Vliegende maandag vluchtersmaandag
24 augustus 1914

De mededelingen in Biekorf 1959 (blz. 88, 118 en 137) hebben, zo vrees ik, verwarring gesticht omtrent de historienaam ‘Vliegende Maandag’, en gaan doen geloven dat in de zomer van 1914, West-Vlaanderen twee ‘Vliegende Maandagen’ beleefd heeft: 24 augustus en 14 september.

‘Vliegende, Vluchters- of Lopersmaandag’ dat is toch de spotnaam waarmede de massa-vlucht bestempeld werd, die op 24 aug. 1914, niet alleen de streek tussen Leie en Schelde, maar geheel het midden en zuiden der beide Vlaanders overhoop zette. Het is die dag van 24 aug. die door Leon Defraye bedoeld wordt in zijn ‘Deerlijk in oorlogstijd’, onder de benaming ‘Lopersmaandag’; het is de ‘Fatale dag’ waarover Stijn Streuvels zo raak en roerend vertelt in zijn dagboek ‘In Oorlogstijd’ en waarover René Declercq het heeft in zijn ‘Wijnavond bij Dr Aldegraaf’, alsook Hector Vandevelde in zijn ‘Leupegem’, onder de naam ‘Vluchtersmaandag’.

Op 14 sept. 1914 zijn er ook wel rechts en links mensen, - misschien zelfs hele wijken of dorpen, - op de vlucht gegaan, voor de oprukkende duitse troepen, maar dat heeft geen lap te leggen aan wat schier geheel het midden en zuiden der beide Vlaanders hebben medegemaakt of zien gebeuren dien énen 24 aug., namelijk de wilde panische vlucht van duizenden mannen die, zonder bepaald te weten waarom, zonder ooit ‘een duits’ gezien of gehoord te hebben, - maar alleen op 't zeggen van anderen die het ook maar wisten van ‘horen zeggen’, al opeens op de vlucht sloegen, en de gekste schuiloorden opzochten, om te ontkomen aan de greep der duitse troepen, die, naar men zei, al 't mannenvolk medenamen en voorop deden marcheren als dekking tegen de vijand.

Die duizenden goedgelovige mensen, die alzo opeens op de vlucht sloegen, meestal zonder te weten of gedacht te hebben waar naartoe, deden niets anders dan op hun doortocht schrik en angst verspreiden en andere goedgelovigen mede op de vlucht drijven.

Ik heb dat weten gebeuren en daar een klein hoeksken van gezien, die avond van 24 aug. toen ik op staminee zat in 't Peerd te Rumbeke. Wij hadden 's morgens een eerste duitse patrouille gezien van 7 of 9 lanciers, - ulanen werden ze seffens gedoopt, - die door het dorp gereden kwamen en al over de Vijfwegen naar Roeselare getrokken waren, zonder hier enig kwaad te doen; er werd die dag en die avond schier van niets anders gesproken. Opeens hoorden wij gerucht en geloop op straat van een hele bende mensen, en een paar mannen kwamen binnengesprongen, al

roepend: ‘Mensen, de Duitsers zijn daar, en ze pakken alleman mede: vlucht! vlucht!’. - Geen middel wat meer te vernemen, in 'ne fluit waren ze weer buiten. Dat had natuurlijk opschudding verwekt en wij gingen zien op straat wat er gebeurde. Van de voorbijlopende vluchters konden wij alleen vernemen dat de Duitsers hen op de hielen zaten en al 't mannevolk deden mee marcheren, en... dat wij ‘ezels waren van niet mee te vluchten’. Zeggen noch vragen hielp tot niets. Ook de Burgemeester van Rumbeke, die wij hadden laten bijroepen, en die poogde de vluchters te kalmeren en gerust te stellen, had niet 't minste gehoor. Zij wilden weg, en vluchtten verder het westen in. Veel verder dan de steenweg Roeselare-Menen zijn de meesten onder hen toch niet gelopen.

Het is maar de volgende dagen dat wij te weten kwamen hoe dat ineenzat en wat aanleiding geweest was tot die panische massa-vlucht. Jos. De Smet vertelt in Biekorf (1959, blz. 137) heel juist wat aan de oorsprong lag van deze geweldige paniek en hoe het afliep tussen Schelde en Leie.

Hoe het in midden- en zuid-West-Vlaanderen vergaan is kunnen we lezen in de weekbladen van de streek die dan nog regelmatig verschenen. In zijn Memoriale Rumbecanum heeft Pastoor Slosse verscheidene krantenknipsels ingeplakt onder de titel: ‘De Benauwelijke Vlucht van 24-25 augustus gestremd t' Ouckene, Rumbeke en Rousselare’. Daaruit de volgende bijzonderheden.

De Gazette van Iseghem van zaterdag 29 aug. 1914 beschrijft eerst de paniek die ontstaat te Denderleeuw en voortloopt over Aalst en Gent. Oostvlaamse vluchtelingen belanden in de namiddag en de avonduren van 24 aug. te Avelgem, Deerlijk, Vichte, Kuurne, Hulste, Emelgem, Izegem, Kachtem, Rumbeke... Zij verspreiden angst en schrik van dorp tot dorp. ‘Er zijn mannen die in eenen put sprongen, anderen die zich op de boomen, in struiken of grachten verdoken hebben. Te Lendelede kwamen er 9 menschen op een boerenhof rond 2 ure 's nachts om slaping te vragen, en de twee zoons van 't hof waren reeds zelve gevlucht... Iedereen geloofde door de Duitschers achtervolgd te zijn, en niemand had onderwege een enkele vijand ontwaard...’. Onder de vluchtelingen waren boeren en arbeiders, ambtenaren en geestelijken. 's Anderendaags was de rust volkomen hersteld.

Uit de Gazette van Thielt van 29 aug. nog volgende bijzonderheden.

‘Maandag avond tusschen 7 en 8 ure, was het op de Markt hier te Thielt zeer woelig. Het was juist na de dagelijksche beêvaart naar “Stockt”, dat er, per rijwiel en per rijtuig, een geheelen hoop vluchtelingen kwamen afgestormd van Denterghem en van de gemeenten daar in 't ronde, ook van verder tot van over Oudenaarde, al om 't wille van de uhlanen en andere Duitschers die afgekomen waren enkel in de inbeelding van de verschrikte lieden. En 't schoonste van al, deze vluchtelingen wisten te vertellen wat de Duitschers al deden

en hoe zij al het nog gangbaar volk meevoerden; ziet ge, maar seffens meê en voort, of anders...
Ook nog elders, te Roosebeke en te Meulebeke, zijn het tooneelen van schrik en verwarring geweest, al van vluchtelingen die... bijna gepakt waren door de uhlanen! Te Roosebeke heeft het schuw gegaan, en eene ware verschrikking had de lieden aangegrepen. - Langs Ruysselede en Caneghem zijn er, in den nacht van maandag, de macht van velos gepasseerd, al van menschen die naar Holland vluchtten... Te Wyngene was het ook een eindeloos dingen, al van dien onverstaanbaren schrik. Veel lieden van Wyngene en veel toegekomene vluchtelingen, hebben maandag nacht in de Wyngensche Bosschen geslapen’.

En het weekblad ‘Boos Iseghem’, ook van 29 aug. 1914, besluit zijn artikel ‘Een angstige avond’ met volgende kleurrijke snapfotos:

‘Over de uitzinnige vlucht van maandag komt er ons nog van alle kanten nieuws toe.
Een brave pastor eener gemeente, op twee uren afstand van hier gelegen, verdook zich in zijne suikerboonen en bleef daar 2 uren op den buik liggen, zonder ooit te durven roeren.
Een secretaris eener groote gemeente kroop in den aardappelkelder. De opening waar hij was doorgekropen werd bedekt met eene gebrekkige plank en wat aardappelgroeze. Plotseling kwam zijn hond over de opening geloopen. Planke, groeze en hond, vlogen de diepte in, en de secretaris riep en huilde als een bezetene. Hij meende dat hij gebombardeerd was.
Vier mannen van Thielt weigerden te vluchten, zij waren niet benauwd. Zij verschuilden zich in eenen aalput waar zij tot 's morgens, tot over de knien, in den... eau de Cologne zaten.
Een sluismeester vluchtte met vrouw en kinders in een nabijgelegen bosch; wanneer zij allen goed verdoken en verscholen waren, werden zij gewaar dat zij hun geld... en een kind vergeten waren.
Te Cachtem was een kerel, kloek en sterk gebouwd, die ook ging vluchten, maar wat hij ook al deed, hij gerocht in zijn broek niet, hij kwam nooit in de beenderlingen terecht. Kwaad als een halve duivel, bond hij zijn broek rond hem en vluchtte weg. Doch aan Cachtem-statie gekomen bemerkte hij dat hij zijn vrouwe's schorte boven zijnen van achteren had gebonden. Hij liep toch voorts...’.

In een omzendbrief van 28 augustus had Gouverneur Janssens de Bisthoven ondertussen aangemaand tot kalmte en waardigheid.

De vluchters van ‘Vliegende maandag’ waren achteraf geen een beetje fier met hun looppartij en hadden liefst dat daarover gezwegen werd, wat natuurlijk voor onze vlaamse uilenspiegels een reden was om er eens te meer mede te spotten, en er hier en daar nog wat komische bijzonderheden bij te dichten. Er werden zelfs schimpliedjes gedicht en gezongen. In zijn ‘2de Oorlogsdagboek’ haalt Leon Defraeye er een aan, opgesteld door Van Aalst van Waregem; en Hektor Vandevelde in zijn boek ‘Leupegem’, haalt er ook een aan verschenen in ‘De Wekker’ van Oudenaarde. Ze zijn geen een beetje mals voor de vluchters.

Tot verontschuldiging van de lopers moeten we hier bijvoegen dat de berichtgeving in de pers - en er waren onmiddellijk nieuwe dagbladen opgedoken, zoals De Telegraaf b.v. - tot zo'n paniek veel heeft bijgedragen. Een studie over de persberichten in aug.-sept. 1914 - zoals ten andere ook over de radio- en persberichten in mei 1940! - zou zeer leerrijk zijn.

En nu over de benaming zelf, waarover Biekorf (1959, 420) verdere uitleg vraagt.

Wanneer juist de benaming ‘Vliegende Maandag’ in gebruik gekomen is, kan ik niet met zekerheid zeggen. Te Rumbeke zelf is deze benaming nooit in gebruik geweest in de volksmond: men spreekt er alleen van Vluchtersmaandag. De mensen die het beleefd hebben zijn die naam nog niet vergeten; de jonge generatie kent hem niet. Het schijnt mij toe - 45 jaar na datum moet men voorzichtig met eigen herinneringen omgaan! - dat de benaming Vluchtersmaandag reeds in gebruik was vóór het einde van 1914. En ook Schuwe Maandag.

Een bewijs, althans voor de benaming Schuwe Maandag (19 oktober) vind ik in een nota van Pastoor Slosse in zijn bovengenoemd Memoriale: reeds op 29 dec. 1914 spreekt hij daar over Schuwe Maandag als over een dag die bij iedereen bekend was.

Te Rumbeke hebben wij op 3-4 sept. 1914 een honderdtal vluchtelingen uit het Antwerpse gelogeerd en onderhouden. Dat waren vluchtelingen en geen ‘vluchters’; voor die mensen hebben wij nooit anders dan echt en diep medelijden gehad. De vluchters echter van 24 augustus wekten altijd de lachlust en werden beschouwd als kiekhoofden die men had beetgenomen en die eeuwig onnozel hadden gedaan op hun vlucht. Men maakte altijd duidelijk onderscheid tussen vluchtelingen en vluchters. Vluchtersmaandag, zowel als Vliegende Maandag, heeft steeds in onze oren geklonken als een welverdiende spotnaam. En het heeft, historisch bekeken, geen zin deze benaming op andere beroerde maandagen van de eerste oorlogsweken van 1914 over te dragen.

Schuwe Maandag (19 oktober) daarentegen was een dag van bloed en tranen. Ook deze laatste, zo tragische, dag is bij de jonge generatie een onbekende geworden; de naam zelf sterft uit. Tot voor enkele jaren werd te Rumbeke op elke 19 oktober een jaargetijde gehouden ‘voor de slachtoffers van Schuwe Maandag’: zo werd de dienst op de predikstoel en in het parochieblad aangekondigd. Sedert enkele jaren gaat de verjaardag van ‘Schuwe Maandag’ en zijn slachtoffers te Rumbeke voorbij zonder enige herdenking. En de naam is werkelijk een letterkundige ‘historienaam’ aan het worden.

Rumbeke.

J. Delbaere