Nieuwsbrief

Publiek Domein Dag in de Koninklijke Bibliotheek

Op donderdag 3 januari 2019 vindt Publiek Domein Dag plaats. Er wordt dan stilgestaan bij het vervallen van het auteursrecht op oeuvres van auteurs en andere makers. Op 1 januari 2019 komt het werk van makers die zeventig jaar geleden zijn overleden vrij beschikbaar voor elk hergebruik; het valt dan in het publiek domein.

De Koninklijke Bibliotheek (KB) werkt mee aan deze bijzondere dag. In de KB kunt u lezingen bijwonen over (onder meer) auteurs van wie het werk in 2019 rechtenvrij wordt, bijvoorbeeld over Freddie Langeler, Emiel Fleerackers en de bekende meisjesboekenschrijfster Cissy van Marxveldt. Aanmelden voor deze lezingen kan via www.publiekdomeindag.nl, de toegang is gratis.

Speciaal voor Publiek Domein Dag gingen twee stagiairs ook op zoek naar boeken van in 1948 overleden DBNL-auteurs, die op 1 januari 2019 compleet auteursrechtvrij worden. Daarvoor is het nodig om te controleren of iedere meewerkende langer dan zeventig jaar geleden is overleden (niet alleen de auteur, maar ook een eventuele illustrator, inleider et cetera). Zo kon inderdaad een bescheiden aantal DBNL-titels als geheel auteursrechtvrij worden geïdentificeerd, van onder anderen Emiel Fleerackers. Deze titels staan nu al op DBNL en een titellijst hiervan zal begin januari op de website www.publiekdomeindag.nl komen.

Nieuwe titels van december

Simon Stevin (1548 – 1620) was een Vlaamse wiskundige met een grote belangstelling voor de Nederlandse taal. Zo veel belangstelling zelfs dat Stevin zijn wetenschappelijke werken niet in het Latijn schreef, zoals gangbaar was in zijn tijd, maar in het Nederlands. Dit betekende dat hij voor vaktermen als dividere en subtrahere Nederlandse alternatieven moest bedenken. Het is dan ook aan Stevin te danken dat wij woorden als delen en aftrekken, maar ook rechthoekig, driehoek, omtrek, wortel en meetkunde kennen. De DBNL brengt deze maand zijn Beghinselen der weeghconst (1568) online, met onder andere een van zijn verhandelingen over het Nederlands: ‘Uytspraeck van de weerdicheyt der Duytsche tael’.

In Indonesische overpeinzingen staan de brieven die politicus Soetan Sjahrir, de latere eerste premier van Indonesië, tussen 1934 en 1938 schreef aan de Nederlandse Maria Duchâteau, met wie hij een ingewikkelde liefdesrelatie had. Sjahrir werd in 1934 verbannen door het Nederlandse gezag en schrijft in zijn brieven over zijn land en zijn ballingschap. De DBNL brengt deze maand de eerste druk van zijn overpeinzingen online, verschenen onder het pseudoniem Sjahrazad.

Marie C. van Zeggelen schrijft ook over Nederlands-Indië. Als officiersvrouw bracht zij een deel van haar leven door in het gekoloniseerde gebied, onder andere in de binnenlanden van Celebes. Dit leidde tot Onderworpenen, haar debuut voor volwassenen waarin vijf gevoelige schetsen staan over de Indische bevolking. Ook van Onderworpenen verschijnt deze maand de eerste druk op de site.

Verder deze maand veel romans van Rudolf Geel en Olaf J. de Landell, memoires van Willem Oltmans, werken van Boudewijn Büch en het van prachtige kaarten voorziene Voyagie ofte schipvaert van by Noorden om langes Noorwegen van ontdekkingsreiziger Jan Huyghen van Linschoten, ook wel bekend van het kinderliedje Jan Huigen in de ton.

Bekijk de nieuwe titels

Parels uit de DBNL

Herman Willem Daendels (1762-1818) was een prominent Gelders patriot en tegenstander van stadhouder Willem V. Na de nederlaag van de patriotten in 1787 was hij samen met duizenden anderen gedwongen te vluchten naar Frankrijk. In 1794 keerde hij echter terug, als bevelhebber van het Bataafse legioen, vastbesloten het stadhouderlijke regime te verjagen.

Op 21 oktober 1794 bevonden Daendels en zijn legioen, dat onderdeel was van het Franse revolutieleger, zich in Den Bosch. In een vlammende proclamatie richtte hij zich tot zijn Gelderse en Overijsselse landgenoten: ‘Ontwaakt myne waarde Landgenooten, de tyd is gekomen, dat wy ons zelfs moeten verlossen van de slaverny: waar onder het Land, en vooral de Boerenstand zo lange gezugt heeft. Schroomt niet de wapenen optevatten, en u te ontdoen van uwe Drosten, Hoofdschouten, Richters, Ampts-Jonkers, Schouten, Collecteurs, Pagters en andere beulen en bloedzuigers.’

Het was een onversneden oproep tot geweld. Het land moest worden gezuiverd van ‘adelyk en aristocratisch ongedierte’. ‘Braave burgers en boeren’, met algemene stemmen daartoe verkozen, zouden vervolgens het land gaan regeren.

Bij de meereizende Franse representanten viel deze krijgshaftige taal helemaal verkeerd. In Frankrijk was net een einde gemaakt aan de bloedige Terreur en men hoopte nu de Bataafse Republiek zonder slag of stoot als zusterrepubliek aan Franse zijde te krijgen. Daendels werd kortstondig gearresteerd en de ‘fluwelen’ Bataafse Revolutie zou zich uiteindelijk vooral voltrekken in vergaderzalen, in het bijzonder in de Nationale Vergadering (vanaf 1796) waar uitgebreid werd overlegd om het land een constitutie te bezorgen.

Toen dat proces stagneerde kwam Daendels, inmiddels bevorderd tot hoogste Bataafse militair, opnieuw in het geweer. Op 22 januari 1798 faciliteerde hij een staatsgreep die de beslissende doorbraak betekende in het proces dat van de Bataafse Republiek een eenheidsstaat zou maken. Toen de door hem in het zadel geholpen ‘Ware Republicainen’ vervolgens te hard van stapel liepen, pleegde hij op 12 juni een tweede staatsgreep om de revolutie in rustiger, ‘nationaler’ vaarwater te brengen. Tien jaar later als gouverneur-generaal van Nederlands-Indië liet hij blijken nog steeds een afkeer te hebben van ‘adelyk en aristocratisch ongedierte’ door hardhandig de confrontatie aan te gaan met de Javaanse aristocratie.

Daendels’ proclamatie loog er niet om en het is dus niet zo vreemd dat dit stuk wel beschouwd wordt als het fraaiste stuk revolutieproza dat Nederland bezit. De tekst werd overigens niet geschreven door Daendels zelf, maar vrijwel zeker door diens secretaris en ghostwriter Gerrit Paape, hoewel stijl en strekking geheel stroken met Daendels’ intenties.

Herman Willem Daendels, Aan zyne Geldersche en Overysselsche landgenooten. Z.n., Den Bosch 1794.

Tijdschrift in beeld

Elsevier’s Geïllustreerd Maandschrift is de voorloper van het huidige Elsevier Weekblad, maar was wel een heel andere uitgave. Geen opinietijdschrift, maar een blad dat gericht was op kunst en literatuur. Vooral voor alle literaire bijdragen is het zeer de moeite waard, want Elsevier’s Geïllustreerd Maandschrift speelde vijftig jaar lang een belangrijke rol in letterkundig Nederland.

Het maandschrift werd vanaf 1891 uitgegeven door de gelijknamige uitgeversmaatschappij Elsevier. Aan de basis stond uitgever Jacobus George Robbers (1838-1925), die voor zijn jonge uitgeverij een uithangbord zocht en Elsevier’s modelleerde naar Harper’s Magazine, van de New Yorkse uitgever Harper and Brothers.

De eerste redactie stond onder leiding van de bekende letterkundige en hoogleraar Jan ten Brink en de dichter Hendrik Jan Schimmel. Voordat hij hoogleraar werd, was Ten Brink leraar aan het Gymnasium Haganum en de hbs in Den Haag. Hij had onder anderen Louis Couperus en Marcellus Emants onder zijn leerlingen, dus het verbaast niet dat die opduiken in het maandschrift. Ook bekende auteurs als Theo Thijssen, Carry van Bruggen en Herman Heijermans zouden in het blad optreden. En vernieuwend was Elsevier’s bijvoorbeeld ook door al vroeg interviews te plaatsen, een journalistiek genre dat rond 1900 nog vrij ongebruikelijk was.

Maar ook al bracht Jan ten Brink jongere schrijvers naar zijn blad, hij had een reputatie van behoudzucht en werd gezien als burgerlijk tegenstander van de nieuwste literatuur van de beweging van de Tachtigers. Eén Tachtiger, Lodewijk van Deyssel, wijdde in De Nieuwe Gids zelfs een van zijn beruchte scheldkritieken aan het maandblad: ‘Onder redaktie van een kapper en een mummie (de heeren Ten Brink en Schimmel), poëtiesch ingeleid door een lijk, maar o een zacht en zoet gebalsemd lijk, gebalsemd door de vereering van een dankbaar nageslacht van frissche krullenkoppen’.

Ten Brink werd opgevolgd door Frits Lapidoth, maar de belangrijkste redacteur kwam na hem: schrijver Herman Robbers (1868-1937). Hij leidde het blad vanaf 1905 tot zijn dood in 1937. Hij was mede-oprichter van de Vereniging voor Letterkundigen (met o.a. Van Deyssel) en leidde veel jonge dichters en schrijvers naar zijn maandblad, zoals A. Roland Holst, Hendrik de Vries, H. Marsman, Jan Campert en Slauerhoff. Gerrit Achterberg publiceerde er in 1926 zijn ‘Strophen’. 

Elsevier’s Geïllustreerd Maandschrift  behoorde nooit tot de literaire avant-garde, soms zelfs in tegendeel. Maar in verschillende perioden kwamen nieuwe tendensen in de Nederlandse literatuur toch naar voren en verschillende jongeren vonden er in de jaren twintig en dertig een belangrijk publicatiepodium.

De DBNL heeft de eerste twintig jaargangen van Elsevier’s Geïllustreerd Maandschrift online staan.

Elsevier’s Geïllustreerd Maandschrift (1891-1940)