Hans Croiset leest Vondels 'Altaergeheimenissen',

–Hans Croiset– rechtenstatus

Terug naar openingspagina De Langste Dag
Hans Croiset leest Vondels 'Altaergeheimenissen'
Het eerste boeck - Offerspijze (Het eerste boeck, vers 1-384) Ick zing van Godts Altaergeheimenissen;+vs. 1 Van d'Offerspijs der heilige offerdisschen;2 Van Offereere, en eeuwige Offerhant.2-3 Wat Serafijn, wat Goddelijck trouwant+4 5 Zal, daer de Kerck gevult met zoom en slippen5 Van Godts gewaet, nu mijn besmette lippen Toch zuiveren met vier van 't hoogh Altaer? Waer voor ick my met nederigh gebaer8 Ter aerde worp, al siddrende en verlegen9 10 Om 't stercke licht: geen arent magh hier tegen.10 De troonwacht zelf bedeckt haer aengezicht En voeten, voor dit onverdraeghzaem licht;12 En rollende den galm van driemael heiligh13 Elckandren toe, staet naulix vast en veiligh,4-14 15 De pijler beeft: de muren beven oock, Gelijck verbaest: 't gewelfsel hangt vol roock.16 Hoe durf een worm dan 't Offerweb beginnen?17 Wat zegh ick? kan een zyworm zydraet spinnen:18 Bestelt een visch ons purper: en bekleên19
[p. 653]
20 De worm en visch gekroonde mogentheên: Wat schroomte kan my dienen tot verschooning;21 Indien ick nu den Bethlehemschen Koning22 En zijne kribbe ontzegh mijn' offerplicht;23 Het arm geschenck van een Altaergedicht? 25 Borduursels, die van gout en zilver kraecken,25 En diamant en purper en scharlaken Vercieren wel het Offerheilighdom;27 Maer gaven zijn, naer 't hart is, wellekom:28 't Gewilligh hart heeft eerst Godts wit getroffen. 30 De hemel neem' mijn werck aen om de stoffen.30 Want al wat hier ontbreke aen 's Dichters maght, [Die niet's vermagh, en smekende verwacht De heldre vlaegh van eenen Pinxterzegen]33 Dat kan de stof, te zwaer in 't overwegen,34 35 Voltrecken; en voltrecken niet alleen,35 Maer hemelhoogh verheffen, en van 't kleen Ja van een Niet onendelijck vergrooten.37 Zoo wort het slot gekust om 't ingesloten. Zoo vat metael den edelsten robijn. 40 Zoo blinckt de zon in 't brosse kristalijn.38-40 Mijn boezem gaet van eene Godheit zwanger,41 Verheffende den toon van haren zanger.42 O IAKOB, die de Nijdigheit ten doel,+43 Te Mechele, van uwen hoogen stoel, 45 Gansch Nederlant met mijter staf en wetten45 Bestraelt en weit; gewaerdigh mijn trompetten46 Te hooren, is dien klanck aenhoorens waert:47
[p. 654]
Want uwe drift en gloeiende yver paert48 Godtvruchtigheit en Godtgeleertheit t'zamen; 50 Twee perlen, die Aertsbisschoppen betamen. Zoo zulck een Licht mijn smetten merck' van veer; Dat streckt my niet tot schande, maer tot eer. Geen wisser toets dan uw eerwaerdighste oordeel. Wie leerzaem is, trecke uit bestraffing voordeel.51-54 55 Toen d'Engel sloot het weeligh Paradijs,+55 Kost Adam, by vergangkelijcke spijs,56 Zijn leven wel een ry van eeuwen recken;57 Doch most in 't endt den Doot ten aze strecken;58 Naerdien hy noit moght plucken 't hemelsch ooft, 60 Dat lijf en ziele onsterflijckheit belooft.59-60 Zoo quam de Doot al zijn geslacht braveeren.61 Hy zagh allengs 't natuurlijck vier verteeren62 Zijn mergh en sap; niet langer onderstut63 Van 's levens vrucht. Wat was 't dien balling nut64 65 Te leven, en al etende te sterven?65 Een appelbeet kost lijf en ziel bederven:66 Een dolle lust bekomt den mensch zoo zuur.+67 Helaes! wat raet? De steenende Natuur,68 Verzwackt, geknackt, gebiet in alle hoecken69 70 Naer artseny, voor lijf en ziel, te zoecken:70 Te vragen, van 't begin ten einde toe, Naer tegenspijs, die eeuwigh stercke en voe;72 En ga te slaen, waer langs de handen wijzen+73 De rechte vrucht, die werelden kan spijzen. 75 Dus uit den staet der eerste onnozelheit75
[p. 655]
Gedreven, en van vrouw Natuur geleit En hare wet, langs scherpe doornewegen,76-77 77 Komt my, na meer dan tien paer eeuwen, tegen78 Melchisedech, gelijck gestiert van Godt+ 80 Den helt te moet. Hy zegent hem en Loth,80 En offert wijn en weite aen zoo veel knechten,81 En Abraham, den veltheer; na het vechten82 En d'overhant tot danckbaerheit gereet:83 Doch Abraham erkaeuwt het geen hy eet,84 85 Met rijp verstant; en ziet, ten troost der vromen, Van verre een' Vorst en hooger Priester komen;86 Een heiligh hooft, dat hen met offer toeft.87 Aertsvader, die met uwe tonge proeft,88 Uit slechter korst, een eedler artsenye,89 90 En suickerkruim; wat spreeckt die schilderye,90 't Gedootverft beelt van dien Melchisedech?91 Hy belght het zich, en gaet misnoegend wech,92 En weigert ons 't bedietsel van dit voorbeelt,93 Tot op een tijt, van Godt bequaem geoordeelt, 95 Voor zulck een les en overrijcke stof. De harssens zijn in d'eerste school te grof. Laet Moses, Godts vertolcker, dan eerst slijpen+97 Het stomp vernuft, te langsaem in 't begrijpen.96-98 Hy toont my 't feest, dat zeven dagen duurt,99 100 En leeft by broot, doch zoet en ongezuurt.100
[p. 656]
Hy draeght Godt op zijn air, van 't velt gesneden, En d'eerste bloem van 't meel, dat zich liet kneden.101-2 Wat zeggen broot en garf en bloem van graen.103 Ick smaeck vergeefs, en kan noch niet verstaen104 105 Wat 's hemels tolck den stammen in wil luisteren.105 Of heeft hy lust zijn ooghmerck te verduisteren? Hy wijst my naer Godts hut, daer Levijs hant107 Tapijten voor Aärons zonen spant.108 Hoe schittert hier de schacht der Cherubijnen!109 110 Ick zie om hoogh een' hemel nederschijnen; Ick zie hier loof en bloemen geschakeert,110-11 Zoo kunstigh, dat de kunst natuur braveert.112 De kandelaer met zeven tacken, louter Van gout, beschijnt den gulden wierroock-outer 115 En disch, met korst van terwebloem gelaên.113-15 Ghy Priesters, zeght; wie zet zijn mont hier aen?116 Zy roepen: wacht, ay, wacht u t'overschrijden Dien drempel, noit betreên van ongewijden,118 Maer van den zool des Priesterdoms, gekleet119 120 In zuiver sneeuw. De Priester nut en eet,120 Op zijne beurt, van d'eene weeck tot d'ander, Dees toonkorst, dus gestapelt op malkander:122 Doch niemant durf aen dezen spijsdisch gaen, Ten zy hy zich van wijn en vrouwen spaen'124 125 En heikruit; oock de handen zuiver wassche,125 Waer me hy slaght, en d'offers leit in d'assche.126 Indien dees disch ons noodight aen een' disch,127 Die verder reickt dan 't Oost van 't Westen is;127-28
[p. 657]
Wat zuiverheit, wat temlust wil hem voegen,129 130 Die daer gebeên, zich zelven zal vernoegen?130 Wanneer hy nut geen uitgeleze terw,131 Maer voetsel, dun bestreken met haer verw;132 En van wiens deught en kracht wy zouden roemen,133 Zoo Moses, die noch stamelt, dit kost noemen.134 135 Dus spreken zy, en duisternis betreckt+135 Het huttapijt, dat Levijs aenzicht deckt. 'k Hoor zucht op zucht, en nock op nock, in 't ende Dit droef geluit van voorgespelde ellende: Och toondisch! och! wy zien den tempelschat139 140 En 't Heilighdom der Priesterlijcke stadt140 Met u vervoert, door 't bloedigh puin der vesten, Van eene beeck, naer eenen stroom, in 't westen;142 Daer 's weerelts hof met zeven toppen rijst143 Gelauweriert; en met den vinger wijst144 145 Den Vorst, van witte eenhoornen voortgetogen,145 Die, als een zon, bekoort veel duizent oogen, Om ga te slaen, hoe hy zijn staetsi houdt Met Arons rock en 't godtgeheilight gout.148 Wy zien van veer noch toonkorst overbleven,149 150 Na 'et kindervleesch; waer door de moeder 't leven Moet bergen, voor het zwaert van hongers noot.150-51 Misbruick dan vry Godts disch, en 't heiligh broot,152 Ja trappel dol een hemelscher met voeten.153
[p. 658]
Te zijner tijt zult ghy met honger boeten 155 Uw dertelheit, die 's hemels deught verfoeit.155 Aenschouw nu, hoe gebonden en geboeit, Gevleugelt en in ketenen geslagen,157 Zy hangends hoofts, voor dien ivoiren wagen158 Der droncke Wraeck, ter poorte in, door een straet159 160 Met volck geboort, erkauwen hunnen smaet160 En naeckte schande; en hooren vast de leeuwen,161 In 't diereperck, om Jootsche spieren schreeuwen;162 Te vet gemest met spieren van het lam,163 Zoo lang misbruickt op 't Paeschfeest; dat hen quam164 165 Vermanen: hoe zy na langdurigh zuchten165 Den wreeden Nijl en 't ysren juck ontvlughten;166 Toen d'Engel 's nachts alle eerstgeboornen sloegh,167 En Israël om Memfis dootbaer loegh.168 My zou alree 't onnozel blaten jammeren,+169 170 En jaerlijx bloên der uitgekeurde lammeren,170 Die huis by huis bestrijcken met hun bloet, Waer van ick voel een' voorschrick in 't gemoedt;172 Had Godt niet zelf door zijnen Tolck bevolen173 Dit offerfeest; waer onder schijnt gescholen 175 Het diep geheim van malsser offerspijs,175 En 't Paeschbancket; dat op een nieuwe wijs,176 Na 'et lang verloop der offerbloedige eeuwen,177 Verdooven zou het Paeschmael der Hebreeuwen; Wanneer al 't volck met kracht den hals ontruckt 180 Het juck, dat ruim zoo hardt de necken druckt,180 Als Faroos boey haer overheerde vreemden.181
[p. 659]
Wat kudde is dat, die om veel schooner beemden,182 Geschoeit, gestaeft, het duister Rijck vergeet,183 En reisree, meer dan jaerlix 't Paeschlam eet?184 185 Men antwoort: spaer dees vraegh voor rijper jaren:185 Genoegh u nu met bloesem knop en blaren186 Der wet, tot dat ghy, in gezonder lucht,187 Op klaygront pluckt de waerheyt en haar vrucht,187-88 Gelaeft met dauw, gekoockt door zonneschijnen 190 Van Godts gena. De dorheit der woestijnen, Het grazelooze en noit geploeghde Sin191 Belet den toght en roept den honger in: Het dorre Sin, daer zes paer stammen lagen, En hadden om d'Orakelhut geslagen194 195 Hun leger, net en vierkant, in der haest, Naer ieder oort, waer uit de hooftwint blaest.196 Zy zien de hey verdroogen en verdorren,197 En vallen voort den Leitsman aen met morren198 En dreigen. Godt verdaeght, op dat gerucht 200 En Moses klaght, zijn Geesten in de lucht:200 Daer zamelt strax een heir, om hoogh geboren,201 Om 's Godtheits wil uit Gabriël te hooren.202 Hy spreeckt aldus: mijn broeders, die een lot En zelve deel ontfangen hebt van Godt,203-4 205 En waeckt met my, ten dienst van 't uitverkoren Geslacht, aen 't welck van boven wiert beschoren205-6 D'erfzegening van 't melck-en-honighlant;207 Ziet neder, wie zijn pauwelioenen spant,208 Op zulck een' gront, onmaghtigh 't lijf te voeden.209
[p. 660]
210 De honger noopt de razende gemoeden,210 Nu graen en meel en voorraet zijn verteert,211 Tot wanhoop: gaet dan wacker toe, en keert212 Dien storm; en voedt dees pelgrims, op Godts bane,213 Tot datze treên op d'oevers der Jordane.214 215 Op dat gebodt verdeelt zich 't vlugge heir+215 In twee: de helft om aen 't Arabisch meir216 Een dicke wolck van quacklen op te jagen:217 En eer de zon de westkim raeckte, zagen218 De pellegrims 't gewemel en gekriel 220 Der quackelschim, die op hun tenten viel.220 Met eenen streeck de vlught met moede vlogels.221 Men vangt, men pluckt, men braet en stooft de vogels, En eet dit vleesch; waer door alreede straelt Het vleesch van 't Woort, noch niet om laegh gedaelt.224 225 Maer d'andre helft, wie Godt dien last betrouwde,+225 Blaest door de lucht met winterkille koude; Terwijl om hoogh de tijm en roozeblaên227 En lelien, van honighdauw gelaên En met de roe van Gabriël geslagen,229 230 Besprengkelen met versche druppelvlagen De lucht om laegh; daer zy, als hagelsteen, Gestremt, van 't heir der Englen, naer beneên,232 Het leger, dat gedeelt leit in zijn orden,233 Als in den mont en toegehagelt worden. 235 Allengskens brack de dagh in 't oosten aen: De morgenstar was noch niet opgestaen: De Leitsman met zijn' broeder hiel, in 't midden237 Der Priesteren, vast aen met vierigh bidden;238 Toen uit den schoot en hant en nuchtren mont 240 Der Engelen, een morgenlucht den gront,240
[p. 661]
(Terwijl de dagh verdoofde 's hemels lampen)241 Quam zuiveren van ongezonde dampen, En reinigen de lantstreeck hier ontrent.243 Dat ruischen suisde al voort, van tent tot tent,244 245 En scheen gelijck een troostbo voor hun allen.245 Zy luisterden, tot datze hoorden vallen Dien hagel, als kristal, van dack tot dack. Al 't leger vloogh ter hutte uit: ieder sprack, Of riep vast: wat is dit? dan d'een, dan d'ander.249 250 Zy zagen 't velt, gelijck met koriander250 En rijp, bestroit. Het lagh' er kleen en ront,251 En tusschen rijp en dauwdrop, en gezont, En voedtzaem, juist van smaeck als bloem van terwe,253 En honigh: noit droegh winter witter verwe.254 255 De Leitsman danckt den Vader, die in noot255 Zijn kinders spijst, uit zijnen milden schoot. Hy roept: waer zijn d'oproerigen gebleven? De hemel schaft ons voetsel om te leven. Daer gaet terstont een danckbaer veltgeschrey259 260 Al t'effens op: men huppelt, rey aen rey,260 En zingt van vreught: wie kan zijn vreught bestieren? Zy grimmelen op 't velt, zoo zwart als mieren;262 En zamelen dien gragen morgenbuit,263 En hemel-oeghst. Al d'Englen kijcken uit264 265 Het helder blaeuw, en zien, hoe alle staten En sexe en oude, in 't hondert uitgelaten,265-66 266 Vergaderen, in schotel korf en kruick, 't Geen 's hemels gunst hun schonck tot nootgebruick. O vraeghbroot! met wat verf zal ick u malen,269 270 Die met een maet van veertigh eierschalen270 Den gulzigaert en matigen verzaet? Wie gierigh raept, behoudt geen overmaet. Wie luttel raept, bevint zijn maet gestreken.271-73 273
[p. 662]
Het smilt, als sneeuw, zoo dra de zon komt steken, 275 En is voor 't gloên des ovens niet versaeght.274-75 Wat overschoot van gistren, wert geknaeght Van zijnen worm, en rotte eer 't iemant nutte.276-77 Behalve 't geen, in 't heilighste der hutte278 En 't gouden vat, eerbiedigh lagh bewaert. 280 Oock wat men voor des rustdaghs mont vergaert.280 Het lust de lucht hen daeghlix t'onderhouden281 Met eenerley; zoo rijckelijck vergouden282 Door allerhande en overleckren smaeck, Naer ieders mont. O ongeloofbre zaeck! 285 De zwangre vrouw, die naeu haer' zin kan uiten, Vernoeght zich nu, en kan haer lusten stuiten, Die buiten spoor van Reên, aen 't hollen slaen.285-87 Een zelve disch schaft lammers en fasaen,288 Viervoetigh wilt en edele patrijzen. 290 Zoo smaecken zy den rijckdom veler spijzen Uit eene spijs, met eenen 's hemels gunst,291 In een woestijn; daer d'Englen, naer de kunst, Veel jaren lang, voor zon, de tafels decken. Gewis ick voel een lust mijn' geest verwecken, 295 Om datelijck te smaken uit dit Man295 Wat zoeters dan een Jode smaken kan; Daer hy dien rijp, dat blancke ront, ziet leggen,297 Dat hemelgraen. Wat wil dit Manna zeggen?298 Zijn eigen naem beveelt my dat ick vraegh.299 300 Geen Jootsche tong was oit zoo proevens graegh, Als mijn vernuft om 't brootgeheim te weten.301 Terwijl zy 't vast met heele gomers meten,302 Aen hooft voor hooft; en ick om klaer bescheit
[p. 663]
Dus yver, komt een strenge statigheit,294-304 305 Elias, my noch prickelen en nooden+305 Tot een geheim van oli, meel en brooden. Hy roept: betrouw des Oppersten geboôn. Ick was ter noot 't Samarisch hof ontvloôn,308 En zat te Krith, als levendigh begraven:309 310 Noch aesden my de roofgezinde raven,310 Des morgens vroegh en in den avontstont: Daer na de weeuw, die ick by Sidon vont.312 Zy schafte, al wou de noot haer deught behinderen,313 My olibroot, en voelde geen verminderen 315 In olikruick, noch meelvat, al dien tijt, Vol hongers noot, die steen in stucken bijt:316 En toen ick flaeuw, mijn moede leden leide Op 't velt, daer my geneverloof bespreide318 Met schaduwen, broght d'Engel, my ten troost, 320 Een waterkruick en wegge, root geroost.320 Ick sterckte 't lijf: en zagh, het was een wonder, Wel veertigmael de daghtorts op en onder322 De kimmen, eer mijn lichaem wiert gespijst Met kost en vaeck, daer Horebs spitse rijst.317-24 324 325 Geen koren kan zoo voeden, als Godts zegen, Die niet behoeft den zonneschijn, noch regen;326 Noch altijt volght het veltspoor van Natuur;327 Maer d'airen koockt, oock zonder zon en vuur.328 Elisa heeft na my dit ondervonden;+329 330 Toen luttel garst verzade hondert monden.330 d'Almogentheit, die was en blijft altoos,331
[p. 664]
Is, als haer aert, in wercking endeloos.332 Zy kan de kracht der spijs verdubbeleeren,333 Verduizenden: geen honger kan u deeren.334 335 Doorzoeck niet naeu, hoe Godt zijn dienaers voedt:335 Betrouw, en zie wat grooters te gemoet.336 Ick hoorde toe, en wenschte dit t'ontkleeden.337 Maer strax, te rugge, op Samsons feest gebeden,+338 Bekoorde my zijn raetsel, diep van zin: 340 Al scheen het slecht, noch stack 'er wijsheit in.340 Wat schrander brein zou lichtelijck bevroeien,341 Dat zoetigheid kan van den stercken vloeien? Dat d'eter spijst? 't en waer hy zijn vriendin342-43 Dit raetselslot ontsloot: want vrouwemin 345 Kost reis op reis 't verwijfde hart verheeren,345 Ja zoo, dat hy zich entlijck af liet scheeren346 In 's vleisters schoot, vol zorgelijck gemack,347 De ruige lock, waer in zijn sterckheit stack. De bruigom niet zoo ras zijn lief beliefde,349 350 Als zy de glos den gasten overbriefde,350 Die schreeuwden: wat is stercker dan de leeuw? Wat zoeter kost dan honigh? dat geschreeuw Verzekert hem, wie 't raetzel openbaerde Van zijnen leeuw; die korts gevelt ter aerde,354 355 Den byzwarm streckte een holle honighkorf, Zijn zoete spijs. Dat vat ick wel, maer dorf356 Niet vragen; wien dees honighleckernyen In 't leeuwenaes tot zoeter kost gedyen.358 Al heeft dees bruit dien raetseldop gekraeckt, 360 De schel moet af, eer men de kerne smaeckt.360 Geen Gedeon verstont den droom ten vollen;361
[p. 665]
Toen hy, by 't broot, dat onder 't heir quam rollen,+362 En 't pauweljoen des vyants ommesloegh,363 Zagh afgebeelt den degen, dien hy droegh. 365 Wat grooters steeckt in sulcke garste kruimen,365 Dan Madians kameelen te zien ruimen366 't Vertrappelt velt. Ick vel en onderschep367 Een wreeder hooft dan Oreb, ofte Seb. Wat grijs Profeet vooruitspelt Godts weldaden,+ 370 Door disch of spijs; het kan my niet verzaden.370 Al recht men schoon, op Davids offerbergh,371 Een maeltijt aen van spieren, vet en mergh,372 En vloeiende van puickwijn, zonder droessem; Ick zoeck 't genot der vruchten, niet den bloessem,374 375 Die mijnen mont de vrucht te spa belooft.375 O Offerbergh! hoe heerlijck zult ghy 't hooft376 Opheffen aen de starren, door de wolcken, Wanneer ghy dreunt van allerhande volcken, Die hant aen hant op u ten reie gaen. 380 Dan zucht geen hart: dan schreit geen oogh een traen.380 Die heerlijckheit zal alle smaet verzoeten, Daer wy de Doot zien sterven voor ons voeten.382 Mijn ziel verlangt, als in een' donkren nacht Van schaduwen, naer 't hooghtijt, lang verwacht.383-84 Bron: J.F.M. Sterck, H.W.E. Moller, C.G.N. de Vooys, C.R. de Klerk, B.H. Molkenboer, J. Prinsen J.Lzn. en L. Simons (eds), De werken van Vondel. Vierde deel 1640-1645. De Maatschappij voor goede en goedkoope lectuur, Amsterdam 1930	+ [Randschrift:] Voorstel des Dichters, vs. 1 Ick zing: vgl. vs. 1 der Verovering van Grol, het klassiek begin van een epos, naar Virgilius' ‘Arma virumque cano’ en Tasso's ‘Canto l'armi pietose’. 2 offerdisschen: altaren. 2-3 De verdeeling der drie Boeken, nl. Offerspyze: de H. Kommunie; Offereere: de Aanbidding; Offerhant: de H. Mis. Vondel schrijft altijd, ook in zijn oudste verzen Offerhant of Offerhande; later dacht hij daarbij aan ‘hand’, vgl. Bespiegelingen IV, 957-58. + [Randschrift:] die hulp daer boven zoeckt. 4 trouwant: dienaar, met bijgedachte aan trouw. 5 gevult: nl. is. 8 gebaer: houding. 9 worp: werp. 10 magh: kan; dat de arend in de zon kan zien heeft Vondel meer dan eens. 12 onverdraeghzaem: overdragelijk; dit vs. letterlijk in III, 1118. 13 driemael heiligh: het trisagion, uit den Bijbel (Is. VI, 3; Openb. IV, 8) in de Misliturgie overgenomen en door Vondel in Lucifer, vs. 336 nagezongen. 4-14 Vgl. Is. VI, 2-7, waar de profeet verhaalt, hoe zijn besmette lippen door de gloeiende kool van een engel werden gereinigd, om voor Gods alles vervullende majesteit te verschijnen; een zelfde gedachte bezielde Vondels tijdgenoot Vinc. Contenson O.P. bij den aanhef van zijn traktaat over de Eucharistie. 16 verbaest: overmeesterd. roock: wierook. 17 durf: durft; een worm: zoo noemt Vondel zich uit zelfvernedering, misschien met gedachte aan Ps. XX, 7; Offerweb: wat ter eere van het Offer, het H. Sakrament, geweven wordt. 18 Vgl. Hiervsalem Verwoest, vs. 2203 (Dl. 2, blz. 207) en Brvyloftbed van Hoofd en Hellemans, vs. 23-24 (Dl. 3, blz. 157). 19 Bestelt: levert; een visch: een purperslak. 21 schroomte: vrees; kan: zou kunnen. 22 den Bethlehemschen Koning: Christus, te Bethlehem in een kribbe geboren. 23 ontzegh: zou onthouden, zou weigeren. 25 Versta: de liturgische plechtgewaden met de dik opgelegde goud- en zilverkrullen van den baroktijd. 27 het Offerheilighdom: het H. Sakrament. 28 Vgl. Dante, Paradiso, VII, 106-8. 30 de stoffen: het onderwerp. 33 vlaegh: uitstorting, vgl. de uitstorting van den H. Geest in de gedaante van vurige tongen op Pinksterdag, zoodat de apostelen vreemde talen spraken, Handel. 111, 3-4. 34 te zwaer in 't overwegen (met spelende bijgedachte aan ‘wegen’): voor Vondels begrip te zwaar: 35 Voltrecken: aanvullen. 37 onendelijck: oneindig. 38-40 Prachtige voorbeelden hoe iets kostbaars in iets minderwaardigs besloten kan zijn; kristalijn: glas. 41 Vgl. ‘Est deus in nobis’, Ovidius, Fasti, VI, 5; ‘Een God bezit mijn ziel’, Tortsen van A. Krombalch enz., vs. 7 en Danckoffer aen David de Willem, vs. 26. 42 haren zanger: Vondel zelf. + [Randschrift:] Toe-eigeninge aen den Aertsbisschop van Mechelen. 43 Iakob: Jacob Boonen, geb. te Antwerpen 1573, bisschop van Gent in 1617, aartsbisschop van Mechelen in 1621, overleed te Brussel in 1655 en in de S. Rombouts te Mechelen bijgezet. Groot vereerder van Ruusbroec en mild voor de armen, heet hij de vermaardste onder de primaten van België uit vroeger tijd. Zie Dr. Foncke in De Katholiek, 1909, II, 70. Hij diende Vondels dochter Anna het Vormsel toe en beantwoordde de Opdracht der Altaergeheimenissen met een dankbrief en een schilderij, beide verloren evenals het toegezonden ex. van het leerdicht. Het lot van het altaarstuk verhaalt Brandt (ed. Verwijs) blz. 68. Van Lenneps verhaaltje over Boonens voorliefde voor Cats boven Vondel (IV, 620) steunt nergens op; de Nijdigheit ten doel: Boonen werd ten onrechte van Jansenistische gevoelens beticht. 45 Gansch Nederlant enz.: of dit juist is, betwijfel ik. 46 weit: weidt, vgl. Joan. XXI, 15-17. 47 dien klanck: om welluidendheid in pl. v.: die klanck. 48 drift: geestdrift. 51-54 Carel van Mander de Oude schreef in de voorrede van zijn Schilder-boeck (1604): ‘Wie met verstant berispt, doet datmen voordeel heeft’. + [Randschrift:] Inleidinge, geschept uit 's menschen nootdruftigheit, gesproten uit het verbodt van den boom des levens en de vrucht der onsterflijckheit. 55 Vgl. Gen. III, 24 en 17. 56 Kost: kon. 57 een ry van eeuwen: volgens Gen. V, 3 werd Adam 130 jaar. 58 most: moest. 59-60 't ooft, dat enz.: nl. de vruchten van den boom des levens, Gen. II, 9. 61 al zijn geslacht: het heele menschelijke geslacht; braveeren: overheerschen, Rom. V, 12-14. 62 't natuurlijck vier: de warmte van de zon en het eigen lichaam droogde Adam ten slotte uit. 63 niet langer enz.: na den zondeval mocht Adam niet langer eten van 's levens vrucht, bedoeld in vs. 60. 64 balling: uit het Paradijs verjaagde. 65 Vgl.: ‘dit sterfelijk leven of deze levende dood’ van S. Augustinus, Confess. I, VI. 66 kost: kon. + [Randschrift:] Weshalve de mensch, na den val, heil en hulp zoeckende, onderwezen en getroost wort, 67 dolle: dwaze. 68 steenende: kreunende. 69 Volgens de katholieke leer verloor de mensch door Adams zonde niet alleen de bovennatuurlijke bevoorrechting en vriendschap Gods, maar werd ook zijn natuur gewond door onwetendheid, zwakheid van wil, begeerlijkheid en prikkeling, zoodat de mensch tot het kwade neigde; ook het lichaam kreeg door onderworpenheid aan ziekte en dood aan die algemeene verzwakking zijn deel. 70 Zoodat de mensch van zelf naar geestelijke en lichamelijke geneesmiddelen (artseny) uitzag. 72 Naer tegenspijs: een genezende spijs tegen de doodende van 't Paradijs, antidotum, ‘een rechte tegengift voor Evaes slangespijs’, Heerl. der Kercke, III, 640. + [Randschrift:] door Beelden, Profecyen en Beloften. 73 de handen: nl. der Beelden, Profetiën in Beloften in het Oude Testament, als voorafschaduwing van de volheid der tijden in Christus. 75 Dus: aldus; den staet der eerste onnozelheit: den staat der oorspronkelijke onschuld of gerechtigheid, waarin de mensch door God boven het postulaat van zijn natuur verheven was; vgl. Vondels keurig dogmatische uiteenzetting in 't Berecht van Adam in Ballingschap. 76-77 vrouw Natuur en hare wet: de natuurwet, het zedelijk besef in 't menschelijk hart gegrift en nog door geen positieve wetten nader bepaald; dit gebeurde pas onder Mozes. 77 doornewegen: vgl. Gen. III, 18. 78 na tien paer eeuwen: na 2000 jaren; de in V.'s tijd nog algemeen aangenomen bijbelsche tijdrekening stelde de schepping van Adam ± 4000 jaar v. Chr.; ruim 2000 jaren later het optreden van Abraham en Melchisedech. + [Randschrift:] Melchisedech, een voorbeelt in den staet der nature. 80 Den helt: Abram; Hy: Melchisedech, koning van Salem en priester van den Allerhoogste, Gen. XIV, 18; Loth: Abrams broer; zie voor Adam, Melchisedech, Abram en Loth: De Helden Godes, (Dl. 2, blz. 316, 326-30). 81 weite: brood; aen: versta: voor; knechten: krijgsknechten. 82 Abraham: om 't metrum voor Abram, zooals de aartsvader toen nog heette, vgl. Gen. XVII, 5. 83 d'overhant: de overwinning, door Abraham vlak te voren op zijn vijanden behaald. 84 erkaeuwt: herkauwt, overdenkt; het geen hy eet: de mystieke beteekenis van dit voedsel. 86 een' Vorst enz.: Christus. 87 met offer toeft: met een offer afwacht. 88 Aertsvader: tot Abraham gezegd. 89 Uit slechter korst: uit zulk een eenvoudig, gewoon brood als Melchisedech offerde. 90 suickerkruim: brood van de allerfijnste soort; schilderye: voorafbeelding. 91 't Gedootverft beelt van dien Melchisedech: de in eersten aanzet geteekende schets van Christus, den eigenlijken hoogepriester; doodverven is in de grondverf zetten. Bij Bellarminus (399. B) vond Vondel tal van uitspraken van Kerkvaders, die het brood van Melchisedech aanwezen als een eerste insinuatie van de Eucharistie; zijn vss. werken 't woord van S. Chrysostomus uit: ‘Gij ziet hoe ons Sakrament wordt aangeduid (insinuatur); ge hebt het voorbeeld (typus) gezien, let nu op de werkelijkheid’. 92 Abram is verstoord (belght het zich) en verdwijnt misnoegd (misnoegend) om de ontijdige vraag: wat het brood van Melchisedech beduidt. 93 't bedietsel: de beteekenis. + [Randschrift:] Moses eerstelingen en brooden wijzen op wat beters. 97 Moses, Godts vertolcker: die de wet Gods aan de Joden openbaarde. 96-98 Vondel geeft hier en in de volgende vss. te kennen, hoe hij in zijn doopsgezinden tijd (d'eerste school) te vergeefs naar de beteekenis der broodfiguren van het O.T. gezocht heeft; vgl. ‘d'eerste ploy van errefleer’ enz. in Geboortezang aan Gregorius Thaumathurgus, vs. 38-52. 99 Op Gods bevel stelde Mozes het Paaschfeest in, d.i. het feest der ongedeesemde brooden dat zeven dagen duurde, Exod. XII, 15. 100 ongezuurt: ongedeesemd, ongegist. 101-2 Het eerste koren moest God dan geofferd worden, Exod. XXXIV, 22. 103 Wat zeggen: lees: Wat zèggen. De zin is: welke diepere beteekenis heeft dit alles? 104 smaeck: proef, in den zin van: ik tracht te begrijpen; 't vers herinnert aan Vondels twijfeltijd. 105 den stammen: de 12 stammen van Israël; luisteren: fluisteren: zacht te kennen wil geven door de verre aanduiding van dat brood; Bellarminus (399, C) haalt S. Irenaeus aan, die de Eucharistie met het brood der eerstelingen vergelijkt. 107 Godts hut: de tabernakel, beschreven in Exod. XXVI; Levijs hant: de Joodsche altaardienaars, die uit den stam van Levi waren en het heiligdom moesten verzorgen Num. III, 6-8. 108 Aärons zonen: de priesters. 109 de schacht: de vleugel, het vleugelpaar van de twee gouden Cherubijnen, die op de Ark knielden, Exod. XXV, 18. 110-11 De tabernakelsier was tot in onderdeelen voorgeschreven, Exod. XXIV. 112 braveert: tart of overtreft. 113-15 Kandelaar met zeven armen, reukaltaar en tafel met twaalf toonbrooden werden volgens goddelijk voorschrift in den tabernakel bewaard, l.c.; korst van terwebloem: tarwebrood. 116 wie zet enz.: de priesters mochten van de toonbrooden eten, Levit. XXIX, 32, maar Vondel bedoelt: wie van u proeft de beteekenis dier brooden? 118 Dien drempel: van den tabernakel, waar alleen de priesters in hun ambtsgewaad mochten binnengaan, Exod. XXX, 20. 119 den zool: den voet. 120 in zuiver sneeuw: wit priestergewaad; nut en eet: tautologie. 122 toonkorst: toonbrood; dus gestapelt enz.: zes aan weerskanten, Levit. XXIV, 5-9. 124 spaen: spene, onthoude. 125 heikruit: erica, wsch. bedoeld als een plant, waaruit gistende drank wordt gemaakt, aan de dienstdoende priesters evenals wijn en vrouwenomgang verboden, Levit. VI, 16; Num. VI, 4; oock de handen enz. Exod XXX, 18-20. 126 leit in d'assche: verbrandt. 127 noodight: voorbereidt, heenwijst. Meesterlijk laat Vondel de vervulling der voorafbeeldingen door zijn woorden heenspelen. 127-28 een disch die enz.: een tafel, bereid voor alle menschen van de heele wereld, de Kommuniebank in de katholieke Kerk, vgl. Malach. I, 11. TEKSTKRITIEK: Achter stroom, vs. 142 en achter slaen, vs. 147 heeft de eerste ed. een komma-punt. 129 zuiverheit: van ziel; temlust: zelfbedwang, Coornhert gebruikt dit woord voor continentia in zijn Wellevensconste VI, 5. 130 gebeên: uitgenoodigd; zal vernoegen: wil verzadigen. 131 uitgeleze terw: tarwebloem. 132 dun bestreken enz.: alleen aan den buitenkant de kleur van tarwe dragend. Dit doelt op het brood der Eucharistie, in wezen het lichaam van Christus, maar alleen naar den schijn van kleur, vorm enz. brood. 133 deught: voortreffelijke eigenschappen; wy: de priesters der Oude Wet. 134 Moses, die noch stamelt: als een onvolgroeid kind, daar Mozes met zijn wetgeving over toonbrood enz. niet de volle waarheid onthult; kost: kon. + [Randschrift:] Uitspanning, over het omvoeren der toonbrooden, in Vespasiaens triomf. 135 zy: de oude priesters; duisternis betreckt enz.: al de luister van den ouden eeredienst zal eens verduisterd worden, ja smadelijk tenonder gaan: dit voorzien de Joodsche priesters in een vizioen van de verwoesting van Jerusalem door de Romeinen in 70 na Chr. 139 toondisch: tafel der toonbrooden, niet voorbestemd om te blijven bestaan. 140 't Heilighdom enz.: de heilige voorwerpen (ark, kandelaar, tafel enz.) van Jerusalem, die door de Romeinen in triomf werden meegevoerd, zooals op den Titusboog te Rome nog te zien is. 142 Van eene beeck enz.; van de beek Cedron naar den Tiber. 143 Rome de hoofdstad der Romeinsche keizers, en op zeven heuvelen gebouwd. 144 Gelauweriert: met lauwerkransen van de overwinning gesierd. 145 Den Vorst: keizer Vespasianus, in wiens naam zijn zoon Titus Jerusalem innam; witte eenhoornen; op de reliefs van den Titus-boog komen witte paarden voor; van de hiergenoemde fabeldieren is in Hiervsalem verwoest geen sprake; Flavius Josefus vermeldt in den triomfstoet alleen ‘zeldzame dieren’, Van den oorlog der Joden tegen de Romeinen, VII, 17; misschien heeft Vondel aan de middeleeuwsche duiding, die in den eenhoorn een beeld van Christus zag, gedacht. 148 Arons rock: de meegevoerde Joodsche priesters. 149 van veer: uit de verte; overbleven: overgebleven. 150-51 Zinspeling op de Joodsche moeder die haar kind verslond, zeer drastisch door Vondel behandeld in Hier. Verwoest, vs. 779-906. 152 Hier neemt Vondel zelf 't woord tegen het verworpen Jodendom; 't heiligh broot: de toonbrooden. 153 een hemelscher: brood, de Eucharistie, door Christus beloofd, maar door de Joden verworpen, Joan. VI, 53, 65, 67. 155 Uw dertelheit: door weelde verwend, vgl. Num. XXI, 5; deught: weldaad. 157 Gevleugelt: de handen gebonden. 158 Zy: de gevangen priesters; ivoiren wagen: met ivoor beslagen triomfwagen. 159 Der droncke Wraeck: bloeddronken wraakneming. 160 geboort: gezoomd; erkauwen: herkauwen, overdenken. 161 naeckte schande: ontbloote, voor ieder geopenbaarde schande; vast: reeds. 162 diereperck: de arena; spieren: vleesch. Joodsche jongelingen werden veroordeeld, om met de wilde beesten te vechten. 163 Wel sterk typeert Vondel het materialisme van 't vervallen Jodendom! 164 hen: de Joden. 165 Vermanen: eraan herinneren. 166 Den Nijl: Egypte; 't juck: de harde slavernij. Het Paaschlam was door Mozes ingesteld als een herinnering aan der Joden verlossing uit de Egyptische dienstbaarheid. 167 Alle eerstgeborenen van mensch en vee werden bij de Egyptenaren gedood; alleen die der Joden niet, Exod. XII, 23-30. 168 Israël: het Joodsche volk; Memfis dootsbaer: de dooden der Egyptenaren, wier hoofdstad Memfis heette; loegh: lachte. + [Randschrift:] Het voorbeelt van het Paeschlam. 169 onnozel: onschuldig. 170 bloên: bloeden, slachten; uitgekeurde: uitgekozen. 172 De Joden moesten de posten van hun deuren bestrijken met het bloed van het jaarlijks geslachte Paaschlam, als herinnering aan het teeken van hun bevrijding in den Egyptischen doodsnacht, Exod. XII, 23. 173 zijnen Tolck: de Godstolk Mozes, vgl. vs. 97. 175 malsser: het Paaschlam mocht niet ouder dan één jaar zijn, Exod. XII. 5; het vleesch was dus malsch en smakelijk als voorbeduiding van de geestelijk nòg lekkerder offerspijs, het Paaschlam Christus. 176 't Paeschbancket: de Paaschmaaltijd. 177 offerbloedige eeuwen: de vele eeuwen waarin de bloedige slachtoffers van runderen enz. gebracht waren, 180 Het juck: 3de nvl.; dat ruim enz.: dat nog veel erger enz., bedoeld is het juk der zonde. 181 Faroos boey: de Egyptische slavernij; overheerde vreemden: onderdrukte vreemdelingen, de Joden. 182 kudde: volk; veel schooner beemden: dan het beloofde land van Kanaän, nl. de Hemel. 183 Geschoeit, gestaeft: met schoenen en staf: het Paaschlam moest vlug en in reiskleed genuttigd worden, om de herinnering aan den uittocht van Egypte. Exod. XII, 11; het duister Rijck: Egypte, herhaaldelijk, ook om etymologische redenen, door Vondel duister genoemd, vgl. Egyptische duisternis, één der 10 plagen. 184 reisree: reisvaardig; meer dan jaerlix: meer dan eens per jaar; aanduiding van de veelvuldige Kommunie, vgl. vs. 1440, 1528; Bellarminus bespreekt het paaschlam als voorafbeelding van de Eucharistie, 399, D. 185 Men antwoort: spaer enz.; weer persoonlijke herinnering aan Vondels langen geloofsstrijd. 186 Genoegh: Vergenoeg; bloesem enz.: de voorbeduidingen en beloften. 187 Wet: Oude Wet. 187-88 gezonder lucht, op klaygront: in de gunstiger sfeer van de vervulling. 191 grazelooze: graslooze; Sin: de woestijn tusschen Elim en den Sinaï, Exod. XVI, 1. 194 d'Orakelhut: de tent met de Verbondsark, waar God tot het volk sprak. 196 Naar iedere windstreek. 197 de hey: de heigrond van den woestijn. 198 den Leitsman: Mozes; het morren enz. der Joden naar de vleeschpotten van Egypte: Exod. XVI, 2-3. 200 zijn Geesten: de Engelen. 201 zamelt: komt samen; strax: terstond; een heir, om hoogh geboren: in den Hemel geschapen engelen. 202 uit Gabriël: deze aartsengel is in den Bijbel gewoonlijk de verkondiger van 's Godtheits wil, zie Dan. VIII, 16; Luc. I, 19, 26 en vgl. Lucifer, waar Gabriël heet ‘Godts Geheimnistolck’. 203-4 Hy: Gabriël; een lot en zelve deel: één lot en eenzelfde deel, nl. de zalige aanschouwing Gods, vgl. Lucifer, vs. 503. 205-6 't uitverkoren geslacht: het Joodsche volk. 207 D'erfzegening enz.: de zegen en 't duurzaam bezit van Kanaän, het land van melk en honig, Exod. III, 8, 17. 208 pauwelioenen: tenten. 209 Op zulck een' gront: Op zoo'n dorren grond. 210 noopt: prikkelt, jaagt op. 211 Hendiadys voor voorraad van graan en meel. 212 gaet wacker toe: weest ijverig. 213 Dien storm: van oproer; pelgrims, op Godts bane: de Joden, naar Gods aanwijzing op weg naar het Beloofde Land, tevens als afbeelding van den mensch, die door de woestijn der wereld naar den Hemel pelgrimeert. 214 Jordane, die van 't Oosten toegang gaf tot Kanaän. vgl. Ps. LXXVII en Vondels vertaling van dien Harpzang, vs. 69-v.v. + [Randschrift:] Van de Quackelen. 215 't vlugge heir: der engelen. 216 't Arabisch meir: een door Vondel gefingeerde binnenzee in het nabijliggend Arabië. 217 quacklen: kwartels, vgl. Exod. XVI, 13. 218 vóór zonsondergang. 220 quackelschim: de wolk van kwartels. 221 Met eenen: meteen; de vlught: de zwerm; vlogels: vleugels. 224 Het vleesch van 't Woort: Christus, het vleeschgeworden Woord des Vaders, die zijn lichaam onder broodsgedaante tot spijs zal geven; noch niet enz.: nog niet als mensch op aarde gekomen; Joan. I, 14. + [Randschrift:] Van het Manne. 225 d'andre helft: van de engelenschaar; rein dichterlijke voorstelling van het wonderbaar ontstaan van het Manna. Bellarminus heeft: ‘Het Manna ontstond in de handen der engelen, daarom heet het Brood der engelen’, Ps. LXXVII, Sap. XVI (401 C.). 227 tijm: sterk geurende heester. 229 de roe van Gabriël: als een tooverstaf. 232 van: door. 233 Het leger: het in de woestijn gelegerde volk, 3e nvl. 237 De Leitsman: Mozes; zijn' broeder: Aäron; hiel: hield. 238 vast: voortdurend. 240 morgenlucht: morgenkoelte. 241 Versta: Terwijl het daglicht de sterren ('s hemels lampen) deed verbleeken. 243 ontrent: omtrent, in den omtrek. 244 Dat ruischen: van den koelen wind vs. 240. 245 troostbo: bode van troost. 249 vast: terstond; wat is dit?: ‘Toen de kinderen van Israël dit zagen, zeiden zij tot elkaar; Manhu? dat wil zeggen: Wat is dit?’ Exod. XVI, 15. 250 koriander: l.c. 31, een witte plant met sterk geurend zaad. 251 rijp: rijm of ijzel, Exod. XVI, 14. 253 bloem van terwe: tarwebloem. 254 (als) honigh: l.c. 31. 255 De Leitsman: Mozes. 259 veltgeschrey: volksgejubel. 260 Al 't effens: ineens tegelijk. 262 Zy grimmelen: de Joden krioelen en kruipen. 263 gragen: gretig opgeraapten. 264 oeghst: oogst. 265-66 staten, en sexe en oude: standen, geslacht en leeftijd. 266 in 't hondert: in 't wild. 269 vraeghbroot: brood dat tot verder vragen, tot dieper nadenken noopt, vgl. vs. 298-99. 270 veertigh eierschalen: was ongeveer de inhoud van een gomar of gomer (chomer), dien de Joden per hoofd met manna mochten vullen, Exod. XVI, 16. 18. 271-73 Ieder kreeg naar behoefte een gomor, niet meer noch minder, l.c. 18. 273 gestreken: volgemaakt en van boven gelijk gestreken. 274-75 smilt: smelt. Het manna verduurt niet de hitte der zon, wel van den oven; 't mocht niet bewaard, wel gebakken worden. 276-77 Exod. XVI, 20. 278 't heilighste: 't binnenste, een gomor werd in den Tabernakel bewaard, Exod. XVI, 32-34. 280 l.c. 23, 24. 281 de lucht: den Hemel. 282 eenerley: het zelfde voedsel; vergouden: vergolden; de eensoortigheid van altijd 't zelfde manna werd goedgemaakt door verschil van smaken naar ieders begeerte, zooals nader in Wijsheid XVI, 20-21 verklaard wordt. 285-87 Wèl afdoende is Vondels voorbeeld ter illustratie, dat het Manna aan alle begeerten voldeed! Door de z.g.n. zwangerschapslusten (Vondel behoudt den medischen term bijna letterlijk) worden de vreemdste, ja walgelijkste spijzen verlangd; naeu haer' zin kan uiten: nauwelijks kan zeggen, wat ze eigenlijk wil; Vernoeght zich: vergenoegt zich, is bevredigd; buiten spoor van Reên: buitensporig. 288 Een zelve: éénzelfde; fasaen: fasanten. 291 Uit eene: uit ééne; met eenen: meteen, tegelijk. 295 datelijck: metterdaad, in werkelijkheid; Man: zoo wordt het Manna in Exod. XVI, 31, 33, 35 genoemd. 297 In de woordenkeus, die immers ook op de Sakramentshostie past, laat de dichter al de oplossing van zijn vraag doorschemeren. 298 Wat wil enz.: letterlijk ingaande op de vraag: Wat is dit? Wat wordt er mee bedoeld? 299 Zijn eigen naem: Manna, manhu, wat is dit? het vraeghbroot van vs. 269. 301 't brootgeheim: het teeken van brood met een dieper bedoeling, Sacramentum panis. 302 gomers: zie vs. 270. TEKSTKRITIEK: Achter zegen van vs. 325 heeft de le uitg. een punt. 294-304 Deze vss. geven weer duidelijk Vondels persoonlijk verlangen te kennen, dat hem tot onderzoek naar de eigenlijke beteekenis van het manna-beeld drong. + [Randschrift:] Het spijzen van Elias, en zijn wonderdaden 305 Elias: Elias de Thesbiet ging op Gods bevel van de rivier Carith (Krith, vs. 309) naar de weduwe van Sarepta, die hem uit wonderdadig verkregen meel en olie brood bakte, III Kon. XVII, 1-16, Bellarm. rekent ‘het engelenbrood, waardoor gesterkt Elias 40 dagen wandelde’ onder de figuren van de Eucharistie (399, C.). 308 ter noot: in mijn nood; 't Samarisch hof: Koning Achab van Israël bouwde zich in Samaria een nieuwe hoofdstad en de profeet Elias kreeg bevel die zondige plaats te ontvluchten. 309 Krith: Carith; als levendigh begraven: van alles afgescheiden. 310 aesden: voeden; de raven brachten Elias tweemaal daags brood. 312 de weeuw, by Sidon: de weduwe van Sarepta der Sidoniërs. 313 deught: liefdadigheid; ofschoon zij nauwelijks voor haar zelf en haar kind te eten had, wilde zij den profeet toch spijzigen; behinderen: verhinderen; 316 hongers noot, die enz.: hongersnood, die iemand steen zou leeren eten. 318 geneverloof: lommer van den jeneverstruik. 320 wegge: weg, een wigvormig wittebrood; root geroost: bruin gebakken; de Vulgaat heeft ‘subcineritius panis’, onder de asch gebakken brood. 322 de daghtorts: de zon. 317-24 Elias, in de woestijn gevlucht, kreeg van een engel water en brood, waarop hij het 40 dagen uithield, III Kon. XIX. 4-8. 324 kost en vaeck: voedsel en slaap; Horebs spitse: de berg Gods Horeb, waar Elias heentrok. 326 behoeft: noodig heeft. 327 Noch: en ook niet; het veltspoor van Natuur: het spoor (de werkwijze), die de natuur op 't veld (bij het groeien der veldvruchten) aangeeft. 328 koockt: door warmte rijpt + [Randschrift:] Elisaes wonderdaet. 329 Elisa: in de Vulgaat Eliseus, spijsde bij een hongersnood overvloedig 100 man met 20 brooden, IV Kon. IV, 43-44. 330 luttel garst: weinig gerstebrood. 331 d'Almogentheit: de almachtige God; die was en blijft altoos: Openb. I, 8. 332 Evenals in Zijn wezen is God in Zijn werken onbegrensd, door niets belemmerd. 333 verdubbeleeren: verdubbelen, vermenigvuldigen. 334 Verduizenden: verduizendvoudigen. 335 naeu: nauwkeurig. 336 Betrouw: vertrouw. Vondel bemoedigt zich zelf. 337 dit 't ontkleeden: dit geheimzinnig woord te ontsluieren, doorgronden. + [Randschrift:] Samsons raetsel. 338 te rugge: terug; dit voegt Vondel er nauwkeurig bij, omdat de geschiedenis van Samson veel eerder voorvalt dan die van de profeten Elias en Eliseus; nl. in Recht. XIV, 10 v.v. 340 slecht: eenvoudig. 341 bevroeien: bevroeden, raden; lichtelijck: makkelijk, ooit. 342-43 Het raadsel luidde: Uit den eter kwam spijs en zoetheid van den sterke; 't en waer enz.: als hij het raadsel aan zijn vriendin (Dalila) niet verklapt had. 345 Kost reis op reis: kon herhaaldelijk. 346 hy: Samson; entlijck: ten slotte. 347 zorgelijck: zorgwekkend. 349 beliefde: ter wille was, door haar op haar vleien de oplossing te zeggen. 350 glos: glossa, uitleg; overbriefde: op een briefje doorgaf. 354 korts: kort geleden. 356 Dat vat ick wel enz.: weer Vondel voòr zijn overgang; dorf: durf. 358 't leeuwenaes: 't leeuwenvoedsel, nl. de honigraat, die in den leeuwenmuil was gebouwd. 360 schel: schil; af: er af; kerne: de eigenlijke nootvrucht. 361 Gedeon: de kantteekening spreekt van Gedeons droom, wat alleen in zòover juist is, dat de droom van den Madianiet, door dezen aan een ander verteld, op Gedeon werd toegepast. De man vertelde nl. hoe hij in zijn slaap een gerstebrood in 't leger had zien rollen dat de veldheerstent omverwierp. De ander zei toen: Dat brood is 't zwaard van Gedeon; en toen Gedeon dit hoorde, aanbad hij God. Recht. VII, 13-15. Vondel past dit zóo op de Eucharistie toe, dat evenals Gedeons zwaard (brood) de vijanden Oreb en Seb versloeg, ook het goddelijk brood nog wreeder, machtiger vijand, den duivel, zal overwinnen. Ik heb deze interpretatie nergens elders gevonden. + [Randschrift:] Gedeons droom van het legerbroot. 362 by: door. 363 't pauweljoen: de tent. 365 sulcke garste kruimen: zulk gerstebrood, als van dien droom. 366 Madians kameelen: de Madianieten, een Nomadenvolk, maakten ook in den strijd veel gebruik van kameelen, Recht. VII, 12. 367 Ick vel en onderschep: in mijn verbeelding zie ik, hoe een erger vijand dan de Madianieten-vorsten Oreb en Seb (ib. 25; Ps. LXXXII, 12), nl. de duivel (door brood) wordt geveld en krachteloos gemaakt. + [Randschrift:] De Profecyen. 370 verzaden: voldoen; ik heb niet genoeg aan al die voorspellingen. 371 Al recht men schoon... aen: ofschoon men aanrecht; Davids offerbergh: de berg Sion, waar alleen de offers werden opgedragen, Deut. XXXIII, 19 en waarvan in de psalmen herhaaldelijk gesproken wordt. 372 Een maeltijt enz.: offermaaltijd van rundvleesch en wijn. 374 Versta: ik moet weten, waar dat alles op wijst en toe voorbereidt. 375 te spa: te laat; dit doelt niet alleen op den langen tijd van voorbereiding in het Oude Testament, maar ook op Vondels late bekeering op 53-jarigen leeftijd. Hoe lang hij al zocht naar de beteekenis der voorafbeeldingen blijkt uit Hiervsalem Verwoest, vs. 2178-83 met deze vraag: ‘Wie zal de schaduwen omhelzen voor de waerheidt?’ 376 O Offerbergh: Profetisch ziet Vondel den beperkten offerberg van de Oude Wet zich door het offer der Nieuwe Wet over de heele wereld uitbreiden; vgl. Is. II, 2-3. 380 Vgl. Openb. XXI 4 en zie Altaergeheimenissen III, 1693. 382 Vgl. III, 1694. 383-84 Weer Vondels eigen zielezucht.

Hans Croiset leest Vondels 'Altaergeheimenissen'

Het eerste boeck - Offerspijze (Het eerste boeck, vers 1-384)