De Belgische Illustratie. Jaargang 3

Iets over het vischwater in Noord-Brabant.

De jacht is niet in dezelfde mate, wat de visscherij is: een maatschappelijk belang. Immers, de visscherij is een middel van bestaan voor duizenden in Nederland, en, zelfs in sommige oorden, eene levensvraag, want van haar behoud en bloei hangt het levenswelzijn van eene menigte personen af. Het zal dus wel niet noodig zijn, aan te toonen, dat zij de bijzondere belangstelling van de regeering, als onderwerp ook van wetten, verdient. Eene strenge toepassing der wet, gepaard aan een even streng toezicht, zijn vooral hier onontbeerlijk, omdat de visscher, zinnend op winstbejag, baatzuchtig, maar al te dikwijls de hand roekeloos slaat aan de kiem van zijn rijkdom en de bron van zijn bestaan, zorgeloos voor de toekomst, zoo al niet stopt, ten minste haren milden vloed belet. En de eigenaar of de pachter van een vischwater, die, beleidvol en bezorgd voor de toekomst, alles vermijdt, wat verderfelijk ingrijpt op de bevolking van het water, bevordert zijn eigen en het algemeen belang; hij, is hij een recht geaard mensch, zal niet vergeten, dat de hooge prijs der levensmiddelen armoede kweekt, en der mindere klasse vooral een kommervol, onvoldoend levensbestaan bereidt, zonder nog in aanmerking te nemen, dat de baatzucht, hardvochtig als zij is, die levensmiddelen vooral vervalscht welke die klasse niet kan ontberen; dat, daarentegen, de visscherij eene milde bron kon zijn, waaraan in Nederland althans, ieder, zonder uitzondering, zich kan laven.

Maar de visscherij telt even als de jacht ook eene menigte vereerders. Ook zij wekt den hartstocht, die, uit den aard van het bedrijf, zich eigenaardig kenmerkend, openbaart. De jachtlust blakend in een gezond lichaam, dat beweging eischt en zoekt, scherpt de verbeeldingskracht; ontrolt de aanvalligste tafereelen, waarin het jachtbedrijf, in alle zijne aantrekkelijke verscheidenheid, en het landelijk schoon beurtelings op den voorgrond treden. Hij telt de hinderpalen en vermoeienis niet. Over dit tafereel spreidt de ademtocht der vrije natuur, gekoesterd door de stralen der morgenzon, een betooverend dichterlijk waas.

De visscherij is, in alle opzichten, het tegenbeeld der jacht: kalmte, geduld, onderwerping zijn de kenmerken van den visscher, met den hengel in de hand. Zeg mij, is die mensch dáár aan den oever van de beek met den hengel in de hand gezeten, niet een vreedzaam, kalm, geduldig visscher? Ja, tallooze malen licht hij den door den stroom buiten zijn bereik gevoerden dobber vruchteloos uit het water en herhaalt den inleg. Geloof echter niet, dat in dien uiterlijk vreedzamen mensch van binnen kalmte heerscht. Het zij verre; want de hartstocht ziedt in zijn binnenste, maar schraagt zijn geduld en uiterlijke kalmte. Treed nader, beschouw de gretige blikken, die den door den stroom bewogen dobber, als 't ware, verslinden; de stuipachtige trekken, die zijn aangezicht doen sidderen, als de dobber hem vermaant, dat de argelooze visch het bedriegelijke aas aangrijpt en inzwelgt. Ja, de hartstocht kookt en ziedt in dien mensch, een hartstocht zoo streelend en daarom nooit verzadigd.

Het hengelen is, in Nederland, in waterrijke streken, als 't ware een volksvermaak, hetwelk tevens een klein voordeel afwerpt, de gezondheid bevordert en versterkt. Zij is eene aanbevelenswaardige uitspanning voor het volk. Dit heeft de wetgever ook begrepen en daarom heelt hij het hengelen in de wateren van den Staat, en overal met toestemming van den eigenaar, onbeperkt toegestaan.

Wij spreken niet van de andere visscherijen; ook daar kenmerkt zich de visscher, behalve bovendien dat de kosten en zorgen voor zijne netten zijn geduld op de proef stellen, door dezelfde eigenschappen. Hij is, bij den dageraad reeds dobberend in zijn eng visschersschunje, in weêr en wind, in zijn waar element.

Uit de vluchtige schets van het jachtveld blijkt reeds, dat, zoo het gewest al niet op een even uitmuntend vischwater kan bogen, het noordelijke en westelijke gedeelte althans, in dit opzicht, niet is misdeeld.

Men sla een blik op de kaart en men kan zich overtuigen, dat de aard van de vischwaters twee eigenaardige kenmerken bezit, natuurlijke gevolgen van het wezen des bodems.

Deze streken, welke zich noordwaarts van de vesting 's-Hertogenbosch en omstreken, Heusden, Oosterhout, Steenbergen en westwaarts van

[p. 331]

Bergen-op-zoom uitstrekken, wedijveren in mindere of meerdere mate met de rijkste vischwaters in Nederland; terwijl de overige landstreek van dat gewest eene groote gelijkvormigheid van het vischwater aanbiedt, hetwelk, schier overal door heidewater gevoed, zoo het de vischteelt niet belet, toch zeker niet bevordert.

De karper, het zij in het voorbijgaan opgemerkt, levert in dit opzicht eene merkwaardige uitzondering. Hij vermeit gaarne in het heidewater en vermenigvuldigt daar buitengewoon. De vischvijvers van karpers uit vennen in de heide gevormd, die veelal toebehoorden aan kloosters en abdijen, waren vóór den inval der Franschen in 1794, beroemd. Met die geestelijke orden, die woestijnen door noesten arbeid in vruchtbare en betooverende landouwen hadden herschapen, en een prooi van roofzucht werden, verdwenen zij van lieverlede, door stroopers geplunderd.

Alle de in de binnenwateren toegepaste visscherijen worden in 't noordelijk gedeelte op groote schaal uitgeoefend. De aard van het water leent zich daartoe uitmuntend; breede rivieren en stroomen beheerschen deze landstreek: de Maas, de Merwede de Biesbosch; terwijl eene menigte ingedijkte polders, die door jaarlijksche overstroomingen, in hunne wateringen een rijkdom van velerlei vischsoorten uit deze groote bronnen ontvangen, allerwege de vruchten van 's visschers streven verspreiden. Voeg daar bij kommen, (wielen) die, als zoovele gedenkteekenen van dijkbreuken, over die landstreek zijn verspreid en, door de overstrooming als gedrenkt; uitmuntende snoek, baars en rietvoren opleveren.

Het zou eene vermetele poging zijn, om de visscherijen te beschrijven; want gelijk de ondervinding in het jachtveld den jager vormt, zoo ook vormt zij den visscher. Genoeg zij het, te bemerken, dat de visch even talrijk in verscheidenheid als geroemd is als voedsel. Wij herhalen het: niemand in Nederland zal van dit gezond en gezocht voedsel verstoken zijn, indien de visschers, bedachtzaam en bezorgd voor de toekomst, de vernieling van de kiem van het jeugdige geslacht vermijden. De zalm, de baars, de snoek mogen al de prooi worden van den rijken gastronoom, de andere soorten zijn talrijk genoeg, om eene keus voor ieder over te laten.

Wij willen echter bij een visch stilstaan, die allen verre overtreft; den zalm namelijk. De zalm, dat woord brengt den lekkerbek in verrukking, het is een liefelijke klank voor het gehoor van den kok. Hij is waarlijk de phenix onder de visschen, de trots van den gastheer, de luister van het vischmaal.

Het is zeker te bejammeren dat deze en de overige visscherijen min of meer kwijnen, maar bedenken wij dat niet alleen natuurlijke oorzaken, maar ook de wijze van uitoefening der visscherij in het vischwater daartoe verderfelijk meêwerken; dat daarentegen de hooge prijs van den visch, schadelijk wel is waar voor de mindere klasse vooral, het visschersbedrijf nog al vergoeding schenkt. Een en ander zullen wij hier trachten uit een te zetten.

De zalm kenmerkt zich door bijzondere zeden, gewoonten en eigenschappen. Beurtelings bewoont hij de zee, rivieren en stroomen. Hij verlaat de zee, om in het zoete water de voortteeling van zijn geslacht te bevorderen. Dáár ontkiemt de jonge zalm, en snelt, zoodra zijne krachten dit toelaten, gelijk de ouden, hoeverre ook rivier opwaarts geboren, naar de zee.

De oude zalm ondergaat, in zijn tocht, rivier opwaarts, eene merkwaardige verandering, indien hij namelijk het geluk heeft, aan de tallooze lagen en listen, waarmede zijne baan als bezaaid is, te ontsnappen. Vol leven, krachtig, prijkend met de schilderachtige kleur van zijn vleesch, verliet hij de zee, maar in zijn terugtocht heeft hij zijn glans verloren, hij is vermagerd, machteloos. Hij behoudt zelfs den naam van zalm niet meer. Hij spoedt zich weêr naar zee, die hem in zijne vorige krachten herstelt. De zee is zijn element, en het is dus natuurlijk, dat hij, de diepte tijdelijk verlatend, ook diepe, breede stroomen en rivieren bezoekt. De hoedanigheid van het water is hem onverschillig. Zij de bedding der wateren steenachtig, zandig of met modder bezwangerd, mits zij diepte aan stroom paren, is zijne keuze niet twijfelachtig: want hij doet vele groote rivieren aan, die allen van modder en zandbanken zwanger gaan of soms door schraal heidewater, gedeeltelijk althans worden gevoed. In dit opzicht zal men tusschen de Waal en de Maas in Nederland een merkbaar verschil kunnen waarnemen.

De zalm wordt door drie onderscheidene vischtuigen gevangen: de zegen, de steek en het drijfnet.

De zegen, die in breede rivieren aangewend, eene groote afmeting heeft en honderden guldens met het daarbij benoodigde materieel kost, wordt gewoonlijk, na te water te zijn gelaten, met behulp van paardenkracht gehanteerd.

De visscherij met de steek, toegepast in den Biesbosch, is eene afsluiting van het water door rijshout, hetgeen de scheepvaart volstrekt niet hindert, zooals wel eens beweerd is, want de veerkrachtige, buigzame eigenschap van dit hout, wijkt gereedelijk voor eene betrekkelijk geringe kracht. Deze afsluiting is voorzien van open vakken, in welke fuiken worden gespannen. De zalm, door het rijshout in zijn tocht gestuit, tracht, de afsluiting hardnekkig volgende, eene opening te vinden. Hij vindt ze spoedig; maar om als een zekere prooi in het bedriegelijk net gewikkeld te worden.

Het drijfnet, gelijk aan een groot schakelnet, wordt, uitgespreid dwars in de rivier gelaten, door den stroom op zekeren afstand medegenomen en gelicht.

Des nachts wordt aan dit net een drijvende en lichtende lantaarn gehecht, om de richting en den afstand gade te slaan.

Om den oningewijden lezer eene vervelende beschrijving van deze visscherij te besparen en ons bestek niet te overschrijden, zullen wij een blik werpen op de oorzaken van verkwijning, die op alle andere visscherijen in mindere of meerdere mate ingrijpen, en trachten middelen van verademing en opbeuring op te sporen.

Het is een geschiedkundig feit, dat thans door de ouden van dagen eenigermate kan worden bevestigd, dat Geertruidenberg als zalmmarkt vermaard was, hoewel dáár slechts de vruchten der visscherijen in den Biesbosch schier uitsluitend werden verhandeld. Het was geene zeldzaamheid dáár honderden zalmen ter markt te tellen.

En wat deze markt was in betrekking tot den Biesbosch, was de markt te Gorinchem in betrekking tot Maas en Merwede, Schoonhoven in betrekking tot de Lek.

Deze vischwaters schenen onuitputtelijk. De domeinvisscherij in den Biesbosch, wierp zeventig, tachtig jaren geleden, bij openbare verpachting fr. 60 à 80,000 jaarlijks af. En, zij het ook al een sprookje, dat de dienstboden in die oorden, als voorwaarde bij verhuur van hunnen dienst bedongen, dat hun slechts tweemaal in de week zalm zou worden opgedischt, het bevestigt in elk geval de overvloedige vangst van dezen visch, waarin ook de bovenrivieren in ruime mate deelden.

En thans? Zij kwijnt in deze wateren, en, op de bovenrivieren is zij schier vernietigd.

En welke zijn nu de oorzaken van dit verval?

Al aanstonds legt de onzichtbare, langzame, maar krachtige werking van de elementen veel gewicht in de schaal. Wat toch vermag de tijd al niet door een krachtig, altijd werkzaam element, het water, gesteund? Van daar, dat de klachten niet nieuw zijn en sedert lang zijn aangeheven. Het was toen reeds zichtbaar, dat de Biesbosch, door zijne eigene werking van gedaante werd veranderd, gewijzigd. De aanspoeling en de schorren (aangeslibt land) verdringen het water, en verrijzen, bezwangerd met de vruchtbaarste voedingsstoffen voor allen plantengroei, uit den vloed. De visch natuurlijk wijkt verre, omdat hij de ondiepe wateren zelfs ontvlucht. Voeg daarbij de in de laatste jaren opgeworpen rivierwerken, het dempen van stroomen, met het doel, om den Biesbosch ook van water te ontlasten, en de waterbaan van de Maas en de Merwede te verbeteren, die verlamd werden door ondiepten en zandbanken, noodlottige gevolgen van kunstmatige waterafleiding of overlaten.

Men beoogde door deze werken het gevaar van doorbraak in de dijken van Maas en Waal te keeren, zonder in aanmerking te nemen, dat die massa water, uitgestort op Noordbrabants grondgebied, duizenden en duizenden bunders vruchtbaar land, in een moeras schier moest herscheppen.

Maar het gold toen Noord-Brabant, dat als een wingewest gebukt ging onder het juk van den overwinnaar, die dat juk, vervoerd als hij was door gloeienden godsdiensthaat, zijne vaderen waardig, tergend verzwaarde.

Thans nog smaakt dat gewest de bittere vruchten van dien heilloozen maatregel, in weerwil van de dichting van het Schansegat, dat verlichting maar geen redding aanbracht. Immers, de waterbaan van de Maas eenmaal in hare hartader geraakt, kan de watermassa, die door landontginning vooral in Limburg jaarlijks aangroeit, onmogelijk verzwelgen, en zonder een kanaal, dat den ondragelijken last van de Maas overneemt, en het water vooral in eene andere richting afleidt, blijft de vruchtbare landstreek, welke wij in den aanvang van dit opstel met een enkele lijn schetsten, blootgesteld schier in elk jaargetijde aan rampspoedige overstroomingen, die, gelijk dit jaar, de hoop en de verwachting van den landman zoo jammerlijk vernietigden.

De stoomvaart wordt als eene tweede oorzaak beschouwd, want de verbazende kracht van het stoomschip, de geweldige slagen der raderen, in het water diep ingrijpende, beroeren het, zoodat het bruischt en spat.

Het is niet te ontkennen, dat, althans in eene gegeven omstandigheid, namelijk bij lagen waterstand, deze stoomvaart nadeeligen invloed op de visscherij uitoefent.

Dit is aannemelijk, want, hoezeer de visch uitwendig geene ooren heeft, is hij nogtans met een scherp gehoor begiftigd, en moet dus dat razend en tierend gevaarte angst en schrik, in een betrekkelijk geringe diepte, onder de visschen verspreiden.

Maar vernielender werkt de stoomvaart op de kuit van den visch. Want het onweerstaanbaar stoomgevaarte, het water doorklievend, verwekt een golfslag, die, plotseling door de oevers gestuit en teruggestooten, de kuit, die op eene stille plaats neergelegd is, meêsleept en in de diepte slingert, waar zij, van de voorwaarden tot ontwikkeling: rust en warmte, verstoken, der vernietiging is prijs gegeven.

Het behoeft nauwelijks te worden opgemerkt, dat deze nadeelige invloed op diepe breede wateren niet merkbaar is, gelijk trouwens de ondervinding leert. Waarom zou de elft onder anderen, niet even als de zalm voor dien invloed zwichten? En toch dit jaar werden tallooze menigten elften gevangen, in weerwil de stoomvaart verbazend toeneemt.

De ware oorzaak, die onafhankelijk van de bovenvermelden, als een kanker aan dezen tak van nijverheid knaagt, is in de uitoefening zelve

[p. 332]

HET ALHAMBRA. INGANG VAN DE SALA DE JUSTICIA, NAAR GUSTAAF DORÉ

[p. 333]

DE PUINEN VAN HET KASTEEL VAN SAINT CLOUD.

[p. 334]

der visscherij te zoeken. Zonder maat en tijd, zonder acht te slaan op zeden en gewoonten der visschen, worden de vischwaters letterlijk afgestroopt.

Verblind als de mensch is door zijn eigenbelang, beschuldigt de een den ander; de zegenvisscher den steekvisscher, en omgekeerd; terwijl beiden op hunne beurt, den spieringvisscher (het ankerkuil) met grieven als overstelpen.

‘Zij hebben allen schuld; intra muros peccatur et extra (binnen en buiten de muren zondigt men), weergalmt het op de bovenrivieren en zelfs langs de boorden van den Rijn tot in het hart van Duitschland. Dáár, in de benedenrivieren en stroomen, wordt op eene wijze gevischt, die eene afsluiting van het water evenaart’. De kans, om naar zijn instinct, den tocht rivier-opwaarts te volbrengen, wordt den visch afgesneden. En toch eischt eene redelijke uitoefening van de visscherij, met het oog op de toekomst, dat de visch de gelegenheid hebbe, allerwege de kiem van het toekomstig geslacht te verspreiden.

Het is niet alleen recht en billijk dat ook de bovenrivieren de vruchten plukken van de visscherij, maar het is zelfs in het belang van allen zonder onderscheid, omdat daardoor de visscherij uit haar verval kan worden opgebeurd.

Die eisch steunt zelfs op het natuurlijke volkenrecht, omdat de rivier rechten schept, en plichten oplegt aan de volken, wier grondgebied zij doorstroomt en besproeit. Zij hebben het recht op hun grondgebied al de vruchten te plukken, die eene rivier, als zoodanig oplevert, en, het is derhalve in strijd met het volkenrecht, om, op welke wijze ook, de bron, waaruit die vruchten voortvloeien, geheel of gedeeltelijk te stoppen.

De klachten zijn gegrond, en men begreep, dat maatregelen, ter beteugeling van dat roofzuchtig visschen, noodzakelijk waren, die over het geheele vischwater, als zijnde een gemeen en ondeelbaar goed, moesten uitgestrekt worden en toegepast.

De oeverstaten van den Duitschen Rijn gaven daarvan een treffend bewijs. Immers, zij sloten den 27 November 1869, te Mannheim, eene overeenkomst, inhoudende gemeenschappelijke bepalingen op de visscherij in den Rijn, en noodigden de nederlandsche regeering uit, zich aan deze overeenkomst aan te sluiten; omdat, zonder de deelneming van Nederland, het tractaat geen gewenschte vruchten kon opleveren. En te recht, de regeering gaf gehoor aan dezen billijken eisch. En toch, in weerwil daarvan erkent men, dat beteugeling dringend werd gevorderd. Het wetsontwerp tot toetreding en goedkeuring van dat tractaat verwekte op de benedenwateren een storm, die door broodnijd tot een orkaan werd aangeblazen.

Het wetsontwerp viel met eene kleine meerderheid; en zoo is en blijft dan de visscherij, ten schade van Nederland, eene prooi van een klein aantal baatzuchtigen.

Het verledene leert, dat de baatzucht, vooral op het gebied van de jacht en visscherij, een roofzuchtig karakter aanneemt, als ze vrij spel heeft. Zij deinst voor niets terug; verblind, brengt zij der krachten van de natuur, zoo milddadig vooral in voortplanting van den visch, onherstelbare slagen toe. Kunnen wij uit het verledene de toekomst voorspellen, dan is het lot van de visscherij in Nederland in een minder of meer verwijderd tijdstip beslist.

Het vischwater in het binnenland van dit gewest, welks verval sedert jaren merkbaar is, bestaat in riviertjes, beeken en vennen, die, door heidewater meerendeels gevoed, zeker geen visch opleveren gelijk de groote rivieren.

De ontwikkeling van landbouw en nijverheid oefenen een machtigen invloed op de wateren uit, die of verdwijnen of ongeschikt worden voor de vischteelt.

De landontginning eischt geregelde waterafleidingen, door welke de vennen in land herschapen worden; de fabrieken trachten zich te ontlasten van overtollig water of uitwerpsels, die de riviertjes of beekjes opvangen en afvoeren, maar hunne waters noodwendig bederven en vergiftigen, terwijl de boven-Maas, zelve uitgeput, geen invloed kan uitoefenen op die wateren die met haar in gemeenschap staan.

Hubert Sassen.