[Nummer 11]

Beschrijving van Pollinkhove
Door Pauwel Heinderycx omstreeks 1680

De oude prochie Pollinkhove was gelegen onder de Zuid- vierschaar van de kasselrij van Veurne en onder de Zuid-Wateringe (alias Westbrouckers).

De twee Pollinkhoven oudtijds gelegen onder hetzelfde oude bisdom Terwaan worden soms - in genealogie en topografie - met elkaar verward. Het ‘andere’ Pollinkhove, in offi-ciële spelling Polincove, ligt in het Pas-de-Calais, bij Sint-Omaars (cant. Audruicq), en lag oudtijds onder het dekanaat Alquines, aartsdiakonaat Artesië, terwijl ons Pollinkhove afhing van het dekanaat Veurne, onder het aartsdiakonaat Vlaanderen. Bij de opheffing van het bisdom Terwaan en de nieuwe indeling van de bisdommen (1559) kwam het andere Polincove terecht onder het bisdom Boulogne terwijl ons Pollinkhove met heel het dekanaat Veurne overging naar het nieuw bisdom leper. Om de kansen van verwarring niet heel weg te nemen bleef het patronaat van ons Pollinkhove onveranderd toegekend aan de bisschop van Boulogne terwijl de bisschop van het nieuwe bisdom Sint-Omaars nu de pastorij van (het Artesische) Polincove in het bisdom Boulogne te begeven had.

Pollinkhove, gelegen op de knoop van Ijzer en Lovaart, heeft naam en faam gekregen vooral door zijn oude Fintele, d.i. de ‘overdrach’ ofte overtoom, waar de schuiten van de Lovaart werden opgewonden in de ‘riviere Dyseren’ en vice versa. De schuit werd er met behulp van een windas en onder het vaartuig gelegde rollen over een dubbel hellend vlak (op een dam) van het ene naar het andere waterpeil overgehaald. Het beperkte verkeer loonde immers de kosten niet om een schutsluis te bouwen.

In kronieken en oude rekeningen is de Fintele (Venteile, Vintelle, Feinteele) een goede bekende(1). Uit de bossen van Sint-Six (Westvleteren) werd veel timmer- en brandhout over de Fintele en de Lovaart vervoerd naar Veurne en naar de Duinenabdij te Koksijde(2).

Ook de Grote Wateringhe van Veurne-Ambacht had met de Fintele te doen en bouwde in 1396 ‘ter Vinteile over den Beverijc’ een nieuwe brug, met twee sluisdeuren voor het regelen van de waterlozing(3).

Een andere lokale beroemdheid van Pollinkhove is de oude Sint-Machutuskapel die op de oude kaarten getekend staat. De grote kaart van Vlaanderen van Blaeu (Amsterdam, Claes Janss Visscher, 1656) vertoont niet alleen de St. Machuijts Capelle doch ook de Machuijts Beecke. De geschiedenis van die kapel in de 18e eeuw werd voor het eerst in 1938 uit de oorkonden bovengehaald door pastoor C. Denorme en beschreven in een belangrijke studie in Biekorf (44e jaar, 1938, 184-189; 271-276).

Eigenaardig is wel dat Heinderycx in 1680 de Fintele bespreekt en geen woord rept over die alom bekende kapel waaraan een kerkelijk beneficie (kapelnij) verbonden was. Mogelijk was de kapel ten tijde van onze Veurense geschiedschrijver vervallen of vernield; en werd ze eerst in de vredesjaren van 1700 weer heropgericht. Over de lotgevallen van de kapel vóór 1700 is weinig of niets gekend, hoewel er reeds vóór 1560 (oprichting van de nieuwe bisdommen) een SintQ-machuutscappelle en s/nte machuutsland in de landboeken van Pollinkhove en Lo genoemd worden(4).

De beschrijving van Heinderycx, in feite de eerste ‘historische schets’ van Pollinkhove, werd tot heden niet in druk gegeven. Als dokument van 17e eeuwse geschiedschrijving is de tekst(5), mits de vereiste kritische toelichting, een waardevol getuigenis gebleven. En tevens biedt hij een beknopt feodaal overzicht van Pollinkhove dat, bij gemis aan beters, nog steeds dienst kan bewijzen.

Pollynckove

Pollynckove is eene schoone prochie groot in lande 3066 ghemeten 1 lijne 54 roeden, ende sij is van cleynen transport(6) ende betaelt in 100 ponden par. ghestelt in de prochien van de ceure van Veurnambacht 2 ponden 16 sc. 7'/2 p. par., soo dat sij min betaelt als naer advenante van haere grootte van lande 1 pond 3 sc. HV2 p. par. Maer veele landen van dese prochie syn belast met spyckerschulden(7).

Daer is eene fraeye kercke met eenen hooghen tooren, daer de inwoonders in voorgaende oorloghen hun versterckt hebben ieghens het leghervolck die hun wilden plunderen(8). Den bisschop van Boulognien is patroon van dese ceure(9).

De prochie ie gheleghen in een aenghenaem ghewest, ende van suyden heeft sy de reviere den Yseren, ende van oosten den Loovaert.

De Fintele

Een weynigh suytoost van de kercke is de plaetse ghenaemt de Fynteele, daer veele huysen staen die ghedurende de leste oorloghen ten verscheyde stonden ende tyden afghebroocken syn gheweest, alwaer oock eenen overdracht is om de schepen op te winden die van den Loovaert willen vaeren door den Yseren en van den Yseren in de Loovaert, alwaer daeghelyckx veele schepen passeeren(10).

Dit overdracht heeft van immemoriaele tyden toebehoort aen het gheslachte van Pollynckhove, 't welck aen hun seer baetelyck was om de rechten die sij van de passeerende schepen ontfinghen. 't Welck is een leen ghehouden van den burgh van Veurne, maer joncker Frans van Pollynckhove, heere van Westhouter, heeft anno 1561 het overdracht van de Fynteele met alle syne rechten vercocht aen het magistraet van Veurnambacht(11).

Gedurende dese leste oorloghen hebben de Franschen ten verscheyde tyden op de Fynteele een fort ghemaekt, dat corten tydt daerna altyt afghebroocken wiert, uytghenomen het fort dat naer ghemaekt wiert anno 1677, 't welcke noch in staete is(12).

Het hof van Pollynckhove

Het principaelste leenhof van dese prochie is ghenaemt het hof van Pollynckhove(13), ghehouden van den burgh van Veurne, gheleghen oost ieghens het kerckhof, sijnde het foncier

groot 16 ghemeten landts, daer van ghehouden syn 10 achterleenen ende heeft oock eenigh hout ende cleen recht van tollen te ontfanghen, soo verre als dat de prochie haer bestreckt(14).

Daer staet op dit foncier een groot ende schoon huys ghedeckt met schaelien, 't ghonne ghemeynelick bij de inwoonders het Casteel ghenaemt wordt, maer in voorgaende eeuwen heeft daer een meerder ende schoonder Casteel [gestaen].

Dit leenhof heeft 400 jaeren lanck toebehoort aen het gheslachte van Pollynckoven, daer sij den meerderen deel van den tydt ghewoont hebben ende hunlieden naeme ghetrocken uyt het voornoemde leenhof, synde een oudt ende edel gheslachte van dese casselrye, die altyt gheallieert syn gheweest met de principaelste gheslachten van dit gheweste. Sy hebben ten verscheyde stonden vereert gheweest met den tytel van rudderschap ende hebben oock seer dyckmaels ghedient in het magistraet van Veurnambacht.

Ick bevynde dat Jan van Pollynckhove is gheweest eersten schepen ende ceurheere uyt dit gheslachte ende diende anno 1428. Ende sedert dies hebbender seer veele van dat gheslachte ghediend in het voorseyde magistraet, naementlyck Adriaen van Pollynckhove, die was lanthouder anno 1461; men bevynt oock dat Louys van Pollynckhove was hooghballiu van Yper anno 1455(15).

Als nu dit leenhof langhen tydt gheweest hadde in dat gheslachte van Pollynckhove(16) heeft joncker Frans van Pollynckove, heere van Westhoutre, het leenhof vercocht met noch veele andere landen daer mede gaende, ontrent den jaere 1576, aen mynheer Joos de Cortewille, rudder van het order van Calatrava(17) en commandant van Villafranca, den welcken was secretaris van den staet van Philippus den tweeden, coninck van Spagnien, die dit leengoet achterliet aen jonckvrouwe Lowyse de Cortewille, sijne dochter, huysvrouwe van joncker Ghislain Bulteel, die ghesaementlyck dit leengoet vercochten anno 1586 aen den capyteyn don Jaime, die daer naer dit leen hof vercocht aen Mr. Coendraet de Crobbendonck, baron van Hoboken, die anno 1616 dit leengoet gaf donatione inter vivos aen Don Pedro de Crobbendonck, synen soone, die het achterliet anno 1635 aen Mr. Coendraet de Grobbendonck, baron van Hoboken ende graeve van Ursele, synen broeder, welcken Mr. Coendraet dit leenhof oock achterliet anno 1639 aen Mr. Albertus van Ursele, baron van Hermael, die anno 1670 dit leenhof heeft vercocht aen...(18).

Het hof van Fonteyne

Het tweede leenhof van dese prochie is ghenaemt het hof van Fonteyne, oock ghehouden van den burgh van Veurne, synde het foncier groot elf ghemeten, behuyst ende bewalt, daer van ghehouden syn 34 achterleenen(19).

Dit leenhof heeft eertyts toebehoort aen het gheslachte van Carondelet, ende Mr. Jan Carondelet, heere van Schore, fs. Mr. Jan, vercocht dit leenhof anno 1575 aen Joris van Tombe, die het achterliet anno 1611 aen d'heer Pieter van Tombe, priester, synen soone, welcken heere Pieter dit goet opdroegh anno 1642 aen d'heere Gillis Garrop, synen neve ende soone van syne suster, de welcke was huysvrouwe van Sebastiaen Garrop, die stierf anno 1646, laetende dit goet achter aen Gillis Garrop, synen soone, die stierf anno 1661. Ende erfde alsdan dit leenhof Pietronella Garrop, syne suster, dewelcke was de huysvrouwe van Sebastiaen Colaert, die dit leenhof achterliet anno 1670 aen Jan Joseph Colaert, synen soone.

Het hof van Zandtvoorde

Het derde leenhof van dese prochie wort ghenaemt het hof van Zandtvoorde, 't welck oock ghehouden is van den burgh van Veurne, behelsende het foncier 19 ghemeten 40 roeden landts, daer van ghehouden syn 17 achterleenen, welcke nu langhen tyt toebehoort heeft aen het gheslachte van de Doys Anno 1525 behoorde dit leenhof toe aen Jan Doys, synen soone die stierf anno 1546, ende is alsdan vervallen op joncker Joos de Doys, oock synen soone, die stierf anno 1591, ende verviel alsdan op joncker Pieter de Doys, synen soone, die het anno 1666 achterliet aan Jan Frans Joseph oock synen soone(20).

Maetshove

Daer is noch een leenhof op dese prochie ieghenwoordigh ghenaemt Maetshove, omdat het eertyts aen het gheslachte van Maets toebehoort heeft, ghehouden van den burgh van Veurne, danaf datter 8 ghemeten ligghen in Oostvleterenbrouck, daer van ghehouden syn 10 achterleenen. Dit leenhof behoorde anno 1565 toe aen Jan de Maets die het achterliet

Bruges et Ie Franc I 270. - Cornelis Huerlebout, heer van Noordburg (een hofstede op Koksijde en St.-Wouburghe), bezat ook weideland in Pollinkhove; hij overleed in 1647 en werd in de kerk van deze parochie begraven; zijn ‘sepulture’ noemt hem ‘heer van Pollynckhove, Noord-burg etc.’ Annales Emulation VII, 1845, 126. Die titel is blijkbaar een eenvoudige usurpatie.

anno 1586 aen Lieven synen soone, den selven Lieven liet hel achter anno 1629 aen Pieter de Maets, die het anno 1638 vercochte aen mynheer Gillis Stalins, pensionaris van de zaele van Yper ende daer ontfangher ghenerael van Westvlaenderen(21).

Daer is oock een huys op dese prochie van groot gheslachte, gheleghen een weynigh west van de kercke(22).

Bijlagen
I
De Fintele: gehucht en overdrach

‘'t Zijn schippers, vissers en jagers die er wonen.

't Ligt diep en beneden de hoge oevers die den Yzer, de Loovaart en den Beverdijk afdijken en zo de kleine en lage huisjes tegen de overstromingen beschermen.

't Is al rivier en vaart, beek en gracht, geule en greppe, put en kuil, sas en sluis, brug en planke, schip en schuite, net en beun dat men er hoort en ziet.

't Watergat, zeggen de mensen.

Over den Yzer, vóór Fintele, liggen de “broeken”, achter en terzijden, de vette weiden, laag ook en bachten oevers.

's Winters is alles onder water, zelfs de straten en wegen zijn overzopt. 't Is lijk rondom een stille zee.

Wilde eenden, vriesganzen, reigers en watervogels zijn er bij de voere en lokken vissers en jagers uit die met netten en vuurroer langs de dijken slenteren achter vis en wild.’

Zo was Fintele vóór 1914, naar de beschrijving van Herman Vandergucht(23). En hij voegt er de tergrijmpjes bij uit zijn schooltijd.

De kinderen van Pollinkhove riepen achter die van Lo:

En die van Loo zongen dan tegen:

Door L. Verlende van Lo werd in 1937 de volgende anekdote medegedeeld aan J. Cornelissen (Nederl. Volkshumor VI 68). ‘De Fintelnaars worden aangezien als schuwe, zonderlinge mensen. In vroeger tijd trouwde eens een jongedochter uit Loo met een Fintelnaar en terwijl de plechtigheid in de kerk plaats had, kookte de moeder thuis het maal. De aardappelen afgietend, viel het deksel van de pot en rolden de patatten in de goot. De kokin raapte ze spoedig op met de spreuk:

De winde van Fintele noemde men ‘de overdracht’ en ook ‘het slek’. Aan de twee grote wielen van de winde ‘waren plankjes, waarop de vrouwen van de Fintele liepen, als op een ladder, en zo de winde deden draaien’.

De overtoom werd in 1828 vervangen door een sluis van Flollands model. Vóór de afbraak heeft schilder Malbrancke van Lo een tekening van die oude winde gemaakt.

Andere ‘overdrachs’ of winden in Vlaanderen lagen te leper, Steenstrate, Poperinge-Vleterbeek (ten Reepken, ter Coppernolle, te Vestjens), Snaaskerke, Oudenburg, St.-Winoksbergen, Lynck op de Colme (bij Broekburg).

Over dit type ‘waterwerk’, zie H. Pirenne, Les ‘overdraghes’ et les ‘portes d'eau’ en Flandre au XIIle siècle, een studie uit 1925, opgenomen in de bundel Histoire économique de l'Occident médiéval, p. 542-550 (met bibliografie); ed. Desclée de Brouwer 1951.

II
Machuits-kapelle

De lokale overlevering wil dat de eerste bidplaats van Pollinkhove gelegen was bij de Machuitsbeke. Die eerste kapel, die een kerkhof had, werd afgebroken in 1554 en vervangen door een klein kapelletje. De nieuwe kerk werd dan gebouwd bij het kasteel... Zo luidt die traditie.

Herman Vandergucht van Pollinkhove, de verdienstelijke geschiedschrijver van Lo, vond die overlevering ook in de aantekeningen van zijn vader: vóór 1554 bestond alleen de Machuits-kapeile ‘staande nabij Machuijts beke op een verheven stuk land, thans (1900) doorsneden door een steenweg die naar de Linde loopt’. Dit zou tot in 1554 de parochiekerk van Pollinkhove geweest zijn?

Ook pastoor Scholaert noteerde die overlevering in zijn parochieregister in 1853: ‘daer nevens is [in de brand van de kerk] gesmolten de schelle genoemd Machutie, omdat zy noch voortkwam uyt de oude kapelle van den H. Machutus, welke kapelle schynt gedient te hebben als eerste kerk van Pollinchove en welke schelle schynt swaer te syn geweest rond de 200 ponden’. (H. Vandergucht, Rondom den Yzer, blz. 35, 47).

Tot zover die overlevering, hier voor memorie medegedeeld.

III
De parochiekerk

De kerk bij het kasteel (gebouwd ca. 1554?) had, zoals veel kerken in West-Vlaanderen, veel te lijden gedurende de opstand tegen Spanje. Uit een suppliek van 1598 blijkt dat de kerk van Pollinkhove in sobere staat verkeerde; het gebouw was ‘gedestrueert ende gebroken... in metserie ende temmeraige, metgaders oock vande daken ende goten ontbloot’. De eerste herstellingswerken waren door een lening in de parochie bekostigd. Veel bleef nog te doen: het maken van een nieuw ‘clockghebindt op den toren, 't versien vande buecken, 't maken vande vensters van ghelasen die nu met stroy ghestopt zyn’. Voorlopig werd de klok van Kaaskerke gebruikt. De kerk had weinig of geen inkomsten. Het verzoek om een speciale heffing op het lokale verbruik van bier en wijn ten bate van de kerk wordt voor een termijn van vier jaar (1598-1602) door de Raad van Vlaanderen aanvaard en door de regering te Brussel toegestaan. (Fragmenta II 36-37).

In de nacht van 17 mei 1853 ging de kerk in de vlammen op. Pastoor Scholaert heeft de ramp van zijn kerk uitvoerig beschreven. En heeft ook zonder uitstel de herstelling aangepakt. De achterkerk werd met 4 meter verlengd. ‘Heden op 24 augustus 1854... heb ik de eerste schallie geslaegen op het noorddak van de voorkercke, omtrent in het midden’; zo noteert de dynamische pastoor. Einde november werden ter plaatse de nieuwe klokken gegoten en op 5 december 1854 kon pastoor Scholaert plechtig de nieuwe kerk inwijden. Dank zij de medewerking van de provinciale architekt Buyck. Het metselwerk werd uitgevoerd door Placidus Herman van Vlamertinge,

het timmerwerk door Theodoor Vanacker van Merkem. (H. Vandergucht, Rondom den Yzer, blz. 42-50; Stavele 1918).

IV
De tol van Pollinkhove

In het register van leenverheffing van de Burg van Veurne anno 1365 beschreven als volgt:

‘De stede (leengoed) van Pollinchove met 13 gemeten lands. De toelne van Reingheersdike toter Yserne also varre als de zuudvierschare gaet, 4 den. parisis vanden ponde van copene ende vercopene van alden gonen die toelne scoudich sin.

Ende heift ter vorseyde leenghoede vijf mannen.

Ende elc vanden drie houd twee ghemeten ende ghelden ene paire hanscoen siaers.

De vierde man houd 16 ghemeten en dannof ghelt hie in dienste als myn heere van Vlaendren uutlegghet met zine manne de helt van zyns heeren costen, ende hie es scoudich zelve te diene met ene perde van 100. groote ouder munten.

Ende de vichte (vyfde) man houd de toelne van drie prochien zuudwaers over dYserne; al in eene manscepe te trouwen ende te waerheyde teenen vullen cope’. (Coutumes IV 332-333).

V
Familie Pollynckhove

De lijst uit Gilliodts (Coutumes IV 333-334) wordt hier met aanvullingen en verbeteringen medegedeeld.

VI
Gilde van Retorike: de Marianisten

Pollinkhove heeft in de tijd van Keizer Karel een bloeitijd gekend, dank zij de saaiweverij; samen met Alveringem was de parochie alsdan in de ‘hanze’ van de saaiwerkers van Lo opgenomen. (Biekorf 1962, 162; bibliografie).

Omstreeks 1550 had Pollinkhove een taveerne ‘in den Schild van Bourgoigne’; een ‘caetsspel’ waar klein bier werd geschonken en een herberg in Sint-Joris - een schutterslokaal? - waar wijn en groot bier werden verkocht. (Biekorf 1963, 25).

Reeds in 1429 verscheen de heer van Pollinkhove met een groep spelers op het karnaval te Lo. Dit blijkt uit de stadsrekening van Lo die in 1429 noteert: ‘Sondaeghs voor vastenavond waeren gepresenteerd Charelse van Pollinchove met haeren ghezellen die abattement maecten binnen der stede, 2 kannen wyns’.

In 1505 zijn leden van de St.-Sebastiaangilde van Pollinkhove in de processie van Veurne aanwezig als spelende en sprekende figuranten.

In 1700 wordt de confrerie van het F). Scapulier heringericht tot een gilde van retorike, onder de titel Marianisten salighe gheteekende en met de goedkeuring van de leperse hoofdkamer Alpha ende Omega. De Marianisten van Pollinkhove schijnen bijzonder bedrijvig ten tijde van Maria-Theresia en spelen de modestukken Mitridates en Kleopatra, en herleven nog weer onder Napoleon. (Biekorf 1963, 237; Vander Straeten, Théatre villageois II 191-193)

A. VIAENE