Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 10

[Reinier de Klerk]

KLERK (Reinier de) werd te Middelburg in 1710 geboren en vertrok, op zijn zestiende jaar, voor het eerst, en naderhand nog tweemaal, als gemeen matroos naar Indië, waar hij spoedig tot eerste stuurman bevorderd werd, en zeven reizen naar Padang deed, waar hij de vorsten van Baros en Sorkam, die door den sultan van Atjin werden aangevallen, bijstand verleende, hen in hun gezag handhaafde en door zijne dapperheid veel lof verwierf. De ongezondheid der lucht kwam hem op zware ziekten en bijna op verlamming te staan.

In 1737 de zeedienst verlaten hebbende, werd hij aangesteld tot opperkoopman op de Westkust van Sumatra. Hier was hij scheidsman tusschen de koningen van Bantam en van Palembang. Hij plaatste zich met een Hollandsch vaartuig tusschen de vloten van kleine vaartuigen der beide koningen in, en beproefde te vergeefs eene minnelijke schikking. Veertien maanden duurden de onderhandelingen, gedurende welke men hem naauwelijks het bouwen van een bamboezen huis wilde toestaan. Doch toen het eenmaal gesticht was, bragt de Klerk kanon aan wal, en maakte vuur op de beide twistende partijen, zoodat zij zich nu aan zijne beslissing onderwierpen. Ter plaatse waar het bamboezen huis stond bouwde hij later de vesting Valkenoog, genoemd naar den gouverneur Valkenier.

In 1741 naar Batavia teruggekeerd, werd hij als secretaris bij het Hollandsche leger geplaatst, dat bestemd was om de Chinezen te tuchtigen, die, afkeerig van de Hollanders, na den bekenden moord aan hen op Batavia gepleegd, een verbond met den door de opstandelingen uitgeroepen soesoehoenan, die zich te Samarang ophield, of liever met diens neef, den pangeran en bevelhebber van het leger, gesloten hadden. Hij toonde bij die onderneming hoeveel beleid en schranderheid hij bezat. Met voorkennis van den commissaris te velde Verijssel, bood hij zijne dienst tot een waagstuk aan, dat hem het leven kon kosten. Met eenige geschenken voorzien begeeft hij zich tot den pangeran, en weet dezen te bepraten zich naar Samarang tot de commissarissen te begeven. Naauwelijks was deze, van geen verraad beducht, voor de tweede maal daar aangekomen, of hij werd er gevangen gehouden, en naar Batavia en vervolgens naar Ceilon gevoerd, waar hij zijn leven geëindigd heeft. De soesoehoenan zelf werd te Samarang gevangen genomen en mede naar Ceilon verbannen.

De Klerk, vervolgens tot opperhoofd van Soerabaja aangesteld, werd door den regent van Madura aangezocht om den geheelen oosthoek van Java aan hem af te staan. Toen dit niet gelukte bood de vorst hem geld daarvoor aan; doch de Klerk weigerde dit en trachtte door allerlei middelen zijne bedoelingen te verijdelen. Er ontstond hierover een oorlog tusschen den regent en den wettigen soesoehoenan van Mataram, waarin de O.I. Compagnie laatstgenoemde bijstond, en voor dien bijstand Madera en de Noordkust van Java van den soesoehoenan verkreeg.

In 1747 tot tweede bestuurder van Java's Noordoostkust benoemd, werd hij, nadat Elzo Sterrenberg in ongenade gevallen was, den 30^sten December 1748, in diens plaats, tot landvoogd van Banda verkozen. Derwaarts was Sterrenberg door den gouverneur-generaal van Imhoff gebannen, die, wetende dat de Klerk vroeger, tijdens hun beider verblijf op Samarang, met hem op eenen zeer onaangenamen voet geleefd had, daardoor een bitter lot aan Sterrenberg meende bereid te hebben. De Klerk koesterde echter te edele gevoelens om zich op eene banneling te wreken en overlaadde hem daarentegen met vriendelijkheden. Hij beperkte op de Banda-eilanden de schandelijkste winzucht der ambtenaren, deed de rijst en andere levensbehoeften voor den gemeenen man voor geringere prijzen verkrijgbaar stellen en moedigde tevens de kweeking der notenmuskaatboomen aan, zoodat hij de welvaart der ingezetenen en den bloei der kolonie, in het belang der maatschappij, gelijkelijk bevorderde, en in 1753 onder zegewenschen en tranen der bevolking van Banda vertrok.

In 1755 tot raad, vervolgens tot directeur-generaal en in 1777 tot gouverneur-generaal van Neêrlands Indië benoemd, liet hij niets onbeproefd om de belangen van het moederland te behartigen, maar ook om het welzijn der koloniën te bevorderen. Ons bestek laat niet toe in het breede uit te wijden over het vele goede dat de Klerk vooral in laatstgenoemde betrekking heeft tot stand gebragt. Wij bepalen ons slechts tot de korte herinnering, dat hij zoowel op Borneo als op Celebes en de Molukken het aangevallen gezag met kracht wist te handhaven; dat de handel gedurende zijn bestuur in bloei toenam; dat de toestand der godsdienst in Indië, tot nu toe zeer treurig, door zijne wijze bepalingen en voorzieningen beter werd; dat in 1778 door zijn toedoen het geleerde genootschap te Batavia werd opgerigt, waarvan hij de eerste opper-directeur was, en dat sedert zoo vele schoone vruchten ter behoeve der kennis van den Indischen Archipel vooral van Java gedragen heeft; eindelijk, want wij kunnen niet alles opnoemen, dat hij de landbouw op Java aanmoedigde, onbebouwde landerijen deed verkoopen, en de voordee-

Ien daarvan, tot nu toe door de inlandsche regenten genoten, in de kas der maatschappij deed storten, waardoor derhalve een dubbeld nut bereikt werd. Zoo was de kundige man schier tot aan zijn dood toe ijverig in de weer om rondom zich welvaart te verspreiden en de vruchten daarvan jaarlijks naar het vaderland over te zenden. Nog zou hij voortgegaan zijn vele diensten aan Neêrlandsch Indië te bewijzen, doch een 70jarigen ouderdom, van zijne jeugd af in Indië, bereikt hebbende, werd hij door eene zware ziekte overvallen en zag hij te vergeefs naar middelen uit om zijne gekrenkte gezondheid te herstellen. Hij verzocht daarom zijn ontslag, hetwelk hem den 16^den Maart 1780 werd toegestaan. Weinig genot had hij van de aan hem verleende rust, daar hij reeds den 1^sten September van genoemd jaar op zijn landgoed te Grogoe, twee uren van Batavia overleed. Zijn geschilderd portret is voorhanden op het gouvernementshuis in Weltevreden, nabij Batavia, in de vergaderzaal der hooge regering.

Zie A. Huisers, Het leven van R. de Klerk, Gouverneur-Generaal van Neerl. Indiën, met eene kaart (Amst. 1787. 8^o.) van Kampen, Geschied. der Nederl. buiten Europa, D. III. bl. 22, 23, 35-37, 44, 45, 67-69, 210, 217-224; Teenstra, Beschrijv. van de Nederl. Overz. bezitt. bl. 267, 269, 343, 611; de Navorscher, D. IV. bl. 295, D. V. bl. 336.