Skiplinks

  • Tekst
  • Verantwoording en downloads
  • Doorverwijzing en noten
Logo DBNL Ga naar de homepage
Logo DBNL

Hoofdmenu

  • Literatuur & taal
    • Auteurs
    • Beschikbare titels
    • Literatuur
    • Taalkunde
    • Collectie Limburg
    • Collectie Friesland
    • Collectie Suriname
    • Collectie Zuid-Afrika
  • Selecties
    • Collectie jeugdliteratuur
    • Basisbibliotheek
    • Tijdschriften/jaarboeken
    • Naslagwerken
    • Collectie e-books
    • Collectie publiek domein
    • Calendarium
    • Atlas
  • Periode
    • Middeleeuwen
    • Periode 1550-1700
    • Achttiende eeuw
    • Negentiende eeuw
    • Twintigste eeuw
    • Eenentwintigste eeuw
Journal tenu par Isaac Beeckman de 1604 à 1634. Tome 2: 1619-1627 (1942)

Informatie terzijde

Titelpagina van Journal tenu par Isaac Beeckman de 1604 à 1634. Tome 2: 1619-1627
Afbeelding van Journal tenu par Isaac Beeckman de 1604 à 1634. Tome 2: 1619-1627Toon afbeelding van titelpagina van Journal tenu par Isaac Beeckman de 1604 à 1634. Tome 2: 1619-1627

  • Verantwoording
  • Inhoudsopgave

Downloads

PDF van tekst (5.48 MB)

XML (1.78 MB)

tekstbestand






Editeur

Cornelis de Waard



Genre

non-fictie

Subgenre

non-fictie/dagboek
non-fictie/natuurwetenschappen/wiskunde
non-fictie/natuurwetenschappen/natuurkunde
non-fictie/filosofie-ethiek


© zie Auteursrecht en gebruiksvoorwaarden.

Journal tenu par Isaac Beeckman de 1604 à 1634. Tome 2: 1619-1627

(1942)–Isaac Beeckman–rechtenstatus Auteursrecht onbekend

Vorige Volgende

[1622]

[26 januari 1622]

Den 26en Jann. 1622.

Ga naar margenoot+In vase cylindriaco (tonnam aut cupam dicimus) superficies aquae erat congelata,

illustratie
Fig. 10.


at velut plicae quaedam altiores reliquâ glacie, à circumferentiâ ad centrum videbantur extendi, in hunc modum ut vides ad latus.

Ratio hujus reiGa naar voetnoot2) est quòd vas fuerit circulare. Cùm enim glacies plus loci occupat quàm aquaGa naar voetnoot3), oportuit superficiem glaciatam majorem efficere circulum superficie aqueâ. Quòd cùm terminus vasis lig-

[pagina 194]
[p. 194]

Ga naar margenoot+neus non permitteret, necesse fuit abundantem glaciem in sese reduplicari, idque ibi maximè ubi plus erat materiei, quod est circa circumferentiam. Unde fit plicas fuisse triangulares, quarum angulus acutus vergebat ad centrum.

 

Ga naar margenoot+Hypothetici syllogismi propositio constatGa naar voetnoota) ex antecedenteGa naar voetnootb) et consequente, ita ut etiam interdum subjectum antecedentis sit praedicatum consequentis, vel praedicatum antecedentis subjectum consequentis.

Verbi gratiâGa naar voetnootc): Si omnis homo est animal, quaedam substantia est homo; aut, qualitate antecedentisGa naar voetnootd) mutatâ, sicGa naar voetnoote): Quaedam bestia est canis; quoddam animal est bestia, quia omnis canis est animal. Illinc enim patet consequentia.

Sic enim reducitur adGa naar voetnootf) cathegoricum: Omnis (aut quidam, ut lubet) canis est bestia; at omnis canis est animal; ergo quoddam animal est bestia. Hîc vides converti antecedentem, fierique tertiam figuram, quod praestat. Quam conclusionem inverti; hanc enim convenit immediatè probari.

Sic etiam negativè: Si omnis homo est canis, quaedam bestia est homo; at nulla bestia est homo; ergo quidam homo non est canis (aut si mavis: ergo nullus homo est canis; haec enim est contradictoria ejus quae poterat esse antecedens consequens. Idem enim aequè sequiturGa naar voetnootg) si quidam saltem homo sit canis, nam antecedens continebat plus quàm necesse erat). Haec sic reduciturGa naar voetnooth): Omnis canis est bestiaGa naar voetnooti); at nullus homo est bestia; ergo nullus homo est canis. Alterius exemplum sit: Si omnis aut quidam homo est bipes; quidam bipes loquitur etc. |

 

Ga naar margenoot+Sicut SoritesGa naar voetnoot1) nihil est aliud quàm prima figura, cujus propositiones sunt transpositae ideòque debet ad ejus regulas examinari, sic quarta dicta figura nihil aliud est quàm crypsis tertiae figurae, debetque etiam ad ejus regulas examinari. Minor enim debet esse affirmativa et conclusio particularis, quod fit solâ majore conversâ. Ad primam verò revocatur, transpositis propositionibus et conclusione conversâ, quod meo judicio fit non satis commodè. Vult enim adversarius quaestionem immediatè, ita ut habet, probari, medij terminiGa naar voetnootl) dispositionem arbitrio opponentis relinquens.

Hinc patet cur in quarta figurâ non est major negativa; scilicet quia non potest converti. Verbi gratiâc): Quidam homo non est doctus; at omnis doctus est animal rationale; ergo quoddam animal rationale non est homo. Quod falsum est, quia haec forma nequit reduci ad tertiam figuram; non enim verum est: quidam doctus non est homo. Porrò Sorites et quarta figura non constituunt novas formas, sed sunt dun-

[pagina 195]
[p. 195]

Ga naar margenoot+taxat crypses trium figurarum, eo modo quo oratores plerumque minorem, aut conclusionem, majori, praedicatum subjecto praeponunt. Secundae verò et tertiae figurarum omnes modi nequeunt reduci ad primam, et quidam duntaxat mediatè; id est conclusione conversâ in primâ figurâ, idem concludunt.

 

Ga naar margenoot+Sunt quaedam quorum ratio data syllogismo non satis decore includitur, idque ob consecutionis evidentiam. Exempli gratiâ.Ga naar voetnoota): Aliquod animal est homo, quia omnis homo est animal. Sic: Omnis homo est homo, omnis homo est animal; ergo quoddam animal est homo. Nuda enim conversio tam erat manifesta quàm ipse syllogismus. Ob eam enim praecognitam et mente praeconceptam <evidentiam>Ga naar voetnootb) syllogismi consequentia patet, nam ea conversio explicitè syllogismo inest.

 

Ga naar margenoot+Anglus De FluctibusGa naar voetnoot1) non reddit rationem rei quam proponit de candelâ in vitro converso in aquâ, cujus flamma, aquam sursum attrahens, statim extinguitur.

Antè alubiGa naar voetnoot2) credo ejus extinctionis rationem dedisse, quia aqua attracta gravis est; cupiensque descendere, fit locus vacuus, nam flamma antè consumpserat aerem. Dispergitur ergo flamma per totum vitrum a nullo aere coercita, uti in libero aereGa naar voetnootc) coercebatur et comprimebatur ab incumbente undique aere. Ad haec in hoc vitro aere consumpto, nonGa naar voetnootd) adest ignis pabulum; aer enim dum attenuatur, videtur suo saltu, et dissiliendo oleum, ignis verùm pabulum, discutere, separare, et inGa naar voetnoote) parvas particulas attenuationi opportunas disijcere.

[4 april 1622]

Den 4en April.

Ga naar margenoot+Loca oratoria sunt species locorumGa naar voetnootf) logicorum; ex eodem enim loco logico sumuntur loca flexanimaGa naar voetnootg) epistolarum, dialogorum et ecclesiastica; exempli gratiâ: usus in concionibus a praedicatoreGa naar voetnooth) proponitur quintuplex: estGa naar voetnooti) διδασκαλία Ga naar voetnootk), ἔλεγχος, παιδεία, ἐπανόρθωσις, παράκλησις. Ex his doctrina referturGa naar voetnootl) ad locum de divisione; est enim deductio ὑποθέσεως ad θέσιν. Locus de divisone multa quidem plura complectitur, sed hoc est quod dicebam locos oratorios partem duntaxat capere de

[pagina 196]
[p. 196]

Ga naar margenoot+ locis logicis. Doctrina enim pertinet ad solum genus, imò ad genus quo nos docemur in fundamentis religionis Christianae.

Συναθροισμὸς, id est conglobatio AlstedijGa naar voetnoot1), pertinet ad alteram distributionis partem suntque innumera alia quae distributionis partem sibi sumunt. Sic redargutio refertur ad opposita, disciplina ad paria, correctio ad imparia, consolatio ad effecta, vel si quid commodiùs potest referre. Hîc enim praestat non optimè ad logicam reducere quàm nullo modo reducere, cùm logica duntaxat contineat instrumenta quibus utimur. Unde sequitur eum etiam finem optatum consequi qui malleo deformi, id est instrumento non optimo, utitur.

 

Ga naar margenoot+Pulchrum foret docere modum quo quantitasGa naar voetnoota) orationis integrae numeris musicis possit exprimi; nec minus pulchrum quo qualitas possit distinctè percipi. In quantitate igitur videndum quàm longae sint sillabae, breves, etc.; an vox tono altior erigatur in pronuntiando accentu, an potiùs in emphasi. Item quot notis differat periodus à periodo, colon àGa naar voetnootb) colo, comma à commate, commatisque una pars ab alterâ; et quot notis peccent qui malè pronuntiant, ut, exempli gratiâ, quidam vitiosè proferunt aliquot ultimas sillabas, quartâ inferiores, quàm par est et praecedentia ejusdem commatis et coli prolata fuerant.

Ga naar margenoot+Nec minus oportet animadvertere quâ quantitate fortissima vox proferatur.



illustratie

Onse vader die daer syt in den hemel
geheylicht werde uwen name

Accidit enim voci quid similè tubicini, qui solâ violentiâ spiritûs quantitatis differentiam distinguit, unde fit vocem fortissimam non esse altissimam, sed cùm maximè os aperitur et plurimum spiritûs confertim emittatur; nam interdum guttur comprimitur, formaturque os ad altiores voces, diciturque vox in ‘facet’Ga naar voetnootc) vulgò. Eâ oris constitutione altissimè canitur, sed admodum submissè, ita ut è longinquo nequeamus exaudiri.

Non tamen negaveris, imò dixerim, in uniquâque hac generali oris constitutione particulares utriusque formationes, praeter spiritûs vehementiam, multum facere ad quantitates exprimendas, ita ut vox fortissima et longissimè | exaudita sit, quando os maximè capax fit etGa naar voetnootd) altissimam in hoc genere quantitatem efficit. Hinc sequitur multas voces inferiores esse fortiores superioribus, fortitudinemque esse vocis

[pagina 197]
[p. 197]

Ga naar margenoot+ qualitatem. Nam in tabi, vel tali constitutione, oris amplior spiritus emissus forttiorem et altioremGa naar voetnoota) simul quidem facit vocem; sed tantum spiritûs vehementia hîc non potest quantum modica oris contractio ad vocem altiorem reddendam. Sed de his aliàs plura, quando ipse accuratiùs haec examinavero.

2 mei 1622

Te Rotterdam den 2en Mey 1622.

Ga naar margenoot+Cùm videmus thema aliquod interdum dividi per suas causas, interdum per sua effecta, subjecta, adjuncta, interdum per membra essentialiaGa naar voetnootb), species et partes, dubitatur qualisnam sit divisio, quando unum hoc thema per plura argumenta deducitur aut per omnia.

Exempli gratiâGa naar voetnootc): Homo sit thema cujus causa est Deus, materia terra; effecta aedificia; subjectum mundus; adjunctum rectitudo; oppositum bestia; simile etc. quidlibet. Dico hanc per omnia argumenta logica deductionem non vocari distributionem, sed referri ad locum de definitione aut descriptione; non enim tum homo dividitur, sed explicatur omnibusque hominibus haec omnia conveniunt. Ac quamdiu in genere quaedam dici possunt de omnibus hominibus, tam diu homo non est distribuendus; divisus verò, iterum utraque pars explicanda per omnia loca, antequam ad specialiorem distributionem pervenias.

InterdumGa naar voetnootd) tamen etiam contingit ut unum thema habent plura effecta adjuncta, ut homo est doctus et malus, bipes et erectus. Neque haec divisioni apta sunt, sed ad definitionem referuntur; describitur enim res a diversis effectis, adjunctis etc. Sed tamen partes hîc possunt esse oppositae et divisioni aptae, ut homo est vel albus vel niger, facie vel cuteGa naar voetnoote) eodem modo sumendo. At homo aedificat vel est bipes nemo dixerit; sunt enim diversa argumenta quae uni rei convenire possunt. Nihilominùs tamen etiam hîc interdum fit realis distributio, ut: homo est vel albus, vel habitat in AEthiopiâ; at tum intelligitur per locum, adjunctum contrarium albedini, ita ut ‘habitans in AEthiopiâ’Ga naar voetnootf) non opponatur immediatè alboGa naar voetnootg), sed quia habitationem AEthiopiae consequitur nigredo, quae albedini opponitur.

11 mei 1622

Den 11en Mey.

Ga naar margenoot+An Petrus est homo? Quaeri posset de hoc axiomate, quomodo ejus omnia adsignificata ad logicam pertineant.

Primùm igitur sciendum est axioma non solùm esse affirmatum et negatum simpliciter, sed etiam medio modo. Talis affirmatio aut negatio vocetur dubitatio. Ejus nota est in particulâ ‘an’Ga naar voetnooth); verùm continet ‘an’h) etiam interrogationem cum figurâ ‘?’Ga naar voetnooti), ad finem axiomatisGa naar voetnootk) annexâ.

Haec <dubitatio nonnunquam significata est implicitè pluribus verbis. Exem-

[pagina 198]
[p. 198]

Ga naar margenoot+pli gratiâ: Stat me alium de hac re consulere. Hîc>Ga naar voetnoota) igitur sunt notae: me aliumGa naar voetnoot1) de hac re consulere, id est Isack est adjunctum occupatum hujus axiomatis; consulere est adjunctum inhaerens Isaci; Jacob est subjectumGa naar voetnootb) inhaesionis τοῦ consulere; hujus verò subjectum occupans est Jacob. Quae omnia per praedictas notas significantur.

Sic, cùm quaeritur: Quid est Petrus? est praedicatio dubia speciei subalternae (id est sub aliquid et supra aliquidGa naar voetnootc)). Necdum notae sunt prolatae, sed respondentis ingenio relictae. HîcGa naar voetnootd) notae sunt in quid et signo interrogationis. Sic cùm dicimus: O tempora!, praedicamus adjunctum perversitatem de temporibus, quod significatur per O et ! Ita etiam reliquae figurae et tropi ad logicam reducenda, nec minus quoque casûs nominum. Ablativus enim est nota causae interdum; dativus acquisitivus subjecti etc. Sic modi et tempora, imò quaelibet notae, debent reduci ad suam originem logicam.

Neque solummodo ea quae expressis notis habentur in contextu, referenda ad locos logicos, verùm etiam ea quae subintelliguntur, atque circa, aut obGa naar voetnoote), orationem vel ejus partes, possintGa naar voetnootf) contingere. Sic antè reduxi ad logicam ἤθη et πάθη. Haec enim plerumque non exprimuntur in ipsâ oratione, sed sunt effectûs ejus, vel ejus partium, in auditores. Πάθη enim efficiuntur in auditoribus per exagerationes, argumenta apta, et caetera media convenientia; ἤθη efficiuntur in auditoribus de oratore, eo modo quo excitat quis iracundiam alicujus, si eum vocet nebulonem, quae ira est effectus horum verborum ab hoc de illo ita prolatorum. Quae tamen ab historico in contextum referri possunt hoc pacto: Petrus vocabat Johannem nebulonem qui ob id illi irascebatur, quae personae et effectûs solent in orationibus silentio premi. Nam cùm orator cupit apud auditorem excitare opinionem prudentiae, non dicet ego sum prudens, sed aliquid prudens, factum vel dictum, à se proferet, unde auditores ejus prudentiam admirentur. |

27 mei 1622

Den 27en Mey.

Ga naar margenoot+Ignem tantum loci comprehendere quantum alubiGa naar voetnoot2) dicitur, mirabitur fortassis nonnullus, cùm non statim verum sit tenuissima à se invicem maximè distare, sed id soleat praeter necessitatem consequentiae supponi.

Dicendum igitur ignis materiam esse sulfur, oleum, saevum et reliqua inflammabilia. Sed ea non sunt ignis cùm quiescunt, sed tum demum vocantur ignis, cùm in minimas partes divisa sunt eaeque partesGa naar voetnootg) celerrimè moventur; prioresque semper sequentes, subsequuntur, per quem motum continuum disijcitur aer et acquiritur locus capacior, sine quo motu iste peragi non possit: non aliter quàm gladiator

[pagina 199]
[p. 199]

Ga naar margenoot+ ensim suum volvendo removet à se circumstantes, ita ut ipse longè ab ijs removeatur <et>Ga naar voetnoota) multum spacij vacui relinquatur. Sic ignis suo motu quidlibet à se removet, neque unquam est absque motu, ne quidem in prunâ aut ferro candente. Motu enim pereunte, non ampliùs est ignis, sed is suffocatur. Partes igitur prunae omnes in opere sunt seque movent; eae verò primò avolant quae in fronte collocantur.

 

Ga naar margenoot+Also my Wilem JansenGa naar voetnoot1) verhaeldeGa naar voetnootb) datter een doctoor was t'AmsterdamGa naar voetnoot2),

illustratie
Fig. 11.


die het temperament van elcke camer int bysonder weten conde; hoeveel deen van dander in hitte ende coude verschilde, ende dat op de manniere, die ick hem verhaelde gesien te hebben te Delft opt stadthuys, daer ick voorenGa naar voetnoot3) wat van geschreven hebbe, so viel my in dat het nootsakelick op dese manniere geschieden moeste:

c is een baxken vol water, ab een glas, omgekeert, also dat het tot aen b vol waters blyft, twelck nietGa naar voetnootc) nedervallen en kan omdatter geen locht in en kan kommen. Nu a is vol lochts, dewelcke van de hitte ende koude lichtelick verdunt ende verdickt wort. Alse verdickt wort door de koude, so beslaet se min plaetse, waerdoor het liqueur van onder opkommen moet tot aen d, om die ledich gemaeckte plaetse door de koude te vervullen. Maer als de locht in a door de wermte verdunt wort, so beslaetse meer plaetse ende stoot het water na beneden toe, tot aen b, twelck lichtelick op ende neer gaen kan, dewyle het bacxken c open is, ende wort also deen tyt volder ende dander tyt legher.

 

Ga naar margenoot+Hierdoor soude men een motum perpetuum <konnen>Ga naar voetnootd) maken, te weten:

[pagina 200]
[p. 200]
Ga naar margenoot+ Neempt dat A sy een radt van avontueren ende dat a, b, c, d, e, f, g persoonen

illustratie
Fig. 12.


syn, te weten, koningen, keysers, pausen, princen, heeren, edelen, cooplien, ambachslien, bedelaers. Ick segghe datmen sal konnen maken dat dit radt altyt drayen sal, sonder eenighe nieuwe hulpe. Want het liquer deur de koude int glas p opgetrocken synde, wort door de klappe t opgehouden, also dat het weder werm wordende, het water niet wederom in denselfden back en kan persen, want de klappe t gaet dan toe, ergo het water moet door de klappe r in den anderen back gaen. Also wort desen back altyt volder ende volder. Maer indien men in dien backs bodem by s een gaetken maeckt, daerdoor het water trachelick drupt op het rat, so sal het rat, licht synde, van den val van die druppelkens omdrayen met persoonen endeGa naar voetnoota) al. Nu doordien den dach altyt warmer is dan den nacht, so en sal t'water niet ophouden van op ende neder te gaen. Detur nunc opera ut hinc in hoc motu aliqua aequalitas possit reperiri per aequalem casum guttarum; id enim horologium perpetuum efficiet.

 

Patet quoque ex his quaslibet actiones posse hoc pacto institui perpetuas, de quibus Hero in libris de SpiritalibusGa naar voetnoot1); maximas verò et frequentissimas quando aer in frigore et calore maximè est varius, videlicet tempore autumni.

Si igitur vas s multam aquam effundit, marginibus multitudinem non continentibus, signum est vas id saepiùs repleri tempusque esse varium. At si vas aliud adjungatur quod eam effluentem accipiat, ac ubi ad certam altitudinem pervenisset, per siphonem sive diabetem Heronis, totam eam effundendo animalis alicujus vocem exprimeret, tum significaret frequens ea vox tempus varium, morbis aptum autumnalibus; doceretque exactissimè usum inndicationis in medicinâ quae ab aere circumstante sumitur.

Si autem alchimistae verè gloriantur se planetarum vires in aquas etc. introducere, hîc habesGa naar voetnootb) modum locupletem experiendi ejus artis veritatem. Aqua enim Martis procul dubio hîc aliquem motum edet, cùm Mars aeri dominatur. Illi videant. |

Ga naar margenoot+AlstGa naar voetnootc) gebeurde dat in laetste figuere op één naGa naar voetnoot2) de pype db te wydt ware, also

[pagina 201]
[p. 201]

Ga naar margenoot+ dat het liqeur in de pype niet genoech en hooghde, noch en leeghde, doordien dat de bolle niet groot genoech en ware naer advenant, so en hoeft men maer in de pype een houdtken, yserken, of teeckenken te steken, soo lanck als de pype is. Want daerdoor sal de pype nauwe genoech worden ende het liqeur sal daerin rysen so veel als men wilt, also dat de minste veranderinghe in het weer een groote differentie in de pype veroorsaken sal. Want men soudetGa naar voetnoota) also konnen maken dat de pype db gheen vyngerhoet capaciteyt soude hebben, waerdoor geschieden soude dat de minste koelte in a al de locht uit db, een ellelanck synde, trecken soude, ende het water in de plaetse kommen.

 

Ga naar margenoot+Jacobus BernhardiGa naar voetnoot1) seght, dat hy voor eenen hooftman, ryck alchymist te

illustratie
Fig. 13.


HaerlemGa naar voetnoot2), soodanighe glasen heeft doen blasen, vier of vyve, also dat de pypen in malkanderen pasten, die sy daerna toemaken konden, met een lampe de eynden aeneen smeltende, also dat men soveel sulcke glasen aeneen setten konde als men wilde.

Seyde oock, dat desen hooftman met Drebbel, die het perpetuum mobile gevonden heeftGa naar voetnoot3), alle dynghen ondersocht heeft, ende so wel weet als hy, maer daer soseer niet naer en vraeght, omdat hy so rycke is, ende Drebbel niet. Seyde oock, dat dese glasen tot het motum perpetuum gemaecktGa naar voetnootb) wierden.

 

Ga naar margenoot+Denselfden Jacobus Bernardi, met verscheyden alchymisten gewrocht hebbende, seyde voorseker te konnen een wonde genesen sonder aen te raken, ende tot bewys daervan vermadt hem den persoon pyne aen te doen als hy wilde, al en was hy er op verde na niet byGa naar voetnoot4).

Seyde daerna dat het hem geleert was van den pestmeester van UtrechtGa naar voetnoot5), aldus: Neempt het mes, daer ymant mede gequest is, ofte steeckt een ander mes in de bebloede wonde, ende neempt dan een stuck speck ende steeckt het mes also tusschen

[pagina 202]
[p. 202]

Ga naar margenoot+ het vel ende het speck, ende hanghet in een plaetse, niet te heet, noch te koudt. Wilt ghy dan den patient pyne aendoen, treckt maer het mes uyt, ende laet het koudt worden.

Dit schryve ick hier om te toonen de sotticheyt van sulcke beuselenGa naar voetnoot1).

 

Ga naar margenoot+Die het motum perpetuum van Drebbel gesien hebben, segghen, dat het twee glaseGa naar voetnoota) halve rynghen syn, tegen malkanderen kommende, waerin een liqeur is,

illustratie
Fig. 14.


twelck met het getye op ende neer gaet in de rynghen, also dat het van beyde syden ontrent aGa naar voetnootb) byeen komt, ende dan na b toe wederom afwycktGa naar voetnoot2). Segghen daerenboven, dat men daerin oock siet wat weer dattet in see maeckt.

Vooreerst dan segghe ick, dat op dese manniere door de voorgaende wetenschap het liqeur door de veranderinghe van de locht in c uyt den back d, gelyck geseydGa naar voetnootc), teghen malcanderen kommen sal ende afwycken in de rynghe a, b, e, ja de rondicheyt geeft lichticheyt, also dat het liqeur so swaer niet op te trecken en is, omdatter veel plaetse verandert, weynich verhooght synde.

Wat aengaet het wassen van het water, dat is misschien geseydc) per similitudinem, te weten, gelyck het water wast ende daelt, also ryst dit oock ende daelt, twelck de lieden hoorende, kunnen gedocht hebben, dat men de getyen daerdoor weten konde als per signum. Wat aengaet de storm in see, datselvighe is my oock geseydt van het voorgaende te Delft int stadthuys staende, meughelick alleen om de sake te wonderlicker te maken.

Dan wat dat de veranderinghe des weers voor vapeuren of anders int glas verwecken sal, dewyle de locht int glas behoort verandert te worden gelyck de locht buyten, nadien datter onder oock water is, | also wel als in de see, die also wel hier als daer syn dampen behoort te schieten, welcke oock opkommende niet en konnen verdwynen dewyle het glas boven toe is, de locht van eenderley natuere synde als buyten -, dat sal den tyt leeren.

[pagina 203]
[p. 203]
Ga naar margenoot+

Ende wat aengaet het hoogh ende leegh water, dewyle de reden, waerdoor dat de Mane dat veroorsaeckt, noch niet ter deghen bekendt en is, waerom en soude de operatie van de Mane niet meer kracht hebben in de locht, die men siet endeGa naar voetnoota) so gemackelick recken ende dicken kan, dan int water? De locht, dan verdickt synde door eenighe kracht der ManeGa naar voetnootb), maeckt ontrent het water een ydelheydt, alwaer de Mane gaet; om welcke ydelheydt te vullen, so volcht haer het water van den Oceaen, ende steutende teghen America, maeckt daer seer hoogh water, gelyck voorenGa naar voetnoot1) ergens van de manniere daervan geseydt is.

 

Ga naar margenoot+ Maer indien het water int voorgaende glas dampen uytgeeft, so behoorde den

illustratie
Fig. 15.


back byna gesloten te syn, opdat de dampen niet uytvlieghen, ende souden maer alleen int glas trecken: voornementlyck so het liqeur brandewyn ware om de kracht te bewaren, die lichtelick opvlieght ende misschien in dese gelegentheyt best dienen soude. Want sooder eenighe dampen daervan circa liquoris superificiem vlieghen door eenighe uyterlicke of innerlicke hitte, so sullen die opwaerts getrocken worden so de locht subitelick koel wort, ende sullen wesen als een wolckxken int glas. Ofte liever onder trachterswyse, so sal alles dat dampich wort, int liqeur tot in den bol opwaerts vlieghen, sonder tegenstandt.

 

Maer, sal ymandt moghen vraghen, en lydt het glas boven op de trachterwyse

illustratie
Fig. 16.


niet soveelGa naar voetnootc) last, dat het wel borsten soude? Want al het liqeur, dat in abc is, hanckt daeraen.

Ick antwoorde, datter niet meer aen en hanckt dan de hooghte de op de wytte fg persen soude, waerse omgekeert; effen contrary t'gene Stevyn in syn Waterwicht schryftGa naar voetnoot2). So oock aen gh hanckt effen soveel als de hooghte de op de wytte, gh eenen bodem synde ter syden. Hoe grooter dan dat de bolle is, hoe meer laste dat se lydt van te bersten, door hetselfde liqeur. So gaet het oock met ai etc.

Maer soomen vraeght, hoet gaet met het recken van de locht in k, so segghe ick dat se meerGa naar voetnootd) gereckt wort van dese trachterwyse dan of de buyse tot aen het water enghe ware, want elck deelken vant water

[pagina 204]
[p. 204]

Ga naar margenoot+ heeft syn swaerte ende wilt nedervallen; ende valt oock neder, solanghe als de locht noch recken kan. Ergo hoe meer waterdeelkens, hoe meer de locht recken moet, eveleens alsoffer boven een gaetken in ware, want dan soude oock elck waterdeelken door dat gaetken soveel locht trecken alst groot is. Nu dewyle de locht, in syn natuerlicke gestaltenisse synde, lichst aen deen of dander syde verandert kan worden, so acht ick, alse sterck gereckt is, dat een tamelicke warmte haer nu soveel niet en sal konnen veranderen ende voorder recken, als die wel te voeren dede, doen de locht natuerlick was ongerecktGa naar voetnoot1). Daer soude een slanghwyse pype, gelyck een daer men brandewyn door distilleert, alder bequaemst syn.

 

Ga naar margenoot+Om een perpetuum horologium te maken, soude oock dienen konnen een ordinaris subtyl horologe, daervan het gewichtken sy een backxken met water, twelck gevult wort door het vyfde instrumentGa naar voetnoot2); ende alst doort druppen op een sekere mate gekommen is, dat het dan per syphonem subitelick uytloopt ende dan wederom beghintGa naar voetnoota), gelyck Hero doet Lib. de SpiritalibusGa naar voetnoot3).

Maer dewyle alle instrumenten door verscheyden redenen rasschen ende traghen, so worter in een perpetuum horologium verheyscht een seker motus op een sekeren tyt, daerdoor alle erreur geeffent mach worden; twelck syn soude, waert dat het glas altyt s'daeghs leeghde ende snachs hooghde. Ofte indien men het instrument of glas so subtyl maeckte, dat het licht van den dach daerin veranderinge maeckte, het is apparent dat doort licht de lucht verdunt wort, maer door de warmte oock. Wie sal nu het een van het ander scheyden? |

 

Door de warmte ende koude kan men sien, hoe dickwils het weder verandert. Maer soo daer neffens yet ware dat sekerlick door nacht ende dach beweeght wierde, ende dat ééns daeghs ende ééns snachs, dan soude men weten hoe dickwils dat het weder veranderde in dach ende nacht, weke, maendt etc.

[2 juli 1622]

Te Rotterdam, den 2en Julij.

Ga naar margenoot+Also onse 64 discipulen in onse beste kamer eten, ende wy altemet haer geerne alleen laten souden, also datse meenen, dat wy al haer doen sien, so moeten wy een gat maecken in de muer int Westen staende, in het Noorteynde daervan, ontrent 8 of 10 voeten boven de aerde, alwaer een kamerken achter de muer is, uyt hetwelcke wyGa naar voetnootb) in de kamer kycken konnen. Nu nadien de principale tafel staet lanckx de Suydermuer, ende wyGa naar voetnootc) het gat niet en behooren wyt, maer lanck ende smal, te ma-

[pagina 205]
[p. 205]

Ga naar margenoot+ken, opdat niemant en wete of wy er door sien of niet, so is de questie, hoe dat lanckwerpich gat gemaeckt moet worden, opdatGa naar voetnoota) wy rechs al sien, dat op de langhe tafel gedaen wort?

Hiertoe sal ons de perspective dienen. Laet ab de langhe tafel syn, een lynie op de

illustratie
Fig. 17.


vloer, rechthoekich op de glasgront, bc. Het ooch sy d, so verde van het glas alsmen wilt: daerom en behoefter oock gheen vloerliny te wesen. Treckt dan van d tot b, so is db de linie, daer de schaeu van ab inkompt. Ende het gat moet effen so noes gemaeckt worden, so lanckGa naar voetnootb) alsmen wilt; want maeckt ment wyt, ende staet mer heel naby, so moettet soveel kleynder syn: Maer indien ab niet rechthoeckich en stonde op bc, so moest men doen gelyck in de perspective geleert wort, soeckende des tafels Oostpunt a, waert int glas vallen sal. Nu dan moet een gat syn gelyck ef.

 

Ga naar margenoot+In de voorgaende figuereGa naar voetnoot1) is onder anderen geseydtGa naar voetnootc), dat de locht in k gereckt wort, waerdoor het apparent is dat se te min verdunt of verdickt kan werden ende

illustratie
Fig. 18.




illustratie
Fig. 19.


het water te ongemacklicker rysen, want de locht verdickt synde, moet krachtelicker verdickt syn om de swaerte van het water teGa naar voetnootd) overwinnen.

Daerom is de figuere B bequamer, alwaer het baxken c kompt op de hooghte, daer het water is als de locht aldermiddelmatichst is, also dat het de helft min tot syn natuerlicke plaetse sal moeten gaen, na de veranderinge van het weder, t'sy na boven of na beneden.

De figuere A toont, hoe dat de dampen van onderop tot d kommen konnen, als het water wermachtich is ende de locht koudt. Daerom is rontsom A een backxken vol koudt water gestelt, ende om e niet, opdat de dampen in A blyven souden. Ende so sal hier een figuere syn van 3 elementen: e is instede van vier, A van locht, daer de wolcken syn, ende onder d is water. In de voorgaende figuere wort de locht gerecktGa naar voetnoote); hier wort se geperst, omdat het

[pagina 206]
[p. 206]

Ga naar margenoot+ water in den ondersten back hooger staet dan int glas. Dit kan men soveel doen alsmen wilt, ende men mach sien wat best is tot onse intentie. |

[17 juli 1622]

Den 17en Julij te Rotterdam, ter occasie van David de voorleserGa naar voetnoota)Ga naar voetnoot1).

Ga naar margenoot+Daer is veel questie van de leughen, watse is ende hoese gexcuseert mach worden. Hiervan dunckt my, dat by een leughen altyt moet wesen contrarie woorden of gesien dan de sake is, ende dat den leugenaer dat weet ende de partye niet, sodatter altyt een bedroch by is. Dan daer is wel geoorlooft bedroch, daermen ymant goet mede doet, sonder sonde; maer daer en kan gheen geoorloofde leughen syn, want die is een bedroch met onwaerheyt beleydt.

Nu daer is sowel onwaerheyt in actien of gestien als in woorden, gelyck oock de woorden verandert worden door de manniere van pronuncieren. Derhalven, tsy datmen al wetens ende willen ymant wat doet verstaen anders dan de waerheyt is door woorden, tsy door de pronuntiatie, tsy door gestien, tis na myn oordeel altyt een leughen. Maer hier en mach men Christus niet beschuldighen als hy hem geliet of hy na Jerusalem gaen wilde, noch Godt als hy Jonas dede segghen dat Ninive binnen veertich dagenh vergaen soude, noch de genoode gasten als sy haerselven excuseren teghen haer meyninghe. Want hier en is geen formelick bedroch, want de partye weet wel, dat dit de manniere is datmen sich gelaet anders alsmen meent, om te sien ofGa naar voetnootb) hyt van herten meent, die hen noodicht; ende oft hem heel wel geleghen kompt. Ende is een specie van beleeftheyt ende niemant is bedroghen, niet meer dan alsmen ironicè of andersins figuerlicker wyse spreeckt. Hier worden oock voor leughens gekeurt alderhande dobbelsinnighe woorden, pronuntiatien, gestien, die eenichsins maken dat de partye anders denckt dan de waerheyt is. De graden hiervan syn alsmen daerdoor wat goets teweghe brenghe: vyanschap schoudt, niemant gheen ongelyck en doet, den vyant bedrieght diemen weet dat ons oock so bedrieghen soude; maer de alderquaetste is alsmen daermede quaedt doet, die goet syn.

Ga naar margenoot+Maer, sal ymant vraghen, moet ick dan àl segghen dat men my vraeght, al soude ick mynen naesten beclappen totter doot; mach ick niet simuleren, opdat ick mynen vriendt niet en verstoore, die ick het recht bescheet niet en begeere te openbaren? Ist sonde, mach ick wel quaedt doen om eenich goet wille datter soude moghen uyt kommen? En moet ik my van de minste sonde niet meer wachten dan voor de doot?

Hierop dient voor antwoorde dat gelycker trappen syn van de sonde, datter also

[pagina 207]
[p. 207]

Ga naar margenoot+ oockGa naar voetnoota) trappen syn van sich teghen de sonde te kanten. Want indien ymant sich also teghen de hooveerdye, giericheyt, nydt etc. kandt, dat hy nochtans sich dickwils daerin verloopt, ende denselfden persoon gaet sich so kanten teghen den minsten leughen dat hy in geender mannieren synen naesten daerdoor van de doot en verlost, maer sichselven of hem ter doot laet brenghen - dieGa naar voetnootb) mach bedencken hetgene dat Christus seght teghen de Phariseen: Matth., cap. 23, vers 23: Dit moest ghy doen ende tgene niet nalaten, te weten: de barmherticheyt moet ghy voornementlick doen ende het kleyne oock wel, maer niet met sulck een neersticheyt als het andere. Daerom wacht u van de sonde na proportie, kandt u sterck teghen de groote; ende indien ghy in de groote dickwils begeert te missen, wat wysheyt ist nimmermeer te willen missen in de kleyne? Geeft ghy de hooveerdicheyt so geerne toe ende en wilt ghy niet een dobbelsinnich woort spreken om uwen naesten te verlossen? Als ghy vry syt van hooveerdie, so wacht u vry, op hetGa naar voetnootd) aldernauste, van de alderminste leughen. Of meyndt ghy dat het moyelicker is sich te wachten voor hooveerdye, in dewelcke het begin, middel, ende eynde al sonde is, dan ymant uyt de handen der vervolgers te verlossen door een leugentjen?

Hier dient verhaelt, hetgene de Prediker seydt, cap. 7, vers 16, 17: Weest niet al te rechtveerdich, noch niet al te godloos, niet al te wys noch niet al te dwaes. Want de Phariseen voorseydt waren al te rechtveerdich, omdatse, teghen de grootste geboden Godts dickwils sondigende, de cleynste opt scherpste onderhielden. Also machmen tegen die een goedt man beclappende, ter doot brenckt, segghen: ‘Ghy syt al te rechtveerdich.’ Die in de schoenen van syn voeten een fout vindende, den schoenmaker beschuldicht, ende nochtans opt ongeschikt fatsoen van broeck ende wambuysGa naar voetnoote) niet en let, ghy syt al te wys. Hy is al te godloos die hem met de voorsz. reden te veel excuseert ende sich te verre verloopt; hy is al te dwaes, die gheen verstandt en heeft, noch van cousen noch van schoenen, maer denckt dat geschicktheyt curieusheyt is. |

‘Breeckt desen tempel, ende in dry daghen sal ick hem weder oprichten’Ga naar voetnootf), seght Christus, ende dat sonder leughen, al wast sake dat sy dat van den materialen tempel verstonden. Want de toehoorders hadden het behooren te verstaen, ende dat syt niet en verstaen, is haer ende haer voorouders schuldt. Op deselfde manniere heyscht Godt van ons in syn wet, dat wy niet doen en konnen.

Ga naar margenoot+Hiermede worden geexcuseert alle raetselen ende vraghen ende subtyle spreuken, die de meester ende geleerde lieden den volcke voordraghen, al latensese allanghe in een verkeert gevoelen, om haer daerdoor te beter te leeren. Niet veel en verschillen hiervan de cluchten, daermen ymant mede doet lachen. Want int beginsel vant verhael maecktGa naar voetnootg) men syn propoost, dat het schyndt dat men wat Ga naar margenoot+ anders segghen wilt dan men int eynde seght, welcke vremdicheyt doet lachen, Ga naar voetnootc)

[pagina 208]
[p. 208]

Ga naar margenoot+ gelyck Galenus schryft van den aep, die den duym cleynst heeft, daerse int gebruyck de grootste behoorde te syn van de vingers. So doen oock de guychelaers, dewelcke de goede spryngers ende konstenaers willende nabotsen, doen al de actien, die sulcke springers haer vooren gedaen hebben, ofte doen souden, Maer in stede van over het peert te sprynghen, kruypen sy er onder deur.

Dit voorseyde genoechelick propoost en is geen loghen, omdat den toehoorder niet en behoorde so haest syn gedachten te vesten op hetgene dat niet noodtsakelick uyt de voorseyde eerste woorden en volght.

 

Ga naar margenoot+Als ick een eeuwighe fonteyne make doort wassen ende dalen van het hoogh ende leegh waterGa naar voetnoot1), so salt goedt syn dat ick oock lette daerop, dat men mede watGa naar voetnoota) profyts heeft van het leeghworden van den back; te weten dat daerdoor oock wat waters opgehaelt worde of een meulen gedraeyt door de in ende uytgaende wint, of alle beyde etc.

 

Ga naar margenoot+Abraham MelisGa naar voetnoot2) heeft verstaen van een alchimist, als een sake die gansch vast gaen soude, gedaen dickwils van den alchymist, ende ordinaris gedaen wordende van eenighe Duytsche vorsten, datmen seer lichtelick al de quinte essentie uyt een vat Rynsche wyn kan trecken ende daerdoor tallen tyden Rynschen wyn dryncken.

Sy nemen een warm rogghenbroot, een weynich grooter dan het boomgadt ende doen de onderste korste af, so wyt alst boomgat is, ende legghen het broodt met de cruyne nederwaerts op het boomgadt ende stoppent rontom het broot dicht toe, datter gheen wint noch uyt, noch in vlieghen en kan. So sal dan dit warm broot in sich trecken al de quinte essentie van het heel oxoot, ende al de wyn van binnen bederven. Dit broot dan koudt geworden synde, sult ghy afnemen ende met u draghen, ende als ghy Rynschen wyn dryncken wilt, so sult ghy een kruymken daervan in een glas met water legghen ende het sal so goet worden als Rynschen wyn.

 

Ga naar margenoot+In de Duytsche rymen, als van AldegondeGa naar voetnoot3), HeynsiusGa naar voetnoot4), CadtsGa naar voetnoot5), etc., siet men anders niet dan jambos ende trochaeos. Maer (gelyck ick vooren ergensGa naar voetnoot6) int breede verclaert hebbe), die so doen en konnen geen bequamen dicht op alderhande

[pagina 209]
[p. 209]

Ga naar margenoot+ musyckstucken maken, ja selfs niet op alle de psalmen. Als, onder anderen, op den eersten regel des 24enGa naar voetnoota) heeft Aldegonde een jambum gemaeckt; maer diet synght, sal vinden een hardicheyt daerin, want in aertryckGa naar voetnoot1), wort aert kort, ende ryck lanck gepronuncieert, anders dan in der nature is, want ryck kompt int neerslaen van de mate, alwaer een langhe syllabe verheyscht wort. Dit geschiet allom daer int beginsel twee of vier heele noten syn. |

 

Ga naar margenoot+Qui tubos oculares cupiunt facere, quibus longissima possunt conspici, debent necessariò lentem ab oculo remotissimo valdè magnam constituere, nam cùm punctum visibile in omnem partem radios suos emittat totumque circum <stantem>Ga naar voetnootb) aerem ijs impleat, erit proximus aer multò plenior quàm remotior. Nihil enim à puncto in aerem remotum egreditur nisi per proximum; tantum igitur radiorum est in proximo circulo quàm in remotissimo; ibi ergo ij sunt densiores, hîc rariores, idque pro ratione remotionis, id est in duplò remotiori circulo, radij illius puncti sunt duplò rariores. Qui igitur in centuplò remotiore loco à visibili puncto quàm est oculi pupilla, tam clarè cupit rem videre quàm ibi oculis eam conspiciebat, debet radios excipere lente centuplò majore quàm est oculi pupilla, eosque omnes, commodèGa naar voetnootc) in pupillamGa naar voetnootd) lente hac convexâ introductos, alterâ lente, nempe concavâ, ad retiformem tunicam dirigere. Quae lens convexa, quoniam in maximâ distantiâ in maximam molem excresceret, vix mihi verisimilè videtur posse praeparari, ut ejusGa naar voetnoote) auxilio litterae vulgares legi possint in distantiâ unius miliaris; non dico trium aut plurium, uti nonnulli affirmant se posse.



illustratie
Fig. 20.


Ga naar margenoot+Verùm si quid spei foret eas legendi, id potiùs fieret modo superiùsGa naar voetnoot2) depicto, ubi in re visibili ab punctum visibile radians est k, lens convexa mediocris quantitatis cd, in cujus convexitatis centro k positum sit. Radij igitur è k prodeuntes, per lentem cd paralleli exibunt in infinitum, ita ut tanta figura sit eorum copia in remotissimâ distantiâ, nempe ef, quantaGa naar voetnootf) in cd propinquâ. Sit igitur ef lens etiam convexa, excipiens tot puncti k radios quot lens cdGa naar voetnootg) exceperat, ea ergo in tubi oculari el eos

[pagina 210]
[p. 210]

Ga naar margenoot+ omnes per lentem concavam gh in oculum i transmittet, ac non minus clarè punctum k, et ita etiam puncta a et b, oculo proponetGa naar voetnoota) in hac infinitâ distantiâ quàm propè cd potuisset proponi. Nihil enim radiorum abGa naar voetnootb) aberrat à lente efGa naar voetnoot1).

Sed hîc tamen non ignorandum quò major est oculi remotio, eò pauciora puncta visibilia pupillam ingressura; vides enim am à totâ lente aberrare. PraetereaGa naar voetnootc) oportebit lentem cd propè k firmari atque alium quendam loco k quasdam litteras inscribere, quas vult oculo i innotescere. Non igitur unus per se solus videbit quae vult, sed mediante quodam socio.

Ga naar margenoot+Neque etiam omninò verum est nihil radiorum cf in viâ perire. Etsi enim aer radios absque ullâ reflexione transmitteret (quod tamen rationi repugnat, cùm sit corpus, ideòque tangi et depelliGa naar voetnootd) possit a radijs, etiam corpusculis)Ga naar voetnoote), pulvisculi sanè in aere volitantes, satis magnam reflexionem in tam longinquo spacio eduntGa naar voetnootf), ut maxima pars radiorum, si non omnes, in reflectionem abeat, nec oculum omninò attingat.

Sed hîc et in priori experimento, quod dixi esse eorum qui affirmant se quàm remotissima videre, occurrit difficultas quòd nesciam an lens cd tam accuratè possit formari ut ab puncto k radios omnes parallelos transmittat, praesertim si centrum remotiùs sit à lente. Profectò quod ego jussi praeparariGa naar voetnoot2), nec candelae, nec Solis, radios in unum punctum colligit, uti lentes parvorum circulorum convexae faciunt. Caeterum in remotiore distantiâ per superiorem figuram vis unam litteram conspiciemus, Ga naar margenoot+nam am et kl in hac parvâ distantiâ distant uti i ad m, quae major est oculi pupillâ. Usus sit igitur in spectando unico puncto colorato, nunc rubro, nunc flavo, nunc nigro etc., perque eam diversitatem aliquid significetur. |

 

Ga naar margenoot+Dubitavi diu an in tubis ocularibus longioribus res visibiles nonGa naar voetnootg) magis augeantur quàm multitudo radiorum in oculum incurrentium. Quod si fiat, videbuntur quidem res majores, sed obscuriùs, cùm pro proportione magnitudinis radij non respondeant.

[pagina 211]
[p. 211]
Ga naar margenoot+ Ut igitur sciamus radiorum multitudinem, sit in appositâ figurâ lens convexa ab, pupilla oculi fg et de, sintque a, b, c radij unius puncti longinqui, sitque de aut fg

illustratie
Fig. 21.


decima pars ab. Cùm igitur de tot radios concipiat quot unius puncti inciderunt in ab, sequitur illius punctiGa naar voetnoota) pupillam fg tot radios concipere, quota ipsa pars est hi; scilicet, si ex fg et ex hi fiant circuli, id est si fg sit quinta pars hi, concipiet fgGa naar voetnootb) vigesimam quintam partem radiorum quos de aut ab concipiunt. Contrà fit cùm solis oculis rem visibilem conspicimus. Tunc enim omnes radij divergunt; ita erit c punctum visibile, pupilla verò nunc de, nunc fg. Unde non mirum pulicem, quàm proximè lentes convexas collatum (ita ut ad lentes maximo angulo unius puncti radij perveniant), tantae magnitudinis videri. Idem enim contingit ac si distantiâ unius digiti ab oculo videretur, quod absque lentibus maximae convexitatis fieri nequit ob nimiam divergentiam, quam punctum tam propinquum efficit.

Jam quod ad magnitudinem attinet, eâdem proportione ea quoque crescit et minuitur (quâ copia et densitas radiorum antè dicta est variare), in visione naturali, scilicet secundùm duplicatam proportionem distantiarum. Keplerus id quoque ostendit in suâ Dioptrice, Prop. 83Ga naar voetnootd)Ga naar voetnoot1). Et nihilominùs tamen lentes minoris convexitatis, in subjecto papyro albo, majores figuras faciunt cum non pluribus radijs, videlicet si lentes sint aequalis quantitatis.

[8 oktober 1622]

Ga naar margenoot+Syllogismus explicatissimus videtur ubi omnibus subjectis et praedicatis addita est quantitas, uti antè alubiGa naar voetnoot2) audivimus. Hoc pacto: Omnis bestia est aliquod animal; at omnis canis est aliqua bestia; ergo omnis canis est aliquod animal.

Sic commodè intelliguntur termini quibus particulae quaedam additae sunt et verbo substantivo ‘est’Ga naar voetnootf) carent. Ut: Qui est bestia, in eo est vita; canis est bestia; ergo in cane est vita. Hic explicatur hoc modo: Omne quod est bestia, est aliquid in quo est vita; omnis canis est aliquid, quod est bestia; ergo omnis canis est aliquid, in quo est vita.

Quod idcirco scribo quia interdum cogimur praedicato conclusionis addere ‘aliquid’f), quod in majore non erat, possetque aliquis dubitare, unde id proveniret. Ga naar voetnootc)

[pagina 212]
[p. 212]

Ga naar margenoot+ Sic etiam: In quo est bestia, in eo est vita; in hac domo est bestia; ergo in hac domo est vita, explicatur: Omne, in quo est bestia, est aliquid in quo est vitaGa naar voetnoota); ergo domus est aliquid, in quo est vita.

Den 8en October 1622 tot Rotterdam.

 

Ga naar margenoot+Abraham MelisGa naar voetnoot1) toonde my hoe in een glas vol waters een pampierken, niet verde van de kant geleydt, terstont tot aen de kandt trock, ende hoe nader de kant het quam, hoe rasscher het na de kandt liepGa naar voetnootb). Oock twee pampierkens, niet verde vaneen geleydt, trocken raschelick aeneen. So doen oock de bobbelkens, treckende ronsom aen de kant, ofte dycht aeneen, gelyck men siet in versch geschonken wyn of dun bier, etc.

Hy meynde datGa naar voetnootc) de kantGa naar voetnootd) door een magnetische kracht dat treckt. Maer ick seyde, ende houde het daervoor, dat het geschiet door eenighe spiritus of dampen, die gestadich uyt het water oprysen, terwylen het water uytdrooghende is sonder ophouden door de gedueriche warmte des lochtsGa naar voetnoot2). Nu so wort het pampierken van die uytrysende dampen meest beweecht aen die syde, daer meest water licht. So dan tusschen het pampierken ende de kandt minst water ende rysende dampen synde, wort het na de kandt gedreven ende hoe nader het <by>Ga naar voetnoote) de kant is, hoe grooter verschil daer is tusschen het water aen beyde syden des pampiers. So oock tusschen de twee pampierkens byeen en is mede niet veel waters. |

 

Ga naar margenoot+Syllogismus quinquepartitus ita vocatur quia eum quinque argumenta ingrediuntur, non verò quia quinque duntaxat forent propositiones. Plures enim sunt quae hîc primùm recto ordine, dein inverso et magis rhetoricè, ob oculos ponuntur; non quòd hoc duntaxat modo liceat eas invertere et repetere, sed quia hic ordo maximè inversus et syllogismus explicatissimus videatur.

Omne homo est animal, nam Petrus est animal, nam
Omne sentiens est animal. Petrus est homo, nam
At omnis homo sentit; Petrus loquitur.
Ergo omnis homo est animal. Sed qui loquitur est homo;
  Ergo Petrus quoque est homo.
   
At Petrus est homo, nam Petrus quoque est homo,
Qui loquitur est homo. Sed omnis homo est animal, nam
At Petrus loquitur; Omnis homo sentit.

[pagina 213]
[p. 213]

Ga naar margenoot+

Ergo Petrus est homo. Sed omnis sentiens est animal;
Ergo Petrus est animal. Ergo omnis homo est animal.
  At Petrus est homo;
  Ergo Petrus est animal.

Praeter hunc syllogismum rhetoricum poterunt quinque haec argumenta, si videtur, latiùs explicari et amplificari, imò quaevis propositio iterum probari easque propositiones eodem vel quovis ordine rhetoricè disponiGa naar voetnoota). Pulchrèque in syllogismo quinquepartito omnes explicationes et amplificationes ad quinque hosce terminos referuntur, ac logicè cum his, et hi cum se invicem, eleganter conferuntur, si hae propositiones in margine scribantur è regione loci, ubi quaelibet earum vel explicatur vel amplificatur vel probatur. Ac ne necessè sit perpetuò addere vocem subjecti aut praedicati, et certi aliquodGa naar voetnootb) statuatur quo respiciendum sit in sumendo aut inveniendo argumento.

Dicimus ultimi syllogismi conclusionis subjectum esse thema, praedicatum declaratum, medius terminus argumentum respiciens praedicatum; argumenta verò quibus major et minor probantur, respicient terminum medium. Hoc pacto: Petrus declaratur a genere animal; ab animali verò sumitur argumentum probans à loco generis quod est homo. Major autem propositio probatur ab hominis adjuncto communi sensu, minor ab ejusdem adjuncto proprio. Breviter: thema declaratur a genere, hoc probatur a specie; ab hac sumuntur argumenta probantia majorem et minorem ab adjuncto communi et proprio.

Eodem quoque modo perges procedere, si secundi et tertij syllogismorum majores et minores confirmentur. Sumentur enim duo argumenta à sentiente, et itidem duo à loquelâ, atque ita fient duo alteri syllogismi quinquepartiti subordinati, quorum tamen quaedam propositiones pertineant ad primum et tertium, atque ad primum et secundum. Secundi verò et tertij propositiones alterius syllogismum non ingrediunturGa naar voetnootc).

Vulgò autem minores tantùm confirmantur. Hoc pacto:

Omnis homo est animal; {Qui loquitur est homo; {Qui intelligitur, loquitur;
At Petrus est homo; {Petrus loquitur; {Petrus intelligitur;
Ergo Petrus est animal. {Ergo Petrus est homo. {Ergo Petrus loquitur.

Petrus est animal, nam Petrus est homo, nam Petrus loquitur, nam Petrus intelligitur. Sed qui intelligitur, loquitur; ergo Petrus loquitur. Sed qui loquitur, est homo; ergo Petrus est homo. Sed omnis homo est animal, ergo Petrus est animal. |

 

Ga naar margenoot+Res longinquae unico oculo visae, videntur à propinquis rebus distingui quia propinquae rei punctum ad oculum divergit, longinquae verò puncti radij sunt paralleli; quòque punctum est propinquiùs, eò magis ejus radij divergunt, quam differen-

[pagina 214]
[p. 214]

Ga naar margenoot+ tiam oculus percipiendo, judicat hanc rem hac esse propinquiorem vel remotiorem. Pictae verò rei puncta unico oculo visa, propinqua saepe remota, et vice versa, videntur; at hoc fitGa naar voetnoota) quando negligentiùs videtur, diligentiùs verò animo concipitur ipsa res. Cùmque pupilla exigua sit (quae tamen est basis penicilli visorij)Ga naar voetnootb) multò minor est pars ea in picturâ aut vitro; unde fit ut diligens conceptus rei et negligentior perceptio ocularis eam partem pro puncto aut superficie habeat, prout res videtur exigere. Neque existimandum à pluribus punctis visibilibus radios egredientes excitare penicillum divergentem in re longinquâ; quod si fieret, oporteret eos radios se invicem inter oculum et punctum intersecare. Atque ita quaelibet res statim duplò, triplò et multò propinquior videretur quàm revera est, quiaGa naar voetnootc) minor parsGa naar voetnootd) pupillâ oculi in re visibili sumi vix videtur posse.

Ga naar margenoot+Syllogismus quinquepartitus commodè hoc pacto in tabulam referetur:

      { minor { Petrus loquitur.
  { minor { Petrus est homo. { major { Qui loquitur est homo.
      { conclusio { Petrus est homo.
         
      { minor Omnis homo sentit.
Petrus est animal. { major { Omnis homo est animal. { major Omne sentiens est animal.
      { conclusio { Omnis homo est animal
  { minor { Petrus est homo.    
      { a divisione  
      { a comparatione  
  { conclusio { Petrus est animal. { ab oppositione  
      { a testimonio.  

Ga naar margenoot+Syllogismus quidam hîc occurrit quem Johan. Freigius in Orat. Cic. pro QuinctioGa naar voetnoot1) proponit, cujus majorem hypotheticam categoricè probo, quo exemplo ubique uti licebit. Memini tamen similia me antè habuisse.

Si tibi debuisset Quinctius, statim petijsses; sed statim non petijsti; ergo Quinctius nihil tibi debuit. ProbaturGa naar voetnootf) major: Quod dissoluti facerent, tu fecisses; sed si dissolutis Quinctius debuisset, statim petijssent; ergo si tibi Quinctius debuisset, statim petijsses. ‘Tu’Ga naar voetnootg) est major terminus, ‘dissoluti’g) medius; ‘facerent’g) autem

[pagina 215]
[p. 215]

Ga naar margenoot+ includitur in ‘petijssent’Ga naar voetnoota), ‘facere’Ga naar voetnootb) verò in ‘petijsses’a). Probatur iterum major: Tu es avarus; quod dissoluti facerent, idGa naar voetnootc) avarus faceret; ergo quod dissoluti facerent, id tu faceres. |

Idem Johannes Freigius in Orat. pro CaelioGa naar voetnoot1) talem proponit syllogismum: Si Caelius voluptati fuisset deditus, reprehensione caruisset; at non fuit deditus voluptati; ergo multò magis reprehensione caret. Hic syllogismus videtur, contra regulam hypotheticam, procedere à remotione antecedentis ad positionem consequentis. Verùm illudGa naar voetnootd) ‘si’b) hîc ponitur pro ‘etsi’b), quo significamus duas hîc intelligi propositiones, scilicet si CaeliusGa naar voetnoote) non fuit voluptati deditus, reprehensione caret, et si Caelius voluptati fuisset deditus, reprehensione caruisset. Assumptio potuisset esse: at Caelius voluptati fuit deditus, ergo reprehensione caret, sed praestabat assumere antecedens prioris propositionis, quia consequens ex eo multò magis sequitur; nam si voluptati deditus, reprehensione caret, multò magisGa naar voetnootf) voluptati non deditus, reprehensione caret. Ita ut illustrationis gratiâ ‘voluptati non deditus’b) duntaxat amplificatum sit ab opposito ‘voluptati deditus’b).

 

Ga naar margenoot+Alstedius, Logices, Lib. 10o, cap. 39oGa naar voetnoot2) dicit: ‘Ut plurimum negatur minorGa naar voetnootg). Nam major fermè est axioma generale. Si tamen negetur majoris universalitas, nec defendens ullam exceptionem dare possit, judicatur esse victus’Ga naar voetnoot3).

Ubi animadverto dicendum potiùs rariùs propositionem universalem negari, nam major in tertiâ figurâ potest esse particularis; et in reliquis figuris licet petere rationemGa naar voetnooth), etiam minoris universalis negatae. Verùm, meo judicio, praestat ante postulationem rationis eam probare per inductionem, ut ita defendens cogatur addere quod ab opponente omissum est, viz.: exemplum per quod universalitas infringitur. Nec quoque statim victus dicendus, si nequeat <dare>Ga naar voetnooti) exemplum tale, quia opponens potest ita formare suam propositionem, ut ea sola restet exceptio in syllogismo expressa.

Distinguet igitur defendens hoc à reliquis omnibus notabili quâdam differentiâ. Ut: Omnes homines sunt peccatores; Christus est homo; ergo etc., dicet: hic medius terminus; in majore sumitur pro hominibus naturali lege natis, in minore verò pro supernaturali lege nato. Si verò distinctio videatur absurda, ut: Omnes homines sunt peccatores; Petrus est homo etc., si dicat respondensGa naar voetnootk): ‘medius terminus in majore sumitur pro hominibus naturale lege natis, in minore pro ex materno utero secto’a), rogabit opponens quo pacto neget majorem, aut, si velis, minorem. Si

[pagina 216]
[p. 216]

Ga naar margenoot+ igitur dicat: ‘nego majorem’Ga naar voetnoota) (omnes homines, ex materno utero secti, sunt peccatores)Ga naar voetnootb), opponens ducet eum ad impossibile si lubet, quia manifestè vera videtur negari. Si conclusionem absurdam defendens pro verâ habeat, probabit opponens ejus contradictorium, vel ex eâ alterum absurdum eliciet, vel appellabit auditorium et quiescet. Si verò defendens dederit rationem negationis, probabit opponens contradictorium ejus, vel, formato syllogismo, ostendet inde non sequi contradictorium negatae propositionis.

Eodem capiteGa naar voetnoot1) connectio meliùs in primo modo sic probabitur: Qui est aeternus est naturâ Deus; at si sermo fuit in principio, est aeternus; ergo si sermo fuit in principio, est naturâ Deus.

At non oportetGa naar voetnootc) continuò syllogisticè argumentari, sed interponendus est discursus oratorius. Ac primò negatam propositionem Platonico more probare, tum verò id ipsum ad formam syllogisticam reducere, ut ita videamur ex tempore syllogisticè disputare et eâdem operâ oratoriam per syllogismos quinquepartitos exercere possimus ne minus apti cum plebeis disputandi deprehendamur. Fiat igiturGa naar voetnootd) syllogismus quinquepartitus aut plurium aut pauciorum partium ex syllogismo post proferendo, propositionemque negatam confirmaturo. |

 

Ga naar margenoot+In syllogismis hypotheticis non videtur dicendum: ‘sunt quatuor termini’a), cùm propositio nonnunquam ipsa quatuor terminos legitimè contineat, nec ambiguitas est in majore, minore etc., cùm alubi ostensum sit nudam aliquam propositionem non certò determinare subjectum et praedicatum. Nam quod per hoc medium erat in conclusione subjectum, per aliud erit praedicatum; proinde etiam conclusio syllogismi hypothetici, etiamsi interdum propositione simplici constat, non tamen, ne tum quidem, majorem et minorem terminos certò determinatGa naar voetnoote), quia nullubi in toto discursu hi duo à se invicem separati fuerunt.

Dicendum igitur: ‘ambiguitas est in antecedente aut in consequente’a). Vox enim haec sumitur ita in propositione, aliter verò in assumtione, aut in conclusione. Ex quo vitiumGa naar voetnootf) consequentiae syllogisticae patet, cùmGa naar voetnootg) non assumitur aut removetur idem antecedens aut consequens; aut idem non concluditur quod in legitimo processu requiritur, cùm totus syllogismus duas duntaxat propositiones diversas possit continere, utramque verò ex majore propositione repetitam.

 

Ga naar margenoot+Inculcare soleo discipulis meis primae classis ut sint fervidi in publicis, placidi verò in privatis conventibusGa naar voetnoot2). Nemo enim fert sibi acriter opponi, at omnes gaudent

[pagina 217]
[p. 217]

Ga naar margenoot+ audire acrem disputatorem in suggestu, et vehementem concionatorem in templo. Qui igitur privatim omnibus cedit, publicè verò triumphum canit, admiraturGa naar voetnoota) ab amicis et laudatur ab omnibus auditoribus. Quamvis autem utrumque adipisci difficilè. Morum enim facilitas languorem publicum, et vehementia publica molestas altercationes videtur trahere; tamen perenni labore et indefessâ meditatione nonnulli, licet pauci, utrumque videntur consequuti.

 

Ga naar margenoot+Consonantijs solis qui sperant se posse eam vim proferre, de quâ loquuntur VeteresGa naar voetnoot1), ij, meo juditio, errant, nam ibi sola ferè quantitas consideratur in morâ, et gravitate vel acumine; parùm verò aut nihil attendunt ad plenitudinem sive exilitatem, cùm ibi quoque nonnihil virium situm sit. Quod oratores non obscurè profitentur: si aptè rebus applicetur, multò minus affectûs possunt exprimi. Est quidem aliquis modus quartus qui flebilis videtur, est aliquid quidam in reliquis modis quod perGa naar voetnootb) varium situm semitonij nonnihil affectûs exprimere possit. Verùm totum illum representare posse omninò nego. Qui igitur vim musices velit perspicere, revocet etiam illas qualitates vocis ad artem, quae sunt plenitudo, exilitas, unde vox possit dici profunda. Sitque interdum submissa, interdum clara; levis, aspera; suavis, horrida, prout materia exigit et affectus exprimendus. Quod procul dubio vivâ voce, non instrumentis nudis, efficiendum videtur.

 

Ga naar margenoot+In oratorijs argumentis et explicationibus ad logicam revocandis, notae praecipuè considerandae veniunt, unde scitur an orator voluerit argumentari vel explicare, idque velGa naar voetnootc) ab hoc vel ab illo loco logico. Omnium enim horum notae sunt ut, nam, quoniam, enim, quia etc. syllogismorum; exGa naar voetnootd) etc. materiae; ab etc. efficientis, etc., ut Logici satis plenè <explicant>Ga naar voetnoote). Hîc praeterea occurrunt etiam parentheses, quaeque non statim apparent quomodo hue pertineant.

At tenendum est ubique in totâ oratione subintelligi locum, tempus, oratoremGa naar voetnootf), auditores. Sic in Orat. pro Caelio, ubi Cicero probat eum non esse luxuriosum, interserit: ‘dicam enim jam confidentiùs de studijs ejus honestis, quoniam audio quaedam, fretus vestrâ sapientiâ, liberè confiteri’Ga naar voetnootg). Cùm hîc Cicero dicit: ‘Caelius non est luxuriosus’, intelligitur dicere: ‘ego dico Caelium non esse luxuriosum, hoc tempore dico, hoc in loco dico, coram vobis dico’g). Illud ‘enim’g) igitur in dictâ parenthesi, est ratio propositionis, cujus praedicatum est ‘dico’g), hoc modo: ‘Caelium non esse luxuriosum ego dico’; ratio verò est quia confidentiùs audeo dicere. Syllogismus talis esto:

[pagina 218]
[p. 218]
Ga naar margenoot+

Quod confidentiùs audeo dicere, id ego dico; Caelium non esse luxuriosum confidentiùs audeo dicere; ergoGa naar voetnoota) Caelium non esse luxuriosum ego dico.

Minorem probat, quia fretus est auditorum sapientiâ. Ad haec ratio in parenthesi etiam refertur ad studia Caelij honesta, ut sit argumentum quod Caelius non est luxuriosus, scilicet quia studijs honestis operam dedit et etiamnum dat. Pertinet igitur illud unum ‘enim’Ga naar voetnootb) ad probandas duas conclusiones: potest enim unum-quodque verbum (ut alubi diximus) singulatim probari inesse subjecto, et unum-quodque ferè verbum potest esse ratio diversae conclusionis. Hîc autem tota conclusio etiam fit subjectum, cui praedicatum ‘ego dico’b) inesse probatur. |

 

Ga naar margenoot+Ut totum syllogismum quinquepartitum ad tabulam revocesGa naar voetnoot1), oportebit tres ordines constituere et dicere positâ quaestione: ‘haec quaestio vel explicatur, vel probatur, vel ornatur’Ga naar voetnootd). Explicatur vel subjectum ejus, vel praedicatum, subjecti vel hoc vel illud vocabulum, aut res sub eo contenta. Ornatur vel per metonomiam vel per metaphoram etc. Quaestio enim in tabulâ debet formari simplicisimis dictionibus; atque ita, si in explicatione aliquid probetur, idem ordo etiam ibi servari poterit.

[27 november 1622]

Te Rotterdam, den 27en November.

Ga naar margenoot+Dat de keersen borsten als sy koudt opgemaeckt werden, is omdat de warmte daer te haest uyttreckt. Nu hetgene metterhaest geschiet, en kan niet eenparich geschieden, waerdoor het gebeurt, dat het roet aen het een pleckxken dichter ineen gedronghen wert dan in het ander (gelyck wy vooren oock wel yet sulckx geseyt ende bewesen hebben).

Dewyle dan dat deen brockxken dichter, swaerder, harder ende van meer Ga naar margenoot+lichamelickheyts <is>Ga naar voetnoote) dan het ander, so soudt wel moghen wesen dat het daveren van de vlamme daerdoor kompt, omdat nu een dicht, nu een open brockxken verteert wort. Ende alser een dicht brockxken verteert wort, dan wort de vlamme groot, ende alser een licht brockxken verteert wort, dat geeft wat min materie tot de vlamme, ende also wort de vlamme van dit brockxken kommende, kleynder; twelck overhandt geschiende, so schyndt de vlamme op ende neder te gaen, twelck wy daveren noemen. Ende dewyle dat in sulke keersen sommighe brockxkens byeen legghende, wel een deel byeen evenGa naar voetnootf) dicht konnen syn, so staet de keerse wel wat stille sonder daveren; maer als het naeste dichter of noch lichter of noch dichter is, so isser gedaver.

Ga naar margenoot+Om dit te remedieren salmen de keersen in een stove ofte in een getemperde

[pagina 219]
[p. 219]

Ga naar margenoot+ plaetse maken, opdat de warmte, van langerhandt ende alleynskens uyt treckende, de brockxkens al even groot maken mochte. Want dan en wortter geen forse gedaen, maer het roet gaet sitten, gelyckt natuerlickxt behoort ende op syn gemack. Want een klyn beetken warmte seffens uytgaende, en maeckt niet dat het roet verre uyt syn eerste plaetse moet gaen om de warmtens plaetse te vullen; ofte (si vis) een kleyn beetken viers uyttreckende, en douwt of en druckt het roet niet verde wech uyt syn plecke.

 

Ga naar margenoot+Mr DavidGa naar voetnoot1), die de seevaert leert, seght dat tusschen de tropicos de wint altyts Oost is ende dat de schippers, die na Oost-Indien varen, moeten buyten de tropicus Capricorni blyven om daer te geraken, want daer syn de winden variabel gelyck hier.

Causam hujus rei credo esse, quia particulares vires stellarum ibi parùm aut nihil possunt contra motum aeris quem à primo mobili nanciscitur, cùm ibi ejus motus sit celerrimus, non aliter quàm stellaeGa naar voetnoota) circa aequinoctialem celerrimè moventur. Ga naar margenoot+Sic etiam aer circa polos parvos circulos vix illo tempore, quo is sub aequinoctiali magnos absolvit, unde fit ut particularis etiam levis occasio eum motum sistat et alio flectat. Nec minus ijs qui sub polis habitant venti aequalitas adest. Omnes enim stellaeGa naar voetnootb) unâ revolutione diurnâ semper aequaliter ab ijs distant, non aliter quàm eae omnes circulos, aequinoctiali parallelos, describunt. Quî igitur vis magis hancGa naar voetnootc) quàm illamGa naar voetnootd) partem ratione coeli posset afficere? Eo enim modo quo hanc partem nunc, hoc post horam duodecimam ejus oppositum afficiet. Qui verò inter polos et aequinoctialem habitant, diversos ventos patiuntur, idque sive omnes stellae duntaxat calidae dicantur esse, siveGa naar voetnoote) tantùm ratione majoris et minoris agere; ut si plagam Borealem non quidem tenuiorem quàm Australem reddantGa naar voetnootf), sed tamen tenuiorem quàm tunc erat, vel reddendoGa naar voetnootg) Australem densiorem, non Boreali, sed seipsâ.

Ga naar margenoot+Cogitandum igitur ibi esse vim, ubi stella est. Quae igitur stella per verticem nostrum movetur, in vertice existens, maximè quidem movet. At cùm vis semper ad Occidentem procedat, nequit ea excitare alium quàm Orientalem aut Occidentalem ventos: Orientalem, si vis est attenuans (eaGa naar voetnooth) enim post meridiem plus potest), Occidentalem, si vis est condensans (quae oriri potest ex defectu stellarum aut planetarum, aliquot horas ante Solis exortum). Ea enim ante meridiem post noctis frigiditatem plus potest. Reliquae verò stellae intermedios quoque ventos

[pagina 220]
[p. 220]

Ga naar margenoot+ Ga naar margenoot+excitant. Vis enim quae ante meridiem non magis, nec minus, movet quàm post meridiem, excitat ventos Septemtrionales et Meridionales; reliquos verò vis differens, ut ex antè dictis liquet.

Hoc tamen addendum eam vim quae in ipso ortu aut occasu maximè viget, etiam Orientalem et Occidentalem ventum posse excitare, quia per illa puncta (cùm est aequinoctium) et per Zenith nostrum ducitur circulus magnus. |

 

Ga naar margenoot+Defendens interdum cogitur dare rationem negatae propositionis, quam opponens (ut antèGa naar voetnoot1) audivimus) nonnunquam ita determinavitGa naar voetnoota), ut vix instantia et exceptio ab istâ universalitate reperiri possit, quia tam paucas species aut individua id universale comprehendit. Tum licebitGa naar voetnootb) universalem universaliorem reddere, retentâ eâdem conclusione. Ut:

Quam rem non sequunturGa naar voetnootc) pluviae, ea non est signum pluviarum; at iridem non sequuntur pluviae; ergo iris non est signum pluviarum.

Negatur major. Ratio negationis est quia quasdam res non sequunturGa naar voetnootd) signata, quae tamen sunt eorum signa, ut cùm porrigo manum ut pauperi nummum dem, quem nebulo inter porrigendum aufert. Ita hîc responsum est, ac si syllogismus ita habuisset:

Quam rem non sequitur aliqua res, ea non est ejus signum; at iridem non sequunturd) pluviae; ergo iris non est signum pluviarum,

ubi major est facta universalior, ideòque instantia faciliùs reperitur; idque opponens debet ferre, aut, probando suam majorem, ostendere aliter fieri a signandis pluvijs quàm in alijs rebus.

AntèGa naar voetnoot2) audivimus quomodo instantiam proferre; nihil aliud est quàm syllogisticè contradictorium negatae propositionis probare, sed obscuriùs. Tertiò, antèGa naar voetnoot3) diximus omnes eas propositiones annihilari, si ostendamus non necessariò ita se habere, sed aliter esse posse.

 

Ga naar margenoot+Ventum Orientalem esse frigidum, Occidentalem verò calidum, si apud Chinenses non est verum, ratio hîc non malè afferri potest, quòd ex mari vapores salsi, ideòque calidiores, oriuntur, quod et nautae observarunt; non enim vapor funibus adhaerensGa naar voetnoote) incipit congelari antequamGa naar voetnootf) propè terram venerint. Sal autem est ignis condensatus.

[10 december 1622]

Den 10en Decemb.

Explicationes in orationibus sunt procul dubio animadversione necessariae cog-

[pagina 221]
[p. 221]

Ga naar margenoot+Ga naar margenoot+noscunturque per notas locorum logicorum. Verùm tamen, si diligentiùs hîc introspiciamus, omnia ferè poterunt referri ad syllogismos oratorios. Etsi enim non semper expressè conclusiones proferantur, eae tamen ex modo dicendi facillimè eliciuntur, nam hinc intelligitur quid auctor approbet et reprobet; quidque bonum, quid malum sit. Sic si praeceptor severè dicat: ‘tu non tenuisti lectionem’Ga naar voetnoota), intelliget discipulus: ergo tu vapulabis. Si concionator flebiliter dicat an Deum peccatis nostris offendimus, tacitèGa naar voetnootb) concludit nos obnoxios esse poenis. Quam autem conclusionem orator intendat, etiam antecedentiaGa naar voetnootc) totusque cursus orationis etc. plerumque manifestissimèGa naar voetnootd) indicant.

 

Ga naar margenoot+Distinctiones quasGa naar voetnoote) in solvendis syllogismis respondens affert, non semper cogunt opponentem dicere: ‘Sumo ubique in hac vel illâ significatione’Ga naar voetnootf), nam medius terminus pertinet ad ipsum opponentem quem ipse sumit; non uti a respondente distinguitur, sed sicut ipse eum intelligit. Ut si respondens diceret: ‘Si sumis medium terminum archipodi aliter, nego minorem; si reflexivè majorem’f), dicet respondens se neutro modo sumere, sed ut hic vel ille philosophus vel plebeus; vel definiet eum. At si ipse opponens dicat se sumere archipodialiter (id est non intelligatur), jubebitur probare aliquando ita sumi, ut auditores id credant; viz. si ‘homo’f) fuerit medius terminis, erit hujus probationis syllogismus: ‘quidam homo archipodialiter sumitur’f), aut: ‘aliqua res ita sumitur’f).

Sit ergo talisGa naar voetnootg) syllogismus, ubi medius terminus totus est ignotus, ut:

Omnis archipodialis est homo; at omnis archipodialis est bestia; ergo quaedam bestia est homo.

Jubebimus definire archipodialem definitionemque aequè ignotam probare. Si verò respondens dicat majorem autGa naar voetnooth) minorem terminum esse ambiguum sumique in praemissâ reflexivè, in conclusione archipodialiter, jubebit opponens respondentem illud verbum explicare per nota vocabula; et probabit vel ex communi hominum sermone, vel quovis modo, id vocabulum aliter sumi, dicetque se nullum locum videre, ubi ita sumatur. Atque ita cogetur respondens instantiam aliquam afferre, velGa naar voetnooti) ex ipsis thesibus ostendit ipsum respondentem aliter sumere, aut non posse se disputare contra eum qui ignotis vocabulis utatur, temerèque non intellectum in medium prodire. |

Ga naar margenoot+Cùm respondens videt se malè negasse aliquam premissarum, poterit absque dedecore eam omittere et negare aliam, si pretendat aliquam distinctionem, dicendo: ‘Si medium ita sumas, nego igitur majorem’f).

 

Ga naar margenoot+Disputatio oratoria utilissimum est exercitium idcirco ut studiosi commodiùs possint ex tempore respondere.

Monendus est opponens ut ordinem syllogismi oratorij servet qui descriptus est

[pagina 222]
[p. 222]

Ga naar margenoot+ abhincGa naar voetnoota) paginâ, quintâGa naar voetnoot1). Respondens igitur neget minorem prosyllogismi minoris hoc modo: ‘Verùm omnis homo non sentit (quod etiam poterit confirmare syllogismo oratorio); etsi igitur omnis sentiens est animal, non tamen sequitur hominem esse animal; etsi igitur Petrus est homo, non tamen sequitur: Petrus est animal’Ga naar voetnootb). Atque ita deinceps, ubi plures syllogismi subordinati sunt; nam scire oportet hîc me duntaxat ultimus syllogismus explicatissimè proponere.

Oratores verò rarissimè tam explicatè, sed ferè enthymematicè procedunt ac saepe paucis verbis multa argumenta concludunt, quorum quaedam sunt subordinata; id est primum per secundum, secundum per tertium, etc. probatur; quaedam verò in collateralia, id est, quando eadem conclusio diversis argumentis infertur. Quod frequentissimè omnium accidit. Rarò enim unicum argumentum satis est ad conclusionem, tam fortiter quàm orator desiderat, inferendam.

Argumenta autem ferè proferunt ornata per figuras rhetoricas: ironiam, tropum etc., interrogationem, exclamationem, admirationem, etc., quo vestituGa naar voetnootc) detracto, apparebit parùm esse quod ad syllogismos referri, et vim illationis augere non videatur. Prodest nihilominùs composituram orationem syllogismos oratorios explicare subordinatè et collateraliter. Id possimus hinc sumere quas velimus propositiones nonnullasque omittereGa naar voetnootd), duas, tres, aut plus, contrahere, alias vestire ornatu rhetorico, atque ita abundare copiâ verborum et rerum. Secundò, quando in syllogismi oratorij syllogismo aliquo sunt quatuor termini, respondens oratorius ita respondebit:

Fateor omne sentiens activè est animal; verùm omnis homo non sentit activè, sed passivè; at omne sentiens passivè non est animal; non igitur sequitur omnis homo est animal. Etsi igitur Petrus est homo, non tamen sequitur: Petrus est animal.

[22 december 1622]

Den 22en December.

Alsmen met een schailje, daer men rechs op gecyffert heeft ende met natticheyt uytgevaeght, in de stove kompt, so wortse so nat, dat men de letters die men maeckt, niet sien en kan.

De reden hiervan is, dat de natticheyt buyten de stove in de poren of sweetgaetkens van de schailje schuylt, also dat het schyndt dat se niet seer nat en is; maer de natheyt is wel niet int midden des lichaems, maer altyt leegher dan het oppervlackt van de schailje. Als nu de warmte op de schailje kompt, so menghtse haer met het water, dat in die gaetkens is, makende dat het meerder plaetse hebben moet dan in die hollekens isGa naar voetnoote), waerdoor de natticheyt van de warmte uytgedronghen wort; niet anders gelyck den wyn uyt een volle tonne overloopt alsmer noch water

[pagina 223]
[p. 223]

Ga naar margenoot+ ingiet. Daerenboven so treckt het vier oock in de kanten van die hollekens; ende daeraen klevende maecktseGa naar voetnoota) noch kleynder, ende dierhalven pranght het vier de natticheyt uyt, daerse best uyt kan, twelck is boven op die schailje. Daertoe mach men wel gelooven dat in die gaetkens, doordien dat de kanten oock warm worden, het water alderlichst tot dampt begint te worden, want daerin en is maer een kleyn beetken, twelck rontsom met warmte besedt wort. Ende daer is dickwils geseydtGa naar voetnoot1) dat kleyne dinghen een grooten omtreck hebben naer advenant de groote dynghen. Nu den dampt hoeft meer plaetse dan het water, doch in de locht kommende by het ander water, dat op de schailje oock dunnekens gespreydt wort, verliest se haer hitte ende menght haer met het water ende also wort de schailje natter.

Hetselvighe siet men oock als men eenen natten doeck, die sterck uytgevronghen is, by het vier drooght. Ende voornementlick als dien doeck in een koude vochtighe plaetse geleghen heeft, want doen en schyntse niet nat te synGa naar voetnootb) voor ende aleer datse by het vier kompt. Ende dan siet men de natticheyt bescheeghelick, selfs eer se begint te roocken, ende oock alse roockt. |

[24 december 1622]

Den 24en December int weerom kommen van Dort.

Ga naar margenoot+Daer syn instrumentkens van yser, die men in de mont neempt om op te spelen,

illustratie
Fig. 22.


ende men heet se trompen. ab is een stale latken, dat men doet daveren alsmen aen c stoot met den vyngher, ende men speelter alle lydekens op.

Alwaer te verwonderen staet dat men verscheydenheyt van toonen hoort, daer het instrumentjen doch eenparich is ende buyten de mont slechs eenen eenparighen ofte schier geenen toon en geeft. Maer men moet weten dat de locht in een nauwe plaetse gesmeten, ende niet hebbende om te wycken, meer clynckt ende gebroken wort; ende dewyle men den mont kleynder ende grooter maeckt int spelen, so verandert men ooc de toonen, niet anders dan tgaet met de orgelpypen. Want alsmen de kaken wyt open spreydt ende eenen grooten mont maeckt, so komter eenen groven toon van; eveneens alsmen die int synghen verandert. Also dat ick meyne, dat men de voys maer en hoeft na te botsen sonder synghen, den mont openende gelyck men synghen soude. Ende also kan men sonder veel te leeren, alle liedekens spelen, die men synghen kan.

 

Ga naar margenoot+Dixi paulò antèGa naar voetnoot2) omnia ferè <discursûs>Ga naar voetnootc) oratorum referri posse ad argumentationem syllogisticam, ipsasque figuras in se continere mediorum terminorum virtutes.

[pagina 224]
[p. 224]
Ga naar margenoot+

Sit igitur exemplum tale: Cicero probet Catilinam occidendum esse, quia conatus est patriam perdere. Dicat igitur is: ‘an non occidendus est? cùm patriam conatus sit perdere’Ga naar voetnoota)Ga naar voetnootb). Praeter artificiale argumentum sumitur etiam aliud à testimonio auditorum, idque per interrogationem. Idem enim est ac si diceret: ‘Vos ipsi testes estis eum esse occidendum’a; ergo interrogatio continet testimonium auditorum, quia supponitur eos responsuros ex sententiâ oratoris. Si non ita responsuri sint, est elenchus sophisticus, sive falsum argumentum, quod etiam vocatur ignoratio elenchi.

SiGa naar voetnootc) dicat Cicero admirans: ‘Catilina conatus est perdere patriam, nec tamen occisus est’, concludit mediatè Catilinam esse occidendum. Admiratio enim designat peccatum esse a senatoribus quòd eum non occiderint; ergo jam occidendus est. Idem fit cùm dicit ‘hic tamen vivit’a), nisi quòd argumento utatur à contrario.

Sic, cùm exclamat: ‘o tempora, o mores’a), idem est ac si diceret: ‘Catilina non est occisus, ergo peccarunt senatores graviter; ergo homines omnes corrupti sunt, vel id fit vitio temporis’a). Potest enim videri inclusa excusatio quaedam senatorum, ut dicatur: ‘Potiùs vitium temporis quàm eorum’a), atque ita tandem sequitur: ‘Catilina occidendus est quia temporis vitio tam diu servatus fuit’a).

Reliquae figurae, hoc modo animadversae, suas vires nullo negotio diligenter consideranti oratoris intentionem, omnes omninò aperient.

 

Ga naar margenoot+VoorenGa naar voetnoot1) hebbe ick wat gesproken van de leughen, alwaer ick oock <een>Ga naar voetnootd) weynich mentie maeckte van bedroch, hetwelcke schyndt de leughen seer naby te kommen. Nochtans en kan men niet wel segghen dat alle bedroch sonde is, tensy men dit woort specialick int quade neempt, want beproevinghe is mede een bedroch, generalick genomen synde; so can oock courtoisie syn alsmede bedroch daermen ymant wat mede leert, geckt, speelt etc. In welcke alle de sonde schyndt te kommen uyt het quaet, dat men daerin voor heeft ofte daermede te weghe brengt.

Wat aengaet de beproevinge, daer God Abraham mede beproefde, <die>Ga naar voetnoote) was soodanich dat hy hem dede gelooven dattetc) niet waer en was, want Abraham dachte dat het Godts wille was dat Isack soude ymmers gedoot worden, twelck Godts wille niet en was. Ja, God hadde wel moghen segghen sonder lieghen: ‘ick wil dat ghy uwen sone doodet’a), daer hyt nochtans niet en wilde, maer hy verstontGa naar voetnootf) hem: ‘ick wil dat ghy al de actien van gehoorsaemheyt betoondt, die ghy doen soudet so ick dat ymmers begeerde’a). Maer so klaer en mocht dit niet geseydt worden, want dan en haddet gheen beproevinge geweest; want wat eere konde Abraham hebben, dat hy al die actien dede, wel wetende dat het na syn sin uytvallen soude?

Also beproeft oock een vader syn kindt; ende wie sal segghen datmen also eenen

[pagina 225]
[p. 225]

Ga naar margenoot+ vriendt niet en sal moghen weeren, dat hy niet en sie hetgene men hem opentlick niet en derft weygeren te sien? Want oock myn intentie en is niet, hem te doen meenen, dat ick dit of dat niet en doe; maer slechsGa naar voetnoota) te maken, dat hy niet en meene, dat ick dit of dat doe. Twelck niet en is hem leughen te doen meenen, want so hy anders meent, dat en volcht niet nootsakelick uyt myn woorden of actien, want tis my genoech dat hy niet en meent dat ick dit of dat doe. Ende al weet ick dat hy door myn woorden ende actien meenen sal dat ick dit of dat niet en doe, leugen syndeGa naar voetnootb), so en schyndt het niet, dat hem in middelmatige dynghen soo nouwe moet wachten. Siet de plaetse voorseydt. |

margenoot+
Glacies in vase cur per plicas congelataGa naar voetnooti).
voetnooti)
congelatus.
voetnoot2)
Cf. l'explication d'un phénomène semblable au t.I. p. 60. Cf. aussi t. I, p. 361.
voetnoot3)
Cf. t. I, pp. 21-22, 60, 61, 155, 215, 281 et 363.
margenoot+
26 janvier-4 avril 1622
Fol. 163bisr-163bisv
margenoot+
Hypotheticae enunciatio explicatur.
voetnoota)
propositionem constat, le t final de constat récrit sur re, tandis que propositionem est resté.
voetnootb)
d'abord antecedente cujus; puis cujus barré.
voetnootc)
v.g.
voetnootd)
antecentis.
voetnoote)
si.
voetnootf)
d'abord ad hypothe; puis hypothe barré.
voetnootg)
d'abord sequitur ex; puis ex barré.
voetnooth)
d'abord reducitur, nulla bestia est homo, at; puis nulla bestia est homo barré, mais non pas at.
voetnooti)
d'abord bestia ergo; puis ergo barré.
margenoot+
Quarta figura cumGa naar voetnootk) tertiâ etc. confertur.
voetnootk)
cur.
voetnoot1)
Cf. ci-dessus p. 171, n. 2.
voetnootl)
d'abord termini non sollicitus; puis non sollicitus barré.
margenoot+
Fol. 163bisv
4 avril 1622
margenoot+
Syllogismus inconcinnus.
voetnoota)
e.g.
voetnootb)
evidentiam omis.
margenoot+
Candela cur in vitro in aquâ converso, extinguatur.
voetnoot1)
Utriusque Cosmi majoris scilicet et minoris metaphysica, physica atque technica historia. In duo volumina secundum Cosmi differentiam divisa. Authore Roberto Flud, alias de Fluctibus, Armigero et in Medicina doctore Oxoniensi. Tomus primus, de Macrocosmi historia in duos tractatus divisa. Quorum primus de metaphysico Macrocosmi et creaturarum illius ortu physico Macrocosmi in generatione et corruptione progressu; secundus etc. Oppenhemii, aere Iohan-Theodori de Bry, typis Hieronymi Galleri, anno CIƆ.IƆC.XVII; in-fol. Le traité second porte le titre spécial: Tractatus secundus de Naturae simia seu technica Macrocosmi historia, in partes undecim divisa. Authore Roberto Fludd, alias de Fluctibus, Armigero et in Medicina doctore Oxoniensi. In nobili ?ppenheimio. Aere Iohan-Theodori de Bry, typis Hieronymi Galleri, anno CIƆ.IƆC.XVIII. Pour le lieu en question, cf. de ce second traité: Pars VII, Lib. III, de Motu ex quatuor elementorum naturis generato, pp. 471-472.
voetnoot2)
Cf. t. I, pp. 38-39, 238 et 239; puis ci-avant p. 144.
voetnootc)
d'abord in libero fit; puis fit barré.
voetnootd)
d'abord non est; puis est barré.
voetnoote)
d'abord in minimas; puis minimas barré.

margenoot+
Loca oratoria sunt species locorum logicorum.
voetnootf)
d'abord locorum rhetoricor; puis rhetoricor barré.
voetnootg)
flexaminae.
voetnooth)
le ms porte: piscatore.
voetnooti)
d'abord est vel; puis vel barré.
voetnootk)
d'abord διδασκαλία, παιδεία; puis παιδεία barré.
voetnootl)
referter.
margenoot+
4 avril-2 mai 1622
Fol. 163bisv-164bisr
voetnoot1)
Logicae systema harmonicum, in quo universus bene disserendi modus ex authoribus Peripatetias juxta et Rameis traditur per praecepta brevia, canones selectos, et commentaria dilucida. Quibus non solum scientia nobilissimae artis, sed etiam usus et is quidem inprimis continetur. Authore Iohanne-Henrico Alstedio. Dextrâ manu tradita ne accipe sinistrâ (petite vignette). Herbornae Nassoviorum, 1614. - in-8e, 822 pp. + l'Index.
margenoot+
Orationem ad musicas notas reduci optatur.
voetnoota)
d'abord quod quantitatem; puis le d de quod barré et tem de quantitatem surchargé d'une s.
voetnootb)
ad.
margenoot+
Fortis vox est vocis qualitas.
voetnootc)
une parenthèse avant in et avant facet; une autre après facet.
voetnootd)
d'abord et plurimum spirit; puis plurimum spirit barré.
margenoot+
Fol. 164bisr
2 et 11 mai 1622
voetnoota)
d'abord altiorem quidem; puis quidem barré.

margenoot+
Thematis per loca logica deductio non est divisio, sed descriptio.
voetnootb)
d'abord essentialia genera et; puis genera et barré.
voetnootc)
e.g.
voetnootd)
iterdum.
voetnoote)
d'abord cute modo de; puis modo de barré.
voetnootf)
pas de guillemets.
voetnootg)
d'abord albo, seq; puis seq barré.

margenoot+
Axiomatis singula ad locos logicos revocantur.
voetnooth)
ce mot entre parenthèses.
voetnooti)
pas de guillemets, mais des parenthèses.
voetnootk)
aximatis.
margenoot+
11 et 27 mai 1622
Fol. 164bisr-164bisv
voetnoota)
nous avons intercalé ces mots, sans lesquels le texte semble bien obscur.
voetnoot1)
Il résulte de la suite que l'auteur désigne son frère Jacob Beeckman.
voetnootb)
d'abord subjectum occupans; puis occupans barré.
voetnootc)
le ms porte supra Petrus.
voetnootd)
le ms porte: quorum.
voetnoote)
le ms porte: ab.
voetnootf)
possit.

margenoot+
Ignis non est absque motu.
voetnoot2)
Cf. plus haut pp. 97, 105-106, 107, 119-120 et 138-139.
voetnootg)
d'abord partes sub; puis sub barré.
margenoot+
Fol. 164bisv
27 mai-2 juillet 1622
voetnoota)
et omis.
margenoot+
Vitri quo calor aeris examinatur ratio.
voetnoot1)
Willem Jansz. Blaeu (Guil. Janssonius, Blavius ou Caesius), né en 1571 à Uitgeest près d'Alemar, entra d'abord en apprentissage auprès de son cousin, Cornelis Pietersz Hooft, marchand à Amsterdam et père de l'historien. Ayant pris goût aux mathématiques, il devint, pendant deux années (1594-1596) l'élève de Tycho-Brahe à l'observatoire de Huen, près de Copenhague. Puis il s'établit à Amsterdam comme éditeur surtout de globes terrestres et astronomiques et d'ouvrages géographiques et nautiques qu'il composa lui-même: le Nieuw graetbouck (1605), le Het Licht der Zeevaert (1608-1618), puis le ‘De Zeespiegel (1624-1638) et le ‘De groote Zeespiegel (1624), Sa boutique ‘de Vergulde Sonnewyser’, ‘opt Water’ (aujourd'hui le Damrak), était le rendez-vous des savants. Blaeu mourut à Amsterdam le 21 octobre 1638, laissant ses célèbres presses à ses fils.
voetnootb)
vertrock.
voetnoot2)
On pourrait penser d'abord à Pieter Jansz Hooft (1576-1636), cousin de l'historien et apparenté à Blaeu (cf. la note précédente). Il avait étudié la médecine et la chimie, et fit beaucoup d'expériences physiques à Amsterdam. Mais peut-être s'agit-il de Nicolaes Jansz van Wassenaer, né vers 1570, d'abord étudiant en théologie, puis (1604-1607) corecteur de l'école latine de Harlem. Il était en 1621 également médecin à Amsterdam, où il avait une collection renommée de raretés. C'est là aussi qu'il allait publier, tous les six mois, son Historisch Verhael, dont le premier volume, relatant les événements de la première moitié de 1621, parut en 1622. Sur sa relation du thermomètre, cf. ci-dessous p. 361, n. 3.
voetnoot3)
Cf. ci-avant pp. 186-187.
voetnootc)
welck niet.
margenoot+
Motus perpetuus in rotâ inventus.
voetnootd)
konnen omis.
margenoot+
27 mai-2 juillet 1622
Fol. 164bisv-165bisr
voetnoota)
met al.
voetnoot1)
Heronis Alexandrini Spiritalium Liber. A Federico Commandino Vrbinate, ex Graeco nuper in Latinum conversus. Cum privilegio Gregori XIII. Pont. Max. Vrbini, M.D.LXXV.
voetnootb)
habet.
margenoot+
Vitri quo calor examinatur, tubum in infinitum minuere.
voetnootc)
le ms porte: oft.
voetnoot2)
La figure 11.
margenoot+
Fol. 165bisr
27 mai-2 juillet 1622
voetnoota)
sou de.
margenoot+
Vitra motui perpetuo inservientia.
voetnoot1)
Ce personnage n'a pas été identifié.
voetnoot2)
Pourrait-on penser à ce Coppens, très riche protecteur du peintre Torrentius (cf. ci-après p. 364)?
voetnoot3)
Cf. pour lui ci-avant p. 25. Drebbel construisit un prétendu perpetuum mobile pour Jacques Ier, roi d'Angleterre, en 1607. Il en fit un autre en 1610, pour l'empereur Rudolphe II, pendant son séjour à Prague. Revenu en Angleterre vers 1617, il semble en avoir monté un troisième. Selon un récit postérieur l'appareil de Drebbel aurait été dû en réalité à Pieter Hooft, mentionné ci-dessus, et à son ami Jacob de Graeff (1571-1638), qui fut plusieurs fois bourgmestre d'Amsterdam (cf. Brandt, Leven van Pieter Cornelisz. Hooft en tête de son édition des Nederl. Historien, Amsterdam 1677, et Van Enst Koning, Het huis Ilpendam, Amst., 1836, pp. 18-19 et 42).
voetnootb)
d'abord gemaeck (sic) werden; puis werden barré.
margenoot+
Vulnera qui absentes curare dicantur.
voetnoot4)
L'assertion provenait de la doctrine des actions sympathiques et antipathiques, avait même mené Crollius, élève de Paracelse, à propager l'unguentum sympatheticum et armarium (1606). Son efficacité était affirmée surtout par le médecin bruxellois van Helmont (1621).
voetnoot5)
Mr. Ernst van de Wall chirurgien, nommé ‘pestmeester’ à Utrecht en 1616 et exerçant encore cette fonction en août 1624.
margenoot+
27 mai-2 juillet 1622
Fol. 165bisr-165bisv
voetnoot1)
l'Ecole hermétique propagea néanmoins ces idées encore pendant plus d'un demi-siècle, et le chevalier Digby fit fureur avec sa poudre de sympathie.
margenoot+
Motus perpetuus Drebbelij ex auditu explicatus.
voetnoota)
d'abord glase rynghen syn; puis rynghen syn barré.
voetnootb)
d'abord a in een k; puis in een k barré.
voetnoot2)
La relation de Beeckman concorde avec les autres descriptions des perpetua mobilia de Drebbel: les lettres adressées à Galilee par Guliano de Medici (18 aoùt 1610) et par Antonini (4 et 11 février 1612), l'opuscule de Tymme, A dialogue philosophicall etc. (1612) (avec une figure représentant l'appareil) et Mersenne, Quaest. in Gen. (1623). Renseigné par Rubens, Peiresc pouvait reconstruire, en 1624, l'appareil dans son cabinet d'Aix. Un curieux opuscule, L'usage du thermometre, Paris, 1628 (Bibl. de la Sorbonne, vol. S.X.e. 217, no. 6), contient l'ample description d'un instrument très compliqué.
voetnootc)
geseyde.
margenoot+
Fol. 165bisv
27 mai-2 juillet 1622
voetnoota)
le ms porte: dat.
voetnootb)
Le ms porte les dix derniers mots deux fois.
voetnoot1)
Cf. ci-avant pp. 128-129 et 141.
margenoot+
Vapores au in vitro quo calor examinatur, fiant.
voetnootc)
veel.
voetnoot2)
Cf. Vierde stuck der Wisconstighe Ghedachtenissen. Van de Weeghconst, Inhoudende t'ghene daer hem in gheoeffent heeft etc. (cf. t. I, p. 4, n. 4). Beschreven deur Simon Stevin van Brugghe. Tot Leyden, By Ian Bouwensz., woonende op de hoogelantsche Kerckgraft. Anno CIƆ.IƆ.CV. - Vierde Bouck der Weeghconst. Van de beginselen des Waterwichts, pp. 132 svv.
voetnootd)
d'abord meer gerecht; puis gerecht barré.
margenoot+
2 juillet 1622
Fol. 165bisv-166bisr
voetnoot1)
Cf. pour cette question ci-dessous pp. 234 et 361-362.
margenoot+
Horologium perpetuum requirit subinde reductionem ad tempus exactum.
voetnoot2)
Sans doute l'auteur veut-il désigner l'instrument représenté par la figure 12, qui est la cinquième en remontant.
voetnoota)
beginckt.
voetnoot3)
Cf. l'ouvrage précité p. 200, n. 1.

margenoot+
Kyckgaten na de perspective te maecken in onse jongers eetsale.
voetnootb)
d'abord wy alles sien; puis alles sien barré.
voetnootc)
le ms porte: wy in.
margenoot+
Fol. 166bisr
2-17 juillet 1622
voetnoota)
dat.
voetnootb)
d'abord so lanck alsment wilt; puis alsment wilt barré; alors nauwe of et enfin ces mots barrés égalément.
margenoot+
Vapores in vitro quo calor examinatur.
voetnoot1)
Ce n'est pas la figure 16, mais le texte que l'auteur entend.
voetnootc)
figuere als onder anderen k is geseydt.
voetnootd)
de.
voetnoote)
gereck.
margenoot+
17 juillet 1622
Fol. 166bisr-166bisv

voetnoota)
d'abord voorleser. Also; puis Also barré.
voetnoot1)
David Jacobsz Haeckendover, né à Delft, se maria à Rotterdam, le 24 avril 1611, avec Grietje Ariens née à Rotterdam. Il était lecteur à l'Eglise réformée à Rotterdam et consolateur des malades à l'orphelinat; il demeurait dans la ‘Pannekoekstraet’. La note présente peut résulter d'une dispute que Haeckendover avait engagée, analogue à une autre entre lui et un certain théologien, qui est mentionnée ci-après pp. 320-321. Son décès fut déclarè à la Chambre des orphelins le 3 mars 1630.
margenoot+
Mendatium quid.
voetnootb)
d'abord of ick; puis ick barré.
margenoot+
Mendatio an liceat aliquem à morte liberare.
margenoot+
Fol. 166bisv-167bisr
17 juillet-8 octobre 1622
voetnoota)
d'abord oock kantinghen; puis kantinghen barré.
voetnootb)
de.
voetnootd)
d'abord het alderminste van; puis alderminste van barré.
voetnoote)
wambaes.
voetnootf)
pas de guillemets.
margenoot+
AEnigmata, parabolae, cluchten, etc. licita.
voetnootg)
moeck.
margenoot+
Risum quid excitet.
voetnootc)
d'abord het tribun; puis tribun barré et kleyne ajouté dans l'interligne.
margenoot+
17 juillet-8 octobre 1622
Fol. 167bisr
margenoot+
Fons perpetuus per maris aestum.
voetnoot1)
A ce sujet t. I,, pp. 74-76 et 108-109; puis ci-avant pp. 187 et 202.
voetnoota)
wat deux fois.
margenoot+
Vini omnem essentiam in pane colligere.
voetnoot2)
Pour lui cf. ci-dessus p. 150.
margenoot+
Rythmi belgici per jambos et trocheos, musicae non respondent.
voetnoot3)
Pour son ouvrage en question, cf. t. I, pp. 18-19.
voetnoot4)
Daniel Heinsius (1580-1655), le célèbre professeur de l'Université de Leyde, fit publier par Petrus Scriverius ses Nederduytsche poëmata (Amsterdam, 1616).
voetnoot5)
A cette époque Jacob Cats (cf. à son sujet ci-avant p. 39, n. 2) avait publié à Middelbourg son Maechdenplicht (1618), Selfstryt (1620), Sinnebeelt, de heymenisse ende eyghenschap des Christelycken Selfstryts aenwysende (1620) et son Tooneel van de mannelicke achtbaerheyt (1622).
voetnoot6)
Cf. t. I, pp. 348-351.
margenoot+
Fol. 167bisr-167bisv
17 juillet-8 octobre 1622
voetnoota)
op den 24en des eersten regel.
voetnoot1)
A la page 51 de l'édition citée au t. I, pp. 18-19, on lit: eirtryck.
margenoot+
Lens magna convexa requiritur ad remota per telescopium videnda.
voetnootb)
seulement circum.
voetnootc)
d'abord commode lente concavam; puis lente concavam barré.
voetnootd)
d'abord pupillam introducere; puis introducere barré.
voetnoote)
le ms porte: videtur talem lentem convexam posse praeparari, cujus.
margenoot+
Telescopio mediocri et vitro prope visibile remotissima videre.
voetnoot2)
Dans le manuscrit la figure se trouve tout au début de la note présente.
voetnootf)
quam.
voetnootg)
ed.
margenoot+
17 juillet-8 octobre 1622
Fol. 167bisv-bis168r
voetnoota)
d'abord proponet quam; puis quam barré.
voetnootb)
ad.
voetnoot1)
Une telle combinaison de verres (lentille biconvexe, placé entre l'objectif biconvexe et l'oculaire biconcave) était déjà étudiée par Kepler (Dioptrice, 1611, Prop. 125) et exécutée par Sirtori (Telescopium, 1618, pp. 75-81). Beeckman en parle encore plus tard (ci-après, pp. 369-370, 370 et t. III, fol. 390 verso-391 recto). Une combinaison de trois verres convexes (télescope terrestre) était indiquée également par Kepler (Dioptrice, 1611, Prop. 89, p. 45), exécutée par Scheiner vers 1615, et ensuite par Rheita (Oculus Enoch et Eliae, Antv., 1645, t. I, p. 356). L'avantage consistait dans un champ de vision plus vaste, moins d'aberration de sphéricité et moins de bandes coloriées.
voetnootc)
d'abord praeterea nemo cre; puis nemo cre barré.
margenoot+
Radij ad aerem et atomos ejus reflexi, pereunt.
voetnootd)
le ms porte ici à nouveau tangi.
voetnoote)
pas de parenthèses.
voetnootf)
edit.
voetnoot2)
C'était probablement le verre, dont l'auteur parle encore ci-après p. 295, et qu'il avait fait tailler par un lunetier de Middelbourg, où le fameux Sacharias Jansen séjournait de nouveau de 1619 à 1626. (cf. pour lui t. I, p. 209). On ignore si ce verre était identique du verre approximativement hyperbolique, établi peut-être vers la présente époque au moyen d'un rodage poursuivi des côtés d'un verre sphérique (cf. t. III, fol. 333 verso en bas). Déjà Kepler avait recommandé les verres hyperboliques pour éviter l'aberration sphérique (Ad Vitellionem Paralipomena, 1604, pp. 105 et 108) et Dioptrice, 1611 Prop. 59, p. 21).
margenoot+
Coloribus per telescopium remota significare.
margenoot+
Telescopio quanta radiorum multitudo in oculos veniat.
voetnootg)
d'abord non fian; puis fian barré et peut-être non aussi.
margenoot+
Fol. 168bisr
17 juillet-8 octobre 1622
voetnoota)
d'abord puncti fg; puis fg barré.
voetnootb)
d'abord fg 25 par; puis 25 par barré.
voetnootd)
Props 83.
voetnoot1)
Cf. p. 39 de l'ouvrage cité au t, I, p. 304 et ci-dessus p. 56. L'auteur y étudie la relation entre la grandeur des images et les rayons de courbure de lentilles placées à différentes distances de l'oeil.

margenoot+
Praedicato etGa naar voetnoote) subjecto quantitatem addere.
voetnoote)
ut.
voetnoot2)
Cf. ci-avant pp. 60, 172 et 183.
voetnootf)
pas de guillemets, mais des parenthèses.
voetnootc)
ad ajouté dans l'interligne.
margenoot+
8 octobre 1622
Fol. 168bisr-168bisv
voetnoota)
le ms porte: bestia.
margenoot+
Spuma in vitro cur marginibus et sibi adhaereat.
voetnoot1)
A son sujet cf. ci-dessus p. 150 et 208.
voetnootb)
liept.
voetnootc)
d'abord dat het m; puis het m barré.
voetnootd)
kan.
voetnoot2)
Beeckman devait rejeter toute explication qui recourait à des forces occultes. Selon lui toute force se transmet par contact (cf. t. I, p. 151). Cf. son explication de l'action de l'aimant (t. I, pp. 36 et 101-102; puis ci-avant pp. 119-120) et celle de la gravité (ci-avant p. 107 et ci-après p. 232, n. 2).
voetnoote)
by omis.
margenoot+
Syllogismus quinquepartitus explicatur.
margenoot+
Fol. 168bisv-169bisr
8 octobre-27 novembre 1622
voetnoota)
disponere.
voetnootb)
aliquot.
voetnootc)
après ce mot un trait vertical.
margenoot+
Oculus unicus quomodo propinqua à remotis distinguat.
margenoot+
8 octobre-27 novembre 1622
Fol. 169bisr
voetnoota)
d'abord fit quia; puis quia barré.
voetnootb)
pas de parenthèses.
voetnootc)
d'abord quia vix; puis vix barré.
voetnootd)
d'abord pars in re vi; puisin re vi barré.
margenoot+
Syllogismus quinquepartitus in tabulam redactus.
margenoot+
Syllogismi Freigij explicatioGa naar voetnoote).
voetnoote)
explicati.
voetnoot1)
Une première édition en 3 vols parut à Bâle, en 1583. Nous citons: M. Tullii Ciceronis Orationes omnes, perpetuis notis Logicis, Arithmeticis, Ethicis, Politicis, Historicis, Antiquitates, illustratae per Io. Thomam Freigium (vignette) Francofurti. Apud heredes Andreae Wecheli, Claudium Marnium et Ioannem Aubrium CIƆ.IƆ.XCII. - Vol. I, p. 25.
voetnootf)
prob.
voetnootg)
pas de guillemets, mais des parenthèses.
margenoot+
Fol. 169bisr-169bisv
8 octobre-27 novembre 1622
voetnoota)
pas de guillemets.
voetnootb)
pas de guillemets, mais des parenthèses.
voetnootc)
d'abord id tu faceres; puis tu faceres barré.
voetnoot1)
M. Tullii Ciceronis Orationum a Freigio notis perpetuis illustratarum Volumen III (vignette), Francofurti etc. (cf. p. 214, la note 1), p. 133.
voetnootd)
illum.
voetnoote)
d'abord caelius fuit; puis fuit barré.
voetnootf)
mago.
margenoot+
Defendentis cum opponente velitatio.
voetnoot2)
Cf. pp. 761-792 de l'ouvrage cité ci-dessus p. 196.
voetnootg)
minor nam, mais peut-être nam barré.
voetnoot3)
P. 767 de l'ouvrage cité.
voetnooth)
d'abord rationem negationis; puis negationis barré.
voetnooti)
dare omis.
voetnootk)
si dicat respondens deux fois.
margenoot+
8 octobre-27 novembre 1622
Fol. 169bisv-170bisr
voetnoota)
pas de guillemets.
voetnootb)
pas de parenthèses.
voetnoot1)
Cap. 39 de l'ouvrage cité.
voetnootc)
d'abord oportet per; per barré, semble-t-il.
voetnootd)
ingitur.
margenoot+
Syllogismi hypothetici ambiguitas non quaeritur in termino.
voetnoote)
disterminat.
voetnootf)
d'abord vitium per se; puis per se barré.
voetnootg)
d'abord cum idem antecedens; puis idem antecedens barré.
margenoot+
Publicè acer, at privatim mitis esto.
voetnoot2)
A propos des réflexions contenues dans cette note, rappelons le témoignage rendu aux frères Beeckman par les professeurs de Leyde et cité dans la Biographie (t. I, au bas de la p. XVII).
margenoot+
Fol. 170bisr
8 octobre-27 novembre 1622
voetnoota)
adamitur.
margenoot+
Musica vis inquibus consistat.
voetnoot1)
On sait qu'on discutait avec ardeur à cette époque de la cause des effets admirables que les auteurs attribuaient à l'ancienne musique grecque.
voetnootb)
d'abord per situm; puis situm barré.
margenoot+
Logicarum notarum et parenthesium explicatio.
voetnootc)
d'abord vel habet illo a; puis habel illo a barré.
voetnootd)
d'abord ex ab; puis ab barré.
voetnoote)
explicant manque.
voetnootf)
corrigé de oratores.
voetnootg)
pas de guillemets, mais des parenthèses.
margenoot+
27 novembre 1622
Fol. 170bisr-170bisv
voetnoota)
eggo.
voetnootb)
pas de guillemets, mais des parenthèses.
margenoot+
SyllogismusGa naar voetnootc) quinque partitus ad tabulam revocatur.
voetnootc)
syll.
voetnoot1)
Cf. ci-dessus p. 214.
voetnootd)
pas de guillemets.

margenoot+
Candelae cur findantur.
margenoot+
Candelae cur scintillent.
voetnoote)
is omis.
voetnootf)
d'abord even groot; puis groot barré.
margenoot+
Candelas facere non scintillantes.
margenoot+
Fol. 170bisv
27 novembre-10 décembre 1622
margenoot+
Ventus cur sub aequinoctiali orientalis.
voetnoot1)
David Davidts est qualifié d'instructeur de navigation à Rotterdam dès le 1er décembre 1615, alors que Pieter Karre et Cornelis Matelief le consultaient à propos de l'invention de la détermination des longitudes trouvée par Jan Hendricks van der Ley et presentée aux Etats-Généraux. A Rotterdam il enseignait la méthode de trouver la hauteur du pole, publiée par Jan Jansz Stampioen dont il sera parlé plus tard.
voetnoota)
d'abord stellae medij; puis medij barré.
margenoot+
Ventus cur extra aequinoctialem varius.
voetnootb)
d'abord stellae semper; puis semper barré.
voetnootc)
d'abord hunc, dont le n surchargé de i.
voetnootd)
d'abord illam, dont am surchargé de i.
voetnoote)
le ms porte: et.
voetnootf)
reddat.
voetnootg)
recededendo.
margenoot+
Ventus orientalis et occidentalis quomodo a planetis.
voetnooth)
d'abord tum enim; puis tum barré.
margenoot+
10 décembre 1622
Fol. 170bisv-171bisr
margenoot+
Venti intermedij, unde oriantur.
margenoot+
Defendens quomodo dare debeat rationem negationis.
voetnoot1)
Cf. t. I, p. 198 et ci-dessus pp. 176-177 et 215-216.
voetnoota)
determinabit.
voetnootb)
d'abord licebit major; puis major barré.
voetnootc)
sequatur ou sequutur.
voetnootd)
sequntur
voetnoot2)
Cf. ci-dessus pp. 177 et 216.
voetnoot3)
Cf. ci-dessus pp. 176-177.
margenoot+
Venti Orientalis frigus fit, quia nihil affert salis.
voetnoote)
adhaerent.
voetnootf)
le ms porte: quam.

margenoot+
Fol. 171bisr-171bisv
10-22 décembre 1622
margenoot+
Conclusiones oratorum crypticae.
voetnoota)
pas de guillemets.
voetnootb)
tacire.
voetnootc)
antecendia.
voetnootd)
manifestime.
margenoot+
Distinctiones terminorum ab opponente et defendente.
voetnoote)
quam.
voetnootf)
pas de guillemets.
voetnootg)
tallis.
voetnooth)
mot illisible.
voetnooti)
d'abord vel ex thesi eas; puis ex thesi eas barré.
margenoot+
Defendentis effugium.
margenoot+
Disputatio oratoria.
margenoot+
22 décembre 1622
Fol. 171bisv
voetnoota)
d'abord abhinc quarta; puis quarta barré.
voetnoot1)
Cf. ci-dessus pp. 215-216. Sans doute les feuilles en question n'étaient elles pas encore numérotées à la fin de 1622. Cf. notre Note sur le manuscrit en tête du vol. I.
voetnootb)
pas de guillemets.
voetnootc)
d'abord vestitus detrahendus; le s de vestitus et detrahendus aussi barré.
voetnootd)
d'abord omittere alias; puis alias barré.

voetnoote)
in.
margenoot+
Fol. 171bisv-172bisr
24 décembre 1622-1623
voetnoota)
maeckse.
voetnoot1)
Cf. t. I, pp. 31, 117, 171, 175, 176, 233, 239, 267, etc.
voetnootb)
te sy.

margenoot+
Musici instrumenti (quod totum ferè ori inditur, belgicè trompen) ratio.
margenoot+
Orationis ad syllogismos relatae exemplumGa naar voetnootd).
voetnootd)
exemplus.
voetnoot2)
Cf. ci-dessus pp. 217, 220-221; cf. p. 222.
voetnootc)
discursus omis.
margenoot+
24 décembre 1622-6 janvier 1623
Fol. 172bisr
voetnoota)
pas de guillemets.
voetnootb)
conatus sit occidere.
voetnootc)
sic.
margenoot+
Mendatij deceptionis ratio.
voetnoot1)
Cf. ci-avant pp. 206-208.
voetnootd)
een omis.
voetnoote)
die omis.
voetnootf)
verstaet.
margenoot+
Fol. 172bisr-172bisv
24 décembre 1622-6 janvier 1623
voetnoota)
d'abord slechs niet te doen meenen; puis niet te doen meenen barré.
voetnootb)
syn.

Vorige Volgende

Footer navigatie

Logo DBNL Logo DBNL

Over DBNL

  • Wat is DBNL?
  • Over ons
  • Selectie- en editieverantwoording

Voor gebruikers

  • Gebruiksvoorwaarden/Terms of Use
  • Informatie voor rechthebbenden
  • Disclaimer
  • Privacy
  • Toegankelijkheid

Contact

  • Contactformulier
  • Veelgestelde vragen
  • Vacatures
Logo DBNL

Partners

Ga naar kb.nl logo KB
Ga naar taalunie.org logo TaalUnie
Ga naar vlaamse-erfgoedbibliotheken.be logo Vlaamse Erfgoedbibliotheken

Over het gehele werk

titels

  • Journal tenu par Isaac Beeckman de 1604 à 1634 (4 delen)


auteurs

  • Cornelis de Waard


Over dit hoofdstuk/artikel

datums

  • 26 januari 1622

  • 4 april 1622

  • 2 mei 1622

  • 11 mei 1622

  • 27 mei 1622

  • 2 juli 1622

  • 17 juli 1622

  • 8 oktober 1622

  • 27 november 1622

  • 10 december 1622

  • 22 december 1622

  • 24 december 1622