus, die zich uitgeeft te zijn weduwnaar en vader van twee kinderen. Hopende dat uw broeder, die hem kende, omdat hij bij U dokter was geweest, hem in Amerika vriendschappelijk ten dienste zoude willen zijn, is hij naar hier gekomen. Door uw broeder geintroduceerd, won hij al ras vertrouwen en wel in die mate, dat hij een verkering aanknoopte, met een welbemiddelde boeredochter uit onze environs. Dit engagement zou leiden tot een huwelijk, dat huwelijk zou heden morgen 12 uur door mij worden gesloten. Een talrijke stoet van bruiloftsgasten was er bij tegenwoordig, maar - terwijl ik nog bezig was het trouwformulier te lezen, stormt uw broeder Mr. A.v.d. Meulen de rechtszaal in en roept uit, over alles heen: ‘Meester Scholtel Schors dit huwelijk, die man is geen weduwnaar, hij is voor de tweede maal gehuwd met ene weduwe Glastra van Wolvega, een welbemiddelde vrouw met zeven kinderen. Hier is een brief van mijn broeder uit Bergum, zo juist ontvangen!’ Dat dit intermezzo een hele beweging gaf in en om de rechtszaal, kunt gij denken. Dokter heet alles leugens, maar Ik heb mij verplicht geacht, het huwelijk alhier te schorsen. Indien 't waar is, wat gij schrijft, licht dan te Wolvega een hu- {==77==} {>>pagina-aanduiding<<} welijksattest, laat het legaliseren en viseren bij de Amerikaanse Consul te Amster- of Rotterdam, zendt het dan met de meeste spoed aan mij. De kosten worden U ruimschoots door mij vergoed. Hoogachtend, Uw Dv. dienaar HENRY SCHOLTE Ik krige in skrik. Men heart soms nijs, dat men leaut en wer fortelt en dat letter blykt dochs net wier of heal wier of hiel oars to wêzen. O to deale, hie Winkler alles mar goed witten! Hie 'k destiids nei Wolvegea komme kinnen sa maklik as nou, ik hie der gau west, mar in reis nei Wolvegea wie fan Burgum ôf in reis fan twa dagen en tsien goune kosten. Ik moast klearrichheit ha, foar't ik my by 't gemeentebistjûr forfoege; ik tocht, lit ik in brief skriuwe oan de dominy, in dominy kin men ornaris bitrouwe, ik rieplachte in seissintersk almanak mei klasjes en de dominy, dêr't 'k oan skreau hwat ik winske to witten, hjitte Meijer. Oan dominy Meijer to Wolvegea gong myn brief en gauwer as ik forwachte hie 'k andert. De brief bigoun sa: De heer T.v.d.M., te Bergum. Mijnheer! Hubertus, dat monster der hel, is hier gehuwd met een zekere weduwe Glastra, een onbesproken knappe vrouw met zeven kinderen en tamelijk wel bemiddeld. Hij heeft het gedaan weten te krijgen, dat al hare vastigheden verkocht werden - ze was boerin - en toen is hij met het gezin via Engeland naar N.-A. vertrokken. Te Cincinnati heeft hij de weduwe met haar zeven kinderen van alle geldswaarden beroofd en is daarmee en met zijn beide voorkinderen verdwenen, niemand wist tot heden, waar deze onmens gebleven was. Door u weten wij 't nu. Gelukkig dat uw bericht nog juist tijdig genoeg Pella bereikte om een tweede gruwel te voorkomen. Ik vervoeg mij met uw schrijven bij 't gemeentebestuur en zal wel zorgen, dat gij spoedig in 't bezit zijt van een huwelijks-attest en handel er dan verder mee naar de eis der wet. Gij zijt in Gods hand een middel geweest om een gevaarlijk individu te ontmaskeren. Gans Wolvega is u dankbaar, al is de weduwe ook, door behulp van de Neder- {==78==} {>>pagina-aanduiding<<} landse Consul, in kommervolle omstandigheden nu ten laste van hare familie te Amsterdam, te weten dat haar verderver zijn verdiend loon zal ontvangen, bevredigt het wraakgevoel van alle weldenkenden. Met hoogachting, (was get.) MEIJER, predikant Wolvega, Dy en dy 1851) Nou wie der my in stien fan 't hert. Nou koe 'k gerêst wêze dat de tongerslach, dy't myn wurden yn 'e rjochtseal to Pella west wiene, heard wurde mochten. Meikoarten hie 'k it houliks-attest en waerd dit troch de Amearikaenske Consul wettige, en 't is de hear Scholte to hannen steld, mar tsjinst hoefde it net to dwaen, hwant doe't it oan 't adres wie, wie dr. Hubertus sels al oan 't lêste adres, op 'e deadsikker to Pella. Hoe't alles yn syn wurk gien wie, bin ik folle letter, net troch myn broer, mar troch in swager fan him gewaer wurden. Myn broer woe 't my leaver net sizze of skriuwe, en dochs woe 'k it wol witte. Doe't myn broer myn skriuwen yn 'e rjochtseal útgjalpte, die er dat wrychtich nei mei blydskip, mar as in plicht dy't him swier foel to folbringen. Ek foarseach er wol dat it nuvere gefolgen ha soe, dat hie er wol sjen kinnen út de eagen dy't dokter op him sloech. De hiele stêd wie yn rep en roer, en ringen wie 't yn 'e kranten. Dokter wist myn broer ûnder fjouwer eagen to witten to dwaen, dat dolk, brân of forgif him ringen d' ivige sillichheit jaen soe. Myn broer brocht dit drigemint oer oan Mr. Scholte. Dizze bilei de rie en de rie die in birop op it folk, foar safier dat de boargerij ynienen bûten de rie om, in wacht ynstelde foar dr. Hubertus. By nacht of dei koe dokter him net bûten syn went sjen litte of hy waerd biluorke. Hwat in akelik libben foar sa'n man en dat moast duorje tadat de biwizen fan syn houlik mei de widdou der wiene en hwat dan? De wide wrâld waerd dokter to nau en to near. Hja founen him op in moarn op bêd dea en in leech fleske, dêr't morfine yn west hie, njonken him. Fan 't kaptael dat er sa skandelik bimastere hie, wie weinich of neat mear, dêrfoar hie er, om de rike boeredochter to bimasterjen, fiersto folle swé slein. {==79==} {>>pagina-aanduiding<<} Nette en Herman wiene wezen, mar doe tochten myn broer en syn wiif wie 't net mear as plicht as dat hja dêr as heit en mem op taseagen en de bern omheech holpen. Hja hawwe der eare fan hawn, tank mei bihelle. In soan fan Nette ha 'k jitte as feint yn de winkel fan myn neef de hân jown to Pella¹³. Sjoch dêr in stik fan myn libben, nei wierheit to boek steld. Ik hoef der neat by to dwaen, neat ôf to nimmen. Ik bin wol gjin oergelovich minske, en ik hechtsje my yn folle dingen mear oan de leare fan Boeddha as oan de kristlike leare, dy't yn de rin fan jierren blike sil, dat gjin stek hâldt, mar as ik tink hoe nuver ús wei soms rint, hoe wûnder it iene jamk út it oare fuort komt dan tink ik wol ris oan de psalm nei de Hollânske biriminge: Wie wijs is merke die dingen En geeft verstandig acht Op 's Heren handelingen Zo vol van liefde en macht. Hwat preske my oan, doe't 't hast ûnmooglik wie om der to kommen, nei 't Boskhûs to gean om der Winkler to finen, om bigamy foar to kommen? Wie 't tafal, needlot of God? 1 Yn de Leeuwarder Courant fan dy moanne is neat to finen. 2 De skriuwer moat doe dwaende west hawwe mei syn forfrysking fan brokstikken út Goethes ‘Faust’, hwant dêr doelt er hjir op. 3 It forhael fan dat ‘mistribele hinne-ear’ is ek to finen yn de samling ‘Ald en Nij’, side 12. 4 Speslfyk, spesifisearre. 5 De skriuwer doelt hjir op de Ofskieding (1834) en de gefolgen dêrfan. Dat er safolle wurdearring foar de ‘afgeskeidenen’ opbringe kin is - by dizze frijtinker en bytiden spotter - wol wer in tige apart trekje. 6 Harmen Sytstra (1817-1882), Frysk skriuwer en mei-oprjochter fan it Selskip foar Fryske tael en skriftekennisse yn 1844. Sjoch ek it stik yn dizze bondel: ‘Myn freonskip mei Harmen Sytstra’. 7 Hindrik Bosgra wie ek de man dër't er de reis nei Drinte mei Ondernommen hat. Sjoch it forhael ‘Twa dagen hear, of in froalike reis nei Drinte’ yn dit boek. 8 Hjir: obstakel. In kearewear is oars meast in ‘tourniquet’, in draeistekje. 9 It Boskhüs, dat faker in rol spllet yn Tsjibbe Gearts syn forhalen, stle oan de noardkant fan Burgum oan de strjitwei Ljouwert-Grins yn it tsjintwurdige Noardburgum. 10 Etymologysk grapke, yn de foarige ieu tige húsriem; der wurdt de lokomotyf mei bidoeid. 11 Dizze allnea docht dúdlik út bliken dat Tsjibbe Gearts Wâldtsjers praette. 12 De Koatstertille. 13 Op syn reis nei Amearika yn 1881, grif. {==81==} {>>pagina-aanduiding<<} It lyk yn 't pypke De bilangstelling foar de skaedkant fan it libben, dy't men de gefoelsminske Tsjibbe Gearts fansels net ûntsizze kin, sprekt út mear as ien fan syn forhalen, lykas ek syn iepen each foar it wûnderbaerlike, dêr't it reedlik tinken gjin kant mel út kin. In foarbyld fan sa'n forhael - dat jin tinken docht oan it hjirfoar opnommen ‘De dokter-bigamist’ - is ‘In tobinnenbringen út myn libben’, sa't er it stik sels neamde. De titel dy't der nou boppe stiet, ha wy oernommen fan E.B. Folkertsma, dy't dizze histoarje ris as folksforhael foar de R.O.N. forteld hat. Men soe it nammers ek sokssahwat as in misdiedforhael neame kinne en dan ien, dêr't de moard (letterlik) fansels yn útkomt, mar dan wol op in tige aparte wize dêr't ek al wer (‘wie it tafal, needlot of God?’ om mei de skriuwer to sprekken) in boppenatuerlike macht de hân yn liket to hawwen. Dit forhael, earst opnommen yn ‘Swanneblommen’ fan 1901, jowt boppedat in moaije yndruk fan de freonskip dy't by Tsjibbe Gearts yn syn jongere èn âldere jierren sa'n greate rol spile hat. De nocht dy't Tsjibbe en syn maten meielkoar yn 't Boskhûs bilibje docht suver hwat idyllysk oan, mar mei grif typearjend hjitte foar tild en fielen doe, sa't de jierrlge skriuwer it him foech fyftich jier letter noch tobinnen wist to bringen. It sil nou lyn wêze in lyts fyftich jier, doe sieten der op in moaije simmer-sneintojoun fjouwer feinten yn in prieel yn 't bosk fan it Boskhûs, by Burgum. Dat Boskhûs hie yn dy dagen namme. Der wie doe gjin spoarwei, dy't Ljouwert oan Grins boun. Postweinen fan Van der Wal en letter fan Van Gend en Loos, forfierden de reizgers oer de strjitwei, postkarren de brieven en kranten. 't Boskhûs wie in wikselplak, dêr't men nije hynzers foar 't rydtúch sloech, en dat oponthâld joech de reizgers de gelegenheit om yn 'e jachtweide {==82==} {>>pagina-aanduiding<<} hwat to keapjen, dat joech 't Boskhûs libben en tier; dêrby lei it dêr sa moai yn 't bosk, it waerd in útspanning foar de foarname ljuwe fan Ljouwert en Dokkum, dy't der sneins en ek wol yn 'e wike har formeits sochten. Ja, it wie destiids in florrissant spul, hwer't wy Burgumers snein op snein ús formakken, de kastlein die der sines ta; dy kastlein wie om syn golhertigens tige heech achte. Hy hjitte Atse Kupers, in man út it folk, dy't lêzen noch skriuwen leard hie, en dochs fan heech en leech wurdearre waerd. Nou, by dy kastlein en by dy syn herberge, dêr sieten, op in simmersneintojoun yn augustus, fjouwer feinten yn 't bosk, en dronken der Ingelsk stout en pale-ale, hwant dy djûre bieren moast Atse der foar de greate lju op nei hâlde. Dy feinten wiene H.B., fan birop beamkweker, A.R., ferver to Feankleaster, S.B., twade stjûrman op 'e greate feart, en ikke, destiids, lykas myn heit, ûrwurkmakker en boeken papierhandeler der by. Om't wy alle fjouwer 't libben wol lêstten, wiene wy by 't drinken fan dy djûre bieren wol to moede en der kaem hwat by: S.B. soe wer nei frjemde lânnen. It wie dus op 't ôfskie dat wy klonken en dronken, sa dêrmei soene H.B. en ikke wer nei Burgum weromkeare en A. en S. togearre 't Wyldpaed lâns nei Feankleaster, hwant, as S. oan wâl wie, wie er thús op Fogelsangh-State, it slot fan Baron fan Hiemstra¹. In omke fan de Baron, dy nou jit Fogelsangh sines neamt, hie S. út de djipte omheech brocht, foarsafier, dat er him leare litten hie foar de séfeart. S. makke kennis mei syn doarpsgenoat, en salang er op Fogelsangh wie, hâldde hy freonskiplike omgong mei A. en troch dizze waerd de séman it fjirde blêd oan ús klaverstâlle; hjoed hiene se ús fan Feankleaster ôf in bisite makke, en wy brochten har fan Burgum ôf oan 't Boskhûs ta, om dêr ta ôfskie op elkoars wolwêzen to drinken en ôfskie fan S. to nimmen, dy hope yn novimber fan 't folgjende jier, út China en Japan en hwa wit hwer oars wei, ta ús werom to kearen. S. wie in bisonder koartswilige, roune séman, gol en goed, mar hwer't er bisonder yn útmuntte, wie de sang. It wie in nachtegael yn 't wâld. A. wist S. oer to heljen om him ris hearre to litten. Hy liet him biprate en dêr klonk it troch it bosk en oer de heide: {==83==} {>>pagina-aanduiding<<} Ich weisz nicht, was soll es bedeuten, Dasz ich so traurig bin. Ein Märchen aus alten Zeiten, Das kommt mir nicht aus dem Sinn. En wrychtich, it is oft it foarste fers fan de Lorelei² in profetearring west hat, lykas men út myn meidieling fornimme sil. Op dat liet folge jit ien, en de psalm wie út; wy skaetten yn 'e hope, mekoarren novimber in jier wer de hân to jaen. Wy mei ús trijen bleauwen yn freonskip inoar by, tochten en sprieken jamk fan en oer ús nommele freon dêr op de wide weagen. Sa forrounen hjerst, winter, foarjier en simmer en kaem einlings novimber, de slachtmoanne, dy't ús wer ta 'n klaverblêd fan fjouweren meitsje soe. Novimber roun ta'n ein en gjin S. dage der op en dochs hie ûnder de skipstidingen to lêzen west, dat it skip, hwer't hy twadde stjûrman op wie, op 't Nijdjip binnen komd wie. Nou soe er wol gau komme, licht toeve er earst hwat to Snits, hwer't er in suster wenjen hie. Jit forroannen der in pear wiken sûnder tynge fan S., hwerop der to Snits ûndersocht waerd oft S. dêr wie. Né, de suster libbe yn 'e hope dat S. to Feankleaster wie en ringen by har komme soe. Nou wie men forplichte, ûndersiik to dwaen. Ja, doe en doe, hie er nei de ôfrekkening, soun en wol it skip forlitten, om nei Fryslân ta to reizgjen. Men kaem to witten, dat er mei de Lemster boat fan Amsterdam fearn wie, dat er op 'e Lemmer yn ‘De Wildeman’ (kastlein Adema) in dei thús west hie. Dat er dêr foar in tachtich goune suiverjild tsjin papier wiksele hie, dat er tsjin de joun de Lemmer forlitten hie om nei Snits to gean. Ta safier koe men S. neiprintsje, mar fierder net. Dêrnei wie alle spoar útwiske. Hwer wie dochs ús leaflike sjonger, de séman? De tsjustere winter teach foar ús yn rouwe der hinne; hoe frjemd, hoe geheim wie dat weibliuwen fan S. It waerd wer maitiid. Troch folle westewyn wie 't wetter opset, mar hoe men stroomde³, by Tsjerkgaest om hie men lêst dat dêr it wetter net sa hurd de fjilden bleat lei as earne oars, dêr wie fêst in wetterlossing ûnder de strjitwei troch, tichteby Spannenburg forstoppe. Boeren fan Tsjerkgaest teagen der op los om ûndersiik to dwaen, en hwat founen hja? Hwat hie de wetterlossinge forstoppe? In minske. {==84==} {>>pagina-aanduiding<<} Ja, hja founen it lyk fan in minske, tige nei oan 't ûnkenber wêzen. It waerd mei ôfgrizen bleatlein, troch in dokter ûndersocht en dizze ûntdiek dat dit it lyk wie fan in persoan, troch in slach yn 'e nekke dea rekke. De nekke wie forbrizele. Der waerd fan yn 'e Ljouwerter krante skreaun, der waerd ûndersiik dien en - 't kaem út: it lyk wie fan ús bêste freon S. Men foun jit op it lyk in pong mei in sintmannich der yn, en om't it jildwikseljen op de Lemmer bikend wie, koe 't net oars wêze of S. wie formoarde om syn jild to bimasterjen. Hwa hie dat grouwelstik útfierd? Dat soe ûndersocht wurde, mar 't lyk waerd yn in deafet sletten en sa op earbere wize to Tsjerkgaest op 't tsjerkhôf bigraven. It ûndersiik nei de moardner moast fansels op 'e Lemmer bigjinne. Hwa hie der by west dat S. jild wiksele yn ‘De Wildeman’ by Adema? Hoewol der sont al moannen forroun wiene, wiene der dochs wol bisikers fan de jachtweide op dy ûre tobinnen to bringen, en as der ien ûnder wêze koe, ta 'n moard yn steat, dan moast it dy en dy wêze, in handeler yn skieppebloaten, kninefellen en folle oare dingen. Lokkich, de goede man koe mei in alibi gau syn ûnskuld biwize en hwat men die of net die, de moardner fan ús séman waerd net foun. De moard bleau forhoalen. Yn de dagen dat wy jit winterjounenocht⁴ joegen, kamen wy, as wy yn dy hoeke fan Fryslân wiene, jerne by de widdou Sevensma to Snits. Juffer Sevensma, berne Wadman, wie mei my in Burgumer. Dat loek, dêrby hiene wy it der sa bêst. Mei tank en leafde haw ik juffer Sevensma yn neitinken biwarre. 't Kaem wol ris út dat wy der in hiele dei wiene en dan waerd ús yn 'e jachtweide de tiid wol ris aerdich ynkoarte troch de postrinder fan Snits op 'e Lemmer en jouns werom. Al in swiere rin foar sa'n man, dêr yn 'e iensumens en dan yn 'e nacht. Ik frege him ris, oft er soms gjin frjemde ontmoetingen hie en soms net bang wie yn 'e tsjustere winternachten. ‘Né’, sei er, ‘mar 'k bin der ek op wapene; mei sa'n ark is men hwat mânsk’, mei liet er my syn stôk sjen en hifkje. It wie in saneamde ‘ploertendeader’. In stôk fan stiel, boppe mei in langwerpige izeren of leaden knop, en stôk en knop moai en kunstich yn spaenskreidebast bifrissele. Sa'n ploertendeader is sa linich as in swypslach, sadat {==85==} {>>pagina-aanduiding<<} immen dy't der in goede slach mei op 'e holle jown wurdt, sizze kin: ‘Ik bin der west’. Mar de man mei dy swypkjende stôk gong syn wegen en ik gong myn wegen en ik hie oan man noch stôk wer tocht, wiene beide my net op in nuvere wize wer tobinnenbrocht. Jier en dei nei dato kaem ik earne to hearren, dat der to Snits in man wie kommen to forstjerren, op hwa't de fortinking rêstte dat er in moard dien hie; dy man hie postrinder west fan de Lemmer op Snits. Nei syn dea wie de widdou wer troud, en op in sneinneimiddei dat it wiif har forklaeide, sei har twade man sa gekjeijende wei, omdat de kammenets- of kastdoarren iepen stiene: ‘Ik moat ek ris sjen hwat jo yn dy laedtsjes ha’. Sa foun er in tsjeppe brievetas, mei in skriuwboekje. ‘Dat is in moai ding’ sei er, ‘dat kin ik jit wol ris brûke’. ‘Ja’, sei 't wiif, 'as ik dat boekje sjoch, rint my altyd de grize oer de grouwe. Fan de deaden neat as goed, mar jo witte wol, myn man hie in loftich sin en mocht graech in slokje, ja al to graech, wy koene net roun komme mei hwat der oerbleau, sa kamen wy ek yn 't hûshier-jaen to'n efter, wy moasten de went romje of bitelje. Nou barde it op in iere moarn, dat myn man wer thús kaem, dat er sei: ‘Ik haw, leau ik, hwat moais foun dat ús foech is, ik skopte tsjin hwat oan en 't blykte in brievetas, lit ús sjen hwat der yn sit’. Dêr siet, as ik goed sjoen ha (der lang nei to sjen waerd my net gund) wol hûndert goune yn. Ik sei: ‘Dat is dinen net. Dat moatst ruchtber meitsje!’ ‘Dat om de wearlich net, it is mines; dy 't mist is der sa net om forlegen as wy. Dou moatst dyn mûle hâlde. Ik sil der wol mei rêdde. De hûshier kin bitelle wurde, wy binne der mei boppe Jan’. It wie in geweldener, myn man, ik wie bang fan him, ik haw swijd, de hier waerd bitelle, de brievetas moast yn 't kammenet en de nacht foel oer dizze stoarje, mar 'k seach dit ding noait, of ik tochte: hoe bist der oankomd? Dit kin 'k der oan tafoegje, it wie oft fan dy ûre ôf oan myn man deselde man net mear wie; gjin grap kaem der mear oer syn lippen, jimmer stroef en swartgallich; senuweftich, mei 'e tiid woe 't iten net mear, hy waerd swakker, in oar moast foar him de tsjinst waernimme, de dea wie 't ein’. ‘Dan giet der nou ljocht op oer in stik, dat jit yn 't tsjuster lei’, sei de man. ‘De moard fan de feint dy't se foun ha foar de wetterlossinge by Spannenburg’. {==86==} {>>pagina-aanduiding<<} ‘Dat haw ik ek jamk tocht’, sei 't wiif, ‘mar praten makket de deaden net wekker, lit der ús fan swije’. ‘Né’, sei de man, ‘dat net, der is destiids in forkearde fan bitige, mar nou sil 't út’. Mar brocht dy man it oan de dei, der foel net mear to rjochtsjen en to fjochtsjen, de dea hie der earder west. Ytlike jierren letter, it wie yn 1882, hâldde ik lêzingen oer myn reis nei Amearika. Ik waerd op Spannenburg forsocht. Ik wit de jounen net mear, mar 'k wit wol, dat ik earst op de Lemmer oan 't wurd wie en de twadde joun dêrop, op Spannenburg wêze moast. Ik bleau dêr dus mar de dei oer, nei hûs wie de muoite net. Ik foun my dêr lokkich en thús by de freonlike minsken op Spannenburg, ek kaem der sa nou en dan in buorman, in boer, dêr tichteby wei. Ik sei tsjin de lju, dat ik graech in oantekene brief nei hûs stjûre woe, dan reizge ik fan harren ôf nei earne oars. Dat briefoantekenjen koe fan Sleat ôf barre, seine se. Dêr moast ik dan mar hinne. ‘Witte jo hwat?’ sei de boer, ‘it kin de kastiein wol wachtsje, lit him mei jo nei Sleat ride, jimme kinne myn reau wol krije’. Dat wie freonlik oanbean. Och ja, ik haw jimmer folle mear goede minsken op myn libbensreis oantroffen as forkearde, dat fiel ik nou 'k dit stik boekstoai, krekt neidat ik fan in reis lâns de Ryn thús bin, sa klear en dúdlik. Hwat soe 'k west ha, dagen en nachten oanien, yn 'e frjemdte, hie 'k gjin goede geasten om my hinne hawn. Nou smakke ik mear nocht en wille as 'k ea forjilde kin, mear as ik wurdich bin. Mar mei de boer syn fordek en in moai hynzer der foar rieden de kastlein en ik nei Sleat. De reed gyng oer Tsjerkgaest. ‘Och’, sei 'k tsjin de kastlein, ‘litte wy op 'e weromreis to Tsjerkgaest pleisterje, bliuw jo by 't reau en lit my allinne efkes it tsjerkhôf bisjen. Ik moat dêr ris op it tsjerkhôf wêze’. De kastlein frege fansels: ‘Hwerom?’ ‘Ja, dat woe 'k leaver moarnjoun yn 'e folle forgearringe fortelle’. Dêr soe de kastlein dan mar yn birêste; mar dat dy Amearikaenske man it Tsjerkgaestmer tsjerkhôf⁵ sjen woe, roun ringen as in nuverich nijs troch 't gea. Doe't 'k myn lêzing oer Amearika de folgjende joun út hie, bleauwen de harkers allegear sitten, men forwachte jitte hwat, en ringen kaem der in boer op my ta mei 't biskie, dat de kastlein sein hie, dat ik joun meidiele soe, hwerom't ik {==87==} {>>pagina-aanduiding<<} op 't Tsjerkgaestmer tsjerkhôf wêze woe. ‘Ja’, sei ik, ‘ik wol 't ek wol dwaen, hoewol't it my swier falt en it jimme net formeitsje sil’. Ik wer op 'e tribune en 'k dielde myn hearders mei hwat ik nou boekstoaid, algemien miediel. Fan 't Boskhûs ôf, ta oan it Tsjerkgaestmer tsjerkhôf ta, ‘hwant dêr’, sei ik, ‘wie 'k op it plak dêr't hy rêstte, hweroan wy by syn oanwêzen mei hert en siel forboun wiene; dêr rêstte nou it stof fan de golle fleurige séman, nei hwaens komste wy sa útseagen, sa moarddiedich om hals brocht om syn sûr fortsjinne lean to bimasterjen, lichtwol deaslein, wylst er sjongende de iensume strjitwei roun, lichtwol deaslein mei de freeslike stôk, dy't ik to Snits yn hannen hawn hie. Hwer't krekt rêstte, wist ik net, mar - ik foun der in grêfskrift: Moge de bloeme der aard vergaan, De vrucht des levens die rijpt er aan. Dat grêfskrift stie net op it grêf fan myn freon, né, hy rêstte forgetten by de wrâld, ûnder de griente, mar dy wurden koene ek op syn grêf stean, hy dochs wie ek in blomme, oan hwa't de fruchten nei 't forgean rypje koene. Ja, yn 't praten wei fordjippe ik my sa yn de drôvige stoarje, dat de wetterlanners my oermânsk waerden, ik koe net mear oan 't wurd bliuwe, ik sonk op in stoel del en skriemde...⁶ Tink net dat der applaus kaem. O né, o né, de harkers krieten mei, of wiene der yn wei. De djippe stilte dy't der earst op 'e seal wie waerd ôfbrutsen troch in boer, dy't op my ôfkaem. ‘Man!’ sei er, ‘hwat ha jo ús troffen, hwa hie tocht dat wy hjir joun wer hearre soene fan in stoarje, dy't nimmen fan ús forgetten hat. Yn my sjogge jo de man, dy't 't lyk fan jou freon foun’. Dat my dat oandie, is to tinken. In oare jonge man kaem op my ta mei twa romers en in flesse wyn yn 'e hannen. ‘Van der Meulen’, sei er, ‘hwat bringe jo ús yn in wûnderbaerlike stimming. Tink ris oan, it fers fan de Genestet⁷, troch jo op 't tsjerkhôf foun, haw ik beitelje litten op 'e stien dy't it grêf dekt fan myn dierbre frou, hwermei 't 'k mar twa jier in himel fan lok smeitsje mocht. Yn my sjogge jo de wethâlder fan ús gemeente, wês sa goed en drink mei my in glês wyn’. Jit in oare man, in tsjirl hwer't men fan tinke soe dat er hast net fetber wie foar de fieling fan leafde of {==88==} {>>pagina-aanduiding<<} leed, lei my de beide hannen op 'e skouders, seach my mei bidauwe eagen oan, en sei: ‘Keardel! hwat bringst ús fan de wize, mar - al moat ik ek fiif ûren der om rinne - dêrstou oan 't wurd komste, kom ik’. Dy joun op Spannenburg sil ik net wer forjitte, en dat sil gjin ien fan dy der om my wiene, dat is my blykt, hwat haw ik foar en nei mannich kearen de groetenissen krige fan Tsjerkgaestmers. Komt har dit skrift ûnder eagen, hwat sil 't lêzen dêrfan har jit in wémoedige wille jaen, hja sille der fan sizze: ‘Ja, sa is 't west’. Komselden wurdt in sprekker op sa'n sielroerende wize mei syn hearders bisibbe. Dat brocht it neitinken oan dy towei, o leaflike sjonger fan de Lorelei, op it Boskhûs. Ik wit net hwat sil it bitsjutte, Dat ik sa treurich bin, In reltsje fan âlde tiden, Dat komt my net út it sin. In liet fan Heinrich Heine, hwerfan ik de sin earst fette forline woansdei, doe't 'k op de moaije stoomboat ‘Kinderdijk’ Lorelei seach. O, dêrre is de Ryn, tusken bergen en dalen, alhiel yn oerienkomst mei 't liet. Hjirmei slút ik myn tobinnenbringen út myn libben. Ha 'k yn alles net krekt wier west, ik bin der dochs sa nei oan bleaun as my mûglik wie. 1 Forfrysking fan baron van Heemstra, biwenner fan ‘Fogelsanghstate’ to Feankleaster; ek mei de stavering fan nammen kaem it Tsjibbe Gearts net sa krekt. 2 It forneamde fers fan de Dútske dichter Helnrich Heine (1799-1856). 3 ‘Strome’ is hjir: mei mounen, slûzen ensth. soargje dat it heach wetter fordwynt. 4 Mei Waling Dykstra yn de jierren 1860-1863. Sjoch ek: ‘In lyts priuwke fan in strou’ yn dizze bondel. 5 Fan Tsjibbe Gearts is bikend dat er nammers graech, hwer't er ek reizge, efkes op in tsjerkhôf toevje mochte. 6 Ek wol tige typearjend foar syn oergefoeligens dy't licht yn sentimintelens oerslaen woe. 7 P.A. de Genestet (1829-1861), Nederlânsk dichter. {==89==} {>>pagina-aanduiding<<} Myn freonskip mei Harmen Sytstra De man dy't Tsjibbe Gearts van der Meulen ta it Frysk skriuwen brocht hat is Harmen Sytstra (1817-1862), ien fan de oprjochters en foaroanmannen fan it Selskip foar Fryske tael en skriftekennisse (1844), dichter en taelman mei útsprutsen romantyske opfettings dy't op Tsjibbe Gearts yndruk makken. Harmen Sytstra kaem yn 1847 as ûnderwizer yn Burgum, dêr't er bleau oant 1853. Der ûntstie in freonsklpsforhâlding dy't Tsjibbe Gearts syn libben lang yn tankberens bitinke sil. It skeel dat der tusken belde freonen ek noch yn Sytstra syn Burgumer tiid ûntstien is docht er it swijen ta; dat kin rekonstruearre wurde út de stikken yn it archyf fan it Selskip 1844. It komt der op del dat, ôfsjoen noch fan it forskil yn aerd, opfettingen oangeande de stavering fan it Frysk (doe ek al in boarne fan skeel en kreauwerije ...) yn dat konflikt en yn dy tydlike forwidering in greate rol spile hawwe. En dêr hong mei gear dat Tsjibbe Gearts net aliinne hwat de stavering fan it Frysk (Sytstra mei syn archaïsearjende Iduna-stavering contra de oanhingers fan de mear moderne s.n. Halbertsma-stavering, dêr't Tsjibbe Gearts yn meigie) mar ek hwat de dêrmei gearhingjende publikaesjemooglikheden oanbilange net de side fan Harmen Sytstra en syn (Selskips-) tydskrift ‘Iduna’ keas, mar fan syn oare hertsfreon, Wallng Dykstra en dy syn blêd ‘De Frysce Huestrjeun’. It forskil yn aerd en karakter sprekt fansels ek út har wurk: Sytstra hie sa it ien en oar tsjin op Tsjibbe syn wyldseauwigens en de mâlle sprongen fan syn boartlike geast. It hjirfolgjende fragmint, dat Tsjibbe Gearts wijd hat oan syn jeugdfreon, is ûntliend oan de blomlêzing ‘Moaije blommen fen ûs Frysce letterkroane’, dy't yn 1879 It ljocht sjoen hat. Nijsgjirrich is it to sjen dat er jierren letter, yn it brief oan Dr. F. Bultenrust Hettema (ek yn dizze bondel opnommen) {==90==} {>>pagina-aanduiding<<} earlik skriuwt dat er dochs better nei Sytstra's krityk harkje moatten hie. Op 'e foarste april fan 't jier 1847 kaem der, om de berntsjes op skoalle witnis en sin foar it goede yn to printsjen, to Burgum in ûndermaster, hwaens namme foar de tiden nei ús biwarre bliuwe sil. Syn namme wie destiids: Harmen Zyistra, dy't, as skriuwer fan ‘Tsjien tûsen út de lotterij’, jit al formaerd wie. Dêr ik fan jongs ôf oan folle mei it Frysk op hie, wie de ‘Tsjien tûsen’ my wol bikend, hoe forlange ik de skriuwer kennen to learen. Yn in doarp wurdt eitse minske bioardield en bipraet, ek Zylstra. Men sei fan him dat er in man wie, dy't foar himsels libbe, syn plicht knap waernaem, mar dy't him fierders mei neat as mei de letterkunde bimuoide. Sa sil der amper in wike of fjouwer forroan wêze sûnder dat wy inoar sprieken, mar kuijerjende oan de side fan in goefreon metten wy Zylstra op in sneintojoun, earne op ús wegen, en wy sprieken him oan, en oan myn útnoeging oan him, om mei nei uzes, en dêr de joun to'nein to bringen, foldie master. Dêr sieten wy mei syn trijen ta djip yn 'e nacht, en as 't wier is, dat men forstannich handelt om op 'e libbenswei sa'n freon op side sjen to krijen, dy't, as men him ien tinkbyld meidielt, jin twa dy't better binne werjowt, dan hiene wy in forstannige died dien. Hoe hiel oars waerd ús nou it Frysk en de komou fan 't Frysk foarhâlden, as wy it mienden to kennen. Hwat in rige fan wittenskiplike saken waerden ús meidield, en doe't Zylstra wol fielde dat er tankbre harkers krige, waerd er jit blijhertiger. En op dy joune hearde ik foar 't earst fan myn libben in oar foardragen yn it Frysk. Oan dy tiid ta hie 'k nimmen as mysels heard. Zylstra droech foar: Ate 'k Wol myn leed net fierder drage, 'k Bin myn libben wurch. 't Unk hat langernôch my pleage, Weislynd flêsk en murch. {==91==} {>>pagina-aanduiding<<} Ik kin Sets dochs net bilêze Dêr 'k sa rinks om roun, Och, hja wol net by my wêze, Hat my in blauke jown. 'k Sil der joun in ein oan meitsje, Wrammels joun nei 't miel. Mar hwat soe wol 't swietste smeitsje, Wetter, himp of stiel? Snije en hingje soe 'k hast tinzje, Dwaen in minske wé, 't Bêst is dat ik my fordrinzje Dat 's de sêftste dea. Dan gûlt Setske fêst: ‘Och Ate! Wie 'k mar by dy krûpt’, Mar dan kin 't gjin grevel bate 'k Bin dan al forsûpt. Mar lit sjen as ik my deide, Sels my holp yn 't grêf, En as Sets dan net ris kleide, Dan wie 't nocht der êf. 'k Bin wol gek soe 'k my forsûpje, Om in faem? dat net. 'k Sil dat fet wol oars bikûpje, Better bin 'k biret. Deaker, ik lit Setske strike Keart hja my de rêch, As ik heite better sike En by Swobkje seach. En as Swobk my net bitanke, Sa dat Sets it heart, Dat ik frij sa'n nommel fanke, Wit hoe hja dan beart. {==92==} {>>pagina-aanduiding<<} Seit se dan: ‘O! hie 'k dat witten, 'k Hie gjin blau him jown, En net heal him rinne litten’, 'k Ha myn sin dan foun. Swobkje ja! by dy allinne, Sil ik wille ha 'k Wol, der moat gjin tiid oerrinne, Moarntojoun nei har ta. Sûnt dat Zylstra ús dat fers foardroech en nou, binn' der al trijeëntritich jierren forroan. 't Kin wol wêze dat de lêste fersen fan boppesteande rym hwat oars binne (hwa kin alles sa lang en sa krekt ûnthâlde?) mar ‘Ate’, in ferske fan Master Windsma¹ dy't mear oannimlike rymkes en stikjes yn ûnrym makke hat, it wie - doe't Zylstra it foardroech - yn ús each in wonder, sa wist Zylstra syn wurden to bisielen. Sa slieten wy nou de earste joun mei Zylstra, om fan dy tiid ôf oan in rige fan de moaiste libbensjierren byinoar troch to bringen. Hwant hiel oars as de wrâld sei, wie Zylstra wol tige by tige de man fan 't freonsklplike libben, doe't er syn soarte mar foun. Nea sille wy dy kostlike jierren forjitte, dy dagen fan 't jongfeint-wêzen, hweryn eltse minske hast in dichter is en libbet yn in wrâld fan idéalen. Zylstra struide it Fryske ûnder ús roun, en hie 'k it oan dy tiid ta lêzen, en koe 'k de wurken fan Halbertsma binei fan bûten, Zylstra brocht my der ta om Frysk to skriuwen, hy rjochte mei ús njonkenlytsen de krite Burgum fan 't Selskip foar Fryske tael op, en it wie oft de wille en tier oer 't libbenspaed glânzen. Hwat ús bisûnder oaninoar boun, wie in soarte fan krânske, dat út seis, soms sawn freonen bistoe, en dat yn 'e winterjounen om bar, by de rige ôf, forgearre. It gong der net sa troch as by de pleijaden, dêrfan van Lennep yn ‘Klaas Zevenster’² skriuwt, mar it wie in treflik ploechje. Dan hellen wy op ús selskipsliet (wize ‘Rinaldine’): ‘Hwer wy hjoed in jier ris binne? Fier hjir ôf of tichte by? Man en wiif of jit allinne? Droef to moed of tige blij?’ {==93==} {>>pagina-aanduiding<<} Of it moaije liet fan Zylstra, nei de wize fan ‘Muntere Jugend’, út ‘Figaro's Hochzeit’: ‘Moai sûnder wjergea binne de Wâlden’. Ja! Ja! dat krânske fan seis, sims sawn freonen hat hwat in nocht yn 't leave libben foun, en it to binnen bringen is my nei sa folle jierren jit oangenaem, en dochs ek wer stimt it my, en mei en njonken my jit ien, dy't mei yn dy wille dield hat, de hear J. Kramer to Burgum, tige wémoedich, hwant bûten lêstneamde en myn persoan binne der fan de sawn sa nau forboune freonen gjinien mear yn wêzen. Al dy oaren binne hinnetein nei dat onbikende lân, hwerfan nimmen torêch keart. Zylstra, hwaens namme by syn trouwen Sytstra waerd, rêst to Baerd, in oaren fan ús ring to Terherne, en de oare trije to Burgum. Hwannear, hwannear? freegje J.K. en ik jit yn 1880, flijt men ús njonken dy't ús foargongen? En hwa sil fan ús de foarste wêze? Mar hwerom dit forhael? freget men. Doe't de útjower fan dit boek my útnoege om in blomlêzing to jaen fan Fryske skriuwers, seach ik dêr gjin biswier yn, as de bisitters fan har wurken (de útjowers) it tastean woene. De útjower fan dit boek frege it de hearen De Lange en Eekhoff en ek mear oaren, en fan de hearen De Lange en Eekhoff kaem de gunstichste tastimming, de hear W. Eekhoff³ winske der lykwols by om dan foaral ‘Maike Jakkeles’⁴ net to forjitten, hwat wy dan op oanrieden fan dy ús dierbre Fryske lânsman, dy't nou ek al fan 't wrâldske toaniel roppen is, dien ha. Dêrtroch oanmoedige weage de útjower him fan wâl. De útjefte koe trochgean, en hwat my nou bisonder moai talike, dat wie dit: dat ik ta syn eare en lof de greatme fan in Fries oantoane koe, op hwaens freonskip ik ienris bôge, dy't as man út it folk syn gelike net foun, yn kennisse en wittenskip. H. Sytstra's namme great meitsje ta eare fan him en syn neisieden, dat fitere my oan om de biwurking, of leaver it sammeljen fan moaije blommen op my to nimmen. It moaiste dochs hwat Sytstra neilitten hat, is to Burgum makke. Sytstra wenne to Burgum yn in keamer fan in hûs (nou {==94==} {>>pagina-aanduiding<<} harbarch) dat ‘Folle hân’ hjit, en dageliks wei roanen wy byinoar yn. Mar soms waerd ús 't hûs forbean, en dat wie dan as S. òf (dwaende wie) om ‘Iduna’⁵ fol to krijen, òf as er oan de Fryske spraeklear⁶ arbeide, òf as er in rymstik makke. Ienkear tsjinne it forbod fan de tiisdei ta de sneontojoune. Hie ien, dy't 't geheim iepenlein wie, net klapt, dan hiene wy net witten hwat ús to hearren jown wurde soe, mar dochs harken wy mei net minder biwondering, doe't wy de sneontojoune byien wiene, nei Sytstra's foardracht fan syn, doe just klear wurden, fers: Bern Traepje súntsjes, stil ei stil, Súntsjes, súntsjes moatste komme, Bergje fluite, bos en tromme, Hwer se nimmen fine sil. Lit de berntsjes bûten boartsje, Mei har weintsje, hoep en kroadtsje, Licht wol siept myn lytse in hoartsje Djoeije d'oare net sa skil. Bern! it wurd omslút in Eden, Bern! o! hwat in sillichheden, Neamt dy namme 't ûngelyk, Memmeleafde, hillich is se, 't Jonge moskje kin se n't misse, Ingelleafde is net sa ryk. En sa rint dat aldertreflikste fers, dat net heal nôch algemien bikend is, der hinne. 't Is bywilen oft it de kunstprint is yn Cats' pracht-útjifte,⁷ dy print hwer't amperoan alle boartersspullen fan de bern op foarkomme, mar Sytstra jowt mear as print; de djippe wiisgearige, ta jins hert sprekkende sin, makket it stik ta len fan dy dichtstikken dy't boppe de tiid steane. Nou, dat fers, en mear oare fan Sytstra's tinsbylden en ûnrymstikken fan syn hân, dy soene troch my opnij myn lânslju oanbean wurde, en Sytstra de eare wijd, dy't er fortsjinnet, dat wie myn wille en myn winsk. Sytstra's wyt wie altyd om - as de Fryske spraekleare oan 'e kant wie {==95==} {>>pagina-aanduiding<<} - in Frysk wurdboek to meitsjen, en wiene dy beide saken klear, dan soe de libbensjoun wijd wurde oan it meitsjen fan in heldedicht. It ûnderwerp soe wêze de komst fan de Friezen hjir to lânne. Gjin neifolginge of sa hwat, fan Van Harens ‘Friso’,⁸ o né. Hy woe yn 'e skimering fan de tiid Odin, Wodan en Baldur mei de wrâldbiwenners yn oanreitsjen bringe. Goaden en minsken soene troch Loke forret wurde, en op dy wize in wykpleats nei 't ûnbikende lân siikje. Al dy plannen wennen yn 't moedige feintebrein, mar hja fortoarren njonkenlytsen doe't Sytstra as man en heit to soargjen krige foar 't deistich brea. Smertlik kin 't jin oandwaen, as men tinkt hoe Nearlân jamk minsken fan greate fortsjinste oan har lot oerlit, en net, lykas yn oare lannen, fuortheipt en stipet. Sytstra wie to great foar skoalmaster. Syn geast en syn kennisse moasten in rûmer ijocht hawn ha, as tusken de skoalmuorren op in doarp. Der lei safolle yn him dat ta ear fan syn lân en folk tsjinje kinnen hie. Hy wie bûtengewoan, as taelkundige, stjerrekundige en as dichter. Bêste freon, sliep de deasliep yn 't grêf to Baerd; ik, dyn learbern, biwûnderje en forearje dy nei de lange skieding, like goed as doe't wy njonkeninoar by it deafet stoene fan ús sibben dy't ús foargongen nei 't grëf. Om Sytstra, en njonken him syn bêste freon T. Dykstra⁹ jitris foar myn weireizgjen yn al har minlikens en greatme to skilderjen, dêrom like my it biarbeidzjen fan ‘Moaije blommen’ moai ta, mar - 't bistjûr fan 't Frysk selskip, dat it wurk fan Sytstra ensfh. as eigenaresse takomt, wegere my it oernimmen. Dy wegering is in slach dy't my sear docht, omdat myn goede wille, just oarsom, helpen wurdich wie. Mar troch dat wegerjen moasten wy in hiel oar boek leverje as wy tocht hiene to jaen. Oan har, dy't my stipen, om tominsten ouwikseling yn 't boek to krijen, en dêrom har dichterlike jeften oustiene, moat ik freonlik tank sizze. De ynhâld seit hwa't de dichters fan dy stikken binne, en dat de makker fan 't minlike fers ‘Yn 't wâld’ as de soan fan de heit dy't 'k in earekrânse wije wollen hie, my stipe om it boek fol to krijen, is my oangenaem.¹⁰ Ja, om it boek fol to krijen: Sa is hjir pleatst dat hwat der yn 'e fierte net yn soe, en ek net yn moatten hie, sa as al itjinge dat der fan de samler sels yn is. En doch krige er oer syn {==96==} {>>pagina-aanduiding<<} ‘Oratorium’ moaije brieven. Mar ek oanmerkingen. Op allegearre kin hy gjin acht slaen, mar komt fan dat fers by syn libben in nije útjefte, dan sil de forbettering net útbliuwe. Mar 't wie myn earste bitingst om neat fan my yn dit wurk op to nimmen. Troch de tsjinkear en de winsk fan 't publyk en de útjower is 't foroare. Nim it foar bledfolling, foar misdruk; och ja, nim dit hiele wurk as fan immen dy't heger fleane woe as de wjukken him drage koene, sadat er yn 'e doele bleaun is, wiis flaters oan, missetten dy't fan ûnkunde tsjûgnis jowe, neam it boek mei al syn goed en tsjoed sa't men it wol, nimmen sil ea sizze kinne dat ik net mei hillige oertsjûging pleite ha foar de eare fan ús tael en ús dichters. Mei dizze treast jow ik myn wurk oer oan de tiid, dy't alles op 'e wanne nimt, en 't tsjêf fan 't sied skiedt, better as dizze of jinge, troch foaroardiel blyndoeke wurkman fan 't eagenblik. 1 Rein Baukes Windsma (1801-1862), Frysk dichter. 2 De destilds forneamde (en hwat ‘pikant’ achte) roman ‘De lotgevallen van Klaasje Zevenster’ fan Jacob van Lennep (1802-1868). Tsjibbe Gearts fortelt earne dat er fan dy roman in rymstik makke hie yn de foarm fan in strjittellet dat destlids binammen yn Hollân tige populair west hawwe moat en dat ek Van Lennep tige flijde. Sjoch ek side 18. 3 Wopke Eekhoff (1809-1880), boekforkeaper to Ljouwert en letter stêdsarchivaris fan Ljouwert; bistjûrslid û.o. fan it Friesch Genootschap. 4 ‘De reis fen Maicke Jackeles’, in yn dialoochfoarm skreaun forhael fan 1778, taskreaun oan Felke Hiddes van der Ploeg (1738-1790). 5 It yn de ynlleding al neamde tydskrift dat yn 1845 troch Harmen Sytstra oprjochte waerd. 6 Fan 1854-1862 publisearre Harmen Sytstra syn ‘Friesche spraakkunst’, dêr't er yn syn Burgumer tiid al oan arbeide. 7 Der sil hjir doeld wurde op it samle dichtwurk fan de Nederiânske dichter Jacob Cats (1577-1680) sa't dat fan 1856-1862 troch J. van Vloten mel 400 printen yllustrearre útjown waerd; de ‘Catske boeken’ wiene fan âlds her ek yn Fryslân populair en de rymstikken dêryn sprekwurdlik. 8 It epos ‘Gevallen van Friso, koning der Gangariden en Phraslaten’ (1741) fan Willem van Haren, Frysk ealman (1710-1768). 9 Tiede Roelofs Dykstra (1820-1862), archivaris-bibliothecaris fan Fryslân, ien fan de mei-oprjochters fan it Selskip 1844. 10 Tabo Wiger Sytstra (1856-1925), soan fan Harmen Sytstra, ek Frysk skriuwer. {==97==} {>>pagina-aanduiding<<} Twa dagen hear, of in froalike reis nei Drinte Tsjibbe Gearts mocht graech reizgje en hy kin ek mei rjocht in foar syn tiden bireizge man neamd wurde. In séreis nei Amearika, sa't er dy yn 1881 makke, hat syn eachweid fansels ek tige forrûme en makke him echt in bytsje ta de ‘wrâldboarger’ of ‘kosmopolyt’, dêr't er himsels neffens syn útlittingen foar oanseach. Dat ek lytsere reiskes wol foargoed oan him bistege wiene, docht bliken út syn forslach fan de tocht, dy't er yn 1851, doe't er noch frijfeint wie, mei in freon nei Drinte makke hat. Twa dagen wiene hja ûnderweis mei it rydtúch en wrâldwûnders kamen hja fansels net to sjen. Tsjibbe Gearts lykwols wie in man dy't it wûnder ek yn lytse en deistige dingen wist to ûntdekken. Hy wie boppedat in man dy't rounom niget seach en syn lêzers neat ûnthâldde fan hwat him ûnderweis op- en ynfallen wie. Hwant dat is it nijsgjirrige ek yn soksoarte ‘reisreportaezjes’: Tsjibbe Gearts en hwat er tocht en fielde steane altyd sintrael, hwer't er ek is, yn Assen, Antwerpen of yn Salt Lake City ... En omdat Tsjibbe Gearts in man fan utersten wie, falt er ek ûnderweis fan Burgum nei de Smilde en Feanhuzen fan it iene uterste yn 't oare, giet er gauris - by wize fan sprekken - ‘by Dokkum om’ en hat oan de ûnnoazelste dingen dy't er yn 't each kriget, soms genôch om syn fantasy (en syn humor) alle bod to jaen. ‘Het ernstige en boertige is hier soms al vrij zonderling afgewisseld’, moat in resinsint skreaun hawwe fan ‘Twa dagen hear, of in froalike reis nei Drinte’. De moderne lêzer sil dat meistimme, mar grif ek de lof dy't Prof. Dr. J.H. Brouwer krekt foar ditsoarte forhalen hie doe't er de lêzers oantrune, dizze skriuwer to foigjen ‘op 'e kronkelpaden fan syn fantasy’. ‘Twa dagen hear, of in froalike reis nei Drinte’ is ûntstien yn 1851, it jier dat de reis makke waerd. De skriuwer hat it ynearsten gauris hjir en dêr foarlêzen, om it yn 1853 yn boek- {==98==} {>>pagina-aanduiding<<} foarm út to jaen. Neffens dy versy is it forhael hjir ôfprinte. It wie op in joun yn de neisimmer fan it jier 1851, doe't myn freon B¹ en ik op it skoallepaed to Burgum hinne en wer kuijeren en in drok praetsje hiene oer hwa wit hoefolle saken, foar de lêzer al likemin fan bilang as foar ús, wie it net dat dit praetsje oanlieding ta ús reis nei Drinte jown hie. Wy sprieken dan oer forfleine jierren, oer ús bernetiid, oer freonen en freondinnen, dy't dat paed sa faken mei ús lâns trobbele en ‘Mol, mol, hwer is de mol?’ of ‘Swarte leider’ mei ús boarte hiene, en nou al lang ús foargien binne yn 't grêf. Dêrtroch kamen wy ek to tinken om dy sibben dy't jit wol libje, mar fan hwa't wy doch al jierren en lichtwol foar jimmer skaet binne, omdat se fier fan ús oer séen en lânnen in nij faderlân yn in oar diel fan de wrâld socht ha. B. tochte it soe wol aerdich wêze, as men onforwachts dizze freonen yn dat greate Amearika ris opsochte. En ik stimde him mei, omdat in reis tusken de Ingelske en Frânske kusten troch, oer de Atlantyske Oséaen hinne, nei it lân fan Washington en Franklin mei syn keaphandel en folkstier my danige ryk yn moaije gesichten talike. Nou rekken wy mear bisonder oer 't reizgjen oan 't wurd en, lykas it mear giet as it praetsje in stik hinne nei de ein rint, fleach it sa hwat 't iene op 't oare. Ik kaem tominsten sonder to witten hoe op Haafner², dy greate swalker, hwaens reizen jitte lang de oandacht fan de lêzende wrâld bezich hâlde sille, dy folle en bûtengewoane aventûren, dy libbene styl, dat skildereftige ôfprintsjen der natûr, meitsje har dat, tinkt my, wol wurdich. Alteast, ik hie destiids foar ik wit net hoemannichste kear, syn dichterlike biskriuwing fan Ceylon (ek to finen yn in ‘Bloemlezing van Nederduitsche Prozaschrijvers door N.G.v. Kampen’) lêzen. Ien stik derfan ken ik fan myn bernetiid ôf oan fan bûten en om myn freon, dy't der onbikend mei wie, in blyk fan des mans sierlike styl en in biwiis fan 't moaije fan 't reizgjen to jaen bigoun ik: ‘Gij zijt schoon Taprobanel - Boven andere eilanden die den oceaan omgorden zijt gij schoon! Wijd beroemd zijt gij in de jaren der vervlogene eeuwen! Zooals ik u zag, o liefelijk eiland! vergeet ik u nooit: uw aandenken is mij als een zachte regen op het dorstige aardrijk, als de verkwikkende dauw des morgenstonds die op bebloemde velden neder- {==99==} {>>pagina-aanduiding<<} daalt. Zijt van mij gegroet uit verre gewesten, magtige burg der zee!’ ‘En as jo dan fierder lêze fan dy wylde dieren, frjemde beammen en sierlike fûgels, sa wier!’ liet ik net sonder geastdrift der op folgje hwant rotsen en bergen, bosken en dalen, sels it yslike kanael hwer't op 't lêst dy Portugees yn omkomt, hie 'k foar myn forbylding - ‘sa wier freon! dan soe men jin bikleije, op sa'n lyts hoekje fan d' ierde dit eintsje libben slite to moatten, en ik siz sa wol ris: Hwat wurd soe jin moaijer yn de earen klinke as: reizgje, reizgje?’ ‘Thús bliuwe’, sei myn freon. ‘Och, as jo sa folle swabje moasten as ik, dan soene jo dat wurd wol leaver hearre meije’. Dit andert, hoe ienfâldich ek, kaem my op dat eagenblik hast onbigryplik foar. Doch ik learde der út, dat reizgjen, ek al syn sûre side habbende, faek lang net oan myn hege forwachting foldwaen soe. Lykwol nei safolle forgese muoite om immen fan 't skoane dêrfan to oertsjûgjen, tocht my, soene mear biwizen ek mar oalje yn 't fjûr wêze. Ik swige dus, bleau stil stean, sloech de earmen oer inoar, en seach nei de keninginne fan de nacht, dy't ús moai op it paed biljochte. B. glimke en baude my nei. ‘It docht my nij’, sei er, ‘dat de minsken har jitte net talizze om in reis nei de moanne to dwaen. As men dêr ienkear goed foet oan wâl krige en de loftskippen fleagen vice versa, dat soe mear ynfloed op 'e handel en it bidriuw fan de ierdbiwenners habbe kinne as dy hiele Londenske tentoanstelling’³. ‘'t Koe wêze’, sei ik ‘mar it liket oant hjoed de dei ta dat dy ondernimming foar de minske to great en to heech is. Dichters litte der wol har helden spylje, ek is de Noarger Rún⁴ der naturaliseard, mar ik hab mar ienkear fan in dichter lêzen dy't der sels hinne woe, mar fan him is nimmer tynge to lânne komd, dus it skynt net mei to fallen. Doch hoe sit it, sille wy hast ek in reiske ha?’ ‘Leafst net nei de moanne en ek net nei Ceylon; mar as der hwat komt en ik hjir of dêr hinne moat, dêr't jo graech mei hinne wolle, dan sil ik jo warskouwe. Goenacht!’ Sa spriek myn freon en gong hinne. ‘Goenacht!’ sei ik ek en gong nei hûs, suchtsjende oer it djippe proaza dêr't de wrâld al yn forsonken leit. {==100==} {>>pagina-aanduiding<<} Ik dreamde dy nacht fan gjin reizgers noch dichters en tochte yn de rin der dagen allikemin oer ús praetsje as de Goutumer tsjerketoer fan 't simmer, doe't dêr it swierwaer yn sloech, om de Burgumer brânspuit, dy't jitte altyd as de stien der wizen to sykjen is, doe't nei in mannich dagen B. it my wer 't sin brochte. Gysten en hastich kaem er op in jountiid by my ynrinnen. ‘Hoe sit it’, rôp er fan fierren, ‘ha jo ek boadskip nei de moanne? ... ik woe sizze: nei Ceylon? ...och ik mien: nei de Smilde?’ Ik bin 't wol fan myn freon wend dat er him ris forsint en andere dus droechwei: ‘Dat skeelt safolle. Boadskip en boadskip is twa! Ja en né, sa't men 't neame wol’. ‘Ik hear it al’, sei B., ‘jou boadskip is dus mar in heal boadskip, en mines eigentlik ek, nou knotsje wy se beide oaninoar, twa heale is in helen, dan dogge wy dat iene boadskip togearre “en Comp”. Dêrnei geane wy Drinte fierder yn; jo habbe doch altyd sin om ris in bedefeart nei de hunnebedden to dwaen’. ‘Akkoarte!’ rôp ik út; ‘hwannear sille wy fuort?’ ‘Tige bitiid’. ‘Hwannear tige bitiid?’ ‘Moarnier’. ‘Moarnier? Myn gunst! Hoe sil ik sa gau klear wurde?’ ‘Dat moatte jo witte, mar wy moatte moarnier bitiid fuort’. Ik tochte efkes nei en seach der ljocht yn. In pear koffers, hwat huoddedoazen, reissekken, stofjassen, reismantels, paraplúen, gongelstokken, Dútske pipen en hwat mear ta 't reisark biheart, wiene wy net nedich. Allyk as yn de tiden fan Freark de Greate hat men ta reizgjen trije saken fan dwaen. It earste is jild, it twade is jild en it tredde is jild. En omdat dit op in lyts hoekje sitte kin, sa wie it biried flink út. Mei hwat sigaren en in doaske lusifers wie de reisbagaezje yn oarder en wachten wy sliepende de moarn ôf, om dan yntiids fan hûs to gean. Hwat wy al sa selne, tochten en seagen fan Burgum ôf oan Duerswâlde ta. As ik nou de gave fan Thomson⁵, dy biromde sjonger der fjouwer jiertiden bisiet, dan hie 'k rjocht nocht om dit earste haedstik to bigjinnen mei in biskriuwing fan de moarn. It {==101==} {>>pagina-aanduiding<<} docht sa'n effekt (forjow my dit wurd) as men sa rymryk hjir en dêr tusken it proaza in ferske printet. It binne blauwe blomkes midden de rogge-ieren, to sizzen, as dat proaza sa nuttich is as: ‘De halmen die van zwaarte schudden’ en dit lêste sil der faek wol oan ha. Nou lykwol ûntbrekke my de forheven geastkrêften en sonder omwegen siz ik, dat wy foardat de sinne de sliep út hie yn de wapens wiene, wol to forstean net yn sokke wapens as de ridders of skobbejakken⁶ fan alear droegen, né, net om de fijân fan de hûd to kearen, mar yn wapens tsjin de natûr. De moarnen binne yn de hjerst troch in bank sa, dat men op in rydtúch leaver in buffelske jas oan hat as in siden en earder tinkt om it bont fan Sibearje as om de sinneskerm fan de keizer fan Marokko. Doch koartom, wy wiene klear. Foardat wy op 'e karre stoepen, frege B. my gekjeijenderwize: ‘Hwat tink jo, sille wy ús libbens soargen en lêsten ek meinimme op reis?’ ‘Dat hoopje ik net’, sei ik, ‘ik wol mines tominsten graech thús bliuwe litte’. ‘Nou’, liet B. der op folgje, ‘dan liz ik mines dêr mar yn 'e strieën hoed, dan kin 'k se, as ik thús kom, fuort wer fine, alhoewol dat se der om myn part ek wol yn bliuwe kinne, hwant ik ha se leaver boppe de holle as der yn’. Hjir soe 'k it swurd fan Damokles by to pas bringe, mar mei 't ynstappen yn de karre kaem 't der net fan. Nei 't wy ús torjochte set hiene, waerd de swipe oer de swarte lein en moedich, as hie 't guodlik dier wol sin oan in úttochtsje, gong it fuort. ‘Sisa! dêr sitte wy nou ris rjocht maklik’, sei ik, ‘as ús nou gjin ongelok oerkomt kinne wy, tinkt my, twa dagen hearen wêze. (N.B. Troch 'en dei, lêzerl bihearre B. en ik ek al op 't libbensfartúch ta 't great tal tuskendekspassagiers). “Hearen wêze”, sei B., “ja, dat kin gean as it ús net oan ynbylding ontbrekt; mar hearen to hjitten, dat giet sa maklik net”. “Hwat?” frege ik mei forwondering, “tinke jo dat se ús net oeral hear neame sille?” “Né!” wie 't andert, “tominsten yn Fryslân net. Yn Hollân, yn 't flodderige Hollân, dêr binn” jo mei in wite jas, in portemonné, in sintese sigaer en in Spaensk reidtsje oeral hear, {==102==} {>>pagina-aanduiding<<} hwer't jo mar in stûr fortarre kinne. Mar hjir yn 't stive Fryslân, hjir sjocht men op splint, man! of op in wite halsdoek, hwant yn dit lêste gefal tinkt men om in dominy of oar achtber man, mar tsjin minsken fan ús kliber seit men fan “jimme”. Dit kinne jo licht út it folgjende staeltsje opmeitsje. Ik ried lêsten mei boer N. nei 't Hearrenfean; jo witte hoe 'n knap man as hy is. Wy swaeije by in harbarge op en litte útspanne. N. gong dalik it doarp yn en ik joech it hynzer hwat foer. Nimmen seach my. Dêr kaem de kastlein, dy't ús wol opriden sjoen hie, de gong lâns en rôp oan 'e stâlfeint: “Wie zijn die reizigers?” “Ik geloof het zijn boeren”, wie 't andert. “Ah zo! Ik dacht dat het mensen waren!” sei de hospes en gong brimstich wer yn 'e jachtweide’. ‘O myn gunst!’ sei ik, ‘dat skeelde to folle. Mar dat wie op 't Hearrenfean, in fikse pleats, hwer't de kastleinen ek al leafst ha dat der fiks tard wurdt. Doch boppedien, in bulte Fryske lânbiwenners leare gjin skermjen noch dânsjen; dêrfandinne ontbrekt har dy swierige Frânske hâlding, dat air witt' je, dat deftige air, dat sels oan in forguldene taeiman oansjen jowt. Stimmich en oprjocht giet de Fries syn wegen, en sonder folle mantsjes to meitsjen komt er foar 't ljocht sa't er is, sprekt er in tael dy't hy op memme skurte leard hat, ek dêr faek hwer't men oer dy sprake de skouders ophellet. De titel fan hear jowt er just safolle n't om, as hy mar goed bihandele wurdt. Sadwaende is men mei de namme ek net sa gau klear. Doch wol men 't oars ha, wel nou, dan praet men net allinne Hollânsk, mar in tael mei in alderyslikste bulte frjemde wurden der midden en - met ene goede imaginatie, zonder veel luxe, wordt u effectief perfect seigneur’. ‘Hal hal’ lake myn freon, ‘pas jo dan mar op dat jo 't foarinoar hâlde. Ik sil mei dy frjemde wurden myn holle net brekke, hear of gjin hear, ik hab der frede mei’. Ik joech him gjin ongelyk, en sa kamen wy mei in froalik sin troch Burgum. Burgum, dat lodderige doarp mei syn bosken, wetters, krústsjerke en poppestien, hwer't ienkear yn romfoller tiden hwa wit hwat wichtige stoarjes barden, dy't yn 'e rin der ieuwen forflein, allikemin troch de neiteam achte wurde as in folgjende dy fan ús yn eare hâlde sil. En doch rêst it each graech mel earnst op de oerbliuwsels fan 't forline, in geheime oanlûkingskrêft ropt ús nel de pleatsen hwer't iens om macht, eare of út wrake sa mannich dappere de dea {==103==} {>>pagina-aanduiding<<} foun, of hwer't suchtsjende wezen yn rouwe krieten, freedsume folken Alfader oanbeaën of froalike winners it liet der freugde songen. Doch - wie der oars gjin nocht yn Burgum, allinne om de boufallen fan kleasters en stinzen soene der net folle wenje wolle. Né, omjown fan fruchtbere fjilden, friske streamen en skaedryk beamte jowt de natûr de tsjintwurdige biwenners fan ús doarp stoffe genôch om mei in tankber herte foar 't skoane en goede it swiete fan 't libben to smeitsjen. En boppedat: ‘leder tijd heeft zijn bedrijf’. En it bidriuw fan ús tiid is jild leavjen. In hânfol ryksdaelders glinsterje al likefolle yn de eagen fan 't soun forstân fan ús dagen as de krânse fan lauren om de sliepen fan in dappere yn de tiden des roms. Ek by my kaem dy habsuchte boppe. Ik seach, trochdat it jitte sa ier wie, rjochts en lofts doarren en finsters sletten. 't Liket al dan deadsk en útstoarn. Nou, tochte ik, wie dat sa ris! en wie ik dan bisitter fan 't hele doarp: Nha was het mijn, was alles mijn, Wat zou ik gauw een Rothschild zijn! Doch, sa tocht ik fierder, hâldt ek de greatste skat de rykste Rothschild net yn 't libben, hwat seit it dan ek al, as wy yn de dagen fan ús oanwêzen fine wyn út kristallene romers drinke en it lichem op side en satyn útrekke en in flite fan tsjinstberen foar ús nei de ierde bûgen sjogge. As de ein komt, is hy lokkichst, dy't al is 't ek fan de hurde bultsek ôf, sizze kin: ‘Ik forlit, tankber foar Gods woldieden, it lân der frjemdlingskip, oer it grêf fyn ik myn eigentlik faderlânl’ Sa tinkende wurdt men tofreden mei jins lot. En sa wier! smieten de minsken it tinkbyld oan dead en grêf minder fier, men soe tofredener libje, lokkiger wêze, omt wangunst en bigearlikens soe nimmer stoffe ta kleijen jaen. Troch de foarstreek fan Burgum kamen wy op 'e Legewei, hwerfan, folgens it wiersizzen fan in fromme heidebiwenner, de iene helte ienkear jit forsinke moat, om de groulike sonden dy't der skûlje. O wé myn doarp! Fierderop krigen wy Burgerdaem. De swiermoedige pylders fan de ienkear sa drok bisochte harbarge lykje wol to suchtsjen oer it bytsje leafhabberij, dat der foar de eale marbiwenner liket to bistean. En mei it each op foarige jierren meije de trije bearzen op 't úthingboerd wol sizze hwat wy lêze Kleiliet 5 fs. 16, foarste diel⁷. Dat de tiid hjir ienkear wer {==104==} {>>pagina-aanduiding<<} de foarige tier bringe, dat it neislachte wer bearsiters opleverje mei, dat winsket wis mei my it great tal minsken, dat dêr yn de lange winterjounen safolle freonlike nocht en wille fynt. Oer de nije draeibrêge, foarby de romme harbarge ‘Vaarten Landzicht’, troch de moalje Bjertsjemuoi-singel, krigen wy gau it romaneske Sumar. ‘Sumar romantysk?’ selt men licht; ‘hwat is dan net romantysk?’ Garyp, lêzers, Garyp, oars in suster fan Sumar, is sa prozaysk as de modder. Lei der efter nin Sigerswâld, it oerbliuwsel fan 't kleaster der trije wite susters en jitte in eintsje fierder oer 't wetter it trochloftich Earnewâld, dan leau ik soe Garyp... Doch lit ik net tofolle sizze, myn omke hat dêr ienkear skoalmaster west, en út syn brieven, dy't ik de Fryske lêzer lichtwol ris meidiele sil, sjoch ik dat men dêr ek wol tofreden libje kin. Mar 't is genôch, yn Sumar sit it sa ‘en ik en weet niet hoe’, sahwat poëtysk. Mei in strjitwei, en in dominy fan 't Grinzer ljocht, soe dat doarpke yn 't forfolch in twadde Hurdegaryp wurde kinne. Nou krigen wy de Lânsbuorren, in fruchtbere boerestreek, hwer't de minsken just net nei de lêste moade binne, mar dat de strjitwei, hwerfan destiids (1851) sprake wie, hjir jitte net lei, koene wy skoan fiele: as yn in boatsje by 't simmer op de weagen fan de mar gong it holderdebolder op en del troch de modder. Doch alle dingen nimme in ein, ek de minne wegen, al duorje se soms langernôch. Hoe neijer oan de Sumarreheide hoe better as 't waerd, en dêrop hiene wy in sljocht fjild en in frij útsicht. Underwilen kleau de sinne al heger en heger en lake blij oer de romte. Sjongende ljurken fleagen om de karre as woene se sizze dat it moai waer wie. It like wol dat wy beiden dêrop ús oandacht hiene, wy seine sahwat neat, ta dat B. it stilswijen ôfbriek mei de frage: ‘Wy sizze sahwat neat, ha jo gjin stoffe ta praten? Witte jo net in teltsje? Witte jo net hwat nijs?’ ‘Och’, sei ik, ‘hwat sil ik folle sizze, de moarn is earnstich. Jouns as nei in wurkbre dei it bloed hwat trochinoar skodde is en nije praetsjes de geast mei nije tinkbylden forrike habbe, dan is de tonge rapper. Dêrfandinne dat men jimmer fan joun- en noait fan moarnpraten heart, en doch bringt de moarn safolle skoans en hearliks mei. Yn it ontweitsjen sels {==105==} {>>pagina-aanduiding<<} - 't mei nea troch dichters birymd wêze -, yn 't ontweitsjen mei al syn gapjen en útrekken sit al dalik in skat fan wiere minskkundige skouwingen. De brave, matige en flitige, mei God troch 't libben geande minske, is by 't to wekker wurden bisield mei tank jin Him, dy't ek yn 't tsjuster de wacht hâldde. Fris en soun stlet er op en fettet mei nije moed en binoeging it wurk oan. Mar hiel oars stiet it mei de idele wrâldling, dy't yn breaddronkene freugde noait ta himsels komt en de stimme fan 't gewisse troch spyljen of drinken siket to fordôvjen. Hy dwaelt fan 't spoar, forfalt fan 't iene kwea yn 't oare, mar fielt it sels net as... moarns. As er mei de akelige nachtgesichten foar de geast to wekker wurdt, dan, dan lit de stimme dêr binnen him dúdlik hearre en wanhope wennet yn 't herte fan de minske, dy hear fan 't skepene, faek djipper sonken as 't redeleas dier. Mei er dan al wer opnij yn forriederlik nocht freugd en wille siedzje, ienkear komt de lêste moarn en siker, dat lêste ontweitsjen sil yslik wêze’. ‘Ja’, sei myn freon, ‘sa moasten wy dit al lâns ride, elk mei 'n faem yn 'e sjeas’. Yn it tinkbyld, dat B. ûnder myn praet mei syn gedachten yn oarwei west hie soe 'k dêroer in útfal dwaen, mar ik waerd ringen yn 't wurd fallen. ‘Hâld mar op’, foege myn freon my ta, ‘'k hab alles hwat jo seine wol forstien en opfette, mar nou kinn' jo fiele hoe weinich ynfloed in dichterlike biskriuwing op in proaza-minske hat. En dêrta boppe, hwerom ek just de swarte side fan de minske to printsjen. Ik wol n't sizze dat elk docht sa't er heart, mar my tinkt, wy allegearre - de bêste der net bûten - sille de planke wol hwat mis wêze. En dêr tsjinoer: de minske sil nea sa djip sinke, of der sil altyd wol hwat hingjen bliuwe dat goed is. Hoe mear as men nou op it folmakke sjocht en dêrhinne wiist as it bigearlikste om foar tiid en ivichheit lokkich to wurden, hoe mear as wy ús op forbettering fan hert en wandel talizze sille. En leafde is de greate wet. Troch leafde formei men mear as troch twang. En in blier gesicht fynt gauwer de wei nei 't herte as in stûf. Mar jo binne sahwat sa swiermoedich as in Ingelskman, skildereftich as Sue, en sa orthodoks as Albert Bakker en Dirk ter Woerd⁸; alles moat readbont, bloed, bloed, bloed, en ûnder in soart skabot of in galge, brr...’. B. lake. Ik swige en seach swart. Swijende gong it foarby {==106==} {>>pagina-aanduiding<<} Nygeasterhoek, sa neamt men de nederige harbarge mei in stoepe en in linebeam der foar. Allyk as binei oeral, fynt men dizze harbarge tichteby in tsjerke. It skynt dat dit sahwat byinoarren foeget en as men der hwat op neitinkt dan sjocht men der bistiet tusken in tsjerke en in harbarge in bulte oerienkomste. Hjir is 't in geastlike tael dy't men heart; Dêr is 't in geastrike drank dy't men drinkt. Hjir wurdt men wiisd op de folgen fan 't kwea; Dêr komm' jo yn de gelegenheit om it to fielen. Hjir sprekt de dominy fan 't fjûr dat net útgiet; Dêr fine jo swevel om it oan 't baernen to krijen. Hjir jowt men winken, learingen en warskouwingen; Dêr makket men se jimmer wer nedich. Hjir skrept men om lessen fan deugd yn 't herte to printsjen; En dêr om se troch reek en damp to fordriuwen. Hjir heart men praten fan dea en grêfrêst; Dêr libbet men om beiden ringen to finen. En sa fuortgeande soe men dat al mear bifêstigje kinne, mar lit ús mar fierder ride, hwant oan de tsjerke fan Nyegea fynt men neat bisonders, of it moast dy blauwe stien boppe de doar wêze; dizze is fol lêzen, en doch is 't net op rym, en hwat plicht it oars op sokke stiennen rime to wollen. Sjoch hjir jitte sa'n rym út de âlde doaze: Hermanv. Gerbv. heeft mi hier gelecht, Toen dese kerk is gebovwt naar recht, Treet binnen - looft ende aenbit samen, Dat seg ik hier - op dat min broers hier in 't ronde mochten seggen Amen. Dat wie jitte al kibich, hen? Troch dy bruorren forstie de stien dy blauwe sarken op 'e grêven. Nou fierder. Yn de Pein founen wy fruchtbere bou en greide, heech beamte, knappe huzen en moaije ûlebuorden; alles hat hjir in freonlik en wolfarrend oansjen. Ik tochte om de wurden fan de dichter⁹: {==107==} {>>pagina-aanduiding<<} Moai sûnder wjergea binne de Wâlden Smûkskaedzjend beamtegrien oeral yn 't roun, Blierlaitsjend boulân, tierige greiden, Sjongende fûgels, sânnich de groun, ensfh. Neijer oan Drachten hiene wy nocht oan de fikse wegen en paden. Ek it deftige hûs fan de boargemaster, dat in pronk fan dy streek útmakket, bifoel ús. By 't sjen fan de kreaze tsjerke der ôfskiedenen, frege B. my, hwat my fan de ôfskiederij tochte. Ik sei: ‘'t Is mei de tsjerke as mei dy skilderijen dy't fan streekjes papier byinoar plakt wurde. Dy't der fan de iene side yn sjocht seit: “'t Is in camera obsura!” Mar dy't der fan de oare side yn sjogge sizze: “Dat is net wier, 't is in observatorium!” Doch dy't der flak foar steane sizze rounút, “'t Is in prismus”. De nijsgjirrichsten nou skôgje de skilderij fan elke side, glimkje ris om de kunst, doch hâlde har oan de midden en sizze jitte: “'t Is en bliuwt in prismus”. Doch oaren dy't net fierder geane as dêr hwer't se de print earst seagen, hâlde mar fol dat it is hwat se seine en litte har net fan de streek blieze. Sjoch dêr ... dêr ha wy Drachten’. ‘Ja’, sei B., ‘nou sil it ris blykje oft wy ek hearen wêze sille’. Ik tochte fan wol, mar myn freon twivele en ik fornaem al gau mei rjocht. ‘Goeden morgen!’ rôp de hospes, doe't der in hynzer mei in karre foar syn glêzen stil hâldde. ‘Goeden morgen’ rôpen wy werom, hwant it Fryske ‘goemoarn!’ heart men net mear yn ús greate doarpen en stêdden. ‘Noch goed?’ frege de kastlein fierder. Ik tochte, dat is my sibbernôch, mar wy anderen: ‘Ja, hoe giet it mei jo?’ Nou, dat wie fansels idem. Underwilens dat it hynzer brea en gers let, gongen wy yn de jachtweide. Ik bin in freon fan kranten en sa sil 't de measten fan myn lêzers wol gean. Sûnder krante soe men ommers allikemin witte fan 't Frânske keizerryk en fan 't heilsume der Holloways-pillen; koartom, men soe hast tinke kinne dat yn 't libben gjin libben mear wie. Ik gong dalik op in stoel sitten nêst in tafeitsje, hwerop in hele heap nijspompieren leine, sochte it lêste Handelsblêd út en bigoan sunich to krantsjen. Folle wille hie 'k der lykwols net fan, hwant pas {==108==} {>>pagina-aanduiding<<} wie ik tomidden fan de Staten-Generaal, of der kaem in parmantich keardeltsje yn, dy't men wol ôfsjen koe dat er sin oan in praetsje hie. It wie de kastlein fan F., nou krekt in nacht to Drachten mei 'n keapman, dy't er nei de Gordyk bringe moast. Trochdat myn freon wol to sines west hie, wie 't mei in praetsje al gau sahwat âlde kunde en dit joech him fêst de frijens om my - towyl ik mei de kranten yn de hân fansels midden de steatssaken siet - to freegjen: ‘Hoe giet it, habbe se it by jimmes ek al wakker drok mei de kiezerij?’¹⁰ ‘Ja’, wie myn andert, ‘by jimmes ek al?’ ‘De deale ja, dat soe 'k tinke; jonge, se kinne mekoarren sa yn 't farwetter sitte. Ik siz wol ris tsjin myn wiif: ik hjit kiezerij, mar it koe wol tsierderij hjitte’. ‘Hea, dêr hear ik to uzes net fan; wy hawwe dêr in forieniging “Oarder en Rjocht”, en fan dêr silie de kiezers wol trettjin skikte leden foar de gemeenterie oanwiisd wurde en dat sil wol goed wêze, om't mannichien soe gjin bitinke kinne’. ‘Sa, habbe se by jimmes ek al sa'n spul? By uzes is ek sa'n gedoente, dêr hjit it leau ik: “Foarút mar”. Foar my as kastlein hab ik der nou just net tsjin, mar oars siz ik: gekheit, allegearre gekheit. Hja wolle blsunigje, hjit it, doch nou sil 't by de lytse bytsjes socht wurde. Ik siz, se moasten de greaten better neigean, de ministers en sokke bazen yn Den Haech. O! as ik it heft ris yn 'e hannen hie; nou, as ik se ek neiride soe. Dêr habbe jo nou twa kommizen yn Aldegea lizzen; hwat dogge dy dêr? Hja kostje it lân folle mear as de minsken dêrsa bislûkje kinne. Ik siz, dat binne gjin dingen!’ ‘Ja, mar as men nou ynienen al dy kommizen samar bitanke, dan soe't der ek net moai foarstean; dy minsken binne ienkear yn dat fak, habbe faek gjin hantwurk leard en moatte doch ite’. ‘Dit tanket jo den donder. Ik wenje to F. op in hierd spul, hab harbarch en bakkerij, mar as ik nou maeije de hier net skikke kin, sil it lân my dan bystean, ja of né?’ Dizze frage brocht my fansels yn 't leech; hwat wie dêr wol op to anderjen? Ik loek de skouders op en sei sa, om doch hwat to sizzen: ‘Né, dat is sa; mar och, as jo de bui hingjen sjogge, doch dan jit in goatsje wetter mear yn 'e jenever’. O wé! Hoe goed dat wy allegearre fan natûr in bytsje oansichtkundich binne. Sa tûk as Lavater¹¹, dy't alles nei de {==109==} {>>pagina-aanduiding<<} regel wist ôf to mjitten, binne wy troch in bank net, mar dêrta sil in bulte ek wol de deugd ontbrekke, him eigen en foar de stúdzje sa onmisber. Mar genôch, dat biheart ek ta de bisondere - wy kinne ús bihelpe mei de algemiene gelaetkunde. Alteast wy seagen op de foarholle fan de F.ske kastlein in soarte wolke, hwerûnder in pear eagen mei fjurrige strielen, mar ear't it onwaer útbarstte smiet myn freon it jild op 'e tafel en gongen wy flink nei bûten om, nei de hospes it bêste winske en de feint in foantsje jown to habben, op it rydtúch to kliuwen om fuort to riden. ‘Dat is oars as mynhear wêze’, sei B., ‘as men sa praet sil 't wol gean’. ‘Ja’, sei 'k, ‘mar sjoch dêr de steatkundige bigjinsels fan folle minsken. Men klaget, men lekket, men winsket it sa en sa, en it soe yn oarder wêze as men 't sels mar rûmer krige. Dizze man praet wol oer de ministers, doch as kastlein en bakker binne de kommizen him mear yn 'e wei. 't Is lokkich dat boppe minsklike gritsen en lumen in Alwize God - dy't wy mei it each op folle oare riken tankje moatte, hjir sa rêstich en yn frede libje to meijen - it haedbistjûr yn hannen hat. Al seit men: “de stim des folks is de stimme Gods”, wy sjogge to faek dat dy stimme is, neidat folkslieders, ek al troch eigenbilang dreaun, der ynprintsje. Ongelokkich it lân hwer't it folk foar master spilet. Mar om fan 't ien yn 't oar to fallen, hwat is dat Drachten, as jo der sa troch ride, in lang doarp hen?’ B.: ‘Ja en in breed doarp as jo der oars troch ride’. Ik: ‘'t Is ek sa, 't is lang en breed, dat Drachten is in foarname pleats’. B.: (De pong út de bûse heljende om de tol foar de draeibrêge to sykjen.) ‘Dat sil sa wol wêze, mar alles hwat lang en breed is, is net foarnaem, hwant sjogg' je: dizze jildpong is ek lang en breed, en omdat der net folle yn sit kin men ek net sizze dat er botte foarnaem is’. Ik: ‘Né, dat is sa. Mar in lege jildpong sil net yn 't wapen fan in bloeijend doarp as Drachten is hearre, alhoewol dat der nêst oerfloed en weelde ek wol earmoed wenje sil’. B.: ‘Hjir bistiet oars ek in matichheidsnoatskip, hen?’ Ik: Ja, mar ek dit bringt, al hoe goed as it wyt fan sa'n noatskip wêze mei, just gjin romte by, omdat in bulte minsken net matich wurde foar dat de need har der ta twingt. 't Is {==110==} {>>pagina-aanduiding<<} oars wonder dat, by safolle rampen en onheilen dy't it misbrûk fan sterke drank nei him sleept, de minsken net ophâlde faek alle lok en wolfeart dêr oan op to offerjen. It is to winskjen dat de leden fan dizze forieniging hjir, troch in goed foarbyld to jaen, goede neifolgers fine meije’. B.: ‘Nou, as se hjir it nuttige sa goed neifolgje wolle as it moaderige, dan sil 't wol gean. Sjoch ris hwat moaije winkels. Men koe hast tinke dat men to Amsterdam wie.’ Ik: ‘Of to Londen, dan koe dy feart de Theems wêze’. B.: ‘Ja, mar dan ontbrekt har de tunnel, dy't se hjir, mei sa'n ein feart sonder draei der oer, ek wol nedich habbe’. Ik: ‘Wol hwa wit, hwat der ienkear makke wurdt. Hjir is al safolle kaem dêr't de foarâlden nea fan dreamden. Sa fine jo hjir nei de geast des tiids bûten it matichheitsnoatskip in great Nut, in fikse bibliotheek, in steat- en lânhúshâldkundich selskip, in sparbank, in bigraffenis- en sike-fonds, in knap sjongselskip, in liberale partij, in...’ B.: ‘Licht mear forieningen hwer't men, troch der jin mei by to foegjen, meiwurkje kin ta lok en segen foar 't minskdom. 't Is al frjemd hoe fier as dizze algemiene minskeleafde soms socht wurdt to bifoarderjen. Langlêsten hearde ik yn Grinslân praet fan in noatskip ta forbettering der sâltsekken. Men gong fan dit bigjinsel út: Sâltsekken waerden skôge as fan hjidde makke; hjidde komt fan flaeks, flaeks is it fuortbringsel fan lânbou; lânbou is in boarne fan bistean; hoe fleuriger bistean hoe mear tier en weelde; hoe mear weelde, hoe mear keaphandel, koartom: hoe better sâltsekken, hoe mear flaeks, en hoe mear flaeks, hoe mear lân as men nedich habbe soe, en sa roun it fansels op lânontginning út. Om it wichtige fan dizze saek hiene forskate leden, mei 't skriuwen fan forhandelingen en sa, har eigen yn 'e war fleane litten; mar men sei it wie great, it algemiene foar 't eigen bilang to stellen’. Ik: ‘Sokken joegen tominsten in learsum foarbyld. De folle ôflieding wurket yn greate doarpen en lytse stêdden, trochdat de iene om de oare meidwaen wol, faek neidélich foar de boargerman, en foaral as sa immen om hwat lof of byfal to biheljen him der tige mei ynjowt. Mar boppedit bistiet der jitte slimmer kwael en dat is it pronkjen, it tsjin inoar útheljen. Sa wurde der soms moaije klean op rinte dragen, doch hjiryn is Drachten allinne net fan de foarfaderlike {==111==} {>>pagina-aanduiding<<} wenst, doe't it in eare wie mei 't lyk op 'e dyk to kommen, ôfwykt, mar hiel ús lân troch is 't bynei allyk. Lit ús hoopje dat in ienfâldiger sin ûnder dit folk komme, en dat it dit doarp, in pronk fan 't Fryske lân, jimmer wolgean mei’. Op it Urterper forlaet - it earste hwat wy oan de oare kant fan Drachten krigen - foel ús oandacht op it biromde skip¹², dat to wetter is hwat in hurddraver is op 't lân. As in teken fan gloarje floddere de flach fan de mêst, alhoewol dat it, nou't der gjin prizen of rom to biheijen wie, fol sied laden waerd. B. tochte, it wie dêryn better as in bulte minsken, dy't om hwat rom of eare just in pear ûren yn in dei wurksum, al de oare tijd forslampampje sonder fan om de spreuk to tinken: ‘Al wie zijn tijd onnut verslijt, verkort zijn leven’. ‘Ja’, sei ik, ‘en witte jo, hwer't it skip méar better yn is as in hopen minsken? It swiget fan har dieden, wylst mannich lytse geast, dy't mient hjir of dêr yn út to muntsjen, oan elk dy't mar stân gripe wol it wonder taropt, allyk as Don Quichotte mei syn dichterlike ynbylding: “Puf nou, poëetjes, 'k ben de baas van de ganse remie” tinkende’¹³. Doe't wy dêr kamen hwer't de sânnige wei oprint nei de Weibuorren, sei ik: ‘Hwat is 't hjir moai hen? hwat skaedryk beamte en fruchtber lân; de natûr spraet oeral segen en lok yn 't roun. Hoe sil it minsklik libben hjir in rêst...’ ‘O! o! o! hwat slacht er my dêr’, hearde ik ien efter de karre kermjen. It wie in skoaljonge dy't efteroan bongele en nou fan myn freon in fikse lawibus mei de swipe krige. Mar dat makke ús saek net better, hwant nou wie 't oft de bern út de groun opkamen, en dat gûlde mar: ‘Der is ien efteroan! Der is ien efteroan!’ ‘Jo wiene oan rêst ta’, sei B. ‘Al genôch’, wie myn andert, ‘ik fornim dat mannich hûs hjir syn krús ek wol habbe sil’. Lykwol bifoel ús, in ein foarby de skoalle, de Weibuorren, al hoe stil as 't der wenje mei, danich, mar doe't wy jit in ein fierder nei Duerswâlde opswaeiden en neat as heide seagen, doe forlangen wy nei de ein. De earste de bêste harbarch fan dit doarpke wie honk en mei in freonlik: ‘Goemoarn!’ fan de kastleinske stoepen wy ôf de karre en lieten wy it hynzer brea en ús - hoe'n krêftich biwiis, dat de minske mear geastich, minder dierlik as in dier is - hwat kâld wetter bringe. {==112==} {>>pagina-aanduiding<<} Mei't wy dêr omtrapen seach ik troch de foardoar hinne, dat men der ek in winkel hie; kofjebeane, klûntsjes, katoen, potjiske, alles lei sahwat yn 't gelid. ‘Jo habbe gâns in winkel, frou’, sei ik, ‘dat liket hast in Turkske bazar’. ‘Ja, it leit der tsjintwurdich raer hinne, wy habbe jit al frijhwat oanrin en dan heistert men de boel ris trochinoar’. ‘Mar dy frjemde krusen en krollen fan kryt, dêr op dat blauwe sket’, frege ik, ‘hwat binne dat? Dat lykje wol egyptyske hiëroglifen’. ‘Och hearinken né!’ andere it sloof mei in laitsjend wêzen, ‘dat binne gjin dieven, dat binne arbeiderslju, dy't it guod hjir op 'e wike heije; dy kras ik dêr dan mar oan 't sket, dan witte se fuort hwat it bitsjut’. Nou, tochte ik, as in bulte keaplju dy moade opsette, dan sil 't papier wol goekeap wurde, mar ik twivelje of it húshimmeljen dan net út de moade gean sil; om hoefolle sille yn in wrâld, hwer't forkeapjen hast praktyk en it foldwaen faek theory is, wol nea alles ôfwiskje en fan foaren ôf oan bigjinne kinne? Bûten it roggemountsje fynt men to Duerswâlde weinich forhevens, alles is der nederich en lyts, bihalve it fjûr fan de smid, dat doe tominsten heislike gleon baernde. Mar dizze smeijerij ha wy net bisjoen, omdat der oars sa'n bulte smeijerijen binne; steat- en dichtkunde, godstsjinst en liberalismus, alles hat syn smeijerij. Ek dit earste haedstik, ha wy, tinkt my, al frjemd oaninoar smeid. Mar 't is sa gien, en 't is sa roan, Us beiden, jit op Fryske groun; Foldocht dit staeltsje jimme nou, Dan giet et sou noar Drinte tou. Forfeelde ik mooglik, dan: hady¹⁴ Forjow it my, forjow it my. In haedstik, hwer't wy hast gjin namme foar witte, mar de reis wurdt forfolge oan Assen ta. Efter Duerswâlde kamen wy ringen wer op 'e heide. Myn each foel sa op de hutsjes dy't hjir oer 't fjild forspraet stie- {==113==} {>>pagina-aanduiding<<} ne, hutsjes hweryn fêst djippe earmoed en gebrek wennet, altaest as forbliuwen fan minsken seach ik selden minder. Sels yn 'e Westerein net, hwer't de boekweitstrieën gevel, mei 't seadden muorwurk en 't reiden tek, soms sa út it lead hingje kin, dat men jin by 't sjen dêrfan neat mear oer de hingjende toer fan Pisa hat to forwonderjen. ‘Freon’, sa bigoun ik, ‘hwat libbet men hjir al folle ontankber, troch net to birêsten yn it lot, ús taparte, mar stees to sjen op har, dy't mei wrâldske goederen rykliker bijefte binne. Dy oerfloed en dat gemak stiet tsjin ús soargjen en kommernis oer as de dei tsjin de nacht. Wy miene dat ús ó! hwa wit hoefolle ontbrekt, en sjedêr: wy misse de greatste skat fan 't libben, de tofredenheit en: “zonder tevredenheid wordt dit leven tot een wilde onstuimige stroom, waarop men door de golven heen en weer geslingerd wordt zonder ooit in de veilige haven der ruste aan te landen”, seit in Dútsker, “en”, sa giet it fuort, “wat zoude u ontbreken, zo gij geleerd hebt te derven? Wat zoudt gij beven bij ieder ongeval, gij die gene andere vreze kent dan die voor God, en wenen waar slechts de dwaze weent. Moge dan ook al niet immer de Hemel u zacht en liefelijk toelachen; niet altijd de zoele zefir der vreugde omwaaien, mogen ook nu en dan of dikwijls stormen en onweders beproeven uw hart te doen versagen. Sta vast, bestookte aangevochten mens, sta vaster als een rots te midden van 't geklots der baren en uw toekomst zal heerlijk zijn”. En hoe soene wy dy greate geastkrêft, dy stille birêsting yn ús lot, dy sillige tofredenens better forkrije kinne as troch mear op 'e earmoed, sa as se bygelyks yn sokke hutsjes wennet, to sjen? Dan sille wy fiele dat ús it kleijen foaral net past’. ‘Mar sokke minsken’, frege B., ‘hwer moatte dy dan op sjen om tofreden to wurden?’ ‘Alwer op har dy't it jitte minder ha’, wie myn andert, ‘men sil dan op 't lêst sjen dat ... dat...’ ‘Dat oan 't minsklik lijen gjin ein komt’, sei B., ‘Fij! as dat dan de bêste wel is om tofreden to wurden, fyn ik it net moai. 't Wie better dat elk mei iver skrepte om foarút to kommen, mar dan ek - it mocht op of del gean - mei stil fortrouwen it lot Him yn hannen joech, dy't mei krekte mjitte ús stân en wurkpleats yn de maetskippij ôfbeakene hat. Dan sille wy har dy't boppe ús binne de oerfloed net forgunne, {==114==} {>>pagina-aanduiding<<} en as wy har dy't earmer binne dan mei leafde trachtsje fan tsjinst to wêzen en it bittere fan har lot forsêftsje, dan sille wy, as wy oars reden ha oer ússels foldien to wêzen, fiele dat it sankje dat wy sa faek songen wier is: Hij die met het heden In alles tevreden De toekomst niet vreest, Die blijft wat het leven Hem immer moog’ geven Steeds vrolijk van geest. Lêzer, hie 'k gjin gelyk, op dit sizzen mar to swijen? Om fan 't praetsje ôf to kommen, helle ik Stillings ‘Jeugd’ út de bûse en bigoun sunich to lêzen.¹⁵ Underwilens fluite B. de ‘Marseillaise’ en sa kamen wy to Donkerbroek, in doarpke allike kreas en kein as in boeretsjinstfaem, dy't op 'e sprong stiet foar it oergearre lean in gouden earizer to keapjen. Hwerom as it Donkerbroek hjit, biken ik net to witten, mar de man dy't ús de wei nei Easterwâlde wiisde hat der fêst gjin oanlieding ta jown, hwant dy droech in readen. Wy seagen hjir in moai hûs, omjown fan in tún mei blommen en beammen, de wite muorren omheech stekken, en de namme ‘Ontwijk’, dy't ik op 'e hikke lies, foun ik sa krêftich, dat ik der wit hoefolle oer sizze sillen hie, hie B. net sein, dat er leaude dat der in ûntfanger wenne. Nou tochte my koe 't hûs better ‘Kom over’ hjitte. Mar myn freon sei, ‘Ontwijk’ wie hjir sa folle as: ‘Wacht u voor de kwade hond’. En by slot fan rekken tochte ús beide, dat it hûs, stil en efterôf lykas it dêr by de feart stie, de namme dy 't hie ek mei alle rjocht drage koe. Fierder roan ús wei njonken de feart lâns en omdat der oars gjin wegen wiene rekken wy net fordwaeld (in ding dat jit al maklik to bigripen is) mar wiene wy ringen sonder ongelok to Easterwâlde, hwer't ús hynzer op 'e stâl brocht waerd fan de foarste, greatste en lichtwol iennichste harbarge fan 't doarp. Stoere kastleins binne foar de reizger dy't mar efkes stilhâldt en gjin tiid ta in lange kennismeitsing hat, onoangenamer as freonlike, dy't jin mei safolle iver as se kinne alle nocht oandwaen wolle. By beiden rekket men it jild kwyt, mar 't is aerdich as men sizze kin: ik hab it mei plesier {==115==} {>>pagina-aanduiding<<} fortard. Dizze kastlein joech ús sonder efterhâldenheit golwei in útlizzing fan it ringheakjen en 't stopnulleblazen, twa leafhabberijen, dêr fan 't jongfolk útfierd. Ik krige hjir in lyts Frysk krantsje yn 'e hannen en foun der in anekdote, út ‘De Huisvriend’ oernomd, yn. Eva sit mei har jonkje Kaïn op 'e skurte. Om to witten of de lytse boi hast stean kin set hja him, him beethâldende, op syn fuotsjes. God, dit bldriuw fol memmeleafde skôgjende, sei: ‘Lit rinne!’ ‘O frede né’, sel Eva, ‘dat kin net, as ik him losliet soed er falie’. En sjoch, om it bytsje fortrouwen op har Skeppers Almacht en it net folbringen fan syn Heitewille moatte de Eva's (dat wol sizze alle memmen) fan dy tiid ôf oan mei folle wurk en muoite de bern it gean leare. ‘De hear J.J.A. Goeverneur’, sei ik, ‘klaget dat men, sonder de namme hwer't men it wei hat der by to setten, sa faek en folle de lytse en bêste stikjes út syn tydskrift kaept, mar hy hat der wol rjocht ta’.¹⁶ ‘Dêr ha jo wol gelyk yn’, sei ús hospes. Doch as hy dat ek sizze sillen hie as ik rjocht oars sein hie, dêr wol ik ôf wêze; mar sokke kastleins binne der wol. Bûten de romme, wite harbarge fynt men dêr nêst in deftich wyt hûs. Ek binne hjir knappe winkels, koartom it hiele doarp falt to midden fan lânlike stilte ynwindich net ôf. As alle minsken by frede en iendracht in fleurich stik brea winne meije, dan kin men 't hjir wol skipperje. Underwilen dat wy it doarp ris delkuijeren waerd it hynzer foar de karre slein en ringen rieden wy wer by de feart lâns. De wei wie goed, de sinne skynde moai en de geselligens dy't men altyd yn de neibyheit fan huzen en minsken fynt, alles stimde ús ta blijmoedigens en froalikens. By 't sjen fan de hege sândunen dy't wy mei har fan de sinne forgulde koppen lizzen seagen, sei B. dat him tochte as men dêr by 't winter, as der in bulte snie lei, op wie, soe men jin forbyldzje kinne op de Montblanc to wêzen. Ik bifêstige dit troch to sizzen, dat as men jin der dan fan boppen ôf bydel rôlje liet, soe men sels wol in snielawine fortoane kinne. ‘Mar yn earnst’, liet ik der op folgje, ‘Schiller seit: op 'e bergen wennet frijheit, en it sil dy oanberne frijheitssin wêze, dy't ús jimmer nei dat hege útsjen docht. Dêr hwer't wy mei in eachwink lânnen en wetters oerskôgje, sille wy ús ontdien fiele fan dy klústers, hweryn de moade of kunst ús hjir faek mei safolle kommernissen bynt. Ja, al rint der folle tinkbyldichs mei onder, {==116==} {>>pagina-aanduiding<<} folgens alle reizgers fynt men by de berchbiwenners de frijheitssin it skoanst ontwikkele’. ‘Dan is 't muoilik!’ sei B., ‘dat wy yn ús neibyheit gjin bergen habbe’. ‘Ja’, sei ik, ‘en foaral foar de bern as dy yn 't opwaeksjen binne, hwant by dizze wol men tsjintwurdich de frijheitssin tige kweke. Hear hwat in dichter seit: Holland, dat aan duizend wonden, mat en kwijnend nederligt, Zie, uw balsem is gevonden, in de handjes van een wicht, Geef uw kroost naar 't lichaam krachten, giet het vrijheidszucht in 't bloed. Sels seit er tsjin de bern: 'k Zou het gieten in uw ziel, hwant: Neen, geen leiband om de lenden; neen, geen dwangbuis voor de geest. Vrij te woelen en te wenden, voegt aan ziel en lichaam meest. Vrije ontwikkeling geve kracht aan 't beminde nageslacht. ‘Ei’, sei myn freon, ‘as men oars yn sommige huzen, hwer't de tajowelike heit de frijheitssin ier en bitiid by syn bern dije litten hat, sjocht hoe't dy leave herten, as heit har net mear nei 't sin docht, ienparich tsjin him opsteane en “leve de republiekl” roppe, dan soe men sizze, wy kinne it sonder bergen en frijheithjitters wol rêdde’. Dizze nuvere tapassing op in gedicht hwermei't de skriuwer in goed wyt biëaget brocht mear oare fuort en ûnder in froalik petear wiene wy to Appelskea ear't wy 't wisten. De namme fan de man mei hwa't B. hjir saken hie to forrjochtsjen brocht my in great learde en dichter fan ús lân foar de geast, dy't syn bêst docht om de Nederdútske Muze út de dodde, hweryn se sa lang slomme hat, wekker to skodzjen.¹⁷ Men soe mar hoopje dat it lokt en dat de sanggoadinnen mei nije lust en moed wer farske, net forwyllende en doch natûrlike blommen op it fjild der letterkunde struije, omt wy sizze mei Oudshoff¹⁸: {==117==} {>>pagina-aanduiding<<} ‘Zonder zang, wat is dan 't leven aaklig’. Yn in feanhoeke as Appelskea is hie men dizze sangerige gedachte licht net forwachte. Mar it wol graech - en hjiryn giet de natûr ús foar - dat it ongelike byinoar foege wurdt. Doch sonder in wiisgearich ûndersyk nei 't forbân der dingen sille wy hjir ek al oerienstimminge fine. Sa soe men al dalik op 'e frage: ‘hwat oerienkomste is der tusken dichtstikken en turf?’ anderje kinne: ‘dat fjûr oan beide de moaiste glâns jowt’. Wat windt gij 't zintuig op, en dwingt het brein te gloeien, Verdoolde, die de dichtsnaar spant! Wat waant gij 't weigrend hart aan d' ijle klank te boeien, Die van gehuicheld kunstvuur brandt? Vergeefs Tyrteën en Pindaren! De gloed ontwoekerd aan uw snaren, De wiek gedoopt in Oosters goud; Vergeefs of brein en ader zwellen. Waar 't hart het vuur niet op doet wellen, Zijn geestdrift en verrukking koud.¹⁹ Sa soe men fierder de swiere, goed baernende, gloed en waermte forspriedende baggeler forgelykje kinne by it wurk fan wiere dichters, lichtere en mindere soarte by dat fan neimakke. En de rikrige sponturf? Ja, dy forgelykje wy by dy jellenlange fersen, dy't by it to wrâld kommen of stjerren fan dizze of jinge hege persoan, of sa hwat, it ljocht sjogge. Hwant dizze lizze faek al lang yn birie ear't se flam fetsje. Om dit dúdlik to meitsjen, hjir de oanfang fan sa'n masterstik. Men makket sokke rimen mei beitel en bile yntiids klear, dan hat men as 't fan pas komt mei gjin dichtfjûr to meitsjen. Och né, men folt it yn lykas de siktaris de patinten.²⁰ ... Galm, eene harp ... Dichtlover geplant bij (hwer't it dan by is.) Wat...maar klinkt ons in d' oren? {==118==} {>>pagina-aanduiding<<} Wie zag ooit ... morgen gloren? Wie maalt ... ons toegebracht, Voor tijdgenoot en nageslacht, Met englentonen, nu naar waarde? Zo ... bescheen geen zon ooit d' aarde, Vanaf de schepping aan, als thans, Nu 't al ... glans ... wegzinkt. Komt dit krêftich geasteswurk, dat fansels yn dizze foegen hondert en len bledsiden lang wêze moat, jin it earst by in bllde saek fan pas, dan set men de folgjende moaije wurden yn it iepenbleaune: ‘Vreugde, klank, blijde, schoner, het heil, schoon, in onverdoofbren, En luister’. Mar yn 't oare gefal - dat wol sizze by in droevige saek - moat men doffer wurden brûke: ‘Treur, toon, droeve, banger, de ramp, droef beroofd van gloed en, In 't duister’. Dan kriget men in hiel oare sin, mar men seit yn elts gefal al gau: 't is mooi gerijmd, hady. En al komt der mei folle blazen jitte minder flam fan as fan de smeulende sponturf, men hopet doch mei sok wurk in lintsje of it ... brea to winnen. As dit lykwol lokt is in twadde frage.²¹ Mar lit ús de reis forfolgje. Omdat der to Appelskea safolle turf makke wurdt is der mei de skipperij wol tier. Ek wiene hjir sommige plakken mei boekweit biboud, mar oars leit it doarp sels der al hwat kâld en keal. In moai en smaekfol gebou, sa as men hjir licht net sykje soe, en dat it Kompanjonshûs neamd wurdt, makket it sieraed fan dizze streek - dy't ús oan de grinzen fan ús provinsje brochte - út. Fuort oan de oare side fan in tolhek liezen wy op in great boerd safolle wol as dat Drinte bigoan. B. tochte, it waerd jin fuort al hwat oars om 't herte, en sa wierl by 't sjen fan dy swarte turfheapen kriget men ús fruchtber Fryslân, Dat âld, skier lân, fol skiente en greatheit, Dat foar elts each as pronkbyld bleat leit,²² tige leaf. ‘Sjoch ris, hwat in turf. Men seit wol dat “in Nederland 't kind zijn eigen moer verbrandt”, mar hjir soe men sizze dat it foarearst wol hwat lije koe. Mar dat is ek goed, hwant as dat klyn ienkear ris oprekke dan wie 't net bêst’. ‘'t Koe foar ús wol in bêst spul wurde’, sei B., ‘trochdat de {==119==} {>>pagina-aanduiding<<} beammen dan wol djûr wurde soene’. (B. is beamkweker, lêzer! Sa driuwt jimmer by de minske it eigenbilang boppe.) ‘O! dat egoïsme!’ suchte ik. It like dat myn selskip dat wurd net forstoe, om hy frege my hwat gelove as dat wie. Ik andere: ‘Dat binne oanbidders fan 't gouden keal, minsken dy't it jild foar it kostlikste goed fan de ierde en it blsitten fan jild foar de heechste sillichheit fan 't libben hâlde. Stekke sokken kwânskwiis in hân út om wol to dwaen, dan rikke se mei de oare helte fierder om nei har ta to skrabjen. It binne kâldbloedige dieren, dy't allike folle nocht oan it skoane en goede ha as in baerch oan in skilderij fan Hobbema. Hja witte net dat hy de bêste baen lâns giet, dy't by it libben fan syn neisten mind wurdt, en op hwaens grêf ienkear de triennen der tankberheit rôlje!’ ‘En rekkenje jo my dêr ek ûnder?’ frege B. Ik soe ‘ja’ sizze, mar ik koe myn freon to goed, en boppedat, myn omke plichte folle to sizzen: ‘Denk als gij spreekt, hoe gij spreekt, wat gij spreekt, waarover gij spreekt, opdat gij u in geen kwaad lijden steekt’. En hjir hie 't fansels liike gefolgen jaen kinnen, om B. koe my gau ris forsocht habbe fan de karre to stappen, en dan hie 'k dêr stien midden de turfheapen, hast as John Franklin lichtwol tusken de iisklippen²³, mei dit ûnderskie dat hy bliuwe moat dêr't er is en ik gean koe hwer't ik woe. Mar genôch, ik swige, en swijen is folle tiden de baes. Toch swijen winne wy in duorsum fortrouwen en freonskip; mei praten reitsje wy beide faek kwyt. ‘Hwer is hjir in harbarge’ rôp B. tsjin in jonge, dy't de strjitwei dy't wy opswaeiden delrinnen kaem. ‘Doar’, sei er, ‘bi gindske brugge’. En by dizze brêge, hwer't de wei fan de iene side fan de feart op de oare springt, founen wy in knappe harbarge. Underwilen dat it hynder útslein waerd fornamen wy al gau dat in profeet yn syn eigen lân net eard wurdt. Hjir wie 't tsjin ús ‘menheer’ foar en ‘menheer’ nei. Ja, hie men mei dy titel yn Fryslân net rom omsmiten, hjir roan it ús hast oer 't meuch. Wy hâldden ús mar as wiene wy Frânske útgewekene dy't incognito reizgen en seine dat wy efkes it doarp út soene en strak wer kamen. Neidat ik myn saken forrjochte hie, siet ik al gau wer yn de moaije seale fan de harbarge, dêr't ik bûten de kastlein jitte twa minsken foun. De iene wie in bijierre man, dy't danige mistich seach; ik fornaem dat er ûnder tsjinst wie, to sizzen {==120==} {>>pagina-aanduiding<<} as frijwilliger yn it leger fan Bacchus. Dy man focht dapper, flink en bihindich; in folle romer hie yn syn macht ringen de geast jown, en as der ienkear ridderoarders ûnder de jeneverkeningen útdield wurde, dan sil dizze fêst net foarby parte wurde. De oare like in ienfâldige boargerman, dy't - neidat de kastlein my brocht hie hwat ik easke - syn praet mei de hospes forfolge. Earst roan it oer de hurddraverij fan Grins, dy't as eare fan 't ontset fan de stêd (yn 1672) pleats habbe soe, en dêrôf kamen se (it rint soms al bjuster) op 'e rattelslangen, hwer't de kastlein fan lêzen hie yn 't Nederlandsch Magazijn. Rattelslangen hie dy boargerman net, mar wol oare greate slangen sjoen, bisonder yn Fryslân. Yn Fryslân! Ik tochte, hy mient der de moaije Fryske fammen mei, omdat dy soms sa forliedlik binne, mar né, yn Fryslân. wiene se soms sa lang as de heale breedte fan de seal ('t sil fêst yn 't dierespul west ha). Dy kastlein tochte, sokke bazen wiene mar gefaerlik. ‘Gevaerlik? Wat praat i van gevaerlik’, sa bigoun nou ús soldaet út Bacchus' leger, ‘mien moeders oldste broer heft soldaet geweest, in de Oost of West, doar wil ik òf wezen; (tsjin de kastlein) doar, geef mi nog ris voor een dubbeltien klare, hoor! Nou, die heft met een slang in 't gevecht west, wel zo groot als deze kamer, en ok zo breed.’ (Ek sa breed, dat like it frjemdste; dy boargerman wie onforsichtich genôch om to laitsjen). ‘Waarom lachste, bl ..., ik zeg ok zo breed, moar dan rond en plat net als een schol’. (Wel, it waerd sa onbigryplik as de Kantiaenske wysbigearte foar in Hottentot; dy boargerman lake jitte lûder). ‘Wie denkst daste voor hefst? Kom met, steinbok! Ik zal it dij voelen loaten, kereltien! Ik hef nog wel geld inne buul, en kan mien gelag ...’ en yn dy foegen roan it tsjin 'e boargerman fuort. Ik makke mei de frage oan 'e kastlein, hoe fier Rolde fan Assen lei, ter goeder ûre in ein oan de kwestje. ‘Mot menheer te Rolde wezen?’ frege ús dappere man my nou. Ik sei, it wie just gjin moatten, mar it wie ús winsk de hunnebedden ris to bisjen, hwerop hy de freonlikens hie my foar to stellen, dat as ik der frij gelach foar oer hie, dan woe hy mei my troch Drinte ride, en ik koe nea better weiwizer krije, omt hy wie de provinsje yn alle hoeken ‘doorkropen’. Dit lêste soe, as men op sa'n hichte as hy wie, licht ek {==121==} {>>pagina-aanduiding<<} better wolle as gean, mar ik bitanke de man foar syn bileefdens en sei dat ik al selskip hie. En hjirmei kaem myn freon, dy't nou ôfdiene saken hie, by ús en dêrmei sochten wy ús forheven setel op twa tsjillen wer op. Doch pas binne wy op 'e strjitwei, of wy sjogge de man dy't my troch Drinte liede woe foar ús út bongeljen. Hie 'k him to foet folgje moatten dan hie 'k fêst yn 'e miening kaem, dat hiele Drinte in Ingelske tún of in keattingregel²⁴ wie, sokke gieren naem er fan de iene side fan de wei nei de oare. Njonken him kommende, skeelde it weinich of hy hie siker ûnder it tsjil fan de karre rekke. Man, tocht ik, dêr wieste licht gefaerliker as dyn omke by de roune platte slangen yn de East of West. Doch it sil mear sa gean, dat it Skiedammer fenyn mear minsken yn 't fortriet bringt as dat der slangen. Forwachtsje nou net, lêzer, dat ik hjir folle fan de Smilde sizze sil. De streek, hwertroch in feart en in strjitwei rint, sil licht in ûre of fjouwer lang wêze, alles sjocht der knap, nijeftich en neat net âlderwetsk Drintsk út. Fan de fiif tsjerken, hwerûnder ien foar de ôfskiedenen en ien foar de joaden dy't men hjir fynt, is dy, dy't wy foarby rieden, de greatste. 't Is in hiel moai achthoekich roun gebou. Doch omdat ús hynzer nei de ein forlange draefde it dier sûnder driuwen sa hurd, dat wy de Smilde lâns wiene en Assen yn 't gesicht krigen foardat wy 't wol winsken. En dizze stêd, dy't 'k my altyd foarsteld hie, dat der útsjen soe as Nineve, Pompeji of Herculanum, dat wol sizze dat de huzen mei reiden tekken hast sljocht mei de groun wêze moasten, hie my mei syn greate huzen en rûme strjitten oangenaem to fiter. By 't sjen fan in harbarge hwerop mei forgulde letters to lêzen wie: ‘Koninklijke paardenposterij’, makke B., omdat er miende dat dat spul oan immen takaem dy't, mei biezembinen bigoan, sa fortúnlik yn de wrâld foarútrekke wie, dat er nou harbarge en fuormanderij hie, de opmerking dat in minske hjir al bare lokkich wêze koe. Ik koe him just gjin ongelyk jaen, mar sei doch sa: ‘Achter onze grote ruiten Heerst zo veel vermomde nood, {==122==} {>>pagina-aanduiding<<} Die men buiten wist te sluiten Achter 't vensterglas van lood,’ trochdat ik tochte hoe't soms ek troch de greatste glêzen gjin sinnestriel fan lok en frede de wei nei binnen fine kin. Wy rieden ûnderwilen fierder en einliks op in great en heech hûs oan. En jongel it wie oft de poarten der eare har iepenen doe't wy de romme stallinge fan de hear Hofstede ynrieden. Freonlik klonk it: ‘Goeden avond, mijne herenl’ En dêrmei rikte de hospes ús sa golwei de hân, as wiene wy syn rike neven west fan hwa't er ienkear erve koe. Sa binne wy dan yn Assen. De reis is, wol is wier, Net frjemd en bûtenspoarich, En dêrby ek net fier. En doch, as men sa neitinkt, Op hwat men heart en sjocht; En hwat de wurkbre minske Al seit en skrept en docht: Dan kin men oeral leare, Dat godstsjinst, mei forstân, It folk yn lok docht bloeijen En segen spraet oer 't lân. In joun to Assen. In moarn to Rolde It earste hwat wy to Assen opsochten en hwernei wy it measte langst hiene wie it Stjerrebosk. Earst gongen wy ûnder in brede oerskade loane, mar ‘weldra ontwaarden wij andere dreven, wier hemelhoge dennen ... een ondoordringbaar gewelf vormden, dat zich met het blauwe zwerk scheen te willen paren. Van verbazing opgetogen, ziet men hoe die forse stammen schijnen te wedijveren om zich in de lucht te verheffen; doch men ontwaart door het dichte loverdak, dat hunne toppen boven u spreiden, het gewelf des hemels niet. Als zuilen, wier zilvergrijze schors het gepolijst marmer nabootst, rijzen zij opwaarts, en doen u denken aan een dier geheiligde wouden uit de tijd der Druïden waarin schier nooit het zonlicht binnendrong. Het {==123==} {>>pagina-aanduiding<<} sinds jaren vergaderde loof verdringt zich bij hopen aan de voet van het geboomte; de ene laag verdroogde bladeren vermengt zich met de andere, die reeds tot verrotting is overgegaan; de door de herfstwind goudgekleurde of langgespaarde, geelbleke en uitgedroogde bruine bladeren schakeren door hunne kleurmengeling dit lovertapijt, en vormen zich allengs tot een mos, hetwelk verscheidene ellen de boomstam omgeeft, om hem als 't ware’²⁵ jimmer wer nije groeikrêft to jaen. Dêr gongen wy hinne en de hillige stilte der natûr dy't ús omjoech, makke nei it gewoel en gepraet fan de dei hast in yndruk op ús, allyk as dat men by 't winter as it moai lis is fan in drok biriden baen ôf, út de swevende minskewrâld wei, yn in lyts doarpstsjerkje giet, hwer't de oandachtige gemeente mei fromme sin nei dominy harket. Soks haw ik ienkear ûnderfoun. It wie (hwat men maklik bigripe kin) by in dominy fan 't âlde ljocht; hoe soe oars op in sneintomiddei, by moai iis, de tsjerke fol folk komme? En nei oanlieding fan ‘Zondag 31’, gong dy man danich op de ‘ketters’ los, dy't mar seine dat de doarren wiid iepen stiene, as stoe it mar oan jin om nei binnen to gean, hwertroch de minsken op helte gefaerliker banen rekken as it iis meibrochte. ‘O, gij jonge dochters daar’, sei dominy ûnder oaren mei it each nei in bank fol fleurige fammen, ‘met de bloeiende kleur der gezondheid op de wangen: heden zijt gij, maar wie weet of met weinige dagen de koude winter niet over uwe graven zal waren? En wee ul zo de deuren daar boven dan gesloten en de sleutelen te zoek zijn’. ‘Ik wit net’, sei B., doe't wy, fier yn it bosk út, op in bank sitten gongen, ‘as de âlden jit gjin gelyk hiene, it heechste wêzen yn bosken to forearjen, hwant hwat is in kunstige tsjerke, ja Salomo's timpel sels, by de earnst fan dizze skoane natûr?’ ‘It eigenbilang derbûten’, sei ik, ‘kin ik jo just gjin ongelyk jaen, mar nou't ús troch syn Wurd de Godheit neijer bikend makke is, kinne wy it sûnder offers en plechtichheden mei 't ienfâldich forklearjen fan de Skrift wol rêdde.’ ‘En doch jowt it forklearjen fan 't Wurd faek oanlieding ta safolle twadracht yn steat en húsgesin. Wie 't net better dat men de minsken sijochtwei it neiste paed nei it wiere lok, as it doel fan ús bistimming, wiisde?’ {==124==} {>>pagina-aanduiding<<} ‘Troch op syn tsaer Peters, miene jo, de les to jaen: “denk wel, spreek wel en doe wel”. Witte jo hwer't de oast sit? De minsken hâlde troch in bank folle fan 't onbigryplike en 't wondere. It wurdt jin tsjuster foar de geast, men siket in útwei en dalik roppe der guods dy't neat mear witte en ek al by de fiel rinne: “Hjir is 't! Hjir is 't!” En folle binne goedernôch om it to leauwen en der hinne to gean. Struide men nou jit, lykas Tomke, stientsjes lâns 't paed, dan wist men lokkich hwer't men weikomd wie, mar nou dwaelt men al fierder en fierder, en sa siket de iene hjir en de oare dêr syn treast en oanhâld, en heistert men trochinoar as wie men fordwaeld yn de ûnderierdske gongen fan de St. Pietersberg to Maastricht’. ‘Soa’, sei B. opsteande, ‘of lykas wy yn 't Stjerrebosk fan Assen. 't Wie goed as wy ek stientsjes lâns 't paed struid hiene; ik wit tominsten net hwat wy út moatte’. En sa wier! ik wist it likemin, Rjochts lofts, lofts rjochts, alle paden waerden ynslein, om jimmer wer op in krús to lânne to kommen. Ik tochte hast al om de nacht yn de wyldernis - hwer't ik bûten de herten, dy't luftich yn it har ôfbeakene kamp omsprongen, gjin wylde dieren sjoen hie - troch to bringen. Mar né, einliks rekken wy út de beammen wei en forlieten wy sonder ús forfeeld to habben dit hearlik ûtspanningsoard, hwer't de stille rêstpleats der deaden, sa alhiel yn harmony mei de donkere wegen en loanen fan 't bosk, jin hast forjit by 't sjen fan de freonlike harbarge ‘De earste stien’, yn de wandeling ‘De flikkerij’ neamd. Nou trapen wy it jit net troch gas forljochte, mar heech feestfierende Assen wer yn. Dat it der merke wie seach men net op greate oanplakbiljetten fan Boas en Judels of Wölsläger²⁶; och né, allinne op in lantearnepeal siet in lyts briefke plakt, dat jin bikend makke dat men foar ‘muziek uit Groningen’ de folgjende joun op 'e seal fan Hofstede oan 't dânsjen komme koe. Wy gongen ris tusken de kreammen troch en founen dat it útnoegjen fan de kreamwiven, it slaen fan de koekhouwers, de geur fan de oaljekoeken dizze merke hast al oan in doarpsmerke yn Fryslân lyk makke. Rollebollen²⁷, of har mei it: ‘Houd hem in het oog, zwijgen die wat ziet’, of: ‘Hier heb ik hem ondergestopt, vlak onder den deze’, founen wy der net. Dit woe- {==125==} {>>pagina-aanduiding<<} lich bidriuw nei de stille iensumheit, hwer't wy út wei kamen, koe ús net lang haegje en dêrom gongen wy leaver dêr hwer't wy yn nocht en wille ús tiid slite koene, om einliks ús harbarge wer op to sykjen, hwer't ik, neidat wy ûnder froalik petear ús jounmiel dien hiene B. it fers foarsizze soe: De donkre nacht daalt neer, Geen kleur verrukt ons meer, De stilte heerst alom ... Mar hy die him gjin geduld; by de trêdde rigel makke hy al tarissing om op bêd to gean en fol fan itjinge dat folgje soe slepten wy ringen beide yn. Tsjuster, piktsjuster wie it jit de folgjende moarn by ús to wekker wurden, mar op ús skeljen klonk des hospes' machtwurd: ‘Daar is licht!’ en mei wie ús keamer forljochte. Flink hiene wy ús toilet makke, en foardat de klok fjouwer sloech hiene wy Assen al efter de rêch en wiene wy op reis nei Rolde ta. De strjitwei dêrhinne roan nou ris troch loanen en dan ris troch greate bosken, mar einliks oer heide. ‘Men moat jin forwonderje’, sei ik tsjin B., ‘as men dizze romte oanskôget, dat de minsken safolle nei frjemde lânnen geane to wenjen; hwat in groun leit hjir jit onbibrûkt’. ‘Ja’, sei myn freon, ‘en as jo jit fierder nei 't suden útkomme, dêr is jit mear, dêr fine jo ûnder oaren it Ellertsfjild, hweroer in strijitwei rint fan wol tredheal ûre geans lang. Op dat fjild is yn foarige jierren in nuver gefal bard; as jo harkje wolle sil ik dit meidiele sa as 't my forteld is’. Omdat wy ús oars doch yn skimermoarn forfeelden hie 'k der neat tsjin. B. bigoun: ‘Alear roun hjir gjin strjitwei lâns. Dy wei roan doe oer it fjild sa as de natûr it skepen hie en om de ûnsljochtens fan 'e groun rieden de rydtugen al folle yn 't selde spoar. Sadwaende wie dit, lykas it mear op min ûnderhâlden wegen giet, wonderlike djip en makke it meitsjen fan in omwei, allyk as it foarby riden, op sommige plakken hast ondwaenlik. Nou, doe wennen op it Ellertsfjild, of leaver der yn - hwant har went wie yn in greate sândún -, twa minsken, faer mei in soan, yn de omkriten bikend as twa keaplju, mar fan hwa't men fierder {==126==} {>>pagina-aanduiding<<} neat ôfwiste. Hja diene in bare foardielige handel, omt de ynkeap koste har neat en hja wisten har waer goed oan 'e man to bringen. Lykas ik sei rieden de rydtugen altyd yn 't selde spoar lâns. Kamen de frachtweinen nou fan Grins ôf nei Swol ta en fierder op, dan rieden dy, omdat dit meastal by nacht barde, al folle om de feilichheit yn selskip, hast as in karavaen yn 't easten, en dêrtroch kamen de twa biwenners fan 't Ellertsfjild oan in hoarn des oerfloeds. Mei bihelp fan in kroade of sa wisten dy goede lju yntiids in greate balstien yn 't spoar to lizzen, en dizze stien, licht hûndert poun swier, wie foar har de kaei fan de jildkiste, hwant as de frachtweinen by jountiid út Grins ridende op it Ellertsfjild kamen, dan wie 't foaral by 't hjerst al tige tsjuster, doch omdat men net út it spoar komme koe pangele it swietsjes fuort, krekt sa lang dat de foarste wein, kreak! foar in balstien to stean rekke. De fuorman, net yn steat om him út 'e wei to rearen, rôp syn makkers to help en wylst men inoar dan frege hoe't dy der komd wie en skrepte om him der wei to krijen, namen ús heit en syn soan har trekken waer. Hja sochten de lêste of efterste frachtwein op en burgen op syn Bambergs²⁸ “hokus pokus” der ôf, hwat mar to gripen en to rapen wie yn har ûnderierdske went. Sa kamen se oan har keapmans waer en al koene de fuorlju net bigripe hoe't dit spul foarinoar siet, der kraeide nimmer in hoanne nei. Doch alle goede dingen nimme in ein, seit men, mar de kweade net minder. It barde op in kear dat ús keaplju nei âlderwenst to rie geande, op de efterste frachtwein, boppe it bulte guod, ek in libben minske founen en wol in tsjep jongfaem, dy't útfanhûs soe en mei dy wein ried. Bidroefd! hwat sieten ús rôvers, doe't de faem har en hja dy faem fornamen deryn. Ut 'e wei komme koene se n't mear. Der moast in koart ein oan makke wurde of de faem soe wol oan de fuorlju roppe en it wie dan ek mear út needtwang, as wol út leafde, dat de soan har de earm om 'e middel sloech, in doek yn 'e mûle treau en mei bihelp fan syn heit fan de wein ôf yn 't hûs tôge. Dat it weiwurden der faem de fuorlju kjel makke kinne jo tinke, doch al rôp en roan men ien lang en twa breed oer 't fjild, der kaem gjin faem mear opdaegjen. Mar wiene de fuorlju òm, de dieven wiene hast mei it minske forlegen, hwant alhoewol't men {==127==} {>>pagina-aanduiding<<} to folle meilijen hie om har dea to meitsjen, doarst men har doch net wer rinne litte, omt hja soe gau forklappe kinne hwat se sjoen hie en dan wie des keapljus handel to niete roan. It bêste wie dus har mar yn 't libben bliuwe to litten en to bisiikjen, of de faem har ek net ta 't frije libben bijaen koe. En de soan sil der faek ek wol hwat sin oan krige ha, hwant in rôver is ek al fan fleis en bloed. Mar in liuw is makliker to temmen as in tsjinstribbelich faem. It wie ûndwaenlik har allinne thúsbliuwe to litten, of leaver: thús to hâlden, en dêrom gongen heit en soan fuortoan elk syn bar út to negotiearen, towile de oare by de faem thús bleau. Sawn jier lang heukere dit dêr mei inoar sa hinne, mar doe briek foar de faem it ûrke fan forlossing oan en wol op in rare wize. De soan wie fan honk en de âldman mei syn húshâldster thús. Hy soe him gau ris skeare; hy hie him al ynwosken, strykt it mês hwat, en set it dêrmei op it kin. Mar krekt as tochte ús faem, dat de âldman de hannen wol trilje koene, springt hja fan efteren op him oan, grypte de hân dêr't it mês yn wie, mar jit helte onhandiger giet dit nou, o wél as wie 't in woartel troch de hals fan de âlde. It bloed fleach lâns de groun, sielleas foel de stumper foar har del. Mar nei sa'n fyt die de faem har net lang tiid mear. Sûnder birie nimt se de flink²⁹ en rint se oer de heide troch puollen en strewellen op it hûs oan, dêr't se foar sawn jier wei reizge wie. Doch dêr is se jit net oan ta, of de jongste rôver, dy't ek op dy hichte wie, wurdt har gewaer en nou fljocht er har, as wiene se oan 't krijoanboartsjen, nei, komt se al mear en mear by, hellet in dolk út 'e bûse en smyt ... yn 'e doar fan in hûs, dêr't ús faem lokkich krekt efter is. Alhoewol danich foralterearre, fortelt se ringen oan de biwenners hwat it gefal is en meiinoar binne se de jonge keapman gau master. It rôvershoal op it Ellertsfjild waerd ûndersocht, de deade bigraven en de soan, leau ik, ophinge. Doch yn hoe fier dit alles wier is, lit ik oan har oer, dy't de stoarje yn dizze foegen meidiele’. Underwilen dat myn freon dit teltsje die kamen wy Rolde neijer en wie it net bigoan to reinen, dan hiene wy licht ús oandacht langer gean litten oer dit mei sêft ôfrinnende hichtsjes foarsjoen lân, dat men - to mear om't hjir wol fazen mei jiske yn 'e groun foun binne - foar in bigraef- {==128==} {>>pagina-aanduiding<<} pleats út de âlde tiid hâldt. Nou gongen wy mar it doarp yn en seagen ta ús blydskip dat yn sommige huzen it ljocht baernde, in teken dat men libbe en warber wie, en yn it ‘hulpkantoor der brievenpost’ founen wy in fiks ûndertek. Op ús forsyk hie dizze hospes de freonlikens, sûnder soarch foar in bytsje rein ús it doarp troch it paed nei de hunnebedden to wizen. Wy tanken him hertlik foar syn muoite en mei in rep wiene wy op de pleats fan ús winskjen. Hunnebedden.³⁰ Zo noemt men naar het gemeen gevoelen van geleerde oudheidkundigen, begraafplaatsen of rustbedden der doden onder de oude Hunnen, een volk dat in vroeger eeuwen ook in ons land, en wel in de landschappen Groningen, en voornamelijk in Drente, en ook elders in Overijssel en Gelderland zijn verblijf schijnt gehouden te hebben. Immers, in ons land treft men, voornamelijk in Drente, die zogenaamde Hunnebedden, zijnde enige in de richting van het oosten tot het westen op elkander gestapelde zware stenen, aan. Men vindt of althans men vond vroeger dergelijke Hunnebedden, sommige in bossen, andere op de ruime en woeste heide; op de bouwlanden enz. te Anloo, Ballo, Borger, Hune (omtrent de oorsprong van het Hune riviertje), Onnen, Rolde en op andere plaatsen. Verder treft men dezelve niet slechts in ons land, maar ook elders in Duitsland, in Hessen en Saksen enz. aan. Deze gedenktekenen noemt men in Noord-Duitsland Hunnebedden of Hunnegraven; in Zuid-Duitsland reuzenstenen in dezelfde betekenis; ik geloof dat deze rotsstenen werkelijk grafplaatsen zijn en dat dezelve tevens tot oude Duitse altaren gestrekt hebben, weshalve zij de gedaante ener tafel hebben, en daarom met een platte steen bedekt zijn. Het Hunnebed is de rustplaats van een voornaam of aanzienlijk man, die door zijn verdiensten de mensen als het ware op een reusachtige wijze overtreft; de grafheuvel is voor de vrije man, doch slechts zulken die in de slag of onder de wapenen stierven, schijnt een gedenkteken opgericht te zijn geworden. Daarom komen de meeste Hunnebedden in Hessenland, Saksen en het voormalige Friesland (waaronder Drente) voor; naardien aldaar bloedige gevechten geleverd werden, en het volk dat deszelfs woonplaats niet verliet, hunne doden vereren kon; om die- {==129==} {>>pagina-aanduiding<<} zelfde reden vindt men er zo weinig in Opper-Duitsland, hoewel het hier even zo krijgshaftig toeging, naardien de Sueven minder een vaste verblijfplaats hadden, maar onder de voorttrekkende Germaanse volkeren behoorden, die geen tijd hadden om voor hun gevallenen gedenktekenen op te richten en bovendien de meeste van hun oorlogen in vreemde landen voerden. Bij elk Hunnengraf betekent de grote deksteen de dode zelve, de onderlagen zijn het bed waarop hij rust enz. Mei dizze wurden fan in Dútsker sil ik dit haedstik mar eindigje, yn de hoop dat sokken, dy't dit earnstigernôch wie, yn it folgjende mear wille fine sille. 't Is oars wol hwat in nuvere skiedingspleats dêr op 'e romte, op dy stille rêstpleats. Doch op plaggen, gers of stiennen Meij' wy 't fochtich each ris slaen; Och, gjin suchte, klacht of triennen, Sil oan 't minnend hert wer jaen Hwat de deasliep komt to sliepen, Hoe 't forlies ús smerte mei. Komt in nije rêstpleats iepen, Ek wy folgje ringen nei. Komme, prate, kennismeitsje, Ite, drinke op 't libbensmiel, Suchtsje, en libbens swiette smeitsje, En wer skiede bliuwt ús diel. Wol him, dy't by 't hinnereizgjen, Sil'ge rêst fynt foar de siel'. Ofskie fan de Hunnebedden, fan Assen, en it bisyk to Feanhuzen. Bernefeesten, brulloften, stjerren en grêfpleatsen, sjoch dêr de fjouwer poëtyske dingen fan de wrâld. Alteast ik wit net dat der hwat is, hwerom faker, nou ris skoane, mar soms ek falske, nou ris hertlike, mar soms ek flaeijende toanen út de liere lokke binne. Doch hoefolle grêfdichten, oermjittich útweidzjende oer de deugden der forstoarne, soene folle neijer en better ta de saek komme, of it wêzen dêrfan bleat lizze, as men ienfâldich de wurden brûkte fan Gellert³¹: {==130==} {>>pagina-aanduiding<<} Hoort eeuwen, hoort! Hij werd geboren, Hij leefde, nam een vrouw, en stierf. Mar oan de oare kant, hwa forjowt it minnend freonehert net graech de wémoedige lof, dy't er syn foargonger nei 't onbikende lân tabringt? Om nou mar ta de saek to kommen: as men op in doffe, wiete, mistige, reinige, treurige augustusmoarn by dy tsjokke, op inoar heappe, ûnder it skaed fan in mannich âlde krûme ikebeammen biskûle stiennen, dy't de hunnebedden útmeitsje, is, is it tinkt my net frjemd, dat men sûnder krekt to witten oft dit wol grêfpleatsen binne, mei earnstige tinkbylden oer it lang forline, oer it forgeanbere fan 't ierdske ensfh. forfold rekket. Fol fan forheven idéen kleau ik, mei de paraplu yn de hân, op de greatste stien en sette ûnder it swaeijen mei de earmen (in ding dat de masters de bern jit n't heal genôch leare, nou't it har by ús tiden, sa ryk oan kathederale byienkomsten, sa folle fan pas kaem, mar dat op dit eagenblik foar my oars tige syn kweade side hie omdat ik, mei de paraplu de reindrippen fan de beammen ôfreagjende, safolle to gauwer trochwiet rekke) mei de folgjende wurden yn: Sjong op, sjong hjir, myn sjongster, hwer't de sigen Fan 't wyntsje sels wémoedich troch de twigen Fan 't ikelôf, de siel ta sjongen stimt. Hjir past in sang it reuzenfolk ter eare, Dat ieuwen lyn hjir mocht forkeare, En dat gjin tiid de namme of rêstpleats hat ontnimd. De jeugd dy't foarfaersdeugd en moed steld' op weardije, Koe 't flaeijend opskrift net, mar dreger teken flije, En stiennen freeslik great, sa as natûr dy joech, Bidekten ringen 't grêf. Dit earebêd der gloarje Koe tiid noch eigenbaet foroarje, En 't swiere stienwurk wie 't, dat 's helden byltnis droech. En samle him it folk soms om de rêstpleats hinne, Iendrachtich klonk it dan: ‘Wy sille stjerre of winne! En wêze allyk as hy, hwaens stof de rêst hjir foun!’ Sa joech it heldenmoed, dit earnstige gestiente, En moedich wreekte men 't gebiente Der dapp're, focht en woun, hwant heilich wie dy groun. {==131==} {>>pagina-aanduiding<<} 't Is pryslik, ja, 't is skoan, des âldfaers deugd to romjen, Mar skoaner jit, yn pleats fan op har greatme slomjen, Is 't as de neiteam har yn deugd to boppe giet. Dit wie, o eale Hun, dyn doel wis yn dit libben, En dêrom bouden dy dyn sibben Fan rots in prealgesticht, dat weisinkt noch forslyt. Sa freedsum as dit fjild sil fêst dyn slieppleats wêze; Al mei men fan dyn dwaen net yn de skiednis lêze, Wis trijris lokkich hy, dy't it lot hjir ûnder brocht. Ongelokkich foar de lêzer en my yn 't bisonder en foar de Fryske letterkunde yn 't algemien, moast ik hjirmei de liere oan de takken fan de beammen hingje, trochdat B. my danige prozaysk yn 't wurd foel. Mei twa bûsdoeken - syn eigen nammentlik en mines, dy't er ek mei Napelske gauwichheit út myn bûse helle hie - oaninoar knotte, woe hy mjitte hoe tsjok as dy stien wie. Hy liet der him dus by delsakje en kroep der ûnder troch, doe't ik de lêste rigel opsei. ‘Trijris lokkich?’ sei er. ‘Neam der ek mar trije ôf. 't Is my hjir siker wiet en smoarch genôch. Wolle jo dy tippe efkes beethâlde?’ Wurktugelik foldie 'k oan dat forlangen en nou kaem ik to witten dat dy stien likernôch seis jellen yn de rounte wie. Alle wurden dy't in yn it wurd fallen poëet mar bitinke kin, sa as: deales, misrabel, sijocht, heislik, muoilik, freeslik, fleagen my yntusken yn ien amerij fan de lippen, mar mei de koelbloedichheit fan in stoïsyn foroare B. der net fan, om't him tochte, sokke dichtstikken hiene folle fan de fiters yn 't lân: se namen in bulte plak wei en wiene nearne goed foar; hoe minder dus hoe better. ‘Hoe iepenhertich, hèn? En hoe wier!’ soe 'k sizze, mar dit lit my myn eigenleafde net ta. Mar lit nou de iepenhertichheit romje hwa't wol, ik hâld it mei de komplimenten en de tankjes. Dat moedicht in jonge dichter oan, sadat er de wjukken al wider en wider útspraet, om mei Ikarus boppe de wolken to kommen. Falt er... wolnou, de wierokers keare de holle om en sizze dat se soks wol tocht hiene. Dat it hunnebed-bisykjen sa nuverich eindigje soe hie 'k {==132==} {>>pagina-aanduiding<<} net dreamd, mar it wie net oars, ik wie de tried bjuster en doarst boppedien om in nije fornedering foar to kommen doch net wer bigjinne. Dêrom forlieten wy, mei de winsk dat gjin jildsucht of eigenbaet se slope mochte, dizze bilangrike oerbliuwsels út de grize âldheit en trapen wy Rolde mei syn âlderwetske wetterputten en nederige huzen wer yn. By ien hûs. hwer't ik de lytse skildere gleskes jit yn leaden roedtsjes sitten seach, tochte my koe men de wurden ‘Achter onze grote ruiten, ensfh.’ wol omsette en sizze: Achter deze kleine ruiten Heerst zo veel gebrek en nood, Die men buiten weet te sluiten Achter glazen voeten groot. Mar doe't wy dêr foar de doar in wein mei ‘stoeten’ laden seagen, om nei de merke to Assen fierd to wurden, krige dat ding hwat better oansjen. Flinker as wy der wei reizge wiene stoepen wy nou de haedpleats fan Drinte wer yn, biseagen it wurk- of earmhûs hwer't de lju, leau ik, net to kleijen hawwe, it stêdshûs, it rjochtshôf, de tsjerke, de latynske skoalle, en founen it iene al knapper as 't oare, namen ôfskie fan ús freonen en gongen dêrmei wer nei ús hospes. To oardielen nei de strykstôk dy't wy mei mear oare ynstruminten yn de jachtweide op de tafel lizzen seagen, sil it muzyk dêr de jouns wol moai west ha, om dy wie simpele kreas mei parlemoer en goudtried ôfmakke. Wy lieten ynspanne en nei in bihandeling dy't alle rekommandaesje fortsjinnet winske de kastlein ús goereis. Sa rôllen wy wer út Assen, dat freonlike stedtsje mei syn bosken, blommen en pleinen. Oangenaem as dyn oansjen is, wiene de eagenblikken dêr fan ús sliten. Nocht en wille, frede en lok, moat mei wolfeart, bloei en tier (sil 't nei ús winsk gean) dy jimmer taparte wurde! Nei safolle freugde dêr smakke to habben, makket it tobinnenbringen dêrfan ús froalik. En wurdt ús winsk om jitris wer yn dyn midden to wêzen forfold, dan sil dyn selde gastfrije freonlikens ús wol op 'e nij de soargen fan 't herte tille. Assen, oangenaem Assen, farwol! {==133==} {>>pagina-aanduiding<<} Wy jagen nou de strjitwei wer del, om oer de Smilde op de wei nei Feanhuzen to kommen. By in tolhek, hwer't wy troch rieden, naem men ús yn pleats fan acht sinten, sa as wy 't op ús Ljouwerter strjitwei wend binne, mar in stûr ôf; 't liket dus dat dêr de sloai ek al yn komt. Omdat elk graech it minste jaen wol, wie ús dit fansels tige goed, mar wy binne oars gjin freonen fan sloaijerij, omt it bringt mannichien yn forfal en earmoed. ‘Mar it giet langer sa: dêr't ien wêze moat, binne faek tsien’, sei baes, en hy jage de protters út de hage. By in draeibrêge swaeiden wy op en kamen wy op wegen, sa yslike min, dat ik hast net twivele of wy soene oer de side reitsje. ‘Donkere wegen’, deklamearre ik, ‘waar ik ook staar’. ‘Ik bid jo, och meitsje gjin great misbaer!’ rymde B. dêr op. Lykwol yn tûzen eangsten fan om to wippen en yn in wide sleat to lânne to kommen, tochte ik wol ris om der mar út to gean, en B. foar altyd it bêste to winskjen. Mar né! Mei oerliz en forstân hâldden myn freon en 't hynzer foarsichtich op it midden fan de wei alles yn evenwicht, en nei in pear ûre riden seagen wy troch in dizenige wiette, dy't it ierdryk yn in nevel klaeide, de muorren fan it earste gesticht fan Feanhuzen. Dêrmei krigen wy oer de heide better paed, alhoewol't de karre oan de tuollen ta troch 't wetter brûsde. Njonken dit foarste mei grêften omjowne en fan in binei oard'heal tûzen minsken biwenne gebou kommende hiene wy in oandwaenlik gesicht. Twa berntsjes - en yn dit hûs binne it meast bern - wiene bûtendoar oan 't boartsjen; ûnforwachts komt der jit in lyts jonkje skriemende om in hoeke fan in doar wei, licht hie 't fallen of in oar ongelok hawn. Pas wurdt it fan de beide earste opmurken, of hja rinne it treastfol en meilijend tomjitte. Ien fan har, just in âld belle yn de hân habbende, wisket it dêrmei de trientsjes fan de wangen; forfolgens namen se him hân oan hân tusken har yn en forgeaten ringen mei har trijen alle leed en soarch fan 't libben. Mochten de minsken sa mear wêze en klear stean om mekoarren to treasten, to helpen en de triennen ôf to druijen, it libben soe faek safolle bitters net opleverje as nou, nou't de lene syn dwaen of sizzen de oare soms de triennen út 'e eagen parset, en de hurdfochtichheit net fielt, hoe't mannich troch hertsear en fortriet weikwinend {==134==} {>>pagina-aanduiding<<} herte mei in bytsje bilangeleaze help wer oplibje en nije fleur en libbenstier krije soe. Dizze berntsjes, yn it forbliuw fan earmoed ûntbleat fan heitesoarch en memmeleafde, makken yn har onskuld mannichien biskamme. Tusken it twadde en it earste gesticht fynt men de tsjerke der kolonisten, in nederich gebou, goed oerienkomstich it wyt, dêr't hja ta pleatse is. It twadde gesticht wurdt mear biwenne fan greate minsken, hwerfan de iene binnen- en de oaren bûten-kolonisten neamd wurde. Binnenkolonisten binne hja, hwaens útgong út 'e hûs nei binnen op it plein is, en de oaren hwaens foardoar oan 'e bûtenside is. De binnensten binne meastal minsken, dy't yn de maetskippij gjin stek hâlde woene, in soartsje by hwa't Salzmann³² syn idéen foar ‘De himel op ierde’ net opdwaen soe. Mar de bûtenste binne foar in great part amtners, opsichters, gepensionearde soldaten, ensfh. Wy seagen hjir kûpers en smidden flink en handich arbeidzjen, en de manlju mei har touwen petten op liken jit al libbenslust to habben, towyl't de blommen en frjemde gewassen, dy't men hjir en dêr foar de sindlike glêzen seach, it al in freonlik oansjen joech. Wy jagen mei safolle haest as de suterige wei dit taliet, mei it hynzer danich nei in harbarge forlangjende, fierder. Ik leau, dat as wy alle trije sjonge kinnen hiene, nei sa'n lang ein riden op ougryslik minne wegen, it earste dat wy ophellen wêze sillen hie: Hoog omhoog en mijn keel is droog. Doch nou swigen wy geduldich, om't wy seagen dat wy it hûs fan ús bistimming - hwerút mei great gestamp in swarte reekwolk omheech fleach - al neijer en neijer kamen. En jawol, einliks, lang om let, seach B. fuort by it greate gebou, foar in jierrich hûs, mei in greate skuorre der efter, in hynstekrêbbe stean en omdat der oars gjin úthingboard wie hâldden wy dit iennichste foar in teken dat men der harbarge. ‘Is dit in harbarch?’ frege myn freon oan in man mei in touwen pet op, dy't dêr by de efterdoar stoe. ‘Jawel mijnheer!’ sei de man op tige démoedige toan. ‘Hearre jo 't?’ lústere ik B. yn 't ear, ‘wy binne hjir yn de {==135==} {>>pagina-aanduiding<<} rjochte hoeke’. Mei hâldden wy stil en koene wy op ús plak komme, dat ek hege tiid waerd, omdat wy ('t is net sûnder forgreating sprutsen) hast oan 'e ankels ta yn 't wetter sieten; it like wol dat it wetter fan 'e kape en it skoatkleed der beide yn ôfroun. En as men ienkear jit in priisfraech útskriuwt, hoe bêst fan in sjeas in reinwettersbak to meitsjen (in ding by 't simmer foar de froulju fan bilang), dan kin uzes wolris oanlieding ta in bikroaning-wurdich andert jaen. Dy man like ús miening wol to bigripen, dat wy nammentlik dêr hwat winsken to bliuwen. Hy sloech dalik hannen oan 't wurk om út to spannen en wylst B. en hy dêr mei skrepten, trape ik, tinkende dat de hospes of syn wiif komme soene om nei't men it oeral sahwat wend is in praetsje to meitsjen, dêr hwat om. Mar lak! alles bleau stil en allike ticht as Noachs arke, bihalve de efterdoar; dêr rekke ús hynzer yn, op in waerme stâl mei in krêbbe fol bêste klaver. It hynzer wie dus gauwer forsoarge as wy (mocht de wiere fortsjinste altyd mar sa'n gunstich lot barre!). Mar doe't de man dy't ús holp sei: ‘Ga maar in huis, mijnheer’, woe ik dy rie mar opfolgje en draeide, yn it tinkbyld dat in âld en jichtich kastleinske my yn har nederige went mei in liemen flier wolkom hjitte soe, de foardoar iepen. Mar o hea! hwat hie 'k hjir al wer tige forkearde rekkening makke. It hûs hie in bulte fan dy minsken, hwaens greathertichheit stees mei it kleed fan nederigens omhinge wurdt; sokke lju binne yn 't boargerlike libben al folle lêstich foar inoar en yn 't godstsjinstige gefaerlik foar harsels. Yn pleats fan samar yn de keamer to gean, kaem ik earst yn 'e mei kunstige matten bileine sulverskjinne gong. In eintsje der yn opkommende seach ik oan myn lofterside in moai keammerke mei fine stuollen en oar deftich húsrie. Ik seach, om Yntsje Jans'³³ sizwize to brûken, oer myn rjochterskouder nei it... de oare kant út, en dêr blonk my in glêdde kachel, greate spegel, skilderijen en oar moai guod tomjitte. Ik tocht: to dinder, dat is hjir lang gjin Noarger ‘Hoorenblazer’ (in loazjemint, yn de merke fan dat doarp wiidforneamd), dat liket gjin smeldoek. Wacht, hjir is jit in doar; dêr efter sille faek minsken en sille ek wol hwat nederiger saken wêze, dêr is fêst de jachtweide. Mar alwer mis: dêr wie it jitte moaijer as yn {==136==} {>>pagina-aanduiding<<} de beide foarkeamers. Op de kleurde tapiten dy't hjir oer de flier leine stoe in mahoanjehouten sekretaire, hwerop allyk folle hwat to pronk stoe, fierders in greate tafel en nijmoadrige stuollen. It wie net oars - ik tochte, dat is siker it paleis fan 'e tovergoadin; hwa soe oars safolle moais yn de koloanje ha? Ik gong - omdat ik gjin minske fornaem, as hie 'k yn 'e swarte spegel sjoen - allike gau tobek wer nei bûten ta as ik der ynkomd wie. ‘Wol freon!’ sei ik tsjin B., dy't nou by it hynzer wei kaem, ‘dat is hjir lang net in drintske boel. Folgje my mar, jo sille nuverich opsjen’. Ik draeide dryst de doar wer iepen en soe de gong yn, mar greater skrik kriget gjin jongfaem, as se op sinteklaesmoarn in strieman op it hûs sjocht, as ik, doe't ik yn de sydkeamer gjin âlde kastleinske, gjin tsjoengoadin, mar in tsjeppe jonge juffrou stean seach. ‘Juffrou’, sei ik, net sûnder myn iene helte fan ‘tegenwoordigheid’ fan geast to forliezen, ‘juffer rekwesteer³⁴, ik dacht dat hier ene herberg was’. ‘Jawel mijnheer’, wie it freonlik en bileefde andert, ‘dat is het ook, gelief maar binnen te komen’. Nei't wy ús jassen yn de gong ophinge hiene, gongen wy yn it aerdige keammerke en it earste hwat ik seach wie in gesicht op de harbarch ‘Kraantjelek’, dúdlik op in skilderij ôfprinte, en de jonges dy't dêrop fleurich ‘Piet gaat hoger als Jan’ boarten liken frijer as wy hjir, mei ús wiete klean oan. Wy wiene nou wol hearen mar trillen lykwols fan kjeld en hiene leaver in goed fjûr yn de kachel sjoen as de rûker fan dahlia's der op. Wy gongen sitten en forsochten de juffer - hoewol't wy gjin tapkast seagen - ús mar brandewyn to bringen. Mar dit wie dêr al wer de planke mis, hwant brandewyn, sei se, hiene se net to keap, mar wol madeira, rum, punch, persiko en al sokke likeuren mear. Dêr lieten wy ús nou fan bringe, dit wie ek mear oerienkomstich ús titel. Jenever en brandewyn is langer sa alledeisk, sa boersk; jan en alleman drinkt it. Wy hiene de fine romers gau leech en nou fregen wy de jongfaem oft men de steammasjine dêrnêst maklik komme koe to bisjen, en doe't hja dit bifêstige en sei dat wy mar oan 'e foardoar hiene oan to draeijen wachten wy der ek gjin amerij mei. ‘Wille de here mij dan ieder maar acht stuivers betale’, {==137==} {>>pagina-aanduiding<<} sei de portier fan it gebou, doe't wy him ús langst om 'e spinnerij to bisjen to kennen jown hiene. ‘Alsjebleaft’, sei B., ‘mar as ik sechstjin foar beide jow, dat sil fêst ek wol kinne?’ ‘Ja’, wie 't andert, ‘dat zal wel op hetzelfde neerkomen’. Ik hie onderwilen myn aerdichheit oan de man, trochdat ik seach hoe lyk as de iene portier op de oare is. 't Binne meastal minsken dy't der goed útsjogge, alle dagen skeard wurde en boppedat al in goede mjitte ynbylding bisitte. In lege stoel hâldt har meastal selskip. Nou waerd in jongfaem fan har wurk roppen om ús, as wie it in waeksenbyldenspul, de eksplikaesje fan it wurktúch to jaen. Hja makke 't goed en bigoun fan ûnderen op (in wize fan dwaen, dy't men by 't bisunigjen fan 's lâns útgaven ek al op it each hat). Earst seagen wy hoe't katoen, rûch en rou yn greate balen oanfierd, yn in greate tsjettel of izeren tonne troppe waerd en dat wie in biter mei skerpe tosken, hwant helte finer as it deryn gongen wie kaem it der fansels wer út. Dan lei men dat katoen op in soarte fan mangel, hwer't in hiele bulte rêdden it fansels op greate rôllen brochten. Dizze rôllen tôge men nei boppen, en sette se dêr op hwa wit hoefolle wielen, dy't wol in bytsje op draeibanken liken, dy spounen dan fan eltse rôlle in stik of fiif triedden, elkmis wol in hân breed. Dizze triedden rôllen op greate pipen, dy pipen sette men wer op oare wielen, dy't dan fan eltse tried wer ytlike lytsere spounen. Fan dizze kamen se alwer op oare wielen, roune fan likernôch in pypstalle tsjok; dizze waerden sa al fuortgeande al finer en finer, en op it lêst sa fyn, dat it weefd wurde koe. En al dy wielen, rêdden, redtsjes, pipen en rôllen, al dy biweging en dat bidriuw gong ienfâldich troch wetter en fjûr. 't Fjûr moast stookt wurde, de manlju kroaden stadich oan ien wei turf nei de stookpleats, mar it wetter kaem der sa goed as fansels. Dêr hwer't de steamkrêft bigoan, wie in machtsjes great rêd, hwer't yn 'e midden in spille siet, dy't de hiele bringst yn rep en roer brochte. Doch al hoe fornuftich en kunstich as it wêze mochte, en ús in biwiis fan 's minsken skranderheit joech, ik leau dat wy der mear nocht oan hiene as dy oard'heal hondert manlju en froulju dy't dêr, jier út jier yn, altyd stean of sitte moatte to rôlle opsetten, to triedknoopjen en {==138==} {>>pagina-aanduiding<<} to hispeljen. En doch - al hoe great as it gedrûs ek wêze mochte - hearden wy nou en dan in sankje opheljen, mar dat dalik wer ophâldde. De arbeiders seagen der goed út en de froulju mei har sindelike wite boarstrokken en klompen oan hiene oer 't gehiel moaije gesoune kleuren. De opsjenners kaem my foar in eftertochtich folk to wêzen, en ja, as ik alles hwat wy hjir skreppen seagen by inoar nim, wie 't de droefgeastige side 't neist. Doe't wy dus de spinmasjine sawol as it gasfabryk bisjoen hiene, joegen wy ús liedster, in aerdich Amsterdamsk famke fan twa-en-tweintich jier, in bileanning foar har muoite. Bliid mei de jefte bitanke se hertlik en sei, dat se har jild byien gearre, om takomme jier soe se nei har bertestêd torêch keare. Och, dat se dan mar yn rjochte hannen komme mochte. ‘Wel, hoe is het de heren bevallen?’ frege de juffer, doe't wy wer yn 't weardshûs kamen op biskieden toan. ‘Dealske moai’, sei B. der sa mar ynienen hinne. Ik skamme my om syn lompichheit en sei: ‘Juffer, verriggesteer him; alderliefst, dat zal denk ik wat jild kost hewwe’. ‘Bij de zeventig duizend gulden’, sei har heit (dy't nou ek ynkaem) dêr op. Dit foel ús beide net ôf en ús tochte as 't net mear koste, wie 't wol aerdich dat men to Burgum en mear oare greate doarpen ek sokke spinderijen hie; as de froulju dan gjin kantsjes to haken en to knoopjen hiene, koene se op sa'n fabryk gean, dan koene se himdkes spinne yn pleats fan mansjetsjes om 'e hannen to turelueren. Wy kofjedronken nou jit mei dy minsken. En doe't it einliks oan 't biteljen ta kaem, founen wy dat wy foar in tsjeppe bitsjinning weinich hoefden to biteljen; mar dy man sei ek, hja hiene de harbarge net foar harsels om gewin, mar mear om in oar ûndertek to forskaffen. In bytsje foar ús hiene se de minister Thorbecke dêr hawn. ‘Hwa wit oft se ús der oars net foar hâlden hiene’, sei B. neijerhân. Foar it hynzer, dat nearne better plak foun hie, naem men neat, dêr moasten wy de feint mar hwat foar jaen. Dit founen wy bilangeleas en eal, en wy tochten dus dat dy feint in bjuster bêst steed en it danich nei 't sin habbe soe. Un- {==139==} {>>pagina-aanduiding<<} der it ynspannen frege ik him dêr nei. ‘Menheer’, sei de man mei djippe earnst, ‘menheer, al wie hier komt en aan een fatsoenlijk burgerlijk leven gewoon is, kan het hier onmogelijk uithouden. Och, als u die scharen bij tijden eens hoorde, u zou zich de hel kunnen verbeelden. Het wezen dier mensen op de fabriek wordt dierlijk; jaar uit jaar in, als de ijzeren machines zelf altijd hetzelfde doen, gaat de geest er uit. Door vlijt en goed gedrag heb ik het een beetje beter, maar wee de kolonie!’ Wy fregen him oft dy huzen dêr yn 't fjild wenten wiene foar sokken dy't danige bêst oppast hiene en nou mear in eigen bidriuw jown waerd. ‘Wel neen’, wie 't andert, ‘dat zijn wachthuizen, weet u; men beproeft wel eens te deserteren, en zo op avontuur de wijde wereld in te gaan, en deze weglopers hun voornemen te beletten dat is het, waarvoor de bewoners van die huizen te zorgen hebben’. Wy joegen de man in goed foantsje en winsken dat er skielk better hinnekommen fine mocht. ‘Dat geve God!’ sei er, bitanke freonlik en winske ús goereis. Wy jagen fuort sa hurd as wy koene, hwant siker, it wie ús yn dy hiele lânstreek, al hoe moai, regelmatich en knap as 't ek like, net nei 't sin. De yndruk fan 't ien en 't oar wie foar ús frijheit- en natûrminnend herte allesbihalven oangenaem³⁵. Wy misten it skiene Assen, it ûnderskie wie to great en leaver wiene wy op it frije en romme fjild as midden dizze forbliuwen fan bikleijensweardige earmoed of... sonkene deugd. Nei in eintsje riden op oanleine wegen wie barre heide, nou jit troch de rein helte ûnsjogger, al gau wer it útsicht. Wy seagen huzen, minsken, dieren noch beammen, sadat wy yn de iensumheit aerdich oer itjinge wy sjoen hiene prate koene. ‘Lytsgeastige habsucht en eigenbilang, fan har dy't oerfloed bisitte, bifoardert wis de earmoed’, sei ik. Gearjen en gjirrich wêzen skilt in ein fan ûnnut trochbringen en forslampampjen, mar hjirtusken leit in gouden middenwei, dy't to faek foarby roan wurdt. Hoe folle dy't skatten bisitte, soargje der tsjin oan om in earme bodder in goed deihier fortsjinje to litten, ja, skamje har net om, as hja kâns sjogge, him hjir of dêr jitte hwat ôf to knipen. {==140==} {>>pagina-aanduiding<<} Earder sjogge se de minske fan gebrek swak wurden, of ta forbeane dingen oergean, as dat hja har kostlik jild oandwaen sille, om fortsjinje to litten en ryklik to leanjen. It oangename fan 't woldwaen, troch it bifoarderjen fan flyt en niverheit, is har onbikend, hwaens heechste nocht bistiet om de klinkende jildheap, hweroan de liskâlde siel mei in heime krêft forboun is, fan dei ta dei to forgreatsjen. Hwat lok bringt sokke minsken it jild en it jild troch sokke minsken oan de wrâld? Sawntich of tachtich jier mei men der mei boartsje, lykas de bern mei de knikkerts, mits oppassende dat alles yn 'e pot bliuwt, dan hâldt it op. En skielk sil men yn de grêven de rike en om syn jild earde frek net fan syn troch hertsear en kommer weitarde broer ûnderskiede kinne. Dan hat in nij geslachte, in nije team bare blide erfgenamen op 'e nij wille fan it soarchfâldich, soms oneal byinoar hâlden jild. En binne dizze dan as har foargonger, dan giet it letter alwer yn nijere hannen. En sa kin in kaptael in hiele famylje troch in skat wêze, yn de ierde bidobbe, dy't gjin frucht fuortbringt, of rinte dy't yn der ivichheit fuortduorret. Seagen folle riken it nietige en 't idele fan 't onnutte wrotten en slaevjen mear yn, hja soene leaver, as de sinne ljocht en waermte, frede en wolfeart yn 't roun spriede, mear fortsjinje litte, better leanje en oer dizze en jinge lytsichheit hinne stappe. Dan kaem der mear fleur en tier, minder earmoed en fan stellen en roven soe selden heard wurde. Hoe fiks soe 't wêze as foarname lju de hannen ynien sloegen en lit de faek om wurk forlegene minske Drinte's greate heidefjilden ta lân meitsje. It soe lân en folk mear heil oanbringe as dat men de greate heap - hast as yn pakhuzen - opslút, omdat men der oars mei forlegen is. Mar lit ús net to folle fan ús en op in oar sjen en lessen jaen of paden wize, foardat wy ússels skjin wosken of suvere ha fan it kwea dat wy yn ús bimerke. Lit ús sels it eigenbilang mear op de eftergroun stelle en jimmer klear wêze hwer't wy kinne, sa graech en sa gau in oar to helpen as ússels, en dat sûnder ûnderskie fan persoan, hwant ûnder de pels fan in earme slacht faek tankberder hert as ûnder de mei ridderoarders binaeide rok fan in steatsman. Lit ús mei leafde en lust de minske minne, tsjinje en earder yn need en leed om de ús omjaende lijers tinke as om ússels. {==141==} {>>pagina-aanduiding<<} ‘O!’ rôp ik, net sûnder geastfjûr, ‘ik fiel dat dit ús in jimmer treastende balsem wêze kin op 'e smertlike wounen dy't it bittere libbenslot ús tabringt. En ik fiel ek dat wy dit kinne. Forûnderstel: wy binne hjir nou togearre by de oanfang fan in yslik great heidefjild, hwer't gjin hûs, gjin beam, gjin minske sjoen wurdt, en ik doar sizze, kaem ús hjir in ongelok oer, ik soe, ja, foar mysels soargje, mei de greatme fan siel, dy't jo fan my forwachtsje kinne, mar ek mei safolle dielnimming yn jou lot, dat ik gauwer om jo bitocht wêze soe as om mysels, ja...’ ‘Hoe is 't mei de lins³⁶ dy't oan jou side foar it tsjil sit?’ frege B. Ik seach bûten de karre en sei: ‘Jit goed, hoe is 't mei jouwes?’ ‘Ik sjoch har net’, wie 't andert, ‘wacht, ik sil der efkes út gean’. Dat die myn selskip, mar - frjemder seach gjin generael op to Parys, doe't by de bikende coup d'état fan Napoleon III har op iens it heft út 'e hannen nomd waerd, as B. doe't er foar it tsjil stoe. Jonge, it sil my nea forjitte! ‘Dêr ha wy 't al’, sei er, ‘dy hiele bl ...mse boel der foarwei’. ‘O fredel frede!’ gûlde ik, ‘hoe sil ik my nou rêdde en wer thús komme!’ ‘Ei’, foege B. my ta, ‘hwat ha jo in misbaer, wy binne fuort net dea, en ik miende dat jo mei greatme fan siel earder om of foar my bisoarge wêze soene as foar josels’. ‘Ja’, sei ik, ‘mar, mar, hjir wie 'k net op biret’. Dan moast ik der my mar op biriede, tochte B., en út 'e karre weikomme en foar 't hynzer stean gean, dan soe hy de dyk út om to sjen oft er it spul wer fine koe. ‘Mar sjoch sa sûr mar net’, liet er der op folgje, ‘'t is oars al mistich genôch’. Nou kroep ik - al reinde it ek as de sé en waeide it dat it rûsde - dêr oer dat neakene fjild nei bûten. Myn freon hjitte my it tek út 'e sjeas to krijen. Dat die 'k en slingere it my sûnder praetsje om de lea. ‘Nou jitte briker!’ rôp B. laitsjende wei, ‘sa miende ik it net. Liz dat tek it hynzer oer de lea en gean der sels foar stean om it beet to hâlden, wylst ik de dyk út gean!’ Myn freon fluite en ik suchte: {==142==} {>>pagina-aanduiding<<} Als iemand verre reizen doet, Dan kan hij wat verhalen. Mar wie ik mar stil to Burgum bleaun, Dan stie ik hjir net to malen. Mar it duorre net lang, of dêr kaem myn freon wer foar de wyn ôf waeijen. ‘'t is foun, 't is foun!’ rôp er, en swaeide mei de earm yn 'e loft. ‘Ja’, sei ik, doe't er oan my ta wie, ‘dat rôp Archimedes ek ris en koart dêrnei wie er dea’. Ik koe B. gjin ongelyk jaen dat er dizze forgeliking foar tige ongepast hâlde, wy hiene ommers alle reden om bliid to wêzen. Mar ik bin 't allinne net, dy't ontankber, ek by segen en foarspoed klaechliederen sjongt of swiermoedige opmerkingen en bitingsten makket. De lins kaem wer foar 't tsjil, wy wer to plak, en dêrmei gong it: foarút mar! De heide op en de heide oer, 't Is allegearre heide. Men fynt der just gjin blommen op, Mar fikse skieppeweide. ‘Hwat tinkt jo der fan, Petrarca?’ frege B., dy't dizze prozayske poëzy ex tempore opdreunde. ‘Opperbêst, Gysbert-om’, wie myn andert, ‘it wie to winskjen dat jo jo mear op de dichtkunst taleine, de konkurrinsje wurdt hast, ek dêr yn, to great; mar o! it is oars sa'n hearlike wittenskip, neat makket it swiet fan it libben swieter en jowt ús yn 't ûnk better moed en libbenslust as it útstoarten fan syn herts oandwaningen yn forhevene melody: Al is uw rots met nacht omtogen, Al zinkt uw voet op doornen neer, Al maakt de bliksem keer op keer, Een afgrond zichtbaar voor uw ogen... ‘Ja’,, foel myn stalke der op yn: Al is de lins van 't wiel gevlogen, {==143==} {>>pagina-aanduiding<<} dan jit habbe se moed en sjongerslust, mar leau my, al lizze hja by 't winter ek in talhout op in froalik baernend skimerjounsfjurke en roppe se dêrby út: ‘Dat nooit! dan liever de lont in het kruit’, och dêrom binne it jit lang gjin Van Speyken: Greate lju op wite blêdden, Fjochtersbazen op 't pompier, Dogge hja, by bange tiden, As de need komt, faek gjin sier. 'k Woe myn freone tael werlizze, Mar hy sei: ‘Ik win it fier! 'k Koe 't sa daelk fan jo jit leare, De ûnderfining makke 't wier. De ûnderfining makke 't wier.’ Oer de heide, Duerswâlde en Beetstersweach nei Burgum Oer hichten en lichten, frijhwat hobbelich, lykas ús stoere libbenswei wol mear rint, gong it mei ús oer it heidefjild hwerfan it ein net to sjen wie. Heide! och, hoe faek komt dat wurd net yn dizze reis foar, en doch, hoe sil 't oars? Heide is heide en bliuwt heide, salang as de minsken it jild leaver op in bult hâlde en tsjin swiere rinte útsette as dat se iendrachtich mei mekoarren dy greate wyldernissen ta sok fruchtber lân meitsje litte lykas op de Burgerheide to finen is. Mar dêrom net, alles moat syn tiid ha. Licht dat men yn letter dagen mear op Drinte opmerksum wurdt en troch dêr kanalen to graven de tafier en trochfier fan alles makliker makket. Fynt men dêr al gjin Californië, 't kin en sil in fruchtbere oarde wurde, hwer't yn pleats fan in skieppekudde, kij yn fette klaver weidzje en hynzers it nôtripe sied nei hûs lûke, wylst hûnderden fan minsken fleurich libje, hwer't nou pas in minske sjoen wurdt. 't Moat fansels folle muoite kostje en licht dat it oanwêzige slachte dêr de fruchten net fan rispet. Mar ek dan jit, as it de neiteam heilsum wie, wie it neat mear as ôfbiteljen fan âlde skulden; ús foarfaers habbe ommers folle mear foar ús dien. Mar it leit net op myn wei om hjir yn fromme winsken to forfolgjen; by de tanimmende forljochting en biskaving kin 't net misse of alles sil wol yn {==144==} {>>pagina-aanduiding<<} 'e heak komme, en ús joech dy oneachlike heide swiete nocht. ‘Hea’, sei B., ‘it soe wol aerdich wêze as wy togearre op sa'n wyldernisse wennen en elk in fikse kudde skiep hiene en dy deis mei de skeppe yn 'e hân, heuveltsjes op en del, weiden; dan koene jo Damon wêze en ik Pithias’.³⁷ ‘Jonge jal’ sei ik, ‘en dan moasten wy elk in hutte habbe fan roazen en kamperfoelje, mar boppe-al elk in Chloë dy't ús moarns wekker song. Mar fan Damon en Pithias sprutsen, der komt my it folgjende fers yn 't sin, dat ik sahwat frij út it Dútsk oerbrocht ha: ‘Hwa hat de greatste skat op 't ierdske roun, En siz, hwer earne wurdt er foun?’ Sa frege, as men it leauwe mei, Yn Grikelân ris Damon yn de tsjerke Fan Delphos oan Apollo, en dy sei: ‘Dousels, koest dat jit net bimerke? O, leau my, Damon, foar dyn doar, Dêr fynst him wis en stellich foar’. Hoe flink rint Damon nou; hy twivelet lykwol, En tochte jit, 't is ek mar gekheit mei Apol. Mar oan der Godheits tael wie nea nin stekje los. Sa komt er foar syn hûs, dêr fynt er Pithias. ‘Myn stalke!’ rôp er him tomjitte, ‘In skat, de greatste skat ha wy, Hjir, yn 'e groun, kom, graef mei my! En d'iene helte is dan foar dy’. Hja nimme 't ark, hja dolle en litte It wurk sels yn 'e nacht net sitte. Mar hoe 't men rêstleas skrept en docht, Der komt mar hiel gjin skat foar 't ljocht. Op 't lêst smiet Damon mei in laits de lodde 'er hinne. ‘Ho!’ rôp er, ‘bin ik net in gek? Freon, staekje dou it graven ek! Wy, dy't troch deugd sa lokkich binne, Myn dielgenoat yn freugde en smert, O, Pithias, kom oan myn hert! Mei dy foriend troch 't sillichst lot, Forstean ik skoan de spreuk fan Delphos' god: In trou biproeve freon, dat is de greatste skat!’ {==145==} {>>pagina-aanduiding<<} ‘Knap sein fan Damon’, sei B., ‘mar om der wer op torêch to kommen, as wy dan op sa'n wiid fjild wennen, hwerop wy deis as herders rounpanderen, om jouns wer nei ús hutte torêch to kearen, en as dan ús herderinne ûnder it skaed fan in linebeam of ûnder in stoepe it jounmiel klear hie, towyl in heal dozyn lytse herders en herderintsjes as cherubyntsjes ús tomjitte wjukkelen, dat soe in aerdich aertsfaderlik libben wêze, hen?’ ‘Ja!’ sei ik, weisleept troch safolle poëzy, ‘dat wie stellich in hearlik Arcadië; kostlik moast it libben der dan hinne rôlje yn de skoane hearlike natûr; frij fan soargen en kommer, net birabbe troch oaremans niid’. ‘Né’, foel B. dêrop yn, ‘allike min as bifeilige foar de heilstiennen, dy't my tsjintwurdich mar ynienen to folle yn 't oansicht fijogge. Blikstien! span de paraplu út, dan binne wy klear; it hynzer kin net út it spoar weikomme’. ‘Asjebleaft!’ sei ik, en dêrmei wie de reinskerm útspand foar de karrekape en sieten wy yn 't tsjuster as twa douwen op 'e matte. ‘Wol ik jo nou ris hwat sizze?’ lústere B. my ta. ‘Mar it moat tusken ús bliuwe; 't is in nuverich geheim, mar omdat nimmen ús hjir hearre - en nou ek net sjen - kin, doar ik it sizze. Ik haw lêsten oan 't rimen west en sil jo myn wurk opdisse’. ‘Utmuntend!’ foege ik him ta, ‘mar as jo mei de hannen slaen wolle sil ik myn sigaer út de mûle lizze, wy mochten oars ris brân krije en dat wie net aerdich, foaral yn sa'n tsjusternis as wy nou forkeare’. Mar né, myn maet hâldde de hannen oan de leije en bigoun: Voorjaarsmorgen-mijmering Niet slechts om ijdle vreugd te rapen, Hier waar de wieg vaak grenst aan het graf Heeft God alleen de mens geschapen, Was 't dat Hij mij het aanzijn gaf. Maar om de wondren Zijner werken, Zo onnaspeurlijk groot en schoon, In 't gans heelal steeds op te merken, Gaf Hij alleen ons d' aard ter woon. {==146==} {>>pagina-aanduiding<<} En wie denkt niet aan hoger Wezen, Wanneer de zon met majesteit, Des morgens uit de nacht verrezen, Haar glanzend licht in 't rond verspreidt? Wanneer haar koesterende stralen Met stille majesteit en pracht, In 't blijde voorjaar nederdalen, En de aarde voedsel geeft en kracht. Dan spruit het zaad, in de aard verborgen, Of rijpt de vrucht naar 's landsmans wens. 't Juicht al in 't rond, en elke morgen Aanschouwt, aanbidt en dankt de mens. 'k Hoor hoe daarginds het eendje snappert, Dat rustloos zwemmend heen en weer, (Gelijk de vis in 't beekje) klappert, Pluist, wast en reinigt wiek en veer. Zie 't zachte lammetje in de weide Springt naast de moeder in het gras. En paard en koe, het lijkt hun beide Zo ruim of 't alles 't hunne was. Het vooglenheir, 't gebrek ontkomen, Zingt, fluit en fladdert om mij heen; Of zoekt, om in het groen der bomen Een nest te bouwen, mos bijeen. Ja, 't ademt alles vreugde en leven; Elk rept zich, zoekt en vindt het brood. En ik, door dankbaarheid gedreven, Zeg: ‘God, wat zijt Gij goed en groot!’ 'k Zie bloempjes schoon van kleur, maar teder, Zo rijk door Flora's hand bedeeld; Zij wieglen zachtjes heen en weder, Door 't morgenwindje zoet gestreeld. Wellicht wordt straks één neergebogen Der stengeltjes, zo broos, zo teer; En dan, daar eenmaal aan onttogen, Vindt het in de aarde een rustplaats weer. {==147==} {>>pagina-aanduiding<<} Hoe menig bloem, die 'k in mijn leven Zo trots in schoonheid bloeien zag, Moest dikwijls, eer de nacht kwam, sneven. Het leven duurt nauw enen dag. Hoe menigeen, die heden rustig Nog stond gelijk een eik in 't woud, Verdween ... verdween... ‘Nou bin 'k der ôf! “verdween” ... 't is oars jit lang net út’. ‘Lit ús dan mar rekkenje dat it út is’, sei ik. ‘Sjogge jo! de bui “verdween” ek’. Mei striek ik de paraplu wer yn en bitanke B. foar syn fers, dat my net forfeeld hie. Wylst wy sa yn 't tsjuster sitten hiene hie ús hynzer op goed gelok it paed socht, mar allyk as Tomke op it ljocht roan it guodlik dier op it earste hûs oan dat it stean seach. Yn in goed gelove dat it 't rjochte paed wêze soe lieten wy ús ride, ta ticht oan dat hûs ta. Mar nou hearden wy dat dit de smelle wei wie, dy't ta forderve roun. Wy moasten hurd werom, dwars de oare kant út, mar hoe? Falt it yn 't seedlike muoilik fan 't dwaelspoar ta de rjochte wei torêch to kearen, dat gong foar ús yn it natûrlike ek biswierlik, hwant lykas ik sei wie dy wei smel en it spoar mear as in foet djip. Wy gongen beide út 'e karre wei, en mei Simsons krêften tilde myn selskip de hiele karre fan 'e groun, towile ik tuike, tuike moai! it hynzer yn 't rounte laette. ‘It doel heilicht de middels’, sei ik tsjin 't hynzer. It spul kaem wer rjocht foar inoar, wy wer to plak en dêrmei wie alles richtich. ‘Dat rimen, dat rimen!’ suchte B., ‘bringt al in bulte jonge minsken fan 't spoar’. Dy't de skoech past, tsjocht him oan. Dizze like wol foar my makke to wêzen. Nou, hy slútte goed. It wie doch troch my kaem, dat B. it weage hie de liere to bispyljen. Ut syn aerd is myn freon der lang net oan ta, om in dichtbundel yn 't ljocht to jaen, of de ‘Aurora’ of ‘Vergeet mij niet’³⁸ mei syn bydragen to forrykjen. Sûnder fierdere tsjinstribbelingen kamen wy einlings, troch lânnen en loantsjes, lâns diken en heide, wer to Duerswâlde. ‘Goendeil’ sei de kastleinske allike freonlik as juster, doe't wy wer foar 'e doar stil hâldden. ‘Kom, binne jimme der al {==148==} {>>pagina-aanduiding<<} wer?’ ‘Binne jimme der al wer?!’ tocht ik. Us mynhearskip is wer forflein. 't Is hjir doch lang gjin Drinte, hwer't men, sa't it liket, better op 'e hichte fan 'e tiid is: Kom yn Hollân, kom yn Drinte, Reizgje hiel ús lân yn 't roun, Oeral wurdt de earetitel Fan ‘mynhear’ dy licht wol jown. Mar yn Fryslân, och yn Fryslân Fij, o fij! hoe kin 't der lâns? Wês dêr hearskip sûnder duiten Fan de firma Skriele Hâns, Ringen sil dyn greatme wykje, Likest oars al folle mânsk. Hjir, hjir sjocht me op greater wearde, Net op glëd fernis en glâns. Lykwol, ik liet my tsjin de kastleinske neat merke. ‘Ja!’ rôpen wy beide en stapten út 'e karre wei. Myn freon loek it hynzer in bytsje foarút, sadat it hast mei de kop yn 't foarhûs kaem. ‘Hearink!’ sei ik, ‘jo meitsje it sloof op sa'n wize de nearring staf’. Mar hja lake ris en tochte dat soe sa lang net duorje. Fierder bitsjutte hja ús it paed nei de Sweach en koart dêrop wiene wy alwer op 'e heide. Underwilen klearre de loft ôf; de sinne briek troch en it waerd ien fan de moaiste jounen dy't wy yn augustus hawn habbe. En doe't wy nei in reedtsje oer freeslik sânnige wegen op 'e Sweach oankamen hiene wy beide bare folle nocht om ris to kuijerjen. It hynzer waerd dus flink yn de harbarge ‘De trije Pylders’ op 'e stâl set. Wy namen in bittertsje en neidat B. syn saken forrjochte hie biskôgen wy dit simpele moaije doarp mei syn deftige huzen en sierlike bûtenpleatsen. Mar neat hage ús mear as dy moai oanleine tún fan Lyndenstein. Hjir gongen wy ek yn 'e iiskelder, dy't ik forgelike mei de catacomben fan Parys. B. sei, ik wie net botte lokkich yn 't forgelykjen. Nou dat is 't selde, it wie der dan mâlle tsjuster ûnder de groun, mar dy kelder wie doe tige droech en de túnman mei der winters blommen, sieden of sahwat ha, iis leau ik net dat der mear yn hâlden wurdt. Doe't wy de trekkasten mei de {==149==} {>>pagina-aanduiding<<} sierlike kaktussen, aloë's en oare frjemde gewassen bisjoen hiene gongen wy wol foldien nei ús harbarge torêch. Mei as wy dêr sieten kaem der in wonderlik rydtúch foar 'e doar. It wie in lyts leech karke, op lege tsjillen, suterich yn de grounferve en it waerd lutsen fan in hynzer ek net de greatste soarte. It hâldde stil en der kaem in man ôf wippen mei in greate roune wite hoed op, in wite jas en in ljochte broek oan, sadat hy troch al dy wite kleuren wol op to merken wie. Ek dat hynzer rekke op 'e stâl; sadwaende kaem dy man by ús yn 'e jachtweide. Syn blinkende gouden oerhimdspjeld en greate gouden ring om 'e finger, alles joech him in foarnaem oansjen. Hy groete bileefd by 't ynkommen en wy diene dito fan dito werom. Nei't dy hear hwat by ús sitten hie rekken wy mei mekoarren oan 't praten. Doe't hy wiste hwer't wy wei wiene frege er ús nei dizze en jinge fan de doarpsnoaten, sadwaende krigen wy it tige drok. Ik sei, my tochte dat mynhear al hwat in frjemd rydtúch ried. ‘Ja’, sei er, ‘daar heb je gelijk in. U moet weten, ik heb nu in veertig jaren al drie zadels doorgereden. Ik zei, jonge, gij zult het gemakkelijker hebben. Nu heb ik mij zulk een karretje laten maken, met een bakje waarin ik klisteerspuit, aderlatersgereedschap, kies- en tandtrekker enz., heb. Kom ik er nu aanrijden, dan roepen de kinders in de verte al: “Mem, mem! fordomd, dêr komt de dokter oan!” Vreemd moet het wezen, dat is waarachtig waar’. Us tochte ek, dêr hie mynhear gelyk yn. B. frege oft er geneeshear wie. ‘Ja’, wie 't andert, ‘U ook?’ ‘Soms rint it der al om, mar dan allinne foar 't plantenryk; as beamkweker, moatte jo witte’, sei B. ‘Ha, ha, ha!’ lake dokter. ‘Dus professor in de botanie. Dat heb ik liever als dat gij dominee waart, want ik vrees dat ik dan een les zou ontvangen hebben. Want wilt U wel geloven - ik ben een christen - dat ik maar weinig ter kerk ga? Wat is uw geloof?’ B. wist net hwat er dêr sa gau op sizze soe; ik foege der dus mar tusken, dat de natûr ús tsjerke en 't geweten ús dominy wie. ‘Mooi, zeer juist!’ rôp de hear, ‘de mijne ook, weet U. Daden spreken luider als woorden. 't Is 't hem waarachtig {==150==} {>>pagina-aanduiding<<} niet, zó te zitten (mei hâldde dokter de hoed foar de eagen) en “Here, Here!” te zeggen. 't Is beter te geven als te wensen. Ben jelui ook getrouwd?’ Wy anderen fan né. ‘Ook verliefd?’ Ek dêr koene wy jit wol om sliepe, seine wy. ‘Wil ik je wat zeggen? Als je verlieft, verlieft dan nooit op schoonheid, hoor! Want die is als een verlakte tabaksdoos, hoe meer gij die buigt, hoe spoediger de verf er afspringt. Maar als gij verlieft, verlieft op splint! (Hjir knipte dokter mei de tomme yn 'e hân). Want waar liefde woont gebiedt de Heer zijn zegen, maar waar het geld ontbreekt gaat de liefde het venster uit’. Wy bitsjûgen ús tank foar de wolmienende ried, mar makken ús, omdat it joun bigoun to wurden, ré om wer op reis to kommen. ‘Nog een woordje’, sei dokter. ‘Zeg mij, behoort U tot de behoudende of liberale partij?’ Wy hâldden beide fan ‘vooruitgang’, seine wy. ‘Bravo!’ rôp dokter, ‘mooi zo! Laat U nooit verrieflen van dominee of schoolmeester! Leve de vooruitgang, hier op de Zwaag!...’ ‘Holla, kastelein!’ rôp dokter nou oan 'e hospes, dy't fêst oer syn steatkundige bigjinsels ûnderhâlden wurde soe. Mar wy pakten ús bizen, winsken farwoll, lieten ynspanne en rieden nou yn 't moaije waer troch beamriker oarden op Drachten oan. ‘Dêr ha wy wrychtsjes langernôch plakt’, bigoun B. ‘It bigjint sawier al to skimerjen; mar it forfeelde my net, al hoe nuver it praet fan 't iene op 't oare roan. Hwer soe dy hear thús hearre?’ ‘Ik wit it net. Mar minsken mei in goed hert en in woldiedich sin, al sit dy stien soms ek yn in rouwe skulp, binne oeral thús en oeral wolkom. En ûnder dy soarte soe 'k dizze man wol pleatse wolle. Mar der binne ek minsken dy't oeral thús binne, yn 'e harbargen in steil wurd dogge, mar de gesteldheit fan har eigen hûs sa min kenne as in bulte skoaljonges de ierdrykskundige fan Fryslân. Mar der binne ek wol manlju, dy't bûtendoar foar stek noch daem to hâlden binne, bjuster opswetse, greate saken dogge, en dy't thús har pas forroere doare, sa suchtsje se ûnder de tof- {==151==} {>>pagina-aanduiding<<} fel fan 't wiif’. ‘Dat lêste is, tinkt my, lyts’, sei myn freon. ‘It wiif moat de broek net oan ha’. ‘Alsjebleaft! Dat is faek in ding dêr't it wiif gjin hân om útstekt. 't Wurdt har yn de earste leafde al folle oanbean. Pas fynt Jozef de rjochte Leentsje, of hy bringt har in serenade op dizze manear: Ik woe dat jo myn wyfke wiene; ik soe jo sa tsjinstich wêze. Ik soe jo wetter helje; ik soe jo piterseelje lêze; Ik soe jo habbe to sitten op in stoel mei in kjessen altyd. En nou en dan soe 'k freegje: ‘Hoe giet it, myn lamke, myn allerswietste byt’. Ik soe jou hoaskes moarns waermje ear't jo se oanteagen; Ik soe súntsjes bitiid opstean en fan de souder de spinreagen, En fan de flier it túch feije. Sette de bêdsdoarren iepen; Meitsje de thé ré en dan soe 'k sizze: ‘Moarn wyfke! ha jo goed sliepen?’ Koartom, ik soe jo haegje, knipe, to wacht nimme, frije en Jo soene wol sizze: ‘Sa leaf hie 'k yn 't trouwen nea tocht to krijen’. ‘O frede, hâld op!’ sei B. laitsjende. ‘Hwa soe sa sljocht wêze? Dat wie my al to oandwaenlik’. ‘En it stiet doch sa yn 't Hollânsk yn in âld boek, en âlde boeken binne de bêste, freegje dat mar oan de lju dy't hjir nei tsjerke gean’, sei ik. Wy wiene wer njonken de tsjerke der ôfskiedenen fan Drachten. Omdat it nacht bigoun to wurden woene wy yn dat doarp net stilhâlde. Under de greate linebeammen fan Nijtap pleisteren wy en - om moed to hâlden, yngefal as der op de Sumarreheide wolven wêze mochten - op Nygeasterhoek jitris. Mar doe wie 't ek nacht; de stjerren blonken, doch om't it gjin ljochtmoanne wie koene wy neat foar ús sjen. ‘Hwat sille wy nou dwaen om ús net to forfelen?’ frege myn selskip. ‘Witte jo net in moal teltsje of in riedling?’ Ik hie soarch dat B. by beide yn 'e sliep falle soe en dan as it hynzer yn 'e sleat roan wie de lêste dwaling wis de slimste. Mar nou wiste myn selskip better rie. ‘Lit ús’, sei er, {==152==} {>>pagina-aanduiding<<} ‘tsjin inoar rime. Sjoch, ik siz earst in rige en dan jo. En dan moat it net allinne op inoar rime, mar ek op inoar foegje. En dan elk syn bar earst. Pas op nou!’ B.: Oprjochte freonskip is des libbens medisyn, Ik: Mar ûngelokkich komt der faek de skimmel yn. ‘Nou moatte jo’, sei myn maet. Ik: Tink jimmer hoe 't hjir rint en fljocht. B.: De deugd jowt altyd heilsum nocht. ‘Moai!’ sei 'k. ‘Nou fan twa rigen hear’. B.: Us hynzer is net wurch, mar sjocht doch út nei rêst, En draeft al hurder oan om gau it ein to krijen. Ik: 't Giet ek mei 't minske sa, 't draecht ek syn libbenslêst, Mar 't klaget frijhwat mear by 't him taparte lijen. B.: ‘Ik hie net tocht dat jo dat sa goed opskippere hiene. Nou jo earst’. Ik: Hoe treft de braven faek it wrâldske leed frij mear, As lju dy't selde har foar 't paed der sonde mije. B.: De diamant wurdt earst fan 't slypjen klear, En kriget dêrtroch glâns en mear weardije. ‘Nou minder earnstich. Hark ris!’ B.: Ik hab nou op ús reis, 'k leau, alles hast bitelle, Siz freon, hwer komt dat fan? Ik: Jo binne in liberael, soks ha jo my forhelle, En ik - bigryp jo 't nou? - bihâldersman. B. leaude dat er dan ek bihâldsman wurde woe. Mar ik moast earst. Ik: Bihâldsman, liberael of hoe men ek mei hjitte, 'k Ear him, dy, hwer't er kin, syn neiste helpe wol. B.: Mar tink altyd, mei dit in steatsman soms forjitte, Syn holle sit fan 't heil fan alle minsken fol. ‘Ja’, sei ik, ‘dan wurdt it jin dúdlik dat de dingen soms sa nuverich geane. Nou jo wer’. B.: Gau is ús twadeisk reiske dien; moarn is 't al wer it âlde; Dan, warber yn ús stân, formeitsje w' ús net mear. Ik: Doch sille wy forwis dizze úttocht lang onthâlde. Wy smakken folle nocht yn ús ‘twa dagen hear’. Under sok petear, hwerby it altyd net allike flot roan, de Lânsbuorren lâns, troch Sumar, foarby ‘Vaart- en Landzicht’ en dêrmei wiene wy wer to Burgum. Wy hiene ús {==153==} {>>pagina-aanduiding<<} nearne forfeeld, folle wille hawn; de soargen fan 't libben hiene ús net yn 'e wei west. En doch rôpen wy mekoarren it ‘Wolkom!’ ta. ‘East west, thús bêst!’ sei ik, en hie de kastlein yn ‘De trije kroande bearzen’ op west, wy hiene wis op ús blide thúskomst dronken. Mar allyk as by ús útriden, lei alles yn ús doarp wer yn slomme of djippe nacht bidutsen. As de minsken yn de tuskentiid op in baen west binne, is my nea sein wurden. Ik naem ôfskie fan myn freon en winske him, ûnder hertlike tank foar syn selskip, goenacht, en stoep dêrmei by myn bliidwêzende âlden ús nederige went binnen. En nou: ik tankje al myn lêzers, Dy dizze reis bifoel, Foar d'oandacht dy't men my woe skinke. Formeitsjen wie myn doel, En mocht ik lykwols doch forfele: Men moat it my forjaen. Ik wol en sil 't net maklik weagje Dy toan wer oan to slaen. Né! tankber, rêstich en tofreden Liz ik de pinne dol. En hjirmei, Friezen en Friezinnen, Farwol! far altyd wol! 1 Hindrik Bosgra, út it bikende Burgumer beamkwekerslaech, wie in (jongforstoarn) freon fan de skriuwer. Hy komt faker yn syn forhalen foar. 2 Jacob Haafner (1755-1809), Nederlânsk skriuwer fan Aziatyske reisforhalen. 3 De wrâldtentoanstelling yn Londen joech in oersjoch fan de nijste technyske mooglikheden. 4 Sjoch: ‘De Noarger rún oan Gabe Skroar’ yn de ‘Rimen en Teltsjes’ fan de Bruorren Halbertsma. 5 James Thomson (1700-1748), Ingelsk dichter fan binammen didaktysk wurk. Yn syn great gedicht ‘The Seasons’ brekt lykwols foar it earst it nije romantyske natuerfielen troch. 6 (Noat fan de skriuwer), ‘Namme ontstien fan Jakkers, mei izeren skobben; yn de middelieuwen droegen fan de gemiene soldaten. Ridders rounen mear alhiel yn izers, en doch binne se allegearre al dea’. 7 Kleilieten 5:16, foarste diel: ‘De kroan is ús fan 'e holle fallen’. De skriuwer doelt hjir spotsk op de namme fan de herberge: ‘De drie gekroonde baarzen’. 8 Eugène Sue (1804-1857), Frânsk skriuwer fan melodramatyske forhalen. Albert Bakker en Dirk ter Woerd wiene forneamde Hollânske merkerelzgers dy't ek yn Fryslân kamen mei drakerige toanielstikken. 9 H.S. Sytstra (1817-1862), dichter fan de ‘Wâldsang’, dy't hjir sitearre wurdt. 10 (Noat fan de skriuwer) ‘Wy reizgen yn 1851, en men wit hoe bifoarderlik dat jier foar de folkssouvereiniteit wie’. Yn 1851 kaem de nije Gemeentewet ta stân. 11 Johann Kaspar Lavater (1741-1801), Switsersk theolooch, dichter en binammen forneamd as pionier op it mêd fan de ‘antlitkunde’. 12 Hjir sil doeld wurde op de forneamde, út Drylts ôfkomstige boeijer ‘Bever’. Sjoch: H. Halbertsma, ‘Een Sneeker Hardzeildag’. Amsterdam s.j. (1965). 13 Sltaet út: Pieter Langendijk, ‘Don Quichot op de bruiloft van Kamacho’ (1699). Tsjibbe Gearts sltearret lang net korrekt. Net Don Quichot is hjir oan 't wurd, mar Meester Jochem, ‘schoolmeester en rijmer’, dy't waenwlis útropt: ‘Puf nou Poëetjes, 'k ben de baas van 't gantsche Land! Puf Salamanka, met uw alma akkademl. Ik Miester Jochem, hoofdpoëet van Sante Remi’... 14 Hady: útrop (forbastering fan ‘adieu’). 15 Johann Heinrich Jung, dy't him Jung Stilling neamde (1740-1817), Dútsk auteur. 16 Johan Jacob Antony Goeverneur (1809-1889), Nederlânsk humoristysk skriuwer, útjower fan û.o. it tydskrift ‘De Huisvriend’, freon en tiidgenoat fan Waling Dykstra en Tsjibbe Gearts. 17 Hjir sil doeld wurde kinne op it feit dat Appelskea doe twa bruorren Ten Cate (feanbazen) ûnder syn ynwenners telde; nammen fan oare ynwenners doedestilds lykas van Vondel (Joost!) en Lodenstein (Pleter Harms) lykje net yn 'e bineeming to kommen... 18 W. Oudshoff, Nederlânsk tekstdichter, hwaens lieten yn Tsjibbe Gearts syn jonge jierren songen waerden. 19 (Noat fan de skriuwer) ‘Tollens’. Hendrik Tollens Cz. (1780-1856), Nederlânsk dichter. 20 Patinten: forgunningen foar it driuwen fan birop of nearring. 21 (Noat fan de skriuwer) ‘Men sil my dizze forgeliking forjaen kinne, sint men wit dat de hear Z. yn de Twadde Keamer gjin minskewurk, mar de minske sels mei de folgjende wurden by de turf forgelike: “De Nederlanders zijn gelijk als hunne turven” ensfh. Sjoch P. de Dekker, Seis jier op 't hynzer, hwer't ik dit ek wel ha’. 22 Dichtrigels fan Jan Gelinde van Blom (1796-1871). 23 (Noat fan de skriuwer) ‘As men om dizze man tinkt, fan 1845, it jier dat er út Londen teln is ôf oan wynmoanne fan 1852, doe't er folgens de kranten in flesse mel tidinge fan him oan de Fryske kusten driuwen kommen is, ta, dan kin men, as men hwat omtinken hat, mei dielnimming yn syn lot hast weamoedich wurde’. John Franklin (1786-1847) wie in Ingelsk poalrelziger dy't op syn lêste ekspedysje omkomd is, hwat pas in jiermennich nei syn tragyske dea bikend waerd. 24 Itselde as hwat Van Dale ûnder it trefwurd ‘kettinglijn’ omskriuwt as ‘slap hangende draad, vastgemaakt aan twee vaste punten’? Mei ‘keattingregel’ soe dan op 'e Fryske doarpen oantsjut west hawwe it keatting tusken twa stoeppealien. Mar der kin ek doeld wurde op de slingejende biweging fan in ‘kettingregel’ dy't brûkt waerd om fan it lene skip op 't oare to kommen. It wierskynlikst is lykwols dat hjir doeld wurdt op in ‘keattingrigel’ sa't dy twakear foarkomt yn ‘iduna’ 1869, s. 96. It is dêr in skynber logyske redenearring dy't, nei gâns tuskenskeakels, liedt ta in tige absurde konklúzje. 25 Sitaet út in toerlstyske biskrluwing fan dy dagen? 26 Boas, Judels en Wölsläger (= Wollschlager): forneamde variétéselskippen. 27 In soarte fan gokspul op 'e merken; rêd fan aventûr. 28 Forneamd gûchalder. 29 Utnaelje, fan ruten spylje. 30 Forhanling oer it ûntstean fan de hunebêdden, neffens it ynsjoch fan dy dagen, fan in Dútsk auteur. 31 Christian Fürchtegott Gellert (1715-1769), Dútsk dichter. 32 Christian Gotthelf Salzmann (1744-1811), Dútsk theolooch en pedagooch. 33 Yntsje Jane, de âlderling to Eastersé dy't yn 1622 syn fisioen hie dat publisearre waerd yn it ‘Yntsje Jansboekje’. 34 (Noat fan de skriuwer) ‘B. sei neijerhân, it moast “excuseer” west ha; in moai wurd dat safolie as: “forjow my” bitsjut. Minsken yn “miniatuer” binne der onbikend mei, minsken yn “folio” binne to natûrlik, to wiis en to forstandich om it folle to brûken, mar lju yn “kwarto” en “octavo” habbe it sa heislike hiem en smite - omdat se miene dat dit ta in goede opfieding biheart - der sa rom mei om, dat men soms hast tinkt oft it “né” en “ja” net út ús tael wel nei in oar lân swabbe is’. 35 (Noat fan de skriuwer) ‘En doch doar ik myn Fryske lânsiju oanriede om, as 't by 't winter moai lis wurdt, nei Feanhuzen to riden, om de steammasine to sjen; 't is de moeite wurdich. Doch litte wy dan de biwenners fan Drinte oanriede om ek ris to uzes to kommen, om jitte greater kunststik - Eisinga's Planetarium - to skôgjen. Dit lêste, tinkt my, sille de Friezen allegearre sjoen habbe’. 36 Izeren pinne foar it fêstsetten fan it tsjil om de as. 37 Damon en Pithias, neffens it forhael fan Arastoxemus troch Friedrich Schiller (1759-1805) forarbeide yn de ballade ‘Die Bûrgschaft’ dêr't Tsjibbe Gearts efkes fierderop in biwurking fan ôfprintet. 38 ‘Aurora’: in Nederlânsk letterkundich jierboekje, dat fan 1840-1876 bistien hat. ‘Vergeet mij niet’: it ‘muzenalmanak’ fan J.J.L. ten Kate, dat fan 1844-1863 ûtkommen is. {==156==} {>>pagina-aanduiding<<} In lyts priuwke fan in strou De jierren dat Waling Dykstra (1821-1914) en Tsjibbe Gearts van der Meulen togearre Fryslân bireizge hawwe mei harren foardrachtwurk binne sprekwurdlik wurden as de greate tijd fan it ‘Winterjounenocht’. De beide skriuwers-foardragers brochten in foar dy tiid alhlel nije foarm fan ‘learinge en formeits’. In great en trou publyk hat harren op hannen droegen, sà sloech harren wurk (griemmank fan klucht en morael) yn. Waling Dykstra hat letter ek wol mei oaren op 'en paed west (mei Auke Boonemmer en Gerben Colmjon, bygelyks) en Tsjibbe Gearts ek wolris (mei Y. Zylstra), mar sa suksesfol as mei it duo Waling-Tsjibbe waerd it net wer. Har Frysk foarmingswurk hat fan greate ynfloed west; as lekeprekers yn tsjinst fan Fryske seden, forljochting en foarútgong sa't hja dy seagen, rôpen hja fansels yn rjochts-tsjerklike rounten likefolle wjerstân op as yn liberael-frijsinnige formiddens wurdearring en biwûndering. Sawol Waling Dykstra as Tsjibbe Gearts hawwe letter in bigjin makke mei it op skrift stellen fan harren oantinkens oan dy rûzige jierren. Tsjibbe hie der graech togearre met syn maet oer gear wold, mar Waling-om woe dêr net fan witte. Sa die elk syn elgen dingen en publisearre Tsjibbe Gearts yn de ‘Friesche Volksalmanak’ 1894 syn stik dat er, omdat er mar in hap en in snap fortelle kin fan alles hwat hja wol mei it ‘Winterjounenocht’ bilibbe hawwe, de titel ‘In lyts priuwke fan in strou’ meijoech. Waling Dykstra hie der al earder oer gear west doe't er ûnder de titel ‘Tobek-sjên op 't oulein paed, nei ourin fen 't fiif-en-tweintichste Fryske Winterjoune-Nocht’ yn 1886 syn part fan de miensklplike oantinkens publisearre. It stik fan Tsjibbe Gearts dat hjirûnder folget is dêrom ek sa nijsgjirrich omdat it in libben byld jowt fan de forkears(ûn)mooglikheden en it ‘útgeanslib- {==157==} {>>pagina-aanduiding<<} ben’ op it plattelân nou ryklik in ieu lyn. As ús, sawntichjierrigen, sein waerd dat ús jit tritich jier weilein wiene, dan soe men, as men net gammel wie fan jicht of swakke harsens, jins jonkheit rekke, libje fan de hope en net fan it tobinnenbringen, men soe folle, dat men foar it einde miende dwaen to moatten, útstelle ta moarn, oeremoarn of betoeremoarn. Sa is in minske fan bistean, as er rûm tiid mient to hawwen, nimt er der jamk to rûme tiid fan en wurdt jin it wurk dat men dwaen soe by de hannen om ôf brutsen. Hiel oars is it as men op sawntichjierrige libbenstiid fornimt en sjocht dat de dead it skaed wurdt, dat ús folget en bybliuwt by ljocht en tsjuster, by dei en by nacht. Dan fielt men dat de dagen hwerop 't jin jown wurdt holle en hân to brûken, ophoepeije, dat jins wurkdei hast forroan is, dat wy hwat wy miene dwaen to moatten, net fan hûs stelle meije, omdat wy net op 'e dei fan moarn rekkenje kinne. Dy't sawntich jier op 'e rinbaen ôflei, is tichteby honk. Dat honk dêr't er net wer út forlosse wurde sil. Onder itjinge hwat ik miende dwaen to moatten foardat ik honk birikt hie, hearde it boekstaverjen fan ytlike tobinnenbringingen út de tiden en jierren fan it ‘Winterjounenocht’ hwermei Waling Dykstra en ik, nou in tritich jier lyn, foar 't ljocht kamen. Leaver hie 'k dit dien en better hie 'k it achte, dit wurk mei myn Holwerter freon út to fieren. Twa witte mear as ien, en de iene onthâldt better de wille en d'oare it leed fan 't libben, sa koene twa ek mear as ien. Mar Dykstra sjocht it net yn lyk as ik, dêrby folle oar wurk dat foar 't grêf jit dien moat, en sa kom ik der ta in stikje en in brokje to jaen, fan hwat wy togearre hiel en folslein leverje kinnen hiene. Hwat ús oanpjirke ta 't jaen fan ‘Winterjounenocht’ lit him sonder sizzen wol tinke. Troch Fryske foardrachten de Fryske tael to stypjen, troch stikken foar to dragen dy't op in grappige wize fiele en sjen lieten, dat it yn hûs en maetskippije folle better gean koe as 't giet, as in minske sels mar better wie as er is. Nou ja, dat ien en oar dat wie de flach hweronder wy foeren en yn hiel Fryslân roun havens founen, dêr't men ús {==158==} {>>pagina-aanduiding<<} wolkom hjitte, mar de driuwfear wie deselde dy't in dominy oan 't preekjen bringt: Mei praten jild fortsjinje. En tankber, ja altyd tankber moatte wy ús lânsljuwe bliuwe, it wyt is birikt. Eare dêrfoar boppe al it Hearrenfean. Notaris Binnerts, syn klerk Spoelstra, keapman Sieverts, Tullener, en o sa folle dy't jit lang yn 't grêf rêste, jimme hawwe in plak bihâlden yn ús tankber hert. Jimme hawwe ús stipe en fuortholpen op de rinbaen dy't wy ynsloegen, oars hiene wy 't safier net brocht. Dêrwei soene wy bigjinne moatte as wy, W. Dykstra en ik togearre, ús ‘Winternocht’ boekstaveren, nou wol ik mar ien brokje der fan jaen. It kin net oars wêze of 't sil jimme formeitsje lêzers, mar jimme kinne der ek út sjen, dat wy it jild net sa maklik fortsjinnen as in dominy mei preekjen. Us wei roan altyd net troch leaflike lânsdouwen. It libben joech ús, ek al lyk as Pibomme¹, altyd gjin rys mei rezinen, 't wie ek wolris groat mei krôdde. De hear F. van den Bosch, oars sein: Freark van den Bosch, to Appelskea, hie in greate seale meitsje litten. De tiden wiene doe fleuriger as nou, en Appelskea like bisondere fleurich, hoe soe in kastlein der oars ta oergean om yn doarp in seale to bouwen sa great en sa moai dat men der al lang foardat se klear wie, fan yn 'e kranten kaem to lêzen? Doe't it spul klear wie waerd der bisletten dat de winterjounenochters it ynwije moasten. Hwat in reis fan Frjentsjer en Burgum nei Appelskeal Dykstra kaem de joune fan to foare al by my en de folgjende moarn bitiid mei in fuormanswein en hynzer op reis. (Fan dy reis, dy't amper in del duorre, fortel ik mar neat, omdat ik oars al sa folle to fortellen ha). Wy kamen yntiids by de hear F. van den Bosch en eagen frjemd op doe't wy syn greate seale seagen, hwerfan it orkest² sa heech wie dat der in gong ondertroch roan, dêr't men rjochtopgeande lâns koe. It wie in wonder. Wy waerden, lyk as oeral, freonlik wolkom hjitten. Us fuorman moast fansels in nacht oerbliuwe. Mei 'e tiid kamen de ljochten op en dêrmei kamen fan hein en fier de harkers mei froulju en fammen opdaegjen, soe 'k sizze, mar hjir foeget better: ‘ynnachtsjen’, hwant dat it feest duorje {==159==} {>>pagina-aanduiding<<} soe ta de moarn, seagen wy wol yn. It spul gong lang om let oan. Ik hie it foarwurd en dêryn repte ik fan Salomo's timpel en 't ynwijen dêrfan en folle en net nôch, hwat by 't ynwijen fan in seal to brûken wie, ta de preek ta fan dominy Liefting fan Boil (nou lid fan de Twade Keamer), titele: ‘Drie tempels vernieuwd’³ Soks koe 'k dan foar de fûst wei wol oan 'e man bringe en troch in grap wol koartswilich meitsje. It foel der goed yn en letter rolle ús fan bûten leard Winterjounenocht, nei 't sin fan de harkers, fan ús hege tribune ôf, yn de lichte. Jit in bydrage of hwat en wy hiene oan ús plicht foldien. Mar nou duorre 't net lang of dêr kamen fan omlegen in hiele bulte by ús op 'e kreake, sil ik mar sizze, en mei koarten rollen der toasten oer en wer, dan fan de lichte omheech, en dan fan heech nei de lichte. Dêronder wie ien tige moaije fan de hear Berend Prakken, nou allang yn 't grêf, doe lid fan de Provinsiale Steaten. In knap en bêst man. Dy spriek nei oanlieding fan ús nammen. Dykstra fan dyk om de polder, en van der Meulen, nei Molen of moune dy't de polder droech hâlde moast. Sa foege er de dyk by de moune en de moune by de dyk en wiene wy, sa't wy hjitten, ek in dyk en in moune foar de minsken, it minsklik hert en de maetskippije. Dêr wie jit safolle dat oars moast, soe men der goed nôt fan rispje kinne. It wie in geastige toast, dy't troch in ‘Lang zal je leven’ kroane waerd. Sa rekken by wyn en champanje de tongen los. Doe't 't bigoan to daegjen gong it jitte. Us fuorman ried ier en bitiid fuort. Wy moasten ús mei 't kaf bihelpe doe't it sied nei hûs waeide. Mar onder dy plakkers founen wy ek al wer ús folts en sa hingelen wy dêr mei ús rûzige hollen nei in roerige nacht om, ta 'n ûre alve tolf de middeis. Doe kaem de fuorman mei in bolderweintsje dy ús nei Beetstersweach bringe soe. Oer Beetstersweach roan de wei nei Aldeboarn, dêr't wy de joune wer oan 't wurd moasten. Nei hwat iten en dronken to hawwen gong de reis wer oan en hobbelen en bobbelen wy yn de bolderwein, en dat koe 't hjitte, fan Appelskea op Beetstersweach oan, en hwat wie dat in ein foar ús, dy't as dobbelstiennen skodde waerden, mar jit folle greater ein foar ús hoppe, in Rosinante dy't alle úthingbuorden mei hertsear foarby ried as {==160==} {>>pagina-aanduiding<<} 't him hjitten waerd, mar út meilijen dat wy mei 't earme dier hiene, barde it net folle. Sa gong it fan li la. Skimerjoun rieden wy De Sweach yn en hâldden by Vrijburg yn 'e Klok. En nou waerd it nacht. Ja nacht, net allinnich foar ús eagen, mar ek foar 't ynwindige minske. O fij! o fij! hwerom hie men ús net better ynljochte. Wy koene net ride fan Beetstersweach nei Aldeboarn. Dêr wie gjin rydwei. To foet soe it to dwaen wêze, mar dan moasten wy in gids mei ha, oars wie 't net to weagjen. Twa ûren great wie 't wol to gean. 't Wie nou amper fijf ûre, as 't ús goed ôf gong koene wy healwei achten to Aldeboarn wêze. Hawar, de champanje fan Appelskea, en hwat weelde wy mear bilibbe hiene, it wykte út ús tobinnenbringen by hwat ús nou wachte. In liedsman waerd socht en foun, in stoere Fries, in tsjirl mei in hert, jit sille D. en ik him tankber wêze. Oan Beets ta hiene wy in binlike wei, mar doe't wy fan dy wei ôf moasten, wylst de tsjustere nacht syn flerken oer 't ierdryk spraette, doe waerd it minder. Dat gong troch de modder oer bou of greide, dat koene wy net sjen, wy moasten efterinoar gean en ús gids yn 't each hâlde. It waerd al minder en minder. Sa krigen wy in dyk. Op dy dyk koene wy net gean, dan sakken wy der yn. Dêrnjonken koe net, dêr wie in sleat. Der siet oars net op of wy moasten yn 'e skeante fan de dyk, mei eltse stap de lofter foet in foet langer stappe as mei de rjochter. O gymnastikers! Alle meneuvels meitsje jimme, mar rin ris, lyk as wy doe, in healûre oanien sa, en fiel dan ris hwat sa'n rin bitsjut. Hoe haww' wy 't úthâlden. Need leart bidden, seit it sprekwurd, mar need leart ek rinnen sa't it skynt. Wy biklagen ús djip, mar foarút wie de wei. Tobek koene wy ek net. Doe't it knoffeljen op 'e dyk ophâldde, kamen wy foar 't wiet. In sé net oer to sjen, en dêrby piktsjustere nacht. Jins, fier yn 'e fierte baernden ljochten, en dat wie Aldeboarn. Alle trije hiene wy wol learzens oan, en ek alle trije de boksen heech opstrûpt, mar mei koarten gongen wy oer {==161==} {>>pagina-aanduiding<<} de knibbels troch it wetter en jit altyd wist ús liedsman dat wy op 't rjochte paed wiene en gjin noed hiene om to forsûpen. Wol in ûre, tinkt my, duorre dy rin troch de ‘Reamar’, lyk as Gysbert Japiks de Reade Sé neamt, en doe wiene wy der? It mocht hwat. Doe kaem it slimste jit oan. ‘Nou’, sei de gids, ‘moatte wy hjir oer de sleat’. Wy oer in sleat. Dykstra en ik beide yn 't springen tûk as in baerch yn it fijoele-dânsjen. De grize roan ús oer de grouwe. Dêr holp lykwols neat oan. De reiswizer sprong der earst oer. Dy keilen wy ús reissekken, dy't wy jit ek hiene mei to slepen, ta, en doe wy der mei in oanrin oer. Sprongen wy der net oer, mar nei oan de wâl der yn, hwat bitekene dit? Kletswiet wiene wy fan onderen dochs. Nou gong it oer de ankels sims, troch de glysterige klaei. Sims woe de lears leaver sitten bliuwe as mei. It wie in grize. En jit alwer oer in sleat en troch it lân en einliks troch it lân en einliks troch in jister fan roeden lang, smoarger jit as 't lân, mar - lokkich - wy hiene om sahwat njoggen ûre de strjitte fan Aldeboarn onder de fuotten. Yn 't ljocht fan de lantearnen waerden wy gau opmurken troch in pear feinten dy't dêr kuijeren. ‘Hearink’, seine se, ‘dêr ha wy de Winterjounenochters. Hwer komme jimme wei?’ Wy leine it har út en hja dielden ús mei, dat de seal by Kalsbeek fol folts west hie, mar dat se wer oudrost wiene. Doe't wy de gong by Kalsbeek troch gongen, wie der yn 'e jachtweide folle folk jitte. ‘Dêr binne sel’ rôpen se mei blydskip. Doe't se wisten hwat reis wy hawn hiene, seine se dat hja soene de fammen wer helje; as wy hwat útpûst wiene moasten wy mar bigjinne. Wy yn 'e koken by de kastleinske. De learzens út, de hoazzen út, droege hoazzen fan de kastlein wer oan en op toffels. Us hwat waskje, de kaem troch 't hier en - ‘Lokkich’, sei Dykstra, ‘jo moatte earst, dan nim ik sa lang myn rêst’. Us liedsman, dy't jit werom soe, bipraetten wy to bliuwen. It griisde ús om him. It sprekt dat wy him foar ús rekken hâldden en dûbelgoed leannen. Ja, ta ús eare sein, elts woe graech mei ús op paed. Wy eangen fan kniesearigens. {==162==} {>>pagina-aanduiding<<} It sil amperoan healwei tsienen west ha doe't ik op 'e planken kaem. Fansels, nou wie myn foarwurd oer 't ynwijen fan Freark van den Bosch syn seale en ús mâlle reis troch wetter en modder. Dat ien en oare koartswilich wei, en it folts wie tofreden. ‘Leave frede’, sei notaris Everts, ek in bêste freon fan ús, ‘hwat hawwe jimme in reis hawn. Kom by my oan tafel. Ik sil jimme joun traktearje. Kalsbeek, in flesse wyn fan de bêste dy't jo ha’. Sa kamen wy dêrre oan de fynste wyn en wonder, dy foel der sa bêst yn en Dykstra wist likemin fan wurch wêzen as ik. It roan de twade nacht like nochtfol wer yn as de earste. En de fammen? Och, hja wisten net hwat goed as se ús dwaen soene. Pûdfollen sûkerguod waerden der op ús tafel brocht, hânfollen pepermuntsjes ús jown. Noait en nearne koene wy tankberder en blider stimd wurde as dêrre. Koartten wy, omdat it sa let bigoan, it Winterjounenocht yn, dat wie goed, der moast dochs ek dânse wurde. De hear Everts tanke ús en wy him. Leit de man nou op it tsjerkhôf, ek him sille wy ús tankber tobinnenbringe. Hy miende it ús sa goed. Doe't it dânsjen oan de gong wie hâldde it fuort net wer op. Dykstra en ik koene wol op rekken fan hear Everts fine wyn drinke safolle wy lêstten, de fammen woene ús wol ûnderhâlde mei swietekau, mar - wy woene einliks doch wol op bêd. It ûnk woe dat de keamer dêr't wy sliepe moasten njonken de dânsseale wie. Ongemurken wisten wy der yn to kommen. ‘Hwat nou’, sei Dykstra. ‘Mei sa'n helsk lawaei en geklots njonken ús, helpt it op bêd gean ús gjin wearlich’. It sil doe sahwat trije en fjouweren west ha en seis ûre moasten wy wer fuort, dan ried de fuormanswein nei Ljouwert, dêr moasten wy mei, om yn 't njoggen ûre lûkskip to kommen nei Dokkum. Wy moasten de joune to Mitselwier oan 't wurd. Om hwat to dwaen to hawwen yn ús sliepkeamer, setten wy earst in barrikade foar de doar fan stuollen en tafels. Op de biljerttafel, dy't men hjir om rûmte to krijen delset hie, leine de froulju har kypsen, mantels, omslachdoeken en {==163==} {>>pagina-aanduiding<<} boa's. ‘Kom’, sei Dykstra, ‘as jo nou mei dy mantels en omslachdoeken rêdde, sil ik de kypsen wol in plak jaen’. Doe boun Dykstra dy kypsen allegearre mei de bingellinten moai oanlnoar en doe hinge er dy as in moaije bonte guirlande, yn in eptige draei, om 'e spegel hinne. Ik rolle wylst, as de Hynijippers har skelken alear, de omslachdoeken en mantels op, en boun dy yn ien greate slingerdoek en lei dy ûnder it biljert. Doe woene wy wol biljerte, mar it ark wie der net. Ut wanhope gongen wy, mei de klean oan, elts op ús bêd en wachten ôf hwat der folgje soe. En hwat der folge wie in stomp tsjin de doar oan. Jitris en jitris en de barrikade wykte, de fammen kamen om har klean. ‘Hwer is ús guod? Leave seil Dêr hingje de kypsen! Dat ha dy dealske winterjounenochters ús lapt. Hwer binn' ús doeken?’ Sa gong it. Doe sykjel len tocht dat wy de doeken mei op bêd nommen hiene. Doe earst op Dykstra oan, mar dy wie handich wer fan 't bêd en ik ek. De feinten stoarmen der ek yn. Doe't men alles wer hie waerd der lake en woene se ús yn 'e govert ha. Dat lokte net. Laitsjende en mei wille skaetten wy, en doe wie 't sa let dat wy net mear op bêd hoefden. Om fijf en seizen by lampeljocht thédrinke, ús healdroege hoazzen wer oan, yn de wiete learzens, om seis ûre yn de fuormanswein nei Ljouwert, dat wie ús lot. Sa gongen wy de tredde dei yn sonder sliep en jit altyd soun en wol. Hwat foel, mei dy wiete fuotten, ús de reis fan Aldeboarn nei Ljouwert lang, hoewol wy swiet selskip hiene en de grappen fan ús yn 'e sliepkeamer tige moai foun waerden. Lokkich kamen wy sa ier to Ljouwert dat ik - wylst Dykstra it plak yn 'e roef fan 't lûkskip bisette, om wis to wêzen dat wy meikamen - de tijd hie, ús elts in nij pear hoazzen of sokken to keapjen en iten; om tijd yn in herberch wie der net en op 't lûkskip wie gjin to keap. Mei gauwens wiene wy nou wer út- en ynwindich minsken en doe't wy de eftermiddeis by sinneskyn troch Dokkum kuijeren, kaem it ús sa foar, dat wy mei Ulrich fan Hutten⁴ {==164==} {>>pagina-aanduiding<<} seine: Hwat is 't libben in lust. By Luurs wie altyd ús ynfal. Freonlike goede ljuwe foar ús. Dêr hierden wy reau nei Mitselwier, en sa kamen wy dêr yntijds. Dêr roan foar de tredde kear ús Winterjounenocht sa flot hinne as wiene wy sa fan hûs kommen, mar doe't nei ôfrin it bal bigoan, fregen wy de kastleinske, de widdou van der Veen, oft wy nou wol fuort mochten? Wy diene jimmer folle om de kastleins, en as wy mar op of yn de seal wiene, bleauwen de ljuwe, hwant dan tochten se: ‘Wy krije jit hwat’. Mar nou joech de kastleinske tastimming. Luurs of syn feint spande wer yn en om in ûre of ien rieden wy wer op Dokkum yn. It waer wie net moai. Tige tsjuster, hurde wyn en reinich. Lokkich hiene wy in tichte wein en sieten wy goed en wol. Mar o wé, op healwei waeiden, by in bocht yn 'e wei, de lantearnen út. De wegen binne smel, de sleatten mei 't hege wetter djip, wy moasten mar út de wein, 't wie better to foet as, mei 't rydtúch om, yn 't wiet. Lokkich krige mei folle muoite de fuorman de lantearnen wer oan 't baernen, en dêr rieden wy wer. In amerij letter al wer de lantearnen út. Wy wer út de wein en gean yn tsjusternis, wyn en rein, mar jitris de lantearnen wer op, en sa binne wy, sukkeljende wei, trije en fjouweren to Dokkum kommen. Noait en nearne hat ús it gasljocht sa treflik talike as dat fan Dokkum, nei sa'n reis. Wy hiene neat brek as rêst en sliep. Ringen hie elts fan ús syn keamer en bêd. Nei dizze lêste nacht dage de sneontomoarn en hoefden wy op dy en de folgjende joun net wer oan 't wurd. By 't ontbyt sleaten wy de rekken en mei in bûsfol ryksdaelders koene wy ús thús opsykje. Dat wie 't moaije derfan. Mar dat wy dy ryksdaelders maklik fortsjinne hiene, sil nimmen sizze. Mar sa roan it doe mei ús. Folle, o folle, wie der fan to skriuwen. Sjoch hjir nou ien priuwke fan in strou, dy't, as Dykstra en ik dy togearre bakten, ús Fryske lânslju tige smeitse soe. 1 De heit fan Gabe Skroar yn de ‘Rimen en Teltsjes’ fan de bruorren Halbertsma. 2 Hjir sil ‘toaniel’ of ‘podium’ bidoeld wëze. 3 (Noat fan de skriuwer) ‘Dy preek hie 'k fan mynhear L. presint krige. Doe't wy ris to Noardwâlde Winterjounenocht joegen, makken wy kennisse mei dominy. Doe fortelde er fan syn preek dy't er útsprutsen hie neidat de tsjerke to Boyl fornijd wie. Doe wie de hear Hessel fan it Hearrenfean kaem, dy woe dy preek wol keapje en yn 't ijocht jaen. “Ha jo der fjirtich goune foar oer?”, hie dominy frege. “Jawol”, hie Hessel sein. “Wite jimme hwat ik doe dien ha? Ik haw der in anker bêste wyn foar kocht”. Ik sei: “Dan is 't wonder fan Kana jitris bard, it wetter foroare yn wyn”. “Om 't effen net”, sel mynhear, “né, né, It wie gjin wetter mar spiritus. Ik sll jo de preek stjûre”. Sa kaem ik der oan en lei my de preek heech’. 4 Ulrich von Hutten (1488-1523). Dútsk foarrinder fan de Reformaesje. {==166==} {>>pagina-aanduiding<<} De efterkant fan in tsjep jongfaem en oare fragminten Under de titel ‘It hirdsîlen op sé by Harns’ liet Tsjibbe Gearts yn 1877 to Harns in boekje útkomme, bifetsjende syn ympresjes fan in reis nei de Fryske havenstêd op 'e del dat dêr ûnder hege bilangstelling feest fierd waerd ta gelegenheit fan de iepenstelling fan de nije haven. Kening Willem III, dy't sels oars komme sild hie, stjûrde in waernimmer yn de persoan fan syn broer, prins Hendrik. Tsjibbe Gearts seach him - yn it selskip fan syn freon Waling Dykstra - fansels ek dizze reis wer de eagen út. Dat er lykwols wer earst en meast mei syn eigen prakkesaesjes dwaende wie, mei bliken dwaen út de beide fragmintsjes út syn reportaezje dy't wy hjir folgje litte. It earste is suver hwat pikant, mar ek geastich: Tsjibbe Gearts as de dichtersman-op-jierren dy't by it sjen fan in moai jongfaem (d.w.s. de moaije efterkant fan in jongfaem) oan it fantasearjen rekket. En it twadde fragmint is sa mooglik noch typearjender: Tsjibbe Gearts as de man dy't - it motyf is is âld - gjin ‘dânsjend pearke’ sjen kin of hy sjocht skrinkelhâns der middenmank. Ta bislút fan dit trijelûk fan fragminten nimme wy in stikje oer út in oare ‘reportaezje’ út itselde jier 1877, ntl. ‘Lân-geanne to Feankleaster de 25ste fen Haimoanne 1877. In forjit my net fen 't sindingsfeest foar de Friezen’, ek al yn boekfoarm útjown en allyksa op plakken noch tige lêsber. Wy hawwe foar dizze blomlêzing ús kar falle litten op de ynset fan dizze ‘pilgrimsreis’ dy't er ûndernaem yn it selskip fan wer in oare freon, syn doarpsgenoat Y. Zylstra. Dat it tinken oan de dea - sa typearjend foar syn romantyske ynstelling - him o sa hiem wie docht daliks al bliken út de alderearste sin. Hwat him net wjerhâldt om ek al wer efkes letter yn 't oare uterste to forfallen. {==167==} {>>pagina-aanduiding<<} Jongfaem Dus rûmte by de fleet, dat to Frjentsjer lykwols foroare, dêr krigen wy folle selskip, en allegeare ek gjin smeldoek, om 't effen net. Onder oaren wie der ien jongfaem by (alteas ik tink dat it in jongfaem wie, ik seach har allinne mar fan efteren, om hja siet mei de rêch nei ús ta), mar as dat minske fan foaren sa knap wie as fan efteren! dan is 't in skilderij fan in skepsel west. Men fynt it licht hwat mâl fan in jierrich troud man, mar myn hiele oandacht wie oan dat frommiske wijd. Sei myn buorman bygelyks as er it fjild oerseach: ‘Hwat wurdt alles grien’, dan sei ik ‘ja’ en ik tocht oan de faem. Sei er: ‘Hwat bloeije dy blommen moai op de greide’, dan sei ik ‘ja’ en ik tocht wer oan de faem. Sei er dêrop: ‘It foarútsicht is jit bêst’, doe sei ik jitris ‘ja’ en ik tocht al wer oan de faem. Dy't trijeris efterien ‘ja’ seit is bitsjoend wol men wol ha, en in mannich lid fan 't bistjûr liket it troch it folle ‘ja’ sizzen wier to wêzen, mar ik wie 't ek. Men fortelt fan in dichter Petrarca,¹ dy seach ris út 'e flecht in moai frommiske, dy't Laura hjitte, dêr waerd er op foreale, mar hja rekke tosjik. Petrarca hie sint rêst noch djûr. Hy socht syn libben lang om Laura en hy foun se wer yn - in deakiste. Nou, mar ik hie hjir as in Petrarca myn oandacht op de sierlike Laura fan efteren. Hwa't hja wie? dat wit se sels bêst, en har âlden wollicht, en har frijer as hja ien hat, en de kij wollicht dy't hja melkt, en de kealtsjes dy't hja boarnt, hwant hja like fan efteren op in boeredochter. Op de plasse fan de holle droech se in wyt strieën kypke - gjin kape - mar doch in kyp, oars as in bulte kipen, hy wie mei 't bleate each sonder mikroskoop to sjen. Op dy kyp hie se wite linten, en wite plûmen, ek bongelen de greate brede linten by de rêch del. Onder dy kyp kaem in breed gouden earizer wei, hweroer in floddermûtse, sa fyn as spinreach, en sa wyt as snie. Ik leaude dat it in echten wie, mar dat doar ik net noedzje, foarearst bin 'k yn de kennisse fan 't echte net sterk, en ta'n twaden der is tsjintwurdich safolle neimakke, fan it muntpapier ou ta de doopformulieren² ta, dat ik net sizze sil dat dy floddermûtse echt wie, mar hy siet der om as wie er om 'e holle getten. Fierders folge der nou in swart, mei siden krollen binaeid mantelke, hwerboppe bisonder eptich in roazekleurich lint mids in kanten daske útstike. Hjirmei {==168==} {>>pagina-aanduiding<<} eindicht myn fotografy fan efteren, hwant fierder waerd 't minske onsjenber troch de leuning fan de bank dêr't se op siet. Ik bin gjin Petrarca, ik kin der net om sykje, licht komt men se troch myn biskriuwing op it spoar, mar as men dat treflik pronkstik fan efteren jin goed forbyldt, dan sil men 't gjin wonder neame dat ik to Harns troch it gekring bilet waerd om dy faem yn 't wêzen to sjen, dêrtroch droevich de stêd yn gong. De skrinkels fan de dead De ‘Boargemaster Zylstra’, sa hjitte in moai forsiere stoomboat, dy't yn de haven to Harns klear lei, om leafhabbers, dy't der nocht oan hiene op Sudersé roundobberje to litten. Dat wie foar my it bêste ek, ik gong op de boat, en - de earste dêr't ik tsjinoan plofte wie myn freon Dykstra. Valentyn en Ourson³ fochten earst, foardat se inoar as bruorren omklammen. De ‘edele ridder van den sweerde’, Valentyn, moast Ourson dy fan ‘eene beerin ende was gesoogen’ ynpeperje dat se bruorren wiene, mar wy fochten net, wy wiene blijd malkoarren to finen, en wy sieten mei koarten sa yn de filosofy fordjippe, dat wy om Harns noch 't hiele hurdsilen mear tochten. Hwant dat hawwe Dykstra en ik by hurddraverijen, by hurdriderijen en by hurdsilerijen nou ek al wer oan ús: wy bliuwe net by 't stik. It is net oan to rieden om ús by sokke spullen ta karmasters to freegjen, 't is better dat men dêr forstânniger minsken ta nimt, it mocht troch ús yn de hobbel fleane. Wy lije beide jamk oan oudwalinge des geestes. In bisondere kwael. Bygelyks, hwer't Dykstra oan tinkt as de man yn de tsjerke sit, dat wit de himel sei Bet, mar ik net. Mar as ik dêr bin, ik tink der altyd oan dânsjen op de stive koarde. En hwat my dan wonderbaerlik forstânnich foarkomt is dit: dat men de koarde oer de lingte fan de tsjerke spand hat, en net oerdwars. Nou rint alles mei, fan 't easten ta 't westen, mei de sinne op en onder, sa moat it. Dêr sjoch ik se dan yn de loft springen, sims is 't in hy en sims is 't in sy dy't der de lea oan weaget. Ik hab ris yn de ‘Tijdspegel’⁴ lêzen fan in man dy't it selde fisioen yn de tsjerke hie, ik bin it dus net allinne, mar mei my is 't al opkaem doe wie 'k mar in greate jonge, en sint is 't altyd sa bleaun. 't Is lêstich. Doch sjoch ik yn de tsjerke it avontûrlike springen {==169==} {>>pagina-aanduiding<<} op de stive koarde, ik sjoch op de dânsseale ivich en altyd de dead. Nea sjoch ik in pear walsen, of ien fan de twa is in geramte. En is 't skotske trije, en komt it dan sa dat twa foar inoar oerdânsje, mei de iene de oare - om it moai to dwaen - by de hân, en smite se dan de skonken sa loftich: ‘rala de ralala’ troch inoar, dan sjoch ik yn de lene de skrinkels fan de dead. De dead dânset mei, itselde hwat dâns. Nou dânsje, tink ik dan, en moarn yn 't grêf. Doe dânse sy, en doe dânse hy, en nou lizze hja yn stille rêst. En lês ik ek net op har grêfpeal hwat ik to St. Nikolaesgea foun: ‘Wij hebben nu hier, Regt veel plezier’, hja dânsen doch nei 't grêf ta. Sa kom ik by in dânspartij jimmer oer dea en grêf oan 't mimerjen, en just dêrom bin 'k sa graech op plakken dêr't dânse wurdt; it preket sa lûd: ‘O, bertling ha dyn hûs klear, dou witst de dei fan dyn dead net’. En sa'n preek hâld ik fan, omdat dy sa wier is. Mar sà lij ik oan geestlike oudwalinge, en Dykstra licht al wer op in oare wize, mar by dizze hurdsilerije ek moasten wy troch in algemiene rop: ‘Sjoch!’ wer ta de oarder roppen wurde, sa folle hiene wy tusken ús al oeral helle. Dan gluorken wy oer de sé nei de hurdsilerije, en my tochte dat Van Zuilen en Haspels⁵ mei dat komeedzjespyljen al grou jild fortsjinje moasten, dat in juffrou Beermans⁶ dêr in ynkommen fan f 7000 of f 8000 jiers fan taparte wurde koe. 7-8000 goune? Dêr koene se wol in minister foar krije, soe 'k sizze. Om Dykstra lykwols it biwiis to jaen dat ik it moaije fan sa'n hurdsilerije wol fette, sei ik - mei it each op it sizzen fan Da Costa dat alles syn poëtyske side hat: ‘Der sit wol poëzy yn sa'n hurdsilerije’. Dykstra tocht der ek sa oer, binammen as men yn petear komme koe mei sa'n jongfaem, lyk as dêr foar ús op de boat stie, en dat in boeredochter fan Texel like to wêzen, to sjen oan it earizer dat hja droech, en dat folle oars wie as wy wend binne. Dykstra sei, hja droegen se sa op Texel, en Dykstra is - leau ik - noch al sterk yn de kennisse fan de Fryske lijfdrachten, sadat ik dy jonge faem as in Texelske juffrou oan jimme foarstel. It fanke seach der sa knap út, en dêrby {==170==} {>>pagina-aanduiding<<} like hja sa liberael fan reden en biskie, dat wy beide har wol foar ús Dulcinea oannimme koene, oan hwa't wy ús suchten en sangen wijden. Mei har in praetsje to hâlden, om lâns dy wei it Texelske dialekt to learen, dat like ús treflik en learsum ta. Mar 't fanke stie onder it opsicht fan in jierrige juffrou, as in non onder de abdis. Dy barrikade, seagen wy wol, wie ús to folle mânsk; sadwaende is 't tusken ús en de jongfaem by de fromme winsk bleaun. Letter ha wy jit al hwat jaloersk west, doe hat se praten mei de kaptein fan de boat, de man dy't hieltyd op dat heechhout hinne en wer pandert, sa'n brêge yn de loft, dy't op sa'n boat yn 't oerdwars hinne en wer rint. Doe habbe Dykstra en ik foar 't earst en lichtwol foar it lêst winske, dat wy mar kaptein op sa'n stoomboat wêze mochten, allinne mar om op sa'n minlike wize yn it Texelske onderrjochte to wurden, hwant oars! o, it sémanslibben wie ús libben net. Sa fortelde Dykstra my jit ien folsin út syn ouwikseljende libbensrin. Hy wie ris fan Starum ou yn in boatsje oer de sé nei de stoomboat brocht, en dêr doe by ophyst, takele of klautere, dat wit ik net ienris mear, hwant doe't Dykstra Starum, boatsje en stoomboat neamde, waerd it my al grien en blau foar de eagen. Ik tochte al daelk oan draeikolken en sémearminnen, en sa folle gefaerlikens dêr't in séman jamk troch omkomt. Ik frege Dykstra oft er it libben der by ret hie? ‘Ja’, sei de man. Ik sei: ‘Nou dan is 't skande dat jo sa'n heldendied jit net birymd ha’. Mar doe fortelde ik him, hoe dat it my oerkaem wie dat ik yn 1877 fan in fearskip springe moatten hie om op de wâl to kommen, wylst it skip troch in hurde stoarmwyn út de fjouweren foar de wyn ou fleach, en hoe't ik dat dochs dien hie sonder to fallen en sonder to brekken. Sa kamen by 't farren op de boat ús de aventûren dy't wy op it wetter bilibbe hiene foar de geast, en oan 't ein gong it ús as de beide ezels dy't mekoarren har deugden fortelden, en dêrmei eindigen dat se fielden lang net min to wêzen. Wer in nacht Wer in nacht neijer oan 't grêf. De moarn fan de 25ste fan haeimoanne stiek de holle oer 't wetters ich. Mar de moarn {==171==} {>>pagina-aanduiding<<} seach droevich, as in brêgeman op 'e bigraffenisse fan syn breid. En dochs wie 't moai sêft waer. It waer hie wol hwat fan froedminske dat mient dat laitsjen sonde is. Hja dy't as pilgrims to foet nei Feankleaster woene, gong it as de ezel tusken twa heabergen. Hy wist net fan hokker side er de foarste byt nimme soe. En wat lag er die ezel daar mooil Daar tussen die twee schelven hooi sjongt Alberding Thijm,⁷ de roomske dichter, dy't tusken twa heabergen - wittenskip en gelove - sims ek net wit fan welker kant to nimmen. Hy docht lyk as mear dichters, hy yt fan beide siden. Mar hja dy't - lykas wy - de pilgrimsreis nei Feankleaster to foet ôflizze woene, kamen tusken de stôk en de paraplu yn, en fregen: Silstou mei, of silstou mei? Sil de strieën hoed op of de swarte? Sille wy op bokkelearen (glêdde) skuon hinne, of op okselearen (fetlearen)? By in froed minske, dat mient dat laitsjen sonde is, giet natûr op it lêst alwer boppe lear. Hja kin de fromme twang net ivich yn 't wêzen hâlde. Sa soe 't de dei fan 't blide sindingsfeest ek wol gean, tocht ús. Stôk, strie en bok rekken op reis nei Feankleaster. De kar is - lyk as letter blykte - goed west. Doe't ik lykwols myn selskipsman Y.Z. ôfhelle, de man dy't yn dit foarjier mei my troch 't Fryske lân swabbe om it folts it stik 1876-1877⁸ hearre to litten, joech dizze my op it praetsjebigjin: ‘Hwat is 't moal waer’, to hâlden: ‘Ja, divelske moai, as ik it jo net ûnthjitten hie, gong ik net heal mei nei dy prekerije to Feankleaster, ik wol folle leaver nei de mar to fiskjen, sêft waer en in donkere loft, it soe bl... bitte wolle’. Gjin aerdich bigjin fan 't petear tusken ús, oars net? As in minske klaget, dat er dit of dat tsjin syn sin dwaen moat, dan moat men him gelyk jaen. As foroaret dat de saek net, de fieling dat er dochs rjocht hat to kleijen, seit him, dat er in skoan forstân hat, dat flaeit syn eigenleafde en dat docht him goed. Ik joech Z. lyk, it soe moai wêze op de mar, it soe wol bite wolle. Z. seach de bears al oan de heak tink ik mar slingere mei troch de moude ús moaije griene leanen lâns. {==172==} {>>pagina-aanduiding<<} ‘Fan fiskjen sprutsen’, sei 'k, ‘jo moatte tinke dat spul dêr to Feankleaster is ek al in fiskerij, wol net om bears of snoek mar om...’ ‘Jawol’, foel myn selskip yn, ‘om 'e duit, ik ha 't yn 'e rekken’. ‘Just’, sei 'k, ‘om dêrtroch sielen to winnen, foar it keninkryk Gods', lyk as se dat neame’. ‘Ik haw 't net heech op de rekken’, sei Z. brimstich en dwars. Hy tochte - moat jimme tinke - jit altyd oan de bearzen dy't er hjoed út de mar slingerje kinnen hie, en in fisk - dy sonde mei him forjown wurde - kaem him op dat stuit folle bigearliker foar as in minskesiele. Ik swige. Ik wie de Donau jit net oer. Konstantinopel wie net oerwoun. Ik tochte, lit ús in nij praetsje bigjinne. ‘As 't sok moai waer bliuwt, is 't wol in aerdich kuijerke, ik wol leaver gean as op it spoar. Ik bin gjin freon fan spoarwein riden’. ‘Ongelyk’, sei Z., ‘yn de twade klasse is 't al hwat mistreastich riden, omdat elk him to fornaem achtet tsjin in oar in mûle iepen to dwaen, mar yn de trêdde klasse, foaral om dizze tijd, as der poepske hantsjemieren yn sitte, dy't yn 't spoar jit de jenever út de flesse drinzje, en as se dan yn ien wein ta'n gelyk sjonge: “Im Jäger in dem grünen Wald”, en “Die Wacht am Rhein”, dan is 't op it spoar frij hwat oangenamer as hjir troch it sân to bokseljen’. Ik hearde wol, de Burgumermar siet myn freon jit yn de holle. 1 Francesco Petrarca (1304-1374), forneamd Italiaensk renaissancedichter, hwaens minnesangen foar Laura ta de klassike leafdepoëzy rekkene wurde. 2 Kin slaen op hwat der doe yn 'e tsjerke tusken orthodoks en modern sa al geande wie. 3 Figueren út it âlde folksboek ‘Valentijn ende Oursson, twee Vrome Edele Ridders’. 4 ‘De Tijdspiegel’: tydskrift oprjochte troch Ds. Lublink Weddik, 1844. Meiredakteur wie K.N. Meppen en sûnt 1858 J.P. de Keyser. 5 Greate nammen yn de Nederlânske toanielwrâld fan dy dagen. 6 Maria Catharina Beersmans, forneamdste toanlelspyister doe. Dizze passaezje siacht blykber op it feit dat de hurdslierij wol hwat fan in toanlelútflering hat, mar dan ien dêr't net safolle jild by opset hoecht to wurden. 7 Josephus Albertus Alberdingk Thijm (1820-1889), r.k. Nederiânsk skrluwer. 8 Neffens in oankundiging út dy tijd: ‘Wij beginnen met Janus, den God des Vredes en wij eindigen met Pruis, Zouaaf en Turcoman, en 't geheel is één van A tot Z. Ljocht. Iieafde, wierheid blieut de tex’. As titel fan dizze twaspreek waerd ek wol brûkt: ‘It âlde en it nije jler’. {==174==} {>>pagina-aanduiding<<} In droom Om twadderlei reden liket it opnimmen fan dit forhael yn dizze bondel mear as forantwurde, al kin it net sasear autobiografysk neamd wurde. Yn it foarste plak jowt it in yndruk fan hwat Tsjibbe Gearts as geastich en pittich ‘foarlêzer’ om by to setten hie. (‘In droom’ is, grif mei om in oare reden dy't wy hjirûnder noch neame sille, by Tsjibbe syn libben nea printe en is ek dúdlik yn de foarm fan in ‘causery’ skreaun.) Yn it twadde plak kin jin út ‘In droom’ dúdllk wurde, hoe't Tsjibbe Gearts oer syn tiidgenoatenskriuwers tochte. Dat er in klear, ja skerp oardiel hie oer harren kwaliteiten (of it ûntbrekken dêrfan), in oardiel dat it echte en it sabeare-talint dúdiik ûnderskaette, sil mei de reden west hawwe dat de skriuwer, om seare teannen to mijen, it leaver hwat ûnder him hâldde om it yn in selekt selskip sa hjir en dêr sels foar to lêzen. De earste kear die er dat op it Hearrenfean yn 1877, ta gelegenheit fan it sulveren feest fan it selskip ‘Rjucht en Sljucht’ op dat plak. Mar ek letter op oare plakken hat er it faeks noch wolris nei foaren brocht, bygelyks yn Ljouwert yn kriteformidden. ‘In droom’ jowt in nijsgjirrich priuwke fan Tsjibbe Gearts syn satiryske ynslach en der kin yn de foarige ieu yn Fryslân net folle neamd wurde dat it him yn dit genre forbetteret. It aerdige is boppedien dat de skriuwer himsels alderminst sparret. Doe't er ‘in droom’ op it Hearrenfean op de niisneamde feestjoun foarlies, wiene û.o. twa fan de troch him ‘blhannele’ skriuwers ûnder syn gehoar: Waling Dykstra en Jabik Hepkema. Dy lêste, útjower fan Hepkema's krante, hat biykber in hânskrift mel de tekst krige, mar dêr nea brûkme fan makke. Dat ‘In droom’ jierren letter dochs noch printe waerd, tankje wy oan Jan Jelles Hof, dy't de tekst, doe noch yn it bisit fan de famylje Hepkema, opnaem yn it earste diel fan syn ‘Fjirtich jier tael- {==175==} {>>pagina-aanduiding<<} striid’ (1940), s. 273-278. Ik droomde dat ik dea wie en ik kaem foar de poarte der Walhalla en ik kloppe oan. It loket waerd iepene en der stiek in man syn wêzen foar krekt sa freonlik as mannich postbiamte yn Nederlân; ik tochte, de frage sil wêze: ‘Wat mot je?’, en dan hie 'k mei it wyfke sein: ‘Ik moat niks, mar jo moatte my foar twa dûbelkes postsegels jaen’. Mar né, it wie yn 't plattefryske: ‘Hwat moatstou?’ Ik sei, ik wie nyskes op ierde stoarn en nou woe 'k der wol yn. ‘Hwa biste?’ wie de frage. Ik sei: ‘De skriuwer fan “Mâl út Mâl thús” en folle oare oarspronklike wurken’. ‘Oarspronklik?’ sei er, ‘en dy titel hast tominste stellen. “Mâl út Mâl thús” is de fining fan in Gryksk blijspulskriuwer; Machus¹ is syn namme en wy habbe him hjir al in plak jown’. Ik sei, nou ik soe 't gjin ligen hjitte, de titel wie stellen, mar de ynhâld wie nij. ‘En dy wie der ek nei’, prottele de man efter 't lûkje. ‘Mar wachtsje efkes’, sei er, ‘ik wol ris mei de hege rie oerlizze, dou haste ek skreaun “In snieuntojoun by Steffen Kryns”, en “Stelling en Godstsjinst”, dat moat der dy trochskuorre, oars giet in glêd mis’. Hy gong en ik loerde ta de Walhalla yn. Ik seach, dokter Eeltsje Halbertsma² hie 't wakker drok mei Salverda³, en Joast⁴ stie by Harmen Sytstra⁵. It die my goed dat ik Sytstra seach, hwant wrachtich, op ierde wie de man dea. Nou blykt it dat er ienkear libje sil. Gysbert Japiks⁶ stie mei in noardske balke oan 't stimmen en Althusius⁷ stie mei in kraeijerige stimme oan 't salmsjongen. It like my ta, dat Gysbert soms in bytsje om syn opfolger yn 't salmrym lake. Mar it wie dêr moai fan binnen yn de Walhalla, elts dy't der wie koe 'k sjen hie 't skoan nei 't sin en om't der njonken Dr. Eeltsje jit in stoel leech stie, tochte ik: dat is myn plakje fêst. It duorre net lang oft de man fan de poarte kaem wer en krémis⁸, doe seach ik earst dat it wrychtich gjin hounegiseler wie. To deale, Halbertsma en Salverda niigden wol sa djip foar himl Wol wie er griis en like er brimstich, mar sahwat keuninkliks strielde der út 'e eagen. Ik waerd skru- {==176==} {>>pagina-aanduiding<<} ten en 't gesicht stie net bêst. ‘Nou’, sei er ‘ik hab dy op de skealjen hawn, mar it is memel tekel⁹. Dou komst der net yn’. ‘Wel deale’, sei ik, ‘en 'k hab der my op ousloofd, ik hab der saken om forwaerleaze, ik hab alle krêften wijd om de kroane der onsterflikheit to winnen. In praelstiente woe 'k ha op myn grêf en it sil op pleagen útdraeije, en nou jit net yn de Walhalla? Hwat divel, bin 'k dan gjin grevel mear as in gewoan kristen dy't noait rymde en noait dichte?’ ‘Bidarje’, sei de man by 't doarke, ‘der binne safolle lyk as dou, dy't har troch de ramsucht¹⁰ bidraeije litte, der is wol plak foar dy. Sjochst dêr dy doar wol? Gean dêr troch, dêr is in trep nei onderen, dou moatste leger wêze, rin dy treppen mar del, dan silste wol sjen hwerste komste’. Ik sei: ‘Der stiet oars in lege stoel fuort by Dr. Eeltsje Halbertsma, kin 'k dêr gjin plak fine?’ ‘Eamelje der net om’, sei de man, ‘it baet dy gjin grevel, dou komst der net yn, dou biste fiersto folle wrâldboarger en to Hollânsk west. W. Dykstra sil 'k binnen litte as er op ierde syn nocht hat, mar foar dy komt de doar net iepen. Yn 't each fan de forljochte wiest in stumper en yn 't each fan (...) in sûnderling en in spotter. Dou hast poehei genôch makke, mar de wiere weardije ontbriek’. ‘Divels’, sei 'k, ‘W. Dykstra wol?’ ‘Ja’, sei er, ‘dat wie in man út ien stik, dy libbe nei de leare, in Fries wie 't fan holle ta teannen, hy hâldde it forstân by it geny, mar dou lietst dy weislepe troch in idé’. Ik sei: ‘Mar dan woe 'k doch wolris witte of Hoekstra¹¹, de oprjochter fan “Rjucht en Sljucht”¹², der ek yn is’. ‘Né’, wie 't andert, ‘hy is al oan de doar west, mar o man, it bart net licht om hjir binnen to kommen. Ik skiftsje nou’. ‘Hwa binne jo eigentlik?’ frege ik. ‘Nou’, sei er, ‘dat is my in frage. Ik bin Braga’¹³. ‘To dinder’, sei 'k, ‘forjow my myn frijpostigens, mar as ik der net yn kom, hoe komt it dan bygelyks mei master Van der Veen¹⁴ to Driezum, de skriuwer fan “De wylde lantearne” en de “fjûrstienfonken”?’ ‘Dy komt der allike min yn’, sei Braga. ‘It muoit my om de man, mar hy wie to wylde-lantearne-eftich. Dat fljocht fan de tsjerke op de toer en fan de toer op it ûleboerd. De minsken bigripe him net. Né, hy is mei syn grêf just net oan {==177==} {>>pagina-aanduiding<<} 't ein, mar yn de Walhalla komt er net. It liket neat!’ ‘Nou, Auke Boonemmer¹⁵ dan, sil dy der ek yn?’ frege ik. ‘Likemin as dou’, sei Braga, ‘hy socht syn krêft by de kunst en roan de natûr foarby. Auke komt der net yn, of hy moat jit in stik leverje dat him rêdt’. Ik sei: ‘Nou't 'k dochs oan 't freegjen bin, komt Schoelier¹⁶ der ek?’ ‘Schoelier? Dy kenne wy net as in oarspronklik skriuwer. Syn ‘Kaertlister’ is in fiere neifolging fan ‘Mâl út’. En syn ‘âlde jas’ is net nij. Né, dy komt der ek net yn. ‘Nou, Tepkema’¹⁷, sei ik, ‘dy skriuwer fan “Fjouwer rotten yn de falle” en “Heech oan en smelbrêge”, komt dy der ek yn?’ ‘Hy sil dochs sa dom net wêze’, sei Braga, ‘en tink dêr om? Faber¹⁸ fan Pitersbierrum hat mar in ferskeweinich skreaun, mar hy wie de dichter yn wierheit en natûr, him soe de doar iepene wurde kinne. Mar Hepkema foar in foech wurkje, skreaun om de geest des tijds to flijen, - it liket neat. En hwat learing en heil hat de minskheit fan sok wurk’. ‘Nou’, sei 'k, ‘De Jong¹⁹ fan Appelskea, komt dy der ek yn?’ ‘Hwat soe der oanlieding ta jaen’, sei Braga. Ik sei: ‘Hy is de skriuwer fan de ‘lerapelkoer’. ‘Lit ik Halbertsma ris roppe’. Hy rop dominy Joast. ‘Hear hjir ris’, sei Braga, ‘dizze man freget oft de skriuwer fan de “lerapelkoer” yn de Walhalla komt’. ‘It wurd ierdappel’, sei Halbertsma, ‘mei hjir net oars as yn sin fan forachtinge brûkt wurde, en dan soe der immen yn dy't dêr syn boekje mei folt. Braga is baes, dat 's fansels, mar ik die leaver sa’... Mei makke er in biweging of woe er him de hals útsnije. En ik die leaver sa, sei Braga, as woe er him ophingje. Ik sei: ‘It stekt hjir fordomde nau. As ik dat witten hie, ik hie frijhwat makliker libbe. Hwat divel, hja seine dat ik geast hie en hwat is 't wurdich west? Mar siz my ris: komt Hindrik Pasma²⁰ der yn? Dy hat mear fortsjinste, dy is lid fan lâns bistjûr en in (...) nuttige forienigingen’. ‘Deselde’, sei Braga, ‘dy't de gouden medalje krige hat foar de bêste bûter?’ ‘Ja’, sei 'k. {==178==} {>>pagina-aanduiding<<} ‘Biste sljocht’, sei Braga. ‘Mienste dat immen dy't foar de ierde al sa folle wêze mochte en sa folle krige ek jit onsterflik wurde moat? Och man! Him wachtet as syn dea advertearre wurdt in tsiende diel fan dy krante fol fan lof. De gouden medalje fortelt it bernsbern jitte pake syn knappens, mar de man slept onder in grêfstien mei folle skrift dy't syn hoedanichheden meidiele en dêrmei is 't út. Wy litte him net yn de Walhalla’. Ik sei: ‘Nou, Van Loon²¹ dan, de biwurker fan 't Lieteboek en de rimer fan folle moaije rimen, boppedien ridder en in stevige stipe fan 't regear’. ‘Van Loon hat syn lean wei’, sei Braga. ‘In rige of seisentweintich krantelof, in grêfstien fan fiif foet troch de famylje to lizzen en de Walhalla bliuwt foar de man sletten’. Ik sei: ‘Dat is nou dan wol divels, dat men jin dêr om ouslavet om boppe it Janrap to kommen! Dan giet it nou wer nei 't grêf mei ús, om ivich dea to wêzen’. ‘Né’, sei Braga, ‘der is jit in plak dat hjit: heal libben en heal dea; dêr is 't jimme plak. Gean mar troch dy doar nei onderen. Fier onder de Walhalla dêr fynst it wol’. ‘It is dochs net yn 't fagefjûr?’ frege ik. ‘Wrychtich net’, sei Braga, ‘it is in timpel fan ljacht, mar sjoch, it is gjin timpel fan djûr en dêrom fordwine hja dy't der hinne moatte. Goereis, al genôch tiid forbabbele’. Dêrmei waerd it skúfke wer tichtsmiten en ik nei onderen. Jawol, dêr kom ik oan in timpel fan ljacht, mar hoe brekfallich! De stikkene glêzen hie men mei pompier en fodden tichtplakt. Ik gong binnen, de doar stoe wiidwaei iepen. De earste dy't my mette spriek my oan mei de wurden ‘Liliputtium Skandinaevium, of kenste gjin Latyn?’ Ik sei: ‘Né, hwa binne jo as 'k freegje mei?’ ‘De skriuwer’, sei er, ‘fan “De mieltiid by Belsasaar”, fan “Geestlike lietkes oan de berntjes fen Sion wijd” en fan “Oebele Glûper”. Ik bin de biromde W. de Jong Jacobs²², alear skoalmaster to St. Anne’. ‘Hearink’, sei ik, ‘jo net yn de Walhalla?’ ‘Och hwat bliksem soe 't’, sei er. ‘Braga is in stiven hont! It liket neat, moast men my net iepene ha?! Hear ris!’ En dêrmei bigoan er to fers-opsizzen en mei de earmen to slaen: ‘Nog waren van Babels verhevene transen/De Medische standers ontrold in de lucht’... {==179==} {>>pagina-aanduiding<<} ‘Och, als ik u bidden mag’, rôp in âlde grize mei in earwurdich gesicht, ‘houd je mond toch De Jong, ik soek om de wortel fan het woord “tsamme” en jou belette my’. ‘Ik zal de wetenschap niet ten last zijn, dominy’, sei De Jong, en gong brimstich hinne. Mei kaem der ien oan dy joech my golhertich de hân. ‘Kenste my jitte?’ sei er. ‘Ja, wrychtich’, sei 'k, ‘Hoekstra!²³ Jo hjir ek?’ ‘Ja’, sei er, ‘man dat is 't ein fan folle geharsenskrab.’ Ik sei: ‘Hwat âld man is dat dy't dêrre siket om de woartel fan it wurd tsamme?’ ‘Dr. Wassenbergh’²⁴, sei er. Ik sei: ‘Nou it is hwat. Hearink, sjoch dêr, hwa is dat, dy bleke hear dêrre?’ ‘Dat is Hettema²⁵, de gelearde Hettema fan Ljouwert’, sel er. ‘Krémis’, sei 'k, ‘dat is ek hwat, sa geleard en jit gjin plak yn de Walhalla’. ‘Né’, sei Hoekstra, ‘o, dat falt sa ou! 't is dêrre mar wier, folle de earste sille de lêste wêze en folle lêste de earste. Myn hiele reis nei Hollân op rym, hoe moai ek printe, men hat der gjin acht op slein. 't Is treurich. Bistiet “Rjucht en Sljucht” noch?’, sei er. Ik sei ja, ik wie as earelid jit by 't 25-jierrich bistean west. Ik sei: ‘Ja salang is jins namme dochs onsterflik, Hoekstra’. ‘In 25-jierrige ivichheit’, sei er, wémoedich glimkjende. ‘Mennichien bringt it sa fier net, sei ik, “mar dêr komt mynhear T. Dykstra²⁶ oan”. En wrychtich, dy joech my gol de hân. Ik sei, ik hie tocht dat er yn de Walhalla wie, mei Sytstra. Né, sei er, hy wie to licht bifoun. Hy hie hwat wêze wollen, mar H. Sytstra wie hwat west. Dêr ha jo noch in âlde kunde, mynhear Blom²⁷ fan Drachten’. ‘Ik meitsje jo myn komplimint’, sei 'k, ‘foar de sierlike útjefte fan jins wurken’. ‘Ja’, sei er, ‘ik tochte it is in forlofpas om yn de Walhalla to kommen, mar mis hear, to licht bifoun’. Ik sei: ‘Nou, 't is hjir net folle bisonders’. Né, seine se, mar 't wie doch noch better as fuort dea. Wy moasten ús dêrre meiïnoar mar formeitsje, allegearre {==180==} {>>pagina-aanduiding<<} lju fan 't heal en heale. Nou waerd ik wekker en ik tochte ik sil dizze droom ris opskriuwe en lêze dy foar op it Selskip ‘Rjucht en Sljucht’. Dan ha wy fuortynienen de libbene by de deade. 1 Machus = neffens Tsjibbe Gearts in Gryksk blijspuldichter. 2 Eeltsje Halbertsma (1797-1858), de dichterlikste fan de trije Grouster skriuwers fan de ‘Rimen en Teltsjes’. Tsjibbe Gearts sette de romantyske dichter en forteller tige heech. 3 Jan Knjilles Piter Salverda (1783-1836), Frysk dichter dy't tige ûnder ynfloed fan Gysbert Japicx stie. 4 Dr. Joast Hiddes Halbertsma (1789-1866). 5 Harmen Sytses Sytstra (1817-1862), dy't him earst Zylstra skreau. Frysk foarman en skriuwer. Sjoch ek it haedstik yn dit boek oer him en T.G.v.d. Meulen. 6 Gysbert Japicx (1603-1666), Frysk renaissancedichter; grounlizzer fan de Fryske literatuer. 7 Althusius = Simon Althuysen (? - stoarn nei 1757) en Jan Althuysen (1715-1763) wiene Fryske dichters; lêstneamde pubilsearre (tagelyk mei it gelegenheitswurk fan syn heit) yn 1755 syn biriming fan ‘Hôndert psalmen fin David mey dy Tylen Geboden’. 8 Utrop (fan forbazing). 9 Forbastering fan “mene, mene, tekel ûfarsin” út it bibelboek Daniël. 10 Earsucht? 11 Siebe Jeips Hoekstra (1825-1858) fan It Hearrenfean, foarsitter fan ‘Rjucht en Sijucht’. Sjoch oer dat Feanster selskip ek: G.A. Wumkes, Paden fen Fryslân, diel II, s. 361-386. Waling Dykstra, Tsjibbe Gearts van der Meuien en Simen Kornelis de Jong waerden yn 1860 earelid. 12 De namme fan it jubilearjende selskip (sjoch ynileding). 13 God fan de dichtkunst by de Germanen; hjir yn de rol fan poartewachter by de Waihalla. 14 Master van der Veen = Herre Gerrits van der Veen (1816-1877), Frysk skrluwer. 15 Auke Boonemmer (1823-1894), idem. 16 Jan A. Schoeller (1813-1892), idem. 17 Jabik Hepkema (1845-1919), idem. 18 Wynsen Faber (1830-1919), idem. 19 Hindrik Linsea de Jong (1831-1917), idem. 20 Hendrik Franses Pasma (1813-1890), boer en boerefoarman op it mêd fan lânbou en wettersklppen; skreau ek wol Frysk. 21 Jacobus van Loon Jsn (1821-1903), Frysk skrluwer; rjochte it Selskip 1844 mel op; fabrikant en lang lid fan Deputearre Steaten. 22 Wopke de Jong Jacoban (1799-1852), Frysk skriuwer en oersetter fan Ovidius en Horatius. 23 Sjoch noat 11. 24 Bidoeld sil wêze prof. dr. Everwinus Wassenberg (1742-1826), mar dy wie gjin ‘dominy’. It liket wol dat er him trochinoar hellet mei ds. Arnoldus Wassenbergh (1790-1864), dy't ek hwat mei de Fryske akriftekennisse to meitsjen hat. 25 Jonkhear Montanus de Haan Hettema (1796-1873), jurist en kenner fan it Aldfrysk. 26 Tiede Roelofs Dykstra (1820-1862), mei-oprjochter fan it Selskip 1844. 27 Jan Gelinde van Blom (1796-1871), Frysk skriuwer (en notarisi). 17 Folksetymologysk grapke foar it Frânske ‘ponteneur’. 18 ‘Friesland en de Friezen’: yn 1877 útjowne toeristyske ‘gids voor reizenden’. 19 A. Fokke Simonsz. (1769-1834), Nederlânsk humoristysk skriuwer. 20 ‘De Moderne Helicon’ (1802) fan A. Fokke Simonsz. en ‘De Antieke Helicon’ (1803) fan deselde. 21 ‘Toneelen uit het rijk der geesten’: Wy hawwe net fine kinnen hwer't dit op slacht. 22 C.F. de Volney (1757-1820), Frânsk skriuwer, dy't binammen mei syn ‘Les ruïnes, ou méditations sur les révolutions des empires’ (1791) gâns ynfloed hawn hat en de krityk op it oerurven kristlik leauwe bifoardere. 23 Revalente: Wûndermiddeltsje fan dy namme? 24 Torquato Tasso (1544-1595), Italiaensk skriuwer, hwaens wurk noch yn de njoggentjinde leu fortaeld en drok lêzen waerd. 25 Resp. François Marle Arouet de Voltaire (1694-1778), Frânsk skriuwer; François Auguste, vioomte de Chateaubrland (1769-1848), idem; Jean Paul Friedrich Richter (1763-1825), Dútsk humoristysk skriuwer. 1 Oer Tamme Hindriks Uitterdijk (1806-1874), sjoch J.J. Kalma, ‘Dit wienen ek Friezen’, dl. 4, Ljouwert 1971, bis. 79-85. 2 Yn Amearika. Tsjibbe Gearts makke yn dat jier in reis nei de Foriene Steaten. 1 Ds. Horatius Nieubuur Ferf, fan 1806-1847 dominy yn Burgum. 2 Asa foetlda, gomhars fan in Aziatyske gombeam, in middel tsjin bitsjoening, ek as foikamiddel foar somlike kwaeltjes brûkt. Ta itselde doel tsjinne, ek ûnder de namme diveldrek, wol de Euphorbia (Ned. ‘wolfsmeik’). 3 Balthasar Bekker (1634-1696), yn Mitselwier berne dominy, dy't yn syn ‘De betoverde wereld’ it byleauwe bistried. 4 Sjoch it bibelboek 1 Samuel 28:7 ensfh.