De Beiaard. Jaargang 3

[p. 257]

Verscheidenheden

Prijsvraag-Rijksakademiegebouw-

De Tentoonstelling in Arti te Amsterdam der 114 ontwerpen, welke door de groote prijsvraag waren uitgelokt, mocht onder veel opzichten buitengewoon belangwekkend heeten. Wat de meeste exposities, van beeldende kunsten even goed als van architektuur, gewoonlijk missen: een koncentrische gedachte, die althans in de bedoeling der kunstwerken een bindende eenheid schept, was hier bij alle verscheidenheid van opvatting en vormen vanzelf aanwezig en dàt vooral maakte het zoo leerzaam en boeiend, deze ernstige pogingen van een groot aantal onzer jongere bouwkundigen naast elkaar te zien en rustig met elkaar te vergelijken. De bizondere opgaaf stelde esthetisch en praktisch de hoogste eischen. Bovendien moest niet alleen een nieuwe vorm gezocht worden voor een bestaand instituut, maar behoorde de inrichting zelf vrijwel te worden geschapen, wijl immers ons land van 'n kunst-akademie geen ander precedent heeft te toonen dan het onder alle opzichten mankeerend gebouw aan de Stadhouderskade. Een moderne tempel werd hier gevraagd, waarin niet enkel lessen der schoonheid zullen worden gegeven, maar die zelf de voornaamste en durendste les in plastisch schoon te preeken heeft, zonder de eischen der volkomen bruikbaarheid, op zich zelf en in verband met 't ontworpen stadsplan, uit 't oog te verliezen.

De jury heeft met den meesten ernst de meer dan honderd oplossingen van 't veelvuldig door haar gesteld probleem onderzocht en bekroningen uitgereikt, die, naar we stellig meenen, volkomen gerechtvaardigd zijn.

Die bekroningen zijn, van de esthetische zijde bekeken, wel teekenend voor de verwachtingen, welke we van onze toekomstige bouwkunst hebben te koesteren. Is over 't algemeen soberheid van lijn de karakteristiek van 't tegenwoordig Nederlandsch bouwgenie - een soberheid, die in sommige ontwerpen tot saaiheid en dorheid, ja, bij alle mooie motto's tot fabrieksmotieven was ontaard - nu de ontwerpen, welke in deze deugd, naast praktische inrichting, het opvallendst uitmunten, door het zóó officieele lichaam der beoordeelings-kommissie als de beste zijn uitverkoren, weten we van hoogst bevoegde en gezaghebbende zijde, wàt als 't meest typisch van-onzen-tijdsche in de tegenwoordige aarts-kunst van 't bouwen mag worden aangeslagen.

Het met den eersten prijs bekroonde ontwerp van de bouwkundige ingenieurs Bijvoet en Duiker draagt dit kenmerk der ingehouden soberheid dan ook in de hoogste, ja in verrassende

[p. 258]

mate, zóó zelfs, dat de projektie-teekening van den gevel met z'n zware muurmassa's en kleine, spaarzame lichtopeningen, z'n onverstoorde rechthoekigheid en star doorgetrokken daklijn voor een rigide richting bezorgd maakt, die niet enkel al te sterk met de na-klassieke bouworden, maar ook met den geest van 't moderne leven schijnt te kontrasteeren. Bovendien spreekt uit zulke massale vormen, in horizontale en vooral vertikale begrenzingen gevangen, zóó weinig vergeestelijking, die immers door de déze bouwwijze inspireerende hegeliaansche wijsbegeerte beoogd wordt, dat we eerder in een materialistische vormenspraak lijken teruggevallen.

Toch is hierin meer schijn dan werkelijkheid. Het jury-rapport zegt terecht dat ‘de indruk van een zekere koelheid, van verstarring zelfs’, welke bij eerste beschouwing niet kan uitblijven, na volgehouden bestudeering voor 'n groot deel kan worden overwonnen. Het was daarom jammer - tegenover het zeer drukke bezoek van belangstellenden, die wel niet allen een projektieteekening of platten grond zullen weten te lezen - dat, zooals van andere ontwerpen, geen relief-teekening van dit bekroonde aanwezig was. Want stellig zouden de nù vreemd-verraste gezichten zich verhelderd hebben, wanneer van profiel- en schaduwwerking dezer monumentale en strenge schepping wat meer verhaald was. Om ons tot dit bekroond ontwerp, waarvan de uitvoering aan de Regeering zal worden voorgesteld, te bepalen, gelooven we vast, dat de hoofdstad hiermee een bouwwerk beloofd is, dat, afgezien van zijn ruimte voor beeldende kunstuitingen, een even leerzaam als fraai pendant zal vormen van 't in de buurt gelegen Rijks-Museum, dat, andere kunsttempel, uit zoo heel andere geestelijke en stoffelijke verhoudingen gegroeid is.

B.H.M.

Is de val van Gretchen waarschijnlijk? -

Nu Royaards door de opvoering van Faust de aandacht voor Goethe's hoofdwerk heeft vernieuwd, lijkt het oogenblik me niet ongeschikt om het eindelijk eens op te nemen voor het zoozeer en zoolang belasterde Gretchen en te pogen dit arme kind in haar eer te herstellen. Ik weet dat ik heel wat waag door zoo vermetel de hand te heffen tegen den verafgoden Olympiër en door af te durven dingen op de waarde van zijn meest beroemde meesterstuk: de Gretchen-tragedie. Evenwel, amicus Goethe, sed magis amica Veritas. Veritas? Ben ik dan zoo zeker van mijn stuk? Dien ik niet een slag om den arm te houden? Goed dan. Laat ik dan bescheiden en voorzichtig spreken en alleen zeggen, dat

[p. 259]

ik zoo vrij ben eenige bezwaren te opperen tegen den val van Gretchen en bij voorbaat mijn dank betuigen aan al wie zoo vriendelijk zal wezen mijn bezwaren te weerleggen.

Telkens als ik de Gretchen-tragedie herlees, kan ik onmogelijk den indruk weren, dat de val van Gretchen onvoldoende is gemotiveerd. Het is iederen ingewijde welbekend, dat Goethe meer van een heiden had dan van een Christen en dat hij dus moeilijk uit eigen ervaring kon weten wat voor 'n licht en 'n kracht de godsdienst is in het zieleleven van een mensch. Hij stond bloot aan het gevaar dat bij den godsdienst als stuwende of remmende kracht zou onderschatten, zoohaast hij 't zou wagen godsdienstigheid tot een voornamen karaktertrek van een zijner tooneelfiguren te maken. En nu wil 't geval dat hij ons Gretchen als een godsdienstig meisje heeft voorgesteld. En Gretchen is niet zoo maar oppervlakkig godsdienstig, uiterlijk, uit sleur en gewoonte; nee, ze is een door-en-door vroom, bewust uit haar geloof levend, Roomsch-Katholiek meisje. Ze gaat naar de Mis, ze biecht - ‘eben für nichts’, zegt Mefisto, en die kan 't weten, en hij voegt er zelfs aan toe: ‘Ueber die hab' ich keine Gewalt’; ze nuttigt ‘den Leib des Herrn’. Ze stelt den waren godsdienst, geloof en praktijk, op prijs, want te gelegener tijd ‘katechisiert’ ze ‘Herr Doktor’, verwijt ze hem dat hij Mis en biecht verzuimt, doorschouwt zij zijn vaag gezwets over God en zegt hem vlakaf dat hij ‘kein Christentum’ heeft, ontraadt ze hem 't gezelschap van ‘den Schelm’ met wien hij zoo vertrouwelijk omgaat.... Ze is een ‘gar unschuldig Ding’ - de kwade getuigt het - en niet uit onwetendheid, uit kinderlijke onnoozelheid; ze heeft geen voorlichting meer noodig op het stuk der ‘liefde’. Ze wijst het opgedrongen geleide van Faust snibbig af, omdat ze werkelijk ‘sitt-und tugendreich’ is; ze wil geen ‘Galan’, die geen ‘Mann’, geen echtgenoot kan worden, omdat zulks ‘des Landes nicht der Brauch’ is, beleefd gezegde voor: Dat mag niet; ze ‘schmädt tapfer’ mee, wanneer ze ‘am Brunnen’ hoort van den misstap van andere meisjes.... Bovendien is ze van nature niks gekkelijk aangelegd: ze is een nuchter, zakelijk, bijdehand ding, vlijtig en huishoudelijk, en heeft zooveel om handen, dat ze geen tijd heeft om zich met malligheid op te houden.

Daarom wil het er bij mij niet in, dat ze op haar slaapkamer liederen zegt als ‘Es war ein König im Thüle’ - al was het reeds alleen maar omdat haar strenge moeder het haar zou verbieden; - ik neem desnoods aan, dat ze uit vrouwelijke nieuwsgierigheid en uit lust tot avontuur zoo onvoorzichtig is

[p. 260]

geweest, Faust te gaan ontmoeten in een tuin van buurvrouw Marthe, maar ik weiger te gelooven, dat ze Faust 's nachts heimelijk op haar kamer heeft gelaten. Indien ze werkelijk was waar Goethe haar voor uitgeeft, dan heeft ze daar een stokje voor gestoken en gezegd: ‘Nee, mannetje, eerst aan mijn moeder vragen of je me hebben mag, en dan naar den pastoor!’

Maar omdat Herr Doktor daar geen zin in had, verloren ‘Deine edle Gestalt, sein hoher Gang’, enz. op slag hun toovermacht en werd het voor hem tijd om in een andere stad zijn geluk te gaan beproeven. Dus: geen vergiftigde moeder, geen doodgeduelleerde Valentin, geen vermoord kindje, geen krankzinnig geworden en op 't schavot gestorven misdadigster. Jammer voor het treurspel, maar dan had Goethe maar een ander Gretchen moeten bedenken, een Gretchen bij wie haar krachtig geloofsleven haar val niet onwaarschijnlijk maakte.

Dr. J. DE COCK