Biekorf. Jaargang 90

[p. 262]

Nieuw licht op Joseph B.B. van Praet met aantekeningen over zijn relatie met J. Goethals-Vercruysse

De Bruggeling Joseph Bernard Basile van Praet (Brugge 1754 - Parijs 1837) is een legendarische figuur in de wereld van het boek- en bibliotheekwezen. Het is bekend dat hij tijdens de Franse revolutietijd in Parijs een schitterende carrière heeft gemaakt als bibliothecaris van de Bibliothèque Nationale. Daarnaast staan enkele merkwaardige publikaties op zijn naam. Tot nog toe werd geen biografie aan hem gewijd en bleven de inlichtingen over zijn leven en werk zeer gering⁽¹⁾.

(1) P. BERGMANS, in: Biographie Nationale, 18 (1904-1905), kol. 154-163. s.v. Van Praet, J.B.B.; - J. VANDAMME, Het bibliotheekwezen in Brugge vóór 1920, (Brugge 1971), vooral blz. 91-92; - A. HOBSON, Appropriations from foreign libraries during the French Revolution and Empire, in: Bulletin du Bibliophile, nr. 2 (Parijs 1989), blz. 265.

Van boekverkoper tot premier écrivain du Roi

Joseph van Praet was de oudste zoon van de gelijknamige boekdrukker en -verkoper in de Kuipersstraat te Brugge. Vader Van Praet was een expert in het organiseren van boekverkopingen, dikwijls in samenwerking met zijn plaatselijke collega's, P. de Sloovere en J. de Busscher⁽²⁾. De zoon Van Praet werd tussen de boeken geboren en opgevoed. Hij liep college in Arras en bracht van 1772 tot 1779 een leertijd door in de zaak van zijn vader. Hij deelde diens bijzondere belangstelling voor de oude Brugse boekdrukkunst.

Om zijn opleiding te voltooien werd hij naar Parijs gestuurd waar hij werkte in de befaamde bedrijven van N. Desaint en G. de Bure. In de Franse hoofdstad liet hij zich weldra opmerken als auteur van enkele bijdragen over de Brugse drukker Colard Mansion, over wie hij reeds in Vlaanderen een uitvoerig artikel had gepubliceerd⁽³⁾. Bij G. de Bure ontdekte

(2) C. PIOT, Particularités concernant le père de Jos.-Bas.-Bernard Van Praet, in: Le Bibliophile Belge, I (1845), blz. 344-347; - P. BERGMANS, L'imprimeur-libraire brugeois Joseph-Ignace Van Praet, in: Annales de l'académie d'archéologie de Belgique, 56 (1904) vooral blz. 244-247; - C. BRONNE. Jules Van Praet (Brussel 1943) blz. 7-10.

(3) F. DE REIFFENBERG, Notice bibliographique sur Jos.-Bas.-Bern. Van Praet, in: Annuaire de l'académie royale des sciences et belles-lettres de Bruxelles, VI (1840), blz. 161-178; - C.B.[A. VIAENE], Joseph van Praet over Colard Mansion, Brugge 1780, in: Biekorf. 68 (1967). blz. 183.

[p. 263]

men vlug de kwaliteiten van de jongeman. Hij werd belast met de aankoop van zeldzame werken en met het opstellen van notities voor veilingcatalogi. Hij maakte naam als bibliograaf. Zijn aandeel in de beschrijvingen van de boekenverzameling van graaf De la Vallière in 1783-84⁽⁴⁾ en van graaf De Bretieul in 1784, opende voor hem de deuren naar Versailles. Daar mocht hij de bibliotheek van Marie-Antoinette in orde brengen. Als beloning werd hij op 1 juli 1784 als premier écrivain de la Bibliothèque du Roi aangesteld. Toen hij een jaar later naar de keizerlijke bibliotheek in Wenen werd uitgenodigd, verhoogde men in Parijs onmiddellijk zijn wedde van 1200 naar 2000 ponden. Hij werd benoemd tot hulpsecretaris van l'abbé Martin, kapelaan van de koninklijke kapel en administrator van de koninklijke bibliotheek. Hij was verantwoordelijk voor diverse uitgaven, voornamelijk voor de aankoop en het bewaren van de gedrukte boeken evenals voor het boekbinden⁽⁵⁾. In die periode stelde hij gedetailleerde rapporten op over het personeel en over de boekhouding van de bibliotheek.

In 1791 kreeg Van Praet een identiteitsbewijs als burger van de stad Parijs. Hij woonde in de bibliotheek zelf, meer bepaald in de zgn. gebouwen van Colbert aan de rue Richelieu. Zelden verliet hij zijn post. Enkel 's zaterdags ontving hij op zijn kamer enkele vrienden, zo geleerd en even curieus als hijzelf. Hoewel hij nauwelijks aan het sociëteitsleven deelnam, kwam in 1793 zijn naam voor op de zwarte lijst van het bibliotheekpersoneel ‘qui par leur incivisme infectent l'esprit public et dévorent le pain de la nation à la place des bons patriotes’⁽⁶⁾. De revolutionairen beschreven Van Praet als ‘un aristocrate sournois’. Op 2 september 1793 kon hij net aan een arrestatie ontsnappen door tijdig onder te duiken bij de boekverkoper Théophile Barrois, schoonbroer van G. de Bure. Na tien dagen mocht hij zijn ambt opnieuw waarnemen. In een officiëel rapport over Van Praet, schreef de toenmalige hoofdbibliothecaris l'abbé Grégoire: ‘C'est le seul homme utile, que ces agents de l'ancien régime aient placé

(4) L abbé RIVE, de oude bibliothecaris van de graaf, spoorde alle fouten in de catalogus op. vergezeld met scherpe uitvallen tegen Van Praet en De Bure, in: Chasse aux bibliographes et antiquaires mal advisés, (Parijs 1788-89). 2 dln.

(5) S. BALAYE, La Bibliothèque Nationale des origines à 1800. (Genève 1988). blz. 299 en 301.

(6) EAD., blz. 363.

[p. 264]

à la bibliothèque. Sans lui, elle serait dans un état de confusion plus grand encore que celui qui existe (...) sans son activité et son zèle, la bibliothèque serait absolument arriérée pour les livres étrangers’⁽⁷⁾. En hij besloot met de vaststelling: ‘C'est toujours lui que l'on trouve; c'est toujours lui que l'on consulte’.

(7) EAD., blz. 241.

Conservateur de la Bibliothèque Nationale

De Bibliothèque du Roi heette voortaan Bibliothèque Nationale en beschikte over drieëndertig personeelsleden. Samen met J.A. Capperonnier was Van Praet sous-garde van de afdeling gedrukte werken die toen 302.868 volumes telden. Eerst in 1794 kwam de term conservateur in voege. Van Praet werd hoofd van de administratie, bepaalde de herinrichting van het boekenfonds en de reorganisatie van het personeel aan wie hogere eisen werd gesteld dan tot dan toe gebruikelijk was. Het succes van Van Praet wekte de jalouzie op van sommige collega's. J.B. Lefebvre de Villebrune, hellenist en paleograaf, beschuldigde hem ervan een vreemde indringer te zijn en een vijand van de natie, die relaties onderhield met tegenstanders van de republiek⁽⁸⁾. Er waren minder aantijgingen nodig om op het schavot terecht te komen! Van Praet was echter onmisbaar en daardoor was zijn positie veilig gesteld.

Wanneer in 1792 de annexatie van België en het Rijnland een feit was, ving er voor de Franse boekhandelaars en verzamelaars een gouden tijd aan. Door het inzicht en de inzet van Van Praet werd de grote vloed van boeken die toen van alle kanten Frankrijk binnenstroomde, naar de Bibliothèque Nationale gekanaliseerd⁽⁹⁾. Hij hielp daadwerkelijk met de verhuis van 9000 handschriften uit de brand van de abdij van Saint-Germain-des-Prés in 1794. De gebroeders De Bure werden belast met het opzoeken en leveren van zeldzame en kostbare werken, terwijl Barrois specifiek voor de aankoop van boeken uit de Nederlanden diende te zorgen. Van Praet maakte lijsten van de belangrijkste werken in binnen- en buitenlandse bibliotheken. Zo kwamen op 28 augustus 1794 vijftienhonderd handschriften uit Brussel en Luik als oorlogs-

(8) EAD., blz. 375-377.

(9) EAD., blz. 381-384. 387-388. 413, 423 en 440.

[p. 265]

Schaduwbeeld van Joseph van Praet door François Gonord (ca. 1810).

[p. 266]

buit in Parijs terecht⁽¹⁰⁾. Nog in 1799 arriveerden niet minder dan 250.000 boeken, evenveel drukwerken en 3000 handschriften. ‘Les monuments de l'art et de l'imprimerie deviennent aussi des monuments de nos victoires’ schreef hij toen aan de Minister van Binnenlandse Zaken⁽¹¹⁾.

(10) C. LEMAIRE, De Koninklijke Bibliotheek, historische schets 1559-1837, in: Koninklijke Bibliotheek Liber Memorialis 1559-1969, (Brussel 1969), blz 45.

(11) S. BALAYE, op. cit., blz. 426.

Amicus Plato, sed magis amica bibliotheca

Van Praet betekende voor de Bibliothèque Nationale, net als D. Vivant-Denon voor het Louvre, een gedroomd instrument van de Franse politiek om van Parijs het grootste cultuurcentrum ter wereld te maken. Uit de uitpuilende boekendepots in de Franse hoofdstad, haalde hij de beste en kostbaarste werken, waarna het overige naar de departementale bibliotheken werd afgevoerd. Reeds in 1798 had hij met de Ch. dela Serna y Santander, bibliothecaris van de Bourgondische bibliotheek te Brussel, en met W.F. Edwards, bibliothecaris van de Ecole Centrale te Brugge, in het zgn. dépôt des Cordeliers een keuze gemaakt uit de werken afkomstig uit de Zuidelijke Nederlanden⁽¹²⁾. Er werden toen 150 kisten naar België gevoerd, waaronder zes grote koffers voor de bibliotheek van de Ecole Centrale in Brugge⁽¹³⁾. Vanuit Parijs dirigeerde hij de verdeling van boeken en handschriften uit afgeschafte kloosters en abdijen in Vlaanderen. Aldus werden op 27 juni 1798 verschillende kisten uit Kortrijk naar Brugge verstuurd⁽¹⁴⁾.

Na de Franse revolutietijd dienden bepaalde werken aan de oorspronkelijke bezitters te worden gerestitueerd. Uit een officiëel verslag aan Willem I blijkt dat Van Praet toen weigerde boeken naar Brussel, Leuven en Mechelen terug te sturen⁽¹⁵⁾! Als tevoren hield hij nauwgezet de kunstmarkt in de gaten om het Parijse bezit steeds verder uit te breiden. Terzelfdertijd had hij ook een persoonlijke verzameling verworven. Zijn aandacht ging daarbij niet alleen naar boeken

(12) C. LEMAIRE. op. cit., loc. cit., blz. 54, 60 en 62.

(13) J. VANDAMME, op. cit., blz. 32.

(14) P. VANCOLEN, Jacques Goethals-Vercruysse als bibliograaf en historiograaf, in: Jacques Goethals-Vercruysse en zijn tijd, tentoonstellingscatalogus, (Kortrijk 1988), blz. 22.

(15) J. VANDAMME, op. cit., blz. 223 noot 20.

[p. 267]

en handschriften. Op de veiling van de kunstcollectie G. Deys te Brugge in 1829, kocht hij een geschilderde banier van de Brugse Lazarusgilde uit de 16de eeuw. Na zijn dood ging het stuk naar het Prentenkabinet van de Bibliothèque Nationale. Thans wordt het in het Louvre bewaard⁽¹⁶⁾.

(16) [J. VAN PRAET], Recherches sur Louis de Bruges, seigneur de la Gruthuyse, (Parijs 1831), blz. 70 en 342-343 noot 113; - E. MICHEL, Musée National du Louvre. Catalogue raisonnée. Peinture du XVe et XVIe siècle, (Parijs 1953), blz. 100-102.

Relatie met Goethals-Vercruysse

Van Praet bleek een uitstekend bibliothecaris, maar ook zijn opleiding als boekhandelaar is hem bijgebleven. Hij was in relatie met talrijke geleerden en met befaamde bibliofielen. Hij verschafte hen niet alleen informatie uit hoofde van zijn ambt, maar trad tevens in eigen naam op als bemiddelaar bij aankopen in de boekhandel of bij openbare verkopingen. Zo bijvoorbeeld in 1828, dacht de legendarische verzamelaar Sir John Phillipps in Cheltenham (Engeland) eraan, om aan Van Praet twee blokboeken van de hand te doen, nl.: een eksemplaar van de Ars Memorandi en van de Ars Moriendi⁽¹⁷⁾. In Vlaanderen was hij o.a. in betrekking met J. Goethals-Vercruysse, Kortrijks zakenman, historiograaf en bibliofiel⁽¹⁸⁾. Omstreeks 1796 was deze gestart met de systematische uitbouw van zijn bibliotheek. Hij verwierf onder meer handschriften, archiefstukken en boeken uit Kortrijkse kloosterinstellingen en verrichtte stelselmatig aankopen op veilingen. Hij had een brede kring van correspondenten en geleerden die hij niet alleen voor wetenschappelijke inlichtingen consulteerde, maar op wie hij eveneens een beroep deed om zijn boekenbezit uit te breiden. Zijn correspondentie in dat verband wordt in het Fonds Goethals-Vercruysse, codex 507, in de stadsbibliotheek te Kortrijk bewaard. Zij bevat een map met drie brieven vanwege Joseph van Praet uit de periode 1810-16 (Bijlage I). Daarin vernemen wij dat de Kortrijkzaan aan Van Praet opdracht had gegeven op de veiling De la Tour in Parijs een bepaald boek te verwerven. Het werk dat sinds lang door de Bibliothèque Nationale werd gezocht was

(17) A.N.L. MUNBY, Phillipps Studies, III The formation of the Phillipps Library, (Cambridge 1954), blz. 33.

(18) C.C. [ARTON], Biographie des hommes remarquables, dl. I, (Brugge 1843), blz. 177, s.v. Goethals; - Over J. Goethals-Vercruysse, zie vooral de tentoonstellingscatalogus Jacques Goethals-Vercruysse..., op. cit.

[p. 268]

echter inmiddels door die instelling aangekocht. Van Praet bood aan het uit te lenen en naar Kortrijk op te sturen. In een derde brief worden inlichtingen over een verzameling medailles verleend, die te koop werden aangeboden en waarvoor ten persoonlijken titel van de Kortrijkzaan een gunstprijs was voorgesteld. Daar is ook sprake van een werk over antieke medailles waarvan Van Praet een verkeerde aflevering bezorgde.

Op zijn beurt zond Goethals-Vercruysse aan zijn Parijse relatie L'Histoire de Tournay op, door A.A.M. Hoverlant de Beauwelaere. In het kader van het onderzoek dat Van Praet verrichtte betreffende de 15de-eeuwse bibliotheek van Lodewijk van Gruuthuse, zond Goethals-Vercruysse een handschrift over het toernooi van Gruuthuse, waaraan Van Praet een aparte studie wijdde (Bijlage II nr. 10). Volledigheidshalve vermelden wij dat er zich in hetzelfde fonds te Kortrijk één brief bevindt van de Kortrijkse bibliofiel aan Van Praet om enige inlichtingen in verband met zijn uitgave van de 14de-eeuwse Latijnse kroniek van Gilles Li Muisis⁽¹⁹⁾.

Na de dood van Van Praet ontving de Brugse stadsbibliotheek een legaat van negen drukken van Colard Mansion en een eksemplaar van zijn Notice sur Colard Mansion (Parijs 1829) en van zijn Recherches sur Louis de Bruges, Seigneur de la Gruthuyse (Parijs 1831). Die schenking werd toen als een daad van generositeit, vaderlandsliefde en vaderstadsliefde geloofd⁽²⁰⁾. Eerder dient de geste te worden aangezien als een sentimenteel gebaar van een éminence grise die zijn nagedachtenis ook in zijn geboortestad wilde verzekerd zien. Immers, veertig jaar voordien, in 1792, had hij de Bibliothèque Impériale reeds van een compleet stel Colard Mansiondrukken voorzien⁽²¹⁾.

Ter gelegenheid van de schenking werd een marmeren borstbeeld door J. Geefs onthuld, een repliek van het beeld

(19) KORTRIJK, STADSBIBLIOTHEEK. Fonds Goethals-Vercruysse, codex 507, map Van Praet, Brief van J. Goethals-Vercruysse van 18 december 1813 uit Kortrijk aan J. van Praet in Parijs.

(20) Discours qui ont été prononcés en séance publique du Conseil Commual de la Ville de Bruges le 9 juin 1837 lors de la remise au Conseil, par Monsieur le Ministre d'Etat, gouverneur de la Province, des éditions de Colard Mansion légués à la Bibliothèque publique de cette ville par Monsieur Joseph Van Praet, natif de cette même ville, Brugge [1837], 27 blz.; - P. PARIS. Nécrologie, in: Messager des sciences et des arts. 5 (1837), blz. 160-163.

(21) S. BALAYE, op. cit., blz. 336.

[p. 269]

dat in opdracht van het Franse Ministerie van Buitenlandse Zaken door de beeldhouwer Augustin Dumont was vervaardigd. Heden nog wordt de bezoeker aan het handschriftenkabinet van de Bibliothèque Nationale te Parijs door het originele beeld verwelkomd. Het is een blijk van erkentelijkheid tegenover de Bruggeling aan wie de beroemde instelling een groot deel van haar prestige heeft te danken. In haar geschiedenis bekleedt Van Praet niet alleen als eminent conservator een belangrijke plaats. Hij vervulde als bibliograaf van vooral 15de- en 16de-eeuwse drukken een aanzienlijke pioniersrol (Bijlage II).

Lori van Biervliet

Bijlage I.

1.

Paris le 7 février 1810.

Monsieur, je suis bien reconnaissant de toutes les peines que vous vous êtes données pour découvrir le heu où a été délivré l'extrait baptistaire ecclesiae Mas...⁽¹⁾. Il paraît qu'il faut renoncer aux renseignemens qu'on aurait pu espérer de le procurer au sujet du placement de ce village. M. dela Serna a eu également la bonté de s'en informer, mais sans aucun succès.

Le livre de la vente de M. de la Tour lequel vous m'aviez d'abord donné commission d'achetter, commission que vous avez ensuite révoquée, en chargeant M. Godefroy d'en suivre l'exécution, n'a point été acquis pour vous. La Bibliothèque Impériale qui le cherchait depuis longtems, a eu le regrêt de n'avoir pu vous l'abandonner. Elle avait résolu, avant même qu'elle eût connu vos intentions, d'y mettre un prix au delà de 150. Mais cet ouvrage ne sera pas totalement perdu pour vous, puisque je puis à présent le tenir à votre disposition et vous le communiquer quand vous aurez besoin de le consulter. J'ai l'honneur d'être avec une parfaite estime et un entier dévouement, Monsieur, votre très humble et très obéissant serviteur [Get.:] Van Praet conservateur de la Bibliothèque Impériale.

(1) Het woord is onleesbaar. Het doopuittreksel heeft waarschijnlijk betrekking op de gedetineerde landgenoot over wie sprake is in de brief van 18 september 1811.

2.

Paris le 18 septembre 1811.

Monsieur, je vous prie de ne pas trop vous presser de me rendre le livre que vous avez emporté. Il n'est pas de nature à être souvent consulté par le public, et il ne peut être en meilleures mains. Si par hasard vous aviez besoin d'autres livres, j'espère que vous voudriez

[p. 270]

bien ne pas vous en priver, ou je vous les enverai par la diligence, ou vous m'indiqueriez quelque autre voie pour vous les faire parvenir.

Je vous remercie infiniment de vos soins relativemens au Tournoi de la Gruthuse. Je relèverai avec reconnaissance les détails qu'il vous sera possible de vous en procurer.

Notre compatriote est toujours en détention. Sans que je sache en quel lieu. Sa nièce qui demeure à Severen m'a écrit pour en savoir quelque chose. Je n'ai pu lui donner aucune information.

J'ai l'honneur de vous renouveller l'assurance du sincère attachemens avec lequel je suis, Monsieur, votre très-humble serviteur [Get.:] Van Praet.

3.

Paris le...⁽¹⁾ avril 1816.

Monsieur, votre lettre en date du 28 du mois dernier et la sixième livraison des médailles antiques, qui l'accompagnait, m'ont été exactemens remises. J'ai échangé aussitôt le cahier contre celui qui vous manquait et que je remets à la personne que vous avez chargé de le retirer.

Les renseignemens que vous désirez relativement à la collection des empreintes, m'ont été fournis par M. Mionnet lui-même. Elle consiste en 4000 pièces, plus 1200 de médaillons et de grand bronze. Le prix de toute la collection serait pour vous de 1200 francs, et pour un commissionnaire de 1800.

Je profite de cette occasion pour vous renouveller l'assurance de tous les sentimens d'estime et d'attachemens avec lesquels je suis et je serai toujours, Monsieur, votre très-humble et très-obéissant serviteur [Get.:] Van Praet.

Pourriez-vous me rendre le service, Monsieur, de me procurer le 61e volume de l'histoire de Tournay, par M. Hoverlant, qui nous manque, et la signature F formant les pages 119-142 du 47e vol. du même ouvrage? Vous auriez la bonté de profiter de la première occasion, pour me l'envoier, ainsi que les vol. 66 et suivans, s'ils ont paru.

(1) Niet ingevuld.

Bijlage II.

Bibliografie van J.B.B. van Praet:

1.	Opsoekinge wegens het leven, de schriften ende gedrukte werken van Colard Mansion, in de XV. eeuwe Drukker tot Brugge, dienende tot verlichtinge van het begin der Drukkeryen in de stad Brugge, in: De Vlaemsche Indicateur van Gent, III (1780), blz. 154-158 en 168-172.
2.	Bibliothèque de Don Quichotte, z.p.z.d., in-4^o.

[p. 271]

3.	Catalogue des livres de la bibliothèque de feu M. le duc de la Vallière, dont la vente se fera dans les premiers jours du mots de décembre 1783, Parijs, G. de Bure fils aîné, 1783, 3 vol. in-8^o. [Daarvan bezit de Bibliothèque Nationale een eksemplaar dat door Van Praet is geannoteerd.]
4.	Supplément à la première partie du catalogue des livres de la bibliothèque de feu M. le duc de la Vallière, dont la vente se fera le 12 janvier 1784. Parijs, G. de Bure fils aîné, 1783, in-8^o.
5.	Catalogue des livres imprimés sur velin, avec date, depuis 1457 jusqu'en 1472. Première partie, 1457-1470. Deuxième partie 1471-1472, Parijs, De Bure frères, 1813, twee delen in 1 vol., in-fol. [Enkel het tweede deel is door J. van Praet.]
6.	Catalogue des livres imprimés sur vélin de la Bibliothèque du Roi. Parijs, De Bure frères, 1822-1828, 6 dln. in 5 vols., in-8^o.
7.	Catalogue des livres imprimés sur vélin qui se trouvent dans les bibliothèques tant publiques que particulières, pour servir de suite au Catalogue des livres imprimés sur vélin de la Bibliothèque du Roi, Parijs, De Bure frères, 1824-1828, 4 vols., in-8^o.
8.	Essai du catalogue des livres imprimés sur vélin de la Bibliothèque impériale, Parijs, 1805, in-fol.
9.	Catalogue des livres imprimés sur vélin de la Bibliothèque impériale, Parijs, impr. de Crapelet, 1805, in-fol.
10.	Notice d'un manuscrit de la Bibliothèque du roi de France, intitulé ‘Tournois de la Gruthuse', Parijs 1826, in-8^o. [Overdruk uit L'esprit des journaux françois et étrangers’, oktober 1780.]
11.	Notice sur Colard Mansion, libraire et imprimeur de la ville de Bruges en Flandre, dans le quinzième siècle, Parijs, De Bure frères, 1829, in-8^o.
12.	Recherches sur la vie, les écrits et les éditions de Colard Mansion, imprimeur à Bruges durant le 15ième siècle, Parijs 1780. [Overdruk uit ‘L'esprit des journaux françois et étrangers’, februari 1780].
13.	Recherches sur Louis de Bruges, seigneur de la Gruthuyse, suivies de la notice des manuscrits qui lui ont appartenu et dont la plus grande partie se conserve à la Bibliothèque du Roi. Parijs, De Bure frères, 1831, in-8^o.
14.	[In samenwerking met] P. LAMBINET, Origine de l'imprimerie d'après les titres authentiques, Parijs 1810, 2 vols., in-8^o.
15.	[Uitgave van] G. MALLET, Inventaire ou catalogue des livres de l'ancienne Bibliothèque du Louvre, faite l'année 1373, Parijs 1836, in-8^o.

Oververvaakt (spreek uit: oververvakt). Geh. te Aartrijke.

Iemand die drie nachten lang geen oog had dichtgedaan zei me: ‘mijn ogen vallen toe, ik ben oververvaakt’. ‘Dit is niet hetzelfde als ‘oververmoeid’, het is sterker dan dat. Het betekent aan afmatting, een uitputting die zelfs het slapen onmogelijk maken.

Niet bij De Bo en Loquela.