Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 14

[p. 114]

Reisjournaal van Jr. Frederik Coenders van Helpen,
Medegedeeld door Mr. H.O. Feith en Mr. J.A. Feith.

De wandelaar, die den ouden heirbaan van Groningen naar Holland volgt, zal op een half uur afstands van voornoemde stad, even buiten het gehucht Helpman, links van den weg op eenigen afstand eene dichte vierkante groep boomen ontwaren. Wanneer hij zich langs een voetpad in de richting dier boomengroep begeeft, zal hij naderbij gekomen de sporen eener dichtgegroeide gracht aanschouwen en zal de aanleg van het door water ingesloten vierkant met zijne singels hem een grootscher bestaan dan het heden voor den geest roepen. Hier ter plaatse stond gedurende eenige eeuwen ‘de Coendersborch’, het stamslot van het in de geschiedenis van Groningen zoo vermaarde geslacht Conders of Coenders.

Vele stormen had het ‘fraai en treffelijk gebouw, uit een schone en brede graft getimmert’¹⁾, reeds doorgestaan; in het begin der 16^e eeuw drie jaren achtereen, 1504, 1505 en 1506, door de Saksers,

1) Nobilarium v. Coenders, uitg. Mr. H.O. Feith, 's Gravenhage, 1886, blz. 6.

[p. 115]

door de troepen van graaf Edzard van Oostfriesland en door den saksischen veldoverste Vijt van Drachstorf veroverd, geplunderd en eindelijk verwoest, was het kasteel telkens herbouwd.

In het midden der 16^e eeuw woonde hier Jr. Derk Coenders met zijne echtgenoote Josina Gaijckinga, dochter uit een Ommelander te Zuidhorn zetelend adellijk geslacht. Derk Coenders, van wiens voorvaderen reeds onderscheidene naamgenooten ten raadhuize van Groningen op het kussen hadden gezeten of het burgermeestersambt hadden bekleed, was zelf een ambteloos burger. Toch had zijn naam geen onbekenden klank in zijne dagen en weet ook thans nog de geschiedenis hem te noemen als een der eerste en vurigste aanhangers der hervorming, die op zijn landgoed den predikers der nieuwe leer huisvesting verleende en hun bij hunne predikingen op allerlei wijzen behulpzaam was.

Den 15^en Februari 1541 zag op den Coendersborch uit het huwelijk van Jr. Derk en zijne gade een zoon, de tweede vrucht van den echt, het licht. Hij werd Frederik gedoopt. Reeds in zijne jonge jaren toonde jonker Frederik zich meer aangetrokken te gevoelen tot de studie dan tot het krijgsmansleven. Weldra werd hij in het naburig Groningen ter St. Maartenschole gebracht, welke school toenmaals onder den alom vermaarden Regnerus Praedinius haar hoogsten bloei had bereikt. De groote toeloop van leerlingen uit ons vaderland, uit Duitschland, Italie, Spanje, Frankrijk en Polen¹⁾, zal naast het uitstekend onderwijs van den rector Praedinius en zijne praeceptoren het zijne hebben bijgedragen tot de vorming en ontwikkeling van Jr. Frederik Coenders.

1) J.J. Diest Lorgion, Verhandeling over Regnerus Praedinius, Gron., 1862, blz. 70.

[p. 116]

Op aanraden van Praedinius trok onze jonker naar het gebruik van vele zonen van goeden huize in die dagen gedurende eenige jaren de wijde wereld in, in den aanvang onder leiding van een mentor, zijn leermeester Philippus Martius, en in gezelschap van een zijner broeders, Everhard Coenders. Wat hij op zijne eerste en volgende reizen zag en ondervond, welke hoogescholen hij bezocht, welke geleerden hij ontmoette, men leze het in het dagverhaal van zijne zwerftochten.

De redenen, welke ons genoopt hebben den inhoud van dit journaal aan de drukpers over te geven, zijn niet gelegen in het daardoor publiek worden van eene rijke bron voor de geschiedenis. Wel bevat het dagboek enkele belangrijke en tot dusverre onbekende merkwaardigheden, o.a. over de rol, welke het Goorecht heeft gespeeld bij de toetreding tot de Unie van Utrecht in 1579, doch hoofdzakelijk is de uitgave van dit boekje gerechtvaardigd door de merkwaardigheid der aanteekeningen over allerlei plaatsen en personen in allerlei landen. Niet minder heeft de slechte toestand, waarin hier en daar het schrift door verbleekte of verwaterde inkt is geraakt, tot eene uitgave aangespoord.

Verwonderlijk is het, dat het journaal bij vele plaatsen zeer sober is in opmerkingen en mededeelingen; de jeugdige reiziger heeft wellicht een goed vertrouwen op zijn geheugen gehad en velerlei zaken en omstandigheden, waarmede hij kennis maakte, niet opgeteekend, omdat hij onder het gewicht van den opgenomen indruk meende, dat die indrukken onuitwischbaar in zijn geheugen waren geprent en hij dus eene opteekening in zijn zakboekje als overbodig beschouwde. Een zakboekje, meer is het reisjournaal uiterlijk niet, dat bewijzen vorm van boekje, kortheid van aanteekeningen en bovenal de schakee-

[p. 117]

ringen in taal en inkt¹⁾. Breed 10.5 c.M., hoog 16 c.M. en dik 4 c.M., verguld op snee met ingeperste versieringen, is het gebonden in een met gouden ingedrukte lijnen versierden perkamenten band, waaraan groen zijden lintjes tot vaststrikken.

In dit vademecum teekende Coenders voor zich zelf op, wat hij meende noodig te hebben om zijne memorie in latere dagen te hulp te kunnen komen; cijfers van afstanden en namen van kasteelen worden derhalve getrouw geboekt. Doch ook verzen, vooral spotverzen op den paus en de katholieken, snakerijen, spreuken enz. in allerlei talen, hier en daar opgevischt, zijn door hem in zijn boekske bewaard. Vele dier zaken zijn van elders bekend, andere dragen een te hatelijk karakter, bovendien maken deze aanteekeningen geen bestanddeel van het eigenlijke journaal uit (zij zijn hier en daar achter in het boekje ingeschreven). Wij meenen dus te kunnen volstaan met de mededeeling van enkele, waaruit men bovenal den heftigen protestant uit de dagen der hervorming kan herkennen. De felheid van den strijd dier dagen moet eene minder goede richting hebben gegeven aan den smaak van den overigens kalmen en beschaafden Goorechter jonker. In het opteekenen en aldus bewaren van dergelijke hatelijke spotternijen ligt immers een zeer gegrond vermoeden, dat zij in zijn smaak zijn gevallen.

Coenders heeft zijn boekje alleen voor zijne reizen gebruikt. In de jaren of weken, welke hij tehuis doorbracht, werden geene aanteekeningen daarin op-

1) Die schakeeringen in taal zijn hij de uitgave zoo getrouw mogelijk behouden, zoo mede de spelling, zoo mede het gebruik van hoofd- of kleine letters als beginletters van zelfstandige naamwoorden in het duitsch. Overigens zijn zooveel mogelijk de bepalingen over het uitgeven van handschriften van het Historisch Genootschap te Utrecht gevolgd.

[p. 118]

genomen, hoe merkwaardig de feiten ook mochten zijn in die dagen voorgevallen. Zoo vermeldt hij niets van het jaar 1566, gedurende hetwelk hij te Helpman op het voorvaderlijk slot vertoefde. En toch die dagen tehuis doorgebracht, zij waren merkwaardig en voorzeker meermalen aangrijpend genoeg. Te Helpman, eerst heimelijk achter de bosschages van den Coendersborch, later meer openlijk in de kerk en op het kerkhof, hadden de predikingen van de ‘superstitie’, de hagepreeken der kettersche leeraren, plaats. Frederik's vader huisvestte de mannen als Menso Alting, Feito Ruardi en Wicher Milesius, die voor den volke als verkondigers der nieuwe leer optraden, van uit den Coendersborch werden banken en tafels geleend om den geloovigen zitplaatsen bij de in de open lucht gehouden samenkomsten te verschaffen.

Geen wonder, dat op het gerucht van Alva's komst en bij de strengere handhaving der koninklijke placcaten Derk Coenders met zijn huisgezin de wijk nam naar het Bentheimsche; geen wonder, dat Frederik, de zoon, die de nieuwe leer als van jongs af had ingezogen, en die den strijd voor vrijheid van geloof persoonlijk had leeren kennen, een vurig protestant was geworden. Ook de lessen van zijn leermeester Praedinius zullen op die vorming van invloed zijn geweest, want hoewel Praedinius, wars van eenig drijven en vertrouwende op de mogelijkheid eener hervorming der kerk in de kerk zelve, nooit het katholicisme heeft verlaten, zoo moeten toch zijne vrijzinnige beginselen, in het jeugdige en meer vurige gemoed van een Frederik Coenders overgebracht, zich daar een weg hebben gebaand, welke de palen en perken door de moederkerk gesteld verbrak of op zijde stelde.

Hoe het zij, Frederik Coenders toonde zich een vurig protestant en liet zich in de dagen der her-

[p. 119]

vorming niet onbetuigd. Niet als zijne gewestgenooten, de Ommelander jonkers Barthold Entens, de gebroeders Caspar en Wigbolt van Ewsum en anderen, als bosch- of watergeus een romantisch vrijbuitersleven lijdend, niet als man van het zwaard doch als ridder van de pen. Frederik Coenders was het, die met zijn neef Bernhard Coenders en Reijner Horenken¹⁾ de beroemde ‘Supplication’²⁾ opstelde, welke in 1570 namens de Groningsche ballingen aan den keizer te Spiers werd overgereikt.

Bij den tijdelijken terugkeer der ballingen in de jaren 1577 - Juni 1580 was Frederik de man, die een werkzaam deel had in de aansluiting van het Goorecht en de Ommelanden bij de Unie van Utrecht. Tijdens de tweede ballingschap was hij het, die met Johan Rengers van ten Post en anderen in Oostfriesland gemeenschap hield en wachtte op den terugkeer naar het vaderland. Geen wonder, dat, toen in 1594 ten gevolge der verovering van Groningen door prins Maurits en der daarop gevolgde reductie tot de Unie van Utrecht voor Coenders met zoovele anderen het uur van terugkeer naar het vaderland was geslagen, bij de omzetting der regeering het burgemeesterschap van Groningen aan Frederik Coenders werd opgedragen.

Na jaren van zwerven en ballingschap begon thans een leven van rusteloozen arbeid. Van 1594 tot zijn dood in 1618 bekleedde hij de ambten van burgemeester, lid der hoofdmannenkamer van Stad en Lande, afgevaardigde namens de stad Groningen ter Staten-Generaal, lid van Gedeputeerde Staten van

1) Oratio Johannis Huninga (zie beneden.)

2) Gedrukt in 1573 te Frankfurt a.M. Herdrukt door den hoogl. D. Gerdes in 1763 in zijn Scrinium antiquarium sive miscellanea Groningana nova.

[p. 120]

Stad en Lande. Met eenige anderen als afgevaardigde door de Staten-Generaal in 1599 naar Emden gezonden, wist hij een hevigen twist tusschen den graaf van Oostfriesland en de stad Emden bij te leggen. Bovenal heeft hij zich verdienstelijk gemaakt door zijne bemoeiingen in zake de oprichting der Groninger academie. Terecht werd hij, die zelf talrijke hoogescholen had bezocht en die de stichting van de provinciale Groninger academie als gedeputeerde zoo krachtig had voorbereid, onder de vier eerste curatoren aangesteld.

Nog ruim drie jaren mocht Coenders de stichting, welke hem lief was, zien opkomen en in bloei toenemen. Den 5^en Februari 1618 stierf Jr. Frederik Coenders van Helpen, heer van Fraem, hoofdling in Huizinge, Westerwijtwerd, Palen, Startinghuizen, Faan en Dorkwerd, in den ouderdom van 77 jaren. Eene weduwe, Hille Cater, de dochter zijner tweede moeder Anna Tamminga uit haar eerste huwelijk met Jr. Nicolaas Cater, liet hij na; kinderen waren er uit zijn echt niet gesproten.

Toch stierf zijn geslacht niet uit. Nog menig lid van het in de 16^e en 17^e eeuw zoo talrijk, doch thans uitgestorven geslacht zoude zich ten opzichte van het vaderland, inzonderheid ten opzichte van Stad en Lande verdienstelijk maken, hetzij als krijgsman, hetzij als geleerde. Als zoodanig worden vermeld de gebroeders Wilhelm en Frederik Coenders, die een der eerste kaarten van Stad en Lande ontwierpen en door den druk verspreidden, en dezelfde Wilhelm Coenders, de schrijver van het voor de genealogie van Groninger en Ommelander geslachten onmisbare, doch ook uit een geschiedkundig oogpunt zeer merkwaardige Nobilarium Groninganum¹⁾.

1) Zie noot op blz. 114.

[p. 121]

Aan levensberichten van Frederik Coenders ontbreekt het niet. In 1618 verscheen bij den akademiedrukker Johannes Sas te Groningen een werkje: ‘In obitum nobilissimi, amplissimi, optimi viri D. Frederici Coenders etc.’ Hierin treft men aan een Programma funebre van den rector-magnificus der hoogeschool Nicolaus Mulerius, een Epitaphium van den hoogleeraar Ubbo Emmius, eene uitvoerige Oratio van prof. Johannes Huninga, een Oratio funebris van Gualtherus Schonenborch, den lateren burgemeester¹⁾ van Groningen, en verder latijnsche verzen of lijkzangen van de hoogleeraren Nicolaus Mulerius, Cornelius Pijnacker, Johannes Huninga en Gulielmus Makdowel, van de regeeringsmannen Hilbrandus Gruijs, Henricus Schonenborch en Wessel Ubbonis (d.i. Emmius), van de studenten Assuerus Croene en Johannes Irlen.

Later, in 1775²⁾, verscheen nog in het hollandsch een beknopt ‘Levensbericht van Jonkheer Frederik Koenders.’ De onbekende schrijver van deze levensbeschrijving heeft buiten eenigen twijfel het reisjournaal gekend, immers hij deelt enkele bizonderheden over de reizen van Frederik Coenders mede, welke alleen uit het journaal konden worden geput.

Overigens mag men dit reisjournaal vrij wel als tot dusverre onbekend beschouwen. Het boekske, in 1887 op eene auctie van den heer Gouda Quint te Arnhem door het rijks-archief in Groningen aangekocht, was gevonden in de nalatenschap van den graaf van Zuylen van Nijevelt. De familiebetrekkingen in de vorige eeuw tusschen de geslachten Coenders en van Zuylen doen vermoeden, dat het

1) Wolter Schonenborch werd in 1645 door de Staten-Generaal aangesteld tot president van de hooge regeering van Brazilië.

2) Te Groningen bij Jacob Bolt.

[p. 122]

journaal eerst in 1887 den intiemen en engen familiekring heeft verlaten. Moge de openbaarmaking door het Historisch Genootschap strekken tot vermeerdering der kennis van de woelige 2^e helft der 16^e eeuw en tot waardeering van het leven van een edelman, die voor Groningen een burger van groote verdienste mag worden genoemd.

Anno 1557 jam sedecim annorum adolescens cum per biennium sub Regnero Praedinio studuissem a parente consilio rectoris Regneri cum fratre meo Eberhardo Conders sub praeceptore Philippo Mart Wormatiensi in academiam ablegatus fui profectusque ut sequitur.

	2^1)	Borck.
Dren-	1	Rolde.
tiae	2	Beilen.
pars	2	Runen, dominium nobilium a Munster.
	1	Meppel.
-	1	Swartesluis.
Hollan-	14	Amstelredam, nobilissimum emporium.
diae.	7	Ter Gauwe.
pars	3	Dort, primaria Hollandiae civitas in insula sita vini stapula ornata.
-
	2	Oldenbusch.
	3	Achterbroeck.

1) De cijfers vóór de plaatsnamen geplaatst geven den afstand in uren aan tusschen die plaats en de daaraan voorafgaande. In het handschrift zijn de cijfers geplaatst ongeveer tusschen de plaatsnamen in en waar door de aanteekening bij een plaatsnaam meer ruimte is in beslag genomen ter zijde van die aanteekening.

[p. 123]

Bra-	4	Antwerpen, toto orbe celebratissimum emporium.
	4	Mechelen, ubi supremus Belgii senatus residet.
bantiae
	4	Loven. Academia eo tempore celebris qua perlustrata Antwirpianum recurrimus.
pars
	8	Antwerpen.
	2	Lier.
	6	Deest.
-	3	Hasselt, a latere Turingen arx episcopi Leodiensis ubi solet habere aulam.
	4	Mastricht.
	4	Aken, urbs nobilis ob coronationem imperatoris. Vidimus hic varia monumenta Caroli Magni cum aliis infinitis reliquiis, famosas thermas et coronam in templo, ubi caesar coronatus.
	2	Gulick, ubi Enno princeps prope oppidum novam aedificabat arcem munitam.
Colo-
noni-	4	Berkum.
ensi	2	Coln et e regione.
		Deutsch, pagus vetustissimus.
	4	Roderkirchen.
		Bunne, Colnisch zol.
episc.		Kunichswinter.
	2	Winter des graven von Manderscheit.
	1	Unkel.
	1	Remagen.
pars		Lintz, Colnisch zol.
		Brisich.
	2	Andernach, Colnisch zol.
-		Urmist.
	1½	Engers, Triers zol.
	1½	Cobolentz et e regione arx Hermenstein.
Treve-

[p. 124]

	1	Loenstein. Loeneck arx in monte.
rensis		Zol Mentzer.
		Durborch arx.
		Reutz.
episc.	1	Braubach.
	1	Bupart, Triers zol.
pars.		Hirsemer.
		Katzenelleboge arx vetusta.
		Zu Lantgeweer lantgravische zol et arx in monte.
	1	Oberwesel, Schonenberch arx nobilis Godenfels in monte.
Pala-
	1	Kaub, Paltzgravische zol.
tinatus	½	Paltz im Riin.
		Bacharach, Paltzgravische zol, nobilissimus lissimus vini tractus.
pars.
		Furstenberch.
		Lorchhausen.
		Dreckshausen.
Magun-		Asmenshuisen.
tien-		Ernfels-Mentzer zol.
sis	1	Bingen.
		Rideszum, hie wachst der Birchwijn.
episc.	2	Esterreich. Rijnkane.
	1	Eldfeldt.
pars.	1	Mentz.
	3	Oppenheim.
	3	Auff der Hutten ein herberge auff ein Meil an Wormbs, hic Rhenum trajecimus.
Pala-
		Northeim.
		Wattenum.
ti-	1	Biblis.
	1	Loers, vetustissimum coenobium a Carolo Magno extructum in quo CaroliMagni longitudinem et biblia aureis literis vidi.
na-

[p. 125]

	1	Heppenheim, oppidulum et in monte Starkenburch arx, in qua apud burchgravium pransi. In oppidulo erat praeceptoris nostri Philippi frater kelnerus principis, apud quem per 14 dies haesimus et indeque rursum trajecto Rheno ad zur Hutten profecti Pettersheim ad affinem praeceptoris nostri, ejus praefecturae amptmannum.
tus.
	½	Bensheim.
Rhe-	3	Zur Hutten.
	1	Hernheim, nobilium a Daelburg, ex qua familia episcopus ille Wormatiensis cujus praeceptor Rodolpus Agricola.
ni		Pfettersheim, in hoc tractu nobile vinum.
	½	Hochum.
	½	Wormbs.
pars.	1	Groszfranckental, caenobia olim a Dalburgiis fundata et tunc vacua.
		Klein Franckental, nunc oppidum satis pulchre ab exulibus Belgis permissione electoris Palatini Frederici extructum.
	2	Ogersum, hoc oppidulum erat anno 1554 combustum, sed jam rursus aedificatum.
	3	Spira, ob cameram imperialem coelebris.
		Hockenum.
	3	Heidelberg, saedis electorum principum et arx regalis in monte Palatinorum, in quam intromissi vasa ingentia 52 plaustrorum vidimus et in academia doctos invenimus Franciscum Balduinum et Mycellum.

[p. 126]

Brucfrein		Kisselaw, arx antiqua episcopi Spirensis. Hic pernoctavimus apud praefectum arcis affinem Philippi nostri, ubi (ut mos est) silicem circa turrim antiquam ter tulimus.
regio
episcopi
	1	Brusel.
		Gruenbach, arx ejusdem episcopi.
Spirensis.	2	Portzheim, marcha Badensiensium, ubi sepultus Albertus marchio Brandeburgensis.
	1	Dieffebrun.
	1	Weillerstat.
	2	Heijrenberg.
Wir-	1	Tubingen, haec prima fuit academia in qua studiorum causa haesimus ac primarios professores invenimus Matthiam Grybaldum Italum, Leonartum Fuccium et Jacobum Sche[gkium]cujus mensa per aestatem usi sumus et in studiosos more consueso promoti sumus. Deinde primum Stukardiam, deinde Noribergam lustrandi egionis causa excurrimus.
ten-
ber-
gici
	½	Bebenhusen, praeclarum coenobium ducis Wirtenbergici.
duca-	1	Waltebuch.
	1½	Stukart, hic habet aulam dux Wirtembergicus tunc temporis Christophorus, vidi hic hortum et in eo laborithum (sic) principis amenum et Brentium senem concionantem audivi.
tus
pars.	3	Tubingen, inde in Sueviam et Bavariam exspatiati.
	1	Wetzingen.
	1	Aurach.
	5	Ulm, antiqua clara et dives respu-

[p. 127]

Sue-		blica, hic ex turri primum Alpes ut nubes vidimus.
viae	2	Leijpen.
	1	Ginsberg,
pars.	4	Horgen.
	2	Auspurg.
	1	Friberg.
Bava-	2	Aichen.
	2	Schrobenhausen.
riae	4	Engelstat, academia hic papalis ubi Vitum Amerbachium allocuti. Est autem oppidum pulchrum et munitum.
pars.
	3	Eijstat. Sedes ejusdem nominis episcopi. Hic Hirciniam 3 miliarum latam silvam ac periculosam ob incognita itinera transivimus aliquo ab itinere aberrantes.
Fran-	3	Weissenberg.
	3	Roedt.
	4	Nurenberg, totius Germaniae potentissima et ditissima.
coniae	2	Schwobach.
	2	Winsbach.
	1	Eschenbach.
	1½	Rhist.
pars.	2½	Dinckelspijl.
	2	Elwangen, nobilis praepositura quae pertinet ad episcopum Augustum.
	1	Hidlingen.
	3	Schwebiszgemundt.
	2	Geppingen.
	2	Kirchen.
	1	Nortingen.
	2	Tubingen, insignis hic arx principis in monte Italico more aedificata.
	1	Reitlingen, imperialis civitas. Cum

[p. 128]

		hic per aestatem studuissemus ac Grijbaldus jurisconsultus insignis (cujus causa magnus studiosorum concursus) ob Arianam haeresim, quam relinquere nolebat, a principe Wirtembergico Christophoro dimissus ac migrare jussus, ac ob id studiosi in diversas academias se contulissent, nos Basileam nos conferre decrevimus, profectique ut sequitur. Sed primum ad praeceptoris nostri Philippi fratrem in Heppenheim descendimus.
	1	Herenberg.
	6	Bretten, haec est patria Philippi Melanthonis, ubi domum vidimus in qua natus.
	1	Heidel.
	4	La.
	1	Heijdelberg.
	3	Heppenheim, an de Bergstrasse.
	4	Wormbs, hic eo tempore erat colloquium theologorum inter protestantes et papistas, praeside Julio Pflugio, ubi D. Philippum Melanctonem, Paulum Eberum et Casparum Peucerum allocuti sumus.
		Speir.
		Reinhausen et trajecto Rheni.
Baden-	2	Graben.
	1	Linckena.
sis	2	Milberch, arx Badensis marchionis.
	1	Durmitz. Ad sinistram Baden.
mar-	1	Rastat, hic magna mensura vini.
	2	Stolhoven, hic una solummodo porta.
chionis	1½	Lichtenaw, comitum ab Hanato.
	1½	Bischen zum Hogenstegen.

[p. 129]

pars.	2	Straessburg, hic pons super Rhenum 1200 passuum, altissima turris et magna munitio.
	4	Kintzingen.
	4	Freiburg in Brisgow, hic academia papalis, ubi tunc in vivis adhuc agebat Henricus Glareanus senex.
	6	Basel. Anno 1557 in autumno huc venimus, ubi tunc Bonifacius Amarbach, Coelius Secundus, Curio, Castalio et alii docti agebant, apud Joannem Acronium Frisium mathematicum mensam nobis comparavimus, ubi tunc agebat agnatus Bernardus Conders studiorum causa.
Oppidulum comitatus Pfirt, tunc oppigneratum Fuggeris.		Milhausen.
		Than, hie wachst der Ranginwijn.
	1	Sennen.
		Waltwiler, hic in bello rusticorum multi occubuerunt.
	1	Ensheim. Parlamentum Alsatiae superioris.
	2	Hapsen, nobilis pagus propter vinum.
	2	Basel et ab altera parte Rheni Klein Basel.
	½	Rotelin, arx marchionum Badensium.
	½	Schopfen, oppidulum im Swartzwold.
		Ab altera parte civitatis Basileae arx nobilium Binningen, quam David Georgius emerat, ibique sedes fixerat, tunc ante biennium mortuus, sed adhuc eo tempore incognitus, cum pro nobilitatis primariae viro se venditasset ac fictitium nomen Juncker Hans vero sumpsisset.

[p. 130]

Anno 1558 10 Junij Basilea Lausannam Helvetiae ingressus.		Cum per septem menses Basileae morati essemus ac agnatus Bernardus Conders in patriam revocatus Lausannam linguae gallicae discendae causa nos contulimus, profectique ut sequitur.
	2	Lichtstal, dominium Basiliensium.
	1	Wallenburg, oppidulum et arx elegans.
	1	Falckenstein.
		Balstat, ad pedem montis Howenstein.
		Cluesse Helvetiorum, hic varia ex vitria materia efficiuntur.
		Bechburg, arx in monte.
	1	Witelspach. Bipontina^1) arx Bernensium in monte.
	1	Solotorum, hic antiquissima turris, quae post Treverim secunda dicitur.
	1½	Frauwenbrune, olim elegans coenobium, nunc dominium Bernensium, ubi Angli olim a Bernensibus caesi.
		Bern. Secunda post Tigurum in foedere Helvetico civitas sed omnium potentissima, aedificiis novis valde splendida, continuos quasi porticus habens.
	3	Frijburg in Uchtland et haec multis praefecturis potens, gallice et germanice hic loquuntur.
	3	Remunt, olim comitum ejusdem nominis, nunc dominium Friburgensium.
	5	Lausanna ad lacum Lemanum, quondam episcopalis civitas, nunc dominium Bernensium cum toto episcopatu, propriis tamen privilegiis gaudens.
		Anno 1558 17 Junij Lausannam appulimus ac dominum Petrum Vivetum

1) H.s. heeft ‘Bip.’

[p. 131]

	summi templi pastorem et dominum Theodorum Bezam tunc adhuc graecae linguae et theologiae professorem et alios doctos ibi invenimus. Offendimus etiam ibidem cognatum nostrum Joannem Mepscium juniorem et multos alios studiosos tam Gallos quam Germanos ac mensam nobis comparavimus apud nobilem exulem Gallum M. de Requerol, qui multos habebat commensales Gallos et unum Suecum, sed cum in autumno Galli studiosi in patriam rediissent eo relicto, conductis apud civem cubiculis propria quadra (cum ibi vinum et reliqua omnia vili praecio venalia) vivere perreximus, assumpto nobiscum Gallo exule doctore medicinae mons. Garadella, quem ad discendam linguam gallicam nostris sumptibus aluimus ac subinde ad visenda circumjacentia loca excurrimus.
	Primum trajecto lacu, qui ibidem unius milis germanici in latitudine est.
1	Iviam, oppidulum, dominium Valesiorum.
2	Ripallie, tunc dominium Bernensium, quondam elegantissimum coenobium, aedificatum a duce Subaudiae, qui cum septem ex suis nobilibus ordinem Carthusianum suscepit ac totidem cellas aedificavit ac silvam muro circumduxit.
	Tonnon, oppidulum et arx, in qua humanissime a praefecto Bernensi tractati et rursus trajecto lacu appulimus.
2	Morges, praefectura dominorum Bernensium.

[p. 132]

	2	Lauzanna, rursus ex(s)patiati ad ripam lacus au pays de la Vau.
Ditio
	1	Lustri.
	1	Gule.
domi-	1	S. Safforin.
	1	Vivai, sunt duo oppidula, alterum et de la Tour vocatur.
no-		Zilion, arx in lacu, in qua praefectus Bernensium habitat. Rursus exspatiati versus Juram montem.
	2	Scharlin.
rum	1	Orben ad montem. Patria Viveti.
	2	Granson, ad lacum Neocomensem. Prope hoc oppidulum vidimus campum in quo Carolus Burgundus primum ab Helvetiis caesus.
	½	Iverdon, praefectura dominorum Bernensium.
Ber-	4	Losanne, rursus exspatiati Genevam.
	2	Morges et ad dextram Aubone.
	1	Sempri.
	1	Rol, pertinet ad dominum Steger praetorem Bernensium.
	2	Nion, praefectura dominorum Bernensium.
nen-	2	Coupet. Nobilis a Bernfels.
	1	Versois.
	1	Geneve, hic dominum Joannem Calvinum concionantem et legentem in schola a prandio audivi.
		Cum Lausannae per annum egissemus ac in Galliam nos conferre ob bella inter Galliarum et Hispaniarum reges pro nobis tutum non esset, praeceptor vero noster Philippus Martius superior Germanus in Galliam cogitavit et ad
si-

[p. 133]

		persequenda studia Tholosam prof(ic)isci cuperat, bona gratia a nobis eum dimisimus ac retro in Germaniam redire ac Tigurum nos conferre decrevimus, profecti ut sequitur.
um.
	2	Monpriver.
	2	Modon, praefectura dominorum Bernensium.
	2	Payerne.
	1	Avance, auff teutsch Witelispurg, olim Aventicum, maxima et nobilissima civitas.
	1	Morat, auff teutsch Murten, hic secundo Carolus Burgundus ab Helvetiis caesus, ad lacum Morabinsem, ubi adhuc prope viam regiam ossa profligatorum in sacello reposita videri possunt.
Ditio		Zur Mulen, hic rursus germanice loquitur.
	2	Bern.
	2	Burgdorff, quondam comitum ab Habspurg nunc Bernensium.
	1	Ritwil.
domi-	1	Langendal.
	1	Morgendal.
norum	1	Aarburg, praefectura dominorum Bernensium.
Ber-	½	Olten.
	½	Arauw.
nen-	1	Lentzburg, oppidulum et arx pulcherrima, quondam comitatus ejusdem nominis, nunc dominium Bernensium et sedes satrapae.
sium.
	½	Mellingen.
	½	Baden, quondam comitatus, nunc 8 pagorum, qui per vices satrapam dant. Hic habentur comitia Helvetiorum et

[p. 134]

		praeclarissimae hic thermae prope oppidum.
		Zurich. Primaria in foedere Helvetico civitas ad lacum ejusdem nominis sita et multis comitatibus et praefecturis potens. Hic praeclarissimos ecclesiae ministros et alios doctos invenimus, utpote Henricum Bullingerum seniorem, Rodolphum Gualtherum, Wulffium, Lavaterum, Hulricum Zwinglium juniorem, Josiam Simlerum, Wickium, Petrum Martirem Vermilium, Theodorum Bibliandrum, Bernardinum Ochinum Italum theologos, Conradum Gesnerum, Kellerum et Wulffium juniorem medicos. Huc anno 1559 in Junio appulimus et a domino Rodolpho Gualtero pastore ad dominum Petrum in minore civitate (cui uxor erat insignis matrona Regula Zwinglia senioris Hulrici Zwinglii filia) pro 30 coronatis in convictum recepti fuimus. Hinc exspatiati cum Randone Schatter, Hermanno Folkertzheim et Thoma Frolich ad lacum Acronium etc.
	2	Winterthur, dominorum Tigurinorum et non longe inde ad sinistram insignis arx Kijburg, quondam comitatus nunc sedes satrapae Tigurini.
	1	Elgi.
Tur-	1	Wijl.
	½	Richenbach.
gouw.		Flawil.
	½	Gossauw.
	1	S. Gal, oppidum pulchrum et populosum, linificiis clarum, ingressi maximi istius abbatis coenobium, cujus domi-

[p. 135]

		nium tamen civitas non agnoscit sed libera est et Helvetiis particulari foedere (ut et abbas et alii) juncta.
		Roschach ad lacum Acronium, hic lacum trajecimus et ad dextram in monte vidimus arcem Hohenembs et infra in pede Bregentz, oppidum ubi Rhenus in lacum influit.
	1	Lindauw, oppidum imperiale satis pulchrum ut peninsula in lacu situm.
Bo-	½	Wasserburg.
	½	Langenurg, pertinet ad comitem de Montfort cum arce.
den-	1	Buchorn, oppidum imperiale unam habens portam versus terram.
	1	Imenstad.
zee	½	Hagenauw.
	½	Moerspurg, oppidum et arx pulchra episcopi Constantiensis.
	1	Uberlingen, oppidum imperiale.
	½	Mainou, insula in lacu.
		Stad.
	½	Constantz, propter concilium ibi habitum nobilis, quondam civitas imperialis nunc Austriacorum. Hic vidimus pontem per quem irruere voluerunt Hispani.
	1	Gotlieb, arx episcopalis.
	1	Stickborn.
		Stein, dominium Tigurense propriis tamen pri(vi)legiis gaudens.{ Twijl, Kreijn, Heuwin et Stoffel. } Arces ad dextram in Suevia altis in montibus sitae.
	1	Hogenklingen, specula Helvetiorum.
	1	Diesshoven.

[p. 136]

	¼	Schaffhusen.
		Lauffen, arx dominii Tigurinorum ad catharactas Rheni, ubi Rhenus^1) de alta rupe decidit cum magno murmure, in arcem intromissi a satrapa ac lauto prandio excepti.
	2	Eglisow.
	½	Bulach.
		Zurich. Hic in autumno fratrem et me eodem die invasit quartana febris. Cum autem consilio doctoris Gesneri, (qui medicamenta in vernum tempus differenda judicabat) acquiescere nollemus, ac a juniore Wulffio variis medicamentis per hiemem magis exacerbata esset, in Martio anni 1560 aerem mutare voluimus, jam a parente revocati ac Basileam descendimus.
	1560
	2	Baden.
	1	Kunichsfeld, coenobium nobile, nunc dominium Bernensium ubi insignia Leopoldi ducis Austriae et comitum et equitum cum eo caesorum in atrio depicta, cum multis galeae valde graves adhuc custodiuntur, quae nobis a praefecto Bernensi monstrata sunt.
		Bruck, ad sinistram Habspurg in monte.
Fricktal.
	3	Frick.
	1	Mumpf.
	1	Reinsfeld, ducis Austriae.
		Aust, ignobilis pagus, quondam perclarissima civitas Augusta Rauracorum, cujus rudera adhuc videntur, et quo-

1) H.s. heeft ‘Rheni.’

[p. 137]

	tidie varia argentea, aenea et quandoque aurea numismata Romana inveniuntur.
	Zum roten Hauss, domus Davidis Georgii in littore Rheni.
	Basel, hic circiter duos menses apud Acronium substitimus ac apud eundem Hillebrandum Rolteman et Joachim Canterum commensales offendimus. Cum autem frater meus frustra opera doctoris Adami a Bodenstein Carolustadii paracelcistae usus esset, accepta pecunia a parente Rhenum descendimus patriam versus.
3	Neuwenborch. Hic gurges in Rhene.
3	Brijsack, in monte ubi tota urbs uno utitur puteo.
8	Straesburg.
5	Beinum.
5	Reinzaberen.
2	Germersum.
2	Speir.
40	Coln.
3	Sonst.
2	Nus.
1	Dusteldorp, hic plerumque dux Clivensis habet aulam.
1	Keijserschwordt.
3	Dusborch, hic princeps instituit nouper novam scholam.
1	Roerort.
1	Orso.
1	Berck.
	Wesel et interfluente Rhene.
	Burick.
1	S. Troij oder Zanten, civitas vetustissima et olim maxima.

[p. 138]

1	Reis.
1	Grete. Hic omnes piscatores, consuli id jus, ut brasimos capiat.
	Emrick et ad dextram des graven Berge.
4	Deutecum.
	Zutphen.
2	Deventer.
4	Hattum.
	Zwol.
	Hasselt.
	Schwartesluiss.
	Anno 1560 circa festum Pentecostes cum quartana nostra febri in aedes paternas in Helpen rediimus ac per totam aestatem cum ea colluctati, donec ego ineunte autumno opera doctoris Michaelis Campii et frater sero autumno liberati fuimus. Cum nos vero eo animo domum rediissemus ut ineunte vere nos rursus in academias ad persequenda nostra studia conferremus, tamen amicorum praecibus moti et juventutis illecebris irretiti domi remansimus usque ad annum 1566, in quo mirabili Dei beneficio praedicatio evangelii in Belgio coepit et Groningae quoque templum Franciscanorum ab idolis purgatum atque evangelio apertum, sed mox in sequenti anno 1567 rursum Reformatis non solum ereptum et clausum, sed etiam adventu ducis Albani summi tiranni omnes reformatae religionis subvertere aut in vitae periculum incurrere coacti, rursum sumpto viatico profesto Pentecostes cum parente et affine Reg-

[p. 139]

		nero Alberda in Ringerbrugge in comitatu Benthemano profecti, indeque in superiorem Germaniam nos contulimus relictis ibidem parente et affine, qui inde se domum contulerunt, donec in exilium ejecti sunt, profectique ut sequitur.
	1567
	7	Coverden.
	1	Emlicken.
	1	Ringerbrugge. Hic per octiduum in hospitio haesimus.
Comita-	1	Velthus.
	1	Northorn.
tus		Brandtlicht.
		Bentheim, arx comitis in monte ad sinistram.
Bent-
	2	Gildhusen.
heim.	1	Eep.
	1	Wessen.
	1	Stadlo, cum arce episcopis Monasteriensis.
	1	Sudlo.
	2	Burlo, coenobium.
	½	Borckholt.
		Werd, cum pulchra arce comitis a Culenborch.
	1	Millingen.
	1	Emmerick ad Rhenum et Cleve ultra Rhenum.
		In Emmerick ad dies 14 in hospitio sub(sti)timus, invento ibi agnato Joanne Conders cum uxore inde transmisso Rheno perreximus.
	1½	Calcar.
	1½	Xanten.
	1	Berck, ad dextram Moers.

[p. 140]

	2	Trippe, hospitium.
	1	Ortingen.
	2	Neus.
	2	Dormagen.
	1	Woringen.
	2	Coln.
	40	Speir. Schonaw coenobium ubi bose Fritz sepultus.
	3	Heidelberg.
	1	Neckerstein Neckergemundt, }2 arces nobilium Lantschart in monte.
		Cum Heidelbergae 11 septimanas egissemus Franckofurtum ad nundinas autumnales profecti.
		Hentdischeim.
	1	Dosenum.
Berg-		Schresum.
	1	Weinum, cum arce Palatini.
stras.	1	Ludenbach.
	½	Heppenheim.
	1½	Bensheim.
Comi-	2	Zwingenborch. Franckenstein arx nobilis.
tatus
Geraw	1	Darmstat.
Lant-		Arheilgen.
gravii.	2	Franckfort, hic equos nobis in nundinis comparavimus quibus in Galliam ire in animo habebamus assumpto nobiscum Mellone Froma, mox reversi Heidelbergam persecutique iter ut sequitur.
	10	Heijdelberg.
	2	Wissental.
	2	Graben.
	12	Straessburch.
Al-	1	Grobe Staden.

[p. 141]

	2	Matzina.
satia.	1	Bennefeld.
	1	Roena.
	1	Slestat.
		Berken.
	½	Kolmar.
	1	Zum heiligen Geist.
	1	Hirschfeld.
	2	Otmarsen.
	1	Kemis.
	1½	Michelsfeld, herberge.
	½	Basel.
	6	Solothorn.
	3	Bern.
	9	Losanne.
	10	Geneve, Huc appulimus 4 Octobris anno 1567, ubi intelleximus Reformatos Lugduno expulsos magno numero Genevam exsules cum familiis accurrere ac bellum rursum inter principem Condensem Hugenotas et regem recrudescere, quare mutato consilio equos satis magno pretio vendi(di)mus et ibi hiemare decrevimus ac pro 40 coronis mensam apud Joannem Crispinum tipographum nobis comparavimus, ubi et cognatum Nicolaum Cater invenimus et studiosos satis frequentes, tam Germanos, Helvetios quam Gallos et Italos et Polonos et inter exules marchionem del Vico Neopolitanum, comitem de Martinengo Italum et alios. Venit etiam eo paulo post nos nobilis Hollandus Wilhelmus Zuilen à Nivelt, satrapa Culenborgensis, exul, viatico satis instructus attamen pusillanimis et de Belgio desperans,

[p. 142]

	artem ligandi libros ibi ea hieme addidicit, qui tamen elapsa hieme absentiam uxoris aegre ferens ad nundinas vernales cum Eustachio Vignon genero Crispini Franckfurtum descendit.
	Biennium etiam hic in studiis fuerat et adhuc haerebat Christhoforus Palatinus electoris Palatini Frederici filius minimo natus cum sex equis et aula satis splendida. Appulit hic etiam paulo post nos comes Widensis Hermannus in Galliam cogitans, sed ob bellum hic quoque subsistens. Cum vero ineunte vere pestis recrudesceret et aegroti in Primpalais^1) educerentur, princeps quoque Palatinus civitate ob contagionem excederet nec ulla spes de pace Gallica, nos quoque in Germaniam redire constituimus, ac cum Nicolao Cater, Joanne a Gent nobili Geldro et Mellone Froma Tigurum profecti anno 1568 in Junio.
10	Bern.
3	Solothorn, hinc navigio descendimus per Arolam fluvium usque Bruck.
1	Wangen.
½	Aarwangen, arx Bernensis.
2½	Arburg, Warburg arx.
½	Olten, Gosken arx Solodurencis.
1	Araw.
	Biberstein, arx Bernensis.
2	Wildeck et Wildenstein, 2 fratrum arces.
1	Bruck.

1) H.S. heeft ‘Primpalais’, misschien een eigennaam, daar ook het h.s. een groote P heeft.

[p. 143]

	Baden. Hic per diem cum Joanne Gentio substiti, dum frater cum reliquis ad visendas nundinas Zurzacenses ad miliare inde profecti.
2	Zurich. Huc paulo post advenit Christophorus comes Palatinus cum suis, a parente Basileam ire jussus ac magnifice a Tigurinis (ut in transitu Bernae et in tota illorum ditione factum) tractatus ac per duos nobiles Tigurinos Basileam usque comitatus. Cum Tiguri per decem septimanas apud nobilem Tigurinum Guilielmum Meijer de Knonow senioris Zwinglii privignum, qui insignem matronam ex familia baronum de Bonstetten in uxorem habebat, diversati essemus, ad nundinas Francofurtenses proficisci decrevimus, relicto ibidem Nicolao Cater ad expectandam voluntatem tutoris sui, profectique cum Joanne Gentio ut sequitur.
4	Schaffhusen ad Rhenum.
1	Merishausen.
	Barga.
1	Blumberg oppidulum.
	Rietberingen.
½	Hufingen, cum arce nobilium a Schellenberg.
½	Dueneschinge, in hoc pago comitis a Furstenberg est fons Danubii sub templo quod in colliculo situm, ex quo bibi.
	Wartenburg, arces comitis a Furstenberg.
1	Furstenberg.
1	Brulingen.

[p. 144]

	1	Ebedingen^1), post Ebedingen Lusen.
	1	Stolingen, cum arce comitis a Lupffen.
		Eberningen, error.
	1	Eckingen.
	1	Offtringe.
	1	Tengen, cum arce comitis a Zultz.
4 Reyn-		Waltzhut.
stet	1	Ockenstein.
ducum	1	Lauffenburg.
Austriae	1	Seckingen.
	2	Rijnsfelden.
	14	Basel.
		Straessburg, hinc navigio per Rhenum Spiram descendimus.
	5	Higelschen, marchgravische zol.
	1	Seltz, pfaltzgravische zol.
	2	Newborg, des Vrijhern von Acken...^2) zol.
	2	Schrecken, marchgravische von Portzheim zol.
	2	Germersheim, pfalzgravische zol.
	1	Eudenum, Speirs zol.
	1	Speir.
	3	Heijdelberg.
	10	Franckfort. Finitis nundinis ac accepta pecunia ex patria ab avunculo Remberto Jensema per Bernardum ten Camp Maguntia, quo ad ipsum profectus erat frater Eberhardus Conders, Viennam Austriae comitibus Joanne, Frederico fratribus et Nicolao a Gent patrueli nobilibus Geldris iter instituimus.

1) Coenders is hier, - zooals hij zelf vermeldt, in de war. Zoo zal ook Furstenberg na Brulingen moeten worden geplaatst.

2) Hier zijn eenige letters in het h.s. verdwenen.

[p. 145]

	3	Niderroet.
	2	Stockstat.
	1	Ocksenburg, archiepiscopi Moguntini.
	1	Boessenbach.
	4	4 Meil durch den Spessenwald.
		Esselbach.
Fran-	1	Langenfeld am Main.
	1	Rumling.
	2	Wirtzburg, e regione arx episcopi in monte.
co-	2	Biberiet.
	1	Kitzingen.
	1	Berne.
	1	Iphoff.
ni-		Engerse, Speckfeld arx.
	1	Oestum. Der Schenken Limpurg.
		Marckbibret.
	½	Lamach.
ae	½	Langeveld.
	1	Newstat.
	1	Imskirchen.
	1	Bernbach.
pars.	2	Furt.
	1	Nurenberg.
	2	Feucht.
	1½	Verrieden.
Ba-	1½	Pospawer.
	1	Neumarck. Hic habuit aula(m) regis Daniae vidua Palatini.
	1	Deiningen.
va-	2	Barsperg.
	1	Berishausen.
	1	Hemau, comitis Palatini Wolffgangi.
	2	Eterhausen.
riae	1	Regenspurg, civitas imperialis et episcopalis.

[p. 146]

	1	Stauff.
	1	Schrinckhofen.
pars.		Zum gefatter.
	3	Straubinge, Beijerisch Zol.
	1	Bunga.
	3	Deckendorff, Beijerisch Zol.
		Winsum Sloss.
	4	Filtzhofen. Beijeri(s)ch Zol.
	1	Sambach.
	3	Passauw, Zol, civitas episcopalis.
Archi-	3	Engertzel, Oesterischer Zol.
	1	Rana, Schloss.
		Wisenufer.
		Slegelhutsen, ein grosser hoger Berg ende Wald.
du-
	3	Nienhaus, Sloss.
	1	Ascha, Zol eines Freihern.
	3	Schawenburg, Sloss.
ca-		Olesheim, Sloss.
	1	Lintz, Zol.
	1	Steijreck, des von Lichtensteins Sloss.
	1½	Spijlwerck, Sloss.
tus	½	Mathausen.
	3	Wolffen, arx nobilis.
	1	Grain.
		Zum Strudel, hir sunt verborgen Klippen in der Danaw ende ganss geverlich fur den abfarenden, bisunder so der Danaw gross, und gehen alsdan die reisende Leut ans Lant.
Au-
striae.	2	Ips, Zol.
	2	Bechling.
	1	Melck, Stadt und Closter.
	½	Schoenbuhel, arx.
Oeste-	½	Ackenstein arx. Zol fur ider Boden.
	1	Spitz.

[p. 147]

	1	Weisenkirchen.
	1	Dierenstein mit 2 Kloesteren, pertinet ad nobilem.
	1	Stein.
		Krembs.
		Ketwein, closter gegenuber.
		Mauteren.
	1	Holenberg.
	1	S. Johans in der Auw.
reich.	2	Dullen.
	3	Offlin.
	1	Karneuwburg et e regione.
		Kloesterneuwburg ad dextram Danubii, ditissimum coenobium.
		Kalenberg in monte. Hir hat de Pfarher von Kalenberg gewoent.
	1	Wien. Civitas pulchra et sumtibus imperii regaliter munita, propugnaculum contra Turcam, Austriae metropolis et saedes imperatoris Maximiliani 2, quem hic subinde cum imperatrice, 4 filiis Matthia, Maximiliano, Alberto et Wenceslao et 2 filiabus in arcis sacellum ad missam se conferre vidi, multis aulicis extra sacellum manentibus cum bona gratia imperatoris. Venit huc ad caesarem frater archidux Carolus in Hispaniam ad imperatoris filios, Rodolphum et Ernestum ex Hispania reducendos, qui inde versus Italiam profectus. Venit huc ad Gentios Bartoldus Gent a fratribus ex Bohemia, ubi apud baronem de Nienhuis agebat, evocatus, qui ante aliquot annos cum Augerio a Busbeck legato caesario apud Turcam Constantinopoli egerat.

[p. 148]

		Vidimus hic elephantum Indicum, tigridem, leonem, strutionem et leopardum cum ursis. Cum hic per 17 septimanas aspera valde hieme egissemus ac Austriacum vinum corporibus nostris minus salubre videretur, 5 Februarii anno 1569 inde discessimus, profectique ut sequitur.
		Wien, tres sunt hic pontes super Danubium.
Aus-	½	Neusdorff, hir sein wyr uber der Danaw gevaren, so noch vul eis, vermitz alle die brucken durch den eissganck den winter wechgerissen.
triae	1½	Karneuwborch, hic currum conduximus usque Pragam pro 12 daleris.
	1	Leutersdorff.
	2	Sellersdorff.
	1	Holbrum, des Freijheren Juls.
	1	Schoengraben.
pars.	1½	Suntersdorff.
	1½	Tznaim.
Mo-	1	Wulffritzkirchen fur dem Walde.
	1	Bischopist.
ra-	1	Bodewist.
	2	Zijltauw.
viae	2½	Stanel.
	½	Zum Bijlens.
pars.	1	Der Igel, hic magna copia anabaptistarum.
	1½	Zum Steckel.
Regni	1½	Nemeski brodda.
	2	Haberen.
	1	Janckaum.
	2	Schadtzlau. Hic sepultus Joannis Ziska.

[p. 149]

	1	Kuttenberg. Hic argenti fodinae nobiles.
Bo-	1	Colin.
	1½	Planis.
	1½	Bohemiski brodda.
he-	1	Ouach oder Houel.
	3	Praga, metropolis et regia Bohemiae interfluente flumine Molda, quae se in Albim ad Leutmeritz exonerat et Albim navigabilem facit. Cum hic per 4 dies ad perlustranda omnia morati essemus, cum eodem auriga perreximus.
mi-
	3	Welderen.
ae	2	Budin.
	2	Leutmeritz ad dexteram.
	2	Labast.
	2	Aussig.
pars.	1½	Nolersdorff auff den Berg.
	1½	Peterwald.
	½	Hellendorff.
	2½	Pirren.
Misi-	2	Dresden, hic pulcherrimam arcem habet elector Augustus cum insigni armamentario ubi plerumque aulam habet.
ni-	3	Meisen.
	2	Riss, Dorff und Closter.
ae	1	Strael, deren von Phlueg.
	2	Balderen.
		Medirtz.
pars.		Torgauw.
		Daumist.
		Brest.
Saxo-	1½	Dorne.
	1½	Wittenberg, academia celebris propter M. Lutherum, P. Melantonem, P. Eberum, Crucigerum Pomeranum et alios doctos quos longo tempore habuit.
ni-

[p. 150]

	2	Coswijck }principis ab Anhalt, qui hic aulam habet.
ae	2	Moelstet }principis ab Anhalt, qui hic aulam habet.
	2	Zerdwitz }principis ab Anhalt, qui hic aulam habet.
	4	Ter Clusen }principis ab Anhalt, qui hic aulam habet.
pars.	1	Magdeburg ob constantionem in bello Germanico et annalem obsidionem nobilis et laudata.
	4½	Ingelsleben.
	1½	Helmstat.
	2	Kuninckluther.
	½	Borne. Hic vidimus hiatum terrae, qui ea nocte incidit in via publica in qua mortuus dux Henricus Bruns (-vicensis.)
	2½	Brunswijck, urbs maxima, potens et in sex districtus divisa, invisa ducibus. Martium Kemnitium hic concionantem audivimus.
	4	Breukel.
	1	Boeckelskamp.
	1	Zel, saedes ducum Luneburgensium, qui pulchram hic arcem habent.
	1	Winsen an die Aler.
	3	Oestenholt.
	2½	Kampen.
	1½	Verden, civitas episcopalis.
	1	Langewedel.
	2	Arbagen.
		Bremen. Huc 3 Martii anni 1569 appulimus, Wesero fluvio nondum in totum glacie liberato. Hic primum intelleximus bona nostra a tyranno duce Albano ob purioris religionis confessionem fisco regio addicta. Accepimus autem ibi per Nicolaum Grauers 100 coronatos ab avunculo Rembarto Jensema a colonis nostris acceptos, nobis

[p. 151]

		missos. Mox Gentis nobis valedictis rursus Gelriam et frater meus versus Stenfordium ad affinem Alberda ibi exulantem se contulerunt. Ego vero per novem septimas apud hospitam Culshe substiti ac inde in Frisiam orientalem profectus, ut sequitur.
Comi-	1	Delmenhorst. Arx comitis Oldenburgensis cum magno pago.
tatus
Olden-	2	Dinckstede.
borch.	2	Oldenborch.
	2	Blixemszhuis.
	2	Apen, Sloss und dorff.
	½	Boeckholt.
	1	Deteren.
		Stickhusen. Arx.
	½	Nortmoer.
	½	Loge.
		Leer et
		Leerort, arx munitissima.
		Teinge, coenobium.
		Veenhuisen.
	1	Niermoer.
		Ter Borch.
		Rarchum.
		Oldersum.
	1	Petkum.
	1	Jarsum.
		Borsum, hic agnatum Bernardum Conders cum uxore inveni.
		Embden. Hic tum multos ex patria nostra exules inveni.
		Hinte.
	1	Wirdum.
		Marienhove.
	1	Oestel.

[p. 152]

	Norden, hic Hajonem Manninga conveni ac reditus nobis cessos exegi, sed pecunia vacuum inveniens retro cessi ac Stenfordiam me contuli.
2	Embden.
2	Hogebonde.
1	Stapelmoer.
1	Rehe.
1½	Susteren.
1½	Haren.
1	Fullen.
1	Hesepe.
¼	Daelman, an die Loer heide. Lingen ad sinistram.
2	Over de Loer heide. Hassevort ad sinistram.
	Elberg.
1½	Saltzberg.
1	Renen.
2	Borchsteinforden. Cum per aliquot septimas apud affinem Alberda et sororem fuissem, Bremam redire decrevi, relicto ibi fratre inviso tamen primum parente noverca et ejus familia in Nienhuis exulante.
½	Wetteringe.
3	Buren.
½	Elberg.
8	Stapelmoer.
½	Wijmer.
1	Gemmingen. Nobilis vicus primum ab profligatum comitem Ennonem cum nobilitate et rusticis ab Meynardo Ham et postea deletum exercitum comitis Ludovici Nassovii a duce Albano.
1	Ditzum.

[p. 153]

½	Embden.
13	Bremen. Cum hic per 24 septimanas in hospitio apud Cuelsch egissem et exigua spes restitutionis, Stenvordiam me rursus contuli.
1	Delmenhorst.
2	Wiltzhusen. Hic Gerardum Elkeman in pueritia paedagogum canonicum ibidem inveni.
2	Ter Vechte.
3	Dam. Dieffholt ad sinistram.
1	Drecksvoerden.
3	Osnabrugge.
2	Tekenborch. Comitum arx insignis.
1	Ippenburen.
1	Bevergeerden.
2	Borchstenvorden. Huc veni 1 Januarii anno 1570.
½	Borckhorst, coenobium nobilium virginum cujus abdissa comitissa.
1	Oldenbergen.
½	Nienberge.
1	Munster.
	Grevinge, nobilis pagus propter nundinas Schoneflete, arx Monasteriensis.
	Cum hic apud affinem et sororem per octo menses egissem nec spes redeundi in patriam appareret, decrevi in Galliam proficisci, ac cum id ad notitiam avunculorum meorum Rembarti Jensema et Joannis Mepschii pervenisset a me petierunt, ut filios eorum adolescentes Rembartum Jensema et Joannem Mepschium juniores consobrinos meos in Galliam mecum deducere vellem ad linguam discendam et regiones perlus-

[p. 154]

	trandas. Quod cum ipsis (praesertim matertera Jensema mihi unica chara adhuc vivente) negare non possem, ad me venerunt Stenfordiam ac 2 Septembris anno 1571 nos itineri ad nundinas Francofurtenses summi Dei conductu dedimus, profectique ut sequitur.
	Stenforden.
1	Lier.
3	Gesger.
1	Ransdorff.
1	Gemen ad dextram, comitis Joh. Schouwenburg.
	Borken.
3	Wesel. Hic allocutus sum Wilhelmum Nivelt ibi habitantem cum uxore et transmisso Rheno
	Burick.
1	Berck. Mors ad dextram.
2	Trippe.
1	Ortinge.
2	Neus.
	Dormagen.
	Woringe.
	Coln, hic conducta navi Rhenum ascendimus.
2	Roderkirchen.
	Wesselinck.
	Lunsdorff, arx.
	Bunne.
	Drackenfels et reliqui montes ad sinistram.
3	Lintz.
2	Andernack.
16	Mentz et e regione. Hinc Moenium ascendimus navigio.

[p. 155]

	Cassel.
	Rufelsum, arx lantgravii Georgii.
	Husen, Mentzer Zol.
	Franckfort, finitis nundinis conduximus currum Basileam usque ac recommandationi Hermanni Stapedii pharmacopolae Coloniensis in sodalitium assumpsimus sororis ipsius filium adolescentem 16 annorum Antonium Dulken Lugdunum usque ad avunculum ipsius doctorem Stapedium medicum valde famosum perducendum.
1	Mervelt. Lantgravii Georgii.
1	Gerauw.
1	Gensum et, transmisso Rheno, Oppenheim.
4	Wumbs.
6	Speyr, et rursus transmisso Rheno, Reinhausen.
2	Graben.
12	Straesburg.
	Obina.
8	Bofftsen.
3	Merkelsen.
2	Boesen.
1½	Fessene.
1½	Ladersum.
	Otmarsen.
1	Humborch.
	Kemis.
2	Basel, hic equos conduximus 4.
1	Ausst, quondam Augusta Rauracorum.
1	Reinsfeld.
1	Mumpf.
1	Frick, uber den Botzberg.
2	Bruck.

[p. 156]

	1	Windisch.
		Baden.
	1	Winingen, nobilis Wilhelmi Meijer a Konow quondam mei hospitis.
	1	Zurich, salutato D. Gualtero et inviso mortuo Wilhelmo Meijer, vidua et filiabus jam caeca, iter persecuti.
	2	Mellingen.
	1	Lentzburg.
	1	Arauw.
	1	Olten.
Ditio	1	Harchinge, poste.
	1	Witelspach.
	1	Solothorn, poste.
Ber-	1	Buren, poste.
	1	Arberg, poste.
na-	1	Morat, poste.
	1½	Avance, olim Aventicum.
tum.	1½	Paijerne, huc appulimus 3 Octobris anno 1571, ac cum intellexissemus pestem adhuc Genevae et in itinere grassari et propterea ingressum in Galliam non patere, hic substituimus per tres menses, conducta mensa apud nobilem Danielem a Gachet ac Antonium a Dulcken per primos transeuntes mercatores empto illi equo Lugdunum ad avunculum D. Stapedium misi.
		Anno 1572 quinto Januarii itineri versus Galliam nos rursum commisimus hospite nostro Daniele Modon usque nos comitante.
	1½	Surpierre, arx diruta Friburgensium.
	1½	Mouldon, poste.
	2	Montprever, poste.
		Losanna, poste. Hic invenimus doc-

[p. 157]

		torem Adami Petri Basiliensem, qui nos usque Lugdunum comitatus est.
	3	Aleman, poste.
		Nion, poste.
		Versois, poste.
		Ferne, arx nobilis cujus domina nuper est comitissa in Lupffen, cum qua notitiam habebat doctor Adamus et sic ab ipsa invitati fuimus ac in arce pernoctavimus. Cum autem propter pestem Genevam transire non auderemus, sumptis ibidem literis testimonialibus Genevam reliquimus ad sinistram, ut iis muniti tanto commodius Galliam intrare possimus.
	½	Alemonie, in hoc pago ad Jurae montis pedem erumpit fons tanta copia, ut dimidia ejus pars tres agat rotas in mola papiracea cujus aqua aestate extreme frigida et hieme tepida est.
Sa-
	1½	Tueri.
	1	Colonge, poste.
		D'icij a passer l'escluse et après la montaigne de Crede.
bau-
	1	Ballon.
	1	Chastillon.
	1	S. Germain, poste.
diae	3	Nantua, poste.
		La Barma, village et beau chasteau, où il faut descendre en bas jusques
	3	Cerdon, poste.
pars.		Bourue.
	1	S. Moris, poste.
	1	Martena.
		Chaseij, chasteau à la main gauche du duc de Nemours.

[p. 158]

		Passés la rivière d'Au.
	1	La Verbona, poste.
	2	Moluert, poste.
	1	Milbert.
	2	Lijon et la Guillotière fauxbourg de la le Rosne, hic per aliquot dies substitimus Gallica nobis vestimenta comparavimus, citadellam et omnia ibi visu digna perlustravimus. D. Stapedium conveni et bene tractatus ab eo pecuniam, quam nepoti ipsius Antonio Dulcken mutuo dederam, recepi ac deinde per Rhodanum descendimus.
	2	Charlieu, chasteau à ceux de S. Jean de Lijon.
Dau-	2	Gigort.
	1	Vienne. Zol archiepiscopatus.
	1	Ampuis ad dextram Rhodani, à monseigneur de Maugeron.
phi-
	1	Condrie à ceux de S. Jean.
		S. Arban ad sinistram Rhodani.
né	3	S. Pierre de Boeuff }à la main droicte du Rhosne.
		Serrière }à la main droicte du Rhosne.
		Perol, chasteau }à la main droicte du Rhosne.
de la		S. Rembert }à la main gauche.
		Champaigne }à la main gauche.
		Audance, à la main droicte.
main	1	S. Vallier, Zol, à la dame de Valentinois.
	1	Maison de Pilate.
gauche.	1	Seruie, arx diruta et vicus. Zol.
	1	Tournon et ad dextram Rodani
		Tein. Entre Tein et Tournon ne paist brebis ny oison....^1)

1) Hier hebben drie woorden gestaan, zij zijn onleesbaar geworden.

[p. 159]

Le		La Roche, et a la main droicte Gluin.
		La rivière d'Isère se rend en le Rosne.
paijs		Chasteau Bourd, arx diruta.
		Valence. Academia caelebris et episcopalis civitas, cujus episcopus Monluccius. Cujacium jurisconsultum hic profitentem audivi et transmisso Rhodano arcem Crussol in monte dirutam (unde comites ejusdem nominis originem ducunt) invisimus et pagum adjacentem in quo quondam inventa fuerunt a quodam Dominicano ossa gigantis, cujus longitudinem 28 pedum ad vivum depictam vidimus in muro diruti coenobii Dominicanorum in civitate Valentia. 23 Januarii 1572 huc venimus, cumque per duos menses apud nobilem Otto d'Esguille habitassemus solutis illi singulis mensibus 5 coronis pro victu, inde profecti Liveron, port sur la Drôme.
de Vi-
va-
res
de
la
		Loriol à la main gauche, nobile oppidulum ob viriliter per dominum de Mirabi ab obsidione regis defensum.
droicte.		Zol. La Voûte, ab altera parte Rhodani, villette et beau chasteau du conte de Vantadour, qu'on dict le plus grand terrien de France sans nuls bienfaits du roy.
		La Drôme rivière entre dans le Rosne.
	1	Poussin.
	1	Baijes et de l'autre costé. Zol.
		Le fort de Mounans.
		Cruija, abbaye.
	1	Ancona, Zol et Montelimar à la main gauche.

[p. 160]

	1	Roquemar.
		Tel.
		Chasteau neuf
		et
		Vivier.
	1	Donzerre.
	1	Pierrelate.
	1	La Palus.
	1	Boulaine à la main gauche.
		Sainct Esprit, Zol, hic insignis pons lapideus supra Rhodanum.
	1	Mondragon à la main gauche.
	2	Mormas. Hic capitaneus Mounantius 20 milites expugnata arce de rupe praecipitavit.
		Caderousse.
	1	Orange, principatus nullum recognoscens superiorem, magna quondam civitas, ut rudera indicant, sed nunc mediocris, excellens arx in colle, in quam a praefecto principis Monseigneur de l'Archon intromissi.
	2	Chasteau neuf du Pape.
	1	La Traille, pour passer la riviére de Horgue, laquelle sort toute d'une fontaine.
		Avignon, sedes quondam paparum. Pontifices hic habent legatum in palatio magnifico, qui gubernat comitatum Venusinum circumjacentem, ubi tunc cardinalis Armanicus senex vices papae agebat. Hic pons super Rhodanum insignis et e regione
San-		Villeneufve in littore Gallico.
		Sainct Andre.
	2	Rochefort à la main droicte.

[p. 161]

		Sase, poste.
	1	Fornais, chasteau d'un gentilhomme.
	1	Passés le Gardon.
		Serignan, poste.
	1	Romelin à la main droicte.
gue-		Pont du Gardon, trois ponts, l'un sur l'autre, par le plus hault fut d'ancienneté conduicte une fointaine d'Uzais par sept lieux jusques à Nismes et par la pass est^1) le grand chemin.
		S. Privat, chasteau d'un gentilhomme près du pont.
doc.	1	S. Gervais.
	2	Nismes, oppidum valde vetustum, quod olim fuit maximum, multas hic vidimus antiquitates et precipue amphiteatrum, qu'ils appellent aux arènes.
	1	Mileau.
	1	Bernis.
		Huseau.
	1½	Passés la rivière de Vidourle.
	½	Lunel, poste et Lunel le vieulx.
	1	Vallargues.
	1	Colombier, poste.
		Montpelier, illustris....^2) academia, dimidio miliarii a mare Mediterraneo sita et prope littus, in mare l'isle et chasteau de Maguelone, poste.
Lan-
	1	S. Jean de Vidas, à un gentilhomme.
	1	Pignan a la main droicte, à un gentilhomme.
gue-		Fafrigos, au gentilhomme.

1) Hier zal gelezen moeten worden: là passe.

2) Een woord onleesbaar.

[p. 162]

	1	Gian, poste.
	1	Zulleruc à la main gauche.
		Frontignac là auprès, renommé pour le vin Muscat.^1)
	1	S. Marcellin.
		Lupian, poste.
doc.	3	Passés la rivière d'Iraude auprès de S. Tuberi, poste.
	3	Besiers, poste.
		Nisa, poste.
	1	Passés la rivière d'Aude auprès de Corso.
	1
	1	Narbona, ville frontière contre Espaigne, et à trois lieu(-es) de Parpaigna première d'Espaigne, au pied des monts Pirenées, lesquelles nous avons tousjours en visage à la main gauche depuis Narbona jusques à Bordeaux; est ville forte et pourvueue, à grande peine on nous laissast entrer Archi-évesché. Ne sachans trouver chevauxs de louage, il nous fallut aller à pied laissants porter nos hardes.
	1	Montredon, à un gentilhomme.
	1	Villedaigne.
	1	Lesignan.
	1	Monts, poste.
	1	Douzaine.
Lan-	1	Cappendu, chasteau.
	½	Barberach.
	2	Trebis à la main droicte.
		Carcassonne, ville raisonable et un peu de là sur une basse montaigne la cité

1) Dus het handschr. Er moet gelezen worden: pour le vin muscat.

[p. 163]

gue-		où demeure l'évesque. Icy nous prismes la poste, pour ce que les chemins estoient un peu dangereux pour les bandits et voleurs se tenants ès monts Pirenées.
	1	S. Aulage.
	1	Alsone, appartient à monseigneur de Rives.
	1	Villepaincte, poste, à M. de Malras, ambassadeur à Rome.
	2	Castelnau d'Arri, poste.
	1	La Bastille.
	1	Bignonet.
	1	Villefrance, poste.
	2½	Villenovelle.
		Montiscard, poste jusques à
	2½	Tholouze. Parlamentnm Occitaniae archiepiscopi. Una ex maximis post Lutetiam Galliae civitatibus, insignis praecipue juris academia. Huc venimus die Veneris ante Pascha ac diligenter de Philippo Martio quondam praeceptore meo, qui hic per aliquot annos habitavit, inquisivi apud professores juris et advocatos in parlamento, sed nihil de eo expiscari potui. Die Lunae vero post Pascha tertiana febris me invasit, sed Dei beneficio post quinque accessiones liberatus, ac (quum per 18 dies in optimo diversorio à Balances commoratus essem, itineri nos rursus commisimus ac navigio per Garunniam descendimus.
Gas-
	1	S. Michel, arx episcopi Tholazani.
		L'Agniac.
	2	Granade à la main gauche. Icy à l'endroict croist une grande quantité

[p. 164]

		de bastil, duquel l'estaple est a Tholouze.
cog-
	1	Verdun.
	1	S. Jean de Mas, cloistre.
ne		Limas.
	1	Bourret, à M. de Tarrides gouverneur de Querci.
d'un	1	Belle Porché, cloistre.
	1	Chasteau Zarrasin.
costé	1	St. Nicolas, abbaye au cardinal de Loria.
	1	Moysac, icy la rivière du Tara entre dedans la Garonne venant de Montauban.
et
		Malause, chasteau lequel on dict jamais n'avoir esté gaigné des Anglois.
Quere-
	2	Avila de Gascogne.
	1	Le Magisteri.
ci	1	Clermont en Agendis.
		Aux pieres, bringandage.
de		Sauveterre en Gascogne.
	1	La Fors, chasteau d'un fort riche gentilhomme.
		Leirac à la main gauche.
l'autre.	1	Agen.
	2	Le port S. Mariae.
Age-	1	Eguillon à la main droicte au marquis de Villars.
		Icy la rivière de Lot entre en la Garonne.
		Montluc, petit village à la main droicte d'où a le nom l'évesque de Valence Monluc, docte prélat.
nd-
	1	Monneur.
	1	Tonnin, à ung gentilhomme.
	1	Aumas d'Agendis. Regio Navarrae.
s.	1	Cosmont, arx nobilis.

[p. 165]

	1	Marmarde.
	1	S. Basille. } Regio Navarrae.
La	1	Milian. } Regio Navarrae.
	1	La Réole. } Regio Navarrae.
	½	Gironde, appartenant à la reyne de Navarre; icy la Gironde une petite rivière entre en la Garonne et perd la Garonne son nom et depuis (s')appelle Gironde jusques en la mer.
Gui-
	1½	Castet, chasteau.
	1	S. Macaire.
	2	Langon } au conte de Candales.
en-		Cadiliac } au conte de Candales.
	1	Bégue, fauxbourg de Cadiliac.
		Potensac
		et
		Rion. Regio Navarrae.
	2	Langueran, arx nobilis.
ne.		Bordeaux, pulcherrima et magna civitas archiepiscopalis. Portus maris in quem ascendunt maximae naves, stapula hic vini et parlamentum praeclarum totius Aquitaniae, nunc dictae La Guienne.
	1	Lermont.
		Blancquefort, chasteau fort ancien à la main gauche.
	4	Macault
		et
		Bour à la main droicte.
		Icy La Dordonne entre en la Gironde.
Le		Le Bec d'Ambrois, passage dangereux.
pays	1	Roche des Estaux, arx.
de Midi	1	Blaye, in littore dextro.
à la main	2	Pauliac.
gauche.		S. Steffe, à M. de Vallier.
	2	Cadurne.

[p. 166]

	1	Castilion, arx à M. de Guitinior.
	4	Talmont, hic ascendimus in terram et pedestri itinere perreximus usque in Bruage.
Le	1½	La Fauche, arx nobilis à la main gauche.
paijs	1½	Soyon.
	1	Ogat.
de	1	S. Martin du Gau.
Xan-		S. Sorlin de Marrennes.
		S. Juste à Monseigneur de Pons.
		et
ton-		Marennes à la main gauche.
		Aye. Germani nautae appellant Herf et plus bas à la riviere
ge.		Jacopoli en Bruage, nobilis portus propter maximam salis copiam, invenimus ibi 18 holcades Embdenses et avons vue la grande caraque de 1200 tonneaux, prise par la reyne de Navarre sur les Espagnols. Monseigneur de Mirambeau est seigneur de la place, le père duquel nommé Jaques a commencé à mettre la première pierre et nommé de son nom Jacopoli.
	1	Sommes, le bras de mer passés.
		Mase.
	½	Soubize, à la main droicte.
	1	Passés la Charante.
	½	La Roche.
		Sainct Laurents.
	2	Chasteau Aillon, à la marquise de Rotelin.
Le	1	Angulin.
	1	La Rochelle, nobilis portus, oppidum munitissimum ob annalem obsidionem

[p. 167]

		post lanienas Parisianas et constantiam in reformata religione toto orbe celebratissimum.
Ro-
	1	Dompierre.
cel-	2	Garmenodière, arx nobilis.
		Nuaille, pagus et arx nobilis.
	2	Courson.
lo-	1	Neufoire.
is.	2	Passés les marets dans les gabarres.
		Zanse, nobilis.
	½	Passés les marets dans les gabarres.
	½	Fontenay, l'abbatu.
	1	Pierre Leure, domus nobilis.
Le		Niort.
	2	Villedieu.
	½	Le pont de vaux sur la Seure.
		S. Lemoye, arx nobilis à la main droicte.
paijs		S. Maixent.
		Soudan.
	4	Tiarsey, pagus et arx nobilis.
		Lusignan, oppidum et arx Melusina, ad dextram.
		Poictiers, una ex maximis Galliae civitatibus, archiepiscopus et academia^1) nobilis.
de	1	Le pont des anses.
	1	Chassenoeil.
	1	Taunais. Dixsept chasteau.
	1	La Tricherie.
		Beaumont, chasteau.
Poi-	3	Passés la garenne du roy.
		Chastellerault sur Vienne.
	1	Ingrande sur Vienne, à M. de la Groye.

1) H.s. heeft academenia.

[p. 168]

		La Groye, chasteau à la main droicte.
tou.	1	Dangers sur Vienne.
	1	Les hommes S. Martin.
		Le port de Pilles sur Creuse.
La	¼	La Selle.
	2	Semes et arx nobilis ad sinistra, pertinet ad dominum de Men....
	½	Bauine, arx nobilis ad dextram.
		L'Estan, arx nobilis de Tour ad sinistra.
	1½	Mantelau, à M. de Menou.
Tou-	1½	Malicorne.
	1½	Fau sur Indre, à un gentilhomme.
	½	Passés la riviére d'Indre.
		Sicogne, à un gentilhomme.
rai.	2	Bléri sur le Cher.
		Chenonceaux, duorum fratrum arx.
		La Croix.
	2	Passés la garenne du roy.
		Amboyse sur le Loire, arx regalis, intromissi in arcem magnificam vidimus cubiculum in quo captivus D. Condesis.
	2	Chantier.
	1	Poyssi à la main gauche.
	2	Vièle.
		Chaumont, chasteau.
Le-		Unzin, chasteau du conte de la Rochefoulcaut à la main gauche.
		Escuire, péage de Chaumont.
pays	2	Suri sur Blaye.
	2	Madon, domus venatoria regis.
	1	La Visconte, maison de plaisance.
Char-		Blois et arx regalis in oppido.
	½	La Chausée.
	½	St. Dionis.
		Le Mel.

[p. 169]

train.	2	Court.
	1	Vivier.
		Cheure.
		Chambourg, chasteau à la main droicte edifié par le feu roy François le grand.
	3	Arbel.
Or-	3	Baugenei, icy à un beau pont sur la rivière de Loire.
	2	Cleri, pilegi (?) à madame de Cleri.
	2	Seti.
	3	Orléans, une des plus belles villes de France. Duché, evesché et université fort renommée, yl. y avoit le plus beau temple de France, Saincte Croix, lequel fut rasé par le prince de Condé, en despit que les papaux avoient ruiné le paradis Lyon, que les Huguenots y avoient edifié a leur despens.
le-
an-
	1	Nostre Dames des aides.
no-	1	La croix de la Montjoye.
	1	Sercours.
is.	1	Langénerie.
	1	La croix Briquet.
La	1	Artenay.
		Paris en Beausse à la main gauche.
Be-	4	Chasteau Gaillard.
		Thouri à 10 lieux d'Orléans.
		Jusques icy est le chemin pavé.
	3	Champ à Lorry.
se.	2	Engerville la Gasti.
	2	Monerville à la main dextre.
	1	Ville Sauvage.
La	2	Estampes, renommé pour madame d'Estampes.
	2	L'Herimitage, ancienne briganderie.
	2	Estrechi le Larron.

[p. 170]

France	1	La forest de Torfu pour le jour d'hui destruicte.
		Torfou du haut du tertre.
	3	Chastris soubs Montleri.
	1	Monthleri, clade quondam Anglorum nobilis.
	2	Longjumeau.
	2	Le pont Anthoni.
	1	Le bourg La Royne.
	2	Paris. Regia civitas metropolis totius regni Gallici per quam Sequana fluvius fluit, qui in media insulam facit, in qua episcopalis sedes, quam la Cité, ad orientem la ville (in qua sedes regia Louvres) et ad occidentem l'université, appellant, omnes tres cum suburbiis S. Dionisii et S. Claudii duarum ferme horarum spatium in latitudine habentes maxima et populosissima totius orbis Christi civitas. Parlamentum hic summum totius regni, in quo multae camerae etc. Montmartre in monte auprès de la ville. Tuilleries, jardin et maison de plaisance de la reyne mère devant la porte près de Louvres.
		La chapelle S. Dénis.
	1	S. Dénis en France, ville raisonnable et grande abbaye, en laquelle sont gardez les coronnes et autres ornements de la coronne de France, lesquels nous y sont monstrés par l'un des moynes, avec la coronne de Charles le grand, et un unicorne et très sumptueux sépulchres et monumens des roys de France. La reyne mère y avoit aussi commencé à édifier une chapelle ronde,

[p. 171]

avec 12 caves, pour y mettre les roys ensuivans, et y estoit alors mis en un très sumptueux monument d'alabastre le feu roy Henri, et le petit roy François 2, y adjonct, jusque à tant que sa place fust achevée.

2

Paris, huc venimus 18 Maii 1572 ac cubiculum conduximus in universitate apud collegium Navarrae ac propria quadra vivere incepimus ex mente ut ibi per aliquot menses subsisteremus ac solemnitates nuptiarum regis Navarrae et D. Margaritae regis Franciae sororis videremus, ad quas praeparandas jam ante aliquot septimanas regina Navarrae mater advenerat. Sed cum vetus meus amicus Johannes Gentius nobilis Geldrus(cum Basileae in transitu pollicitus eram si ad Pentecostes festum Lutetiam ad me accederet, eum in Angliam comitari vellem) octiduum post nos Lutetiam venisset et nobiscum eodem cubiculo et mensa uteretur ac regina Navarrae moreretur (cum solum nedum per octiduum decubuisset) et ea de causa festum nuptiarum prolongaretur nec quid certi constare posset, quando Navarrae rex (ut qui occupatus erat subditos in fidem recipiendos) adventurus esset, Johannes Gentius amplius expectare noluit meque promissi admonuit ac institutum iter in Angliam persequi voluit. Ita ego singulari Dei beneficio contra voluntatem quasi extractus ante lanienam eam execrabilem me in Angliam contuli et una mecum consobrini

[p. 172]

		mei soli ibi manere (ut parentes eorum ad discendam linguam mandarant) ac me relinquere nolebant. Regem Carolum et ejus fratres Henricum ducem Andigavensem et Franciscum Alanconium ducem et reginam Navarrae et ducem Guisium hic vidi, ac Petrum Ramum famosum illum rhetorem allocutus ac familiariter cum eo contuli.
		Undecimo vero Junii 1572 discessimus ac navigio Rotomagum descendimus secundo fluvio Sequana.
	2	S. Cloud, oppidulum cum vetusta arce regia.
	5	S. Dénis.
La	1½	Argenteul.
	½	Beson.
	3	Carrière sur Chastou.
		Chastou.
	2	S. Germain en Laye. Arx regalis cum oppidulo.
Fran-	2	Meson. Nobilis ejusdem nominis.
		et
		Chastreville.
	2	Conflan, icy la rivière d'Aise entre en la Seine.
	1	Andrisi, arx et pagus nobilis.
ce.	1	Poysi, un grand bourg et abbaye des dames renommé pour le colloque y tenu entre les ministres des églises reformées et les papaux.
	3	Triel.
	3	Melan.
		Manta.
La	4	Viteul
		et

[p. 173]

		La Vaucourt.
	1	La Rocheguion, arx principis.
	2	Bonière.
Nor-	3	Vernon.
	3	La Role.
		Anderli. Là dessus chasteau Gaillard resortant de la conté de Gifort, douaire de la duchesse de Ferraire.
	2	A la More.
	3	Vofrey.
man-		Pont de l'Arche.
	3	Elboeuff, chasteau et bourg à un marquis de ceux de Guise.
	1	Clion.
	1	Oisel.
die.	3	Rouan. Maxima et archiepiscopalis civitas. Parlamentum Normandiae.
	½	Le Mont es Malades.
		Sury le long de la vallée.
La	½	Bondeville, arx nobilis et pagus, icy ceux de la religion reformée de Rouan avayent l'exercice de la religion.
	1	Malaunay, passés la rivière de Clère, qui se rend en Seine.
Nor-	1	Combres.
	1	Le Vau Martin.
	½	Baulter.
man-	½	Varneville.
	1	Tostes.
	½	Les Quatre Vents.
	1	Bellemesnil.
die.	2	Sauqueville.
	1	S. Aulbin sur Sije.
	½	Tauval.
	½	Diepe, port de mer; cum hic per tres dies ventum expectassemus Angli-

[p. 174]

	cam navem 20 Junii ascendimus ac eodem die sub vesperam in Angliam appulimus.
21	La Rie, port de mer.
14	Flimwel, poste
11	Thomburgis, poste.
7	Sistret, poste Chepstou.
15	Sudwerck.
	et
	Londen. Metropolis et regia Angliae toto orbe celebratissima civitas, extenditur in longitudine ad Tamesim fluvium a Westmunster usque Tourhil, 2 horarum itinere.
	Westmunster, in superiore parte Thamesis, ibi arx regalis et templum monumentis regum illustre et palatium in quo parlamenta celebrantur; la Tour ab inferiori parte Thamesis arx regalis in qua totius regni ornamenta custodiuntur cum aliquot millium hominum armis et aliis munitionibus, est arx hic regni officina monetaria et magni domini et nobiles in hanc mittuntur captivi. In hanc ope magni mercatoris Londinensis Richardi Hillis (cui a D. Rodolpho Gualtero per literas recommandatus eram) intromissi sumus ac omnia nobis benigne monstrata sunt.
	Londinum 22 Junij 1572 venimus, ac cum ibi hiemari, quod pecunia satis instructi non essemus, consultum nobis esse non videretur, Hamburgium enavigare decrevimus, ac 10 Augusti Londino solvimus ac conscenso ordinario navigio Gravesendam usque, ibi mag-

[p. 175]

	nam navem mercatoriam Anglicam ascendimus ac mari nos commisimus.
1	Rattele.
1	Blackwal.
1	Grunwitz, arx regalis insignis, ad dextram Thamesis.
4	Wolfwitz.
13	Gravesende, der kuninginne zol, da alle schiff en menschen besocht worden.
12	Lee, hic habitabat nauta noster ac ibi pernoctavimus navibus in anchoris.
	Hatle, arx nobilis ejusdem nominis.
	Cuinenburg, arx regia in dextro littore.
	Harwitz, hic naves plerumque in anchoris herent, bonum ventum exspectantes.
	Orfornes, promontorium Angliae, huc usque non longe a terra navigavimus, eam in conspectu habentes.
	Des wonsdages morgens den 13 Augustus hebben wij dat lant verlaten ende ons in de bar see gegeven en den kurz genomen, recht nortoest bij oest, up de Elve tho, sunder Tessel offte het Vlij int geschichte tho krigen. Dan des vrijdagmorgens riepen die schippers uuth de marse, dat sie Norderne het eijlant onder Oestfrieslant kunden kennen ende hebben des namiddages dat Hilligelant int geschichte gekregen ende den solvigen avont noch bij het Niewarck up die Elve gelegen en up 7 vadem geanckerth.
80	Hilligelant, een eilant onder Ditmarse.

[p. 176]

	5	Niewarck up de Elve, Hamburgensis specula.
	10	Brunsbutel int lant tho Holstein.
		Friborch int lant tho Halen.
	3	Staden ad dextram.
	3	Blanckenes.
	2	Altena.
		Hamborch, huc appuli 16 Augusti 1572. Hic Joachimum Westphalum concionantem audivimus.
	5	Staden.
	2	Woerden, cum arce episcopi Bremensis.
	7	Ter Borch.
		Bremen, den 20 Augustus 1572 angecomen ende in de Krone gelogiert des wekes vor 1 konincksdaler.
		Den 4 Januarij 1573 sint mijn vedderen Jensema ende Mepsche weder na hore olderen affgetogen, als ick mij thovoren den 21 September bij mijn vedder Starkenborch in de kost bestedet.
		Den 22 Januarij 1573 is graff Tonnis van Oldenborch gestorven, ende den 28 Januarij Sitz von Donia in Starkenborchs hus.
		Den 2 Februarij 1573 bin ick van Bremen na Embden ende vort na Stenforden tho mijn suster getogen als volget.
Older-	1	Delmenhorst, slot ende dorff.
	2	Dinxstede.
	2	Oldenborch.
borch.	2	Blixemshuis.
	2	Apen, slot ende dorff.
	½	Boeckholt.
	½	Deteren.

[p. 177]

Oest-	½	Stickhusen.
		Nortmoer.
	1	Loghe.
		Lier, Lherort arx.
		Teenghe, closter.
		Veenhusen.
fries-	1	Ter Borch.
		Oldersum, cum arce nobilium.
	½	Petkum.
	½	Borsum.
land.		Emden.
	1	Hinte.
		Wirdum.
	1	Marienhove.
		Oesteel.
		Norden. Hijr hebbe ick Haio Manninga angesproken om mijn renthe, dan vergeffs ende weder na
		Embden, over der Dullart na
	2	Hogebunde.
	½	Stapelmoer.
	½	Rehe.
	1	He.
	2	Haren.
	1	Fullen.
	1	Hesepe.
		Daelman an die Loerheide.
	2	Lingen ad sinistram.
	1	Eelberg.
	1	Saltzberg.
	1	Renen.
	2	Stenforden. Hijr bin ick den 17 Februarii 1573 angekomen ende mijn broeder mith mijn swager ende suster Alberda in guder gesuntheid gevunden

[p. 178]

ende volgents den 23 tho mijn vader up Nienhuis getogen.

Den 12 Martii worde Covorden verbrant.

Den 20 Aprilis weder getogen na Stenforden ende den 28 Aprilis weder na Nienhuis.

Den 2 Maii toch der vedder Mello Conders mith sijn husgesinde na Bremen van Velthus aff.

1573.

Den 4 Maii 1573 bin ick mith mijn broeder R. Alberda van Nienhuis na Embden getogen ende den 6 tho Embden angekomen.

Den 9 na Norden gevaren, tho Haio Manninga gevaren om onsen achterstal in tho manen ende den gantzen somer bij hem gelegen, alwar mijn suster den 2 Augusti bij ons quam, alwar wij een koep van der busqruet mit hem gemaket, daervan he ons geen versegelinge van graff Edzart kunde leveren, sinnen wij re infecta den 18 Septembris 1573 weder (na) Embden getogen, overst ick toch erst den 18 Augusti van Norden na Embden um na Bremen tho reisen ende onse brieven Manninga belangende tho halen.

Den 21 Augusti wass de grote storm, dat alle dijken ingingen ende voel schepen (tho) Embden strandeden.

Den 23 Augusti na den storm van Embden affgevaren ende den 25 tho Bremen angecomen, ende den 1 Septembris weder van daer gegaen ende den 6 weder tho Norden ende den 18 weder van dar na Embden ende den 2 Octobris tho Nienhuis angecomen, van waer Alberda mit mijn suster den 8 Octobris weder na Stenforden getogen.

Den 11 Octobris 1573 worde de grave van Bossu gevangen ende tho Horen gebracht. Den 25 Octobris quam ick weder tho Stenforden.

[p. 179]

1574.

Den 7 Januarii 1574 hebben wij brieven van Haio Manninga tho Stenforden entfangen, om den koep noch tho holden, dan hebben bij den solvigen boden hem een affslegig antwort geschreven sunder graff Edzarts vrije versegelinge daertho niet tho konnen verstaen.

Den 5 Februarii weder na Nienhuis getogen.

Den 14 Martii quam onse nichte Hille Clants mith hoer beide soens tho Nienhuis ende togen tho samen den 17 na Stenforden.

Den 21 Aprilis 1574 toch hoer soen Egbart Clant mit Dego sijnen praeceptore van Stenforden na Colen ende vorts Geneve.

Den 19 Maii toch Johan Clant na Nienhuis om bij mijn vader tho wonen ende mith mijn broders onder Daniele horen paedagogo mede tho konnen tho gaen.

Den 10 Junii starff Arent de Bever.

Den 21 Junii quam Eger Benninga bij mijn vader tho Nienhuis ende toch des anderen dages na Langen ende Benthiem.

Den 29 Junii 1574 toch Hille Clants van Stenforden weder na hus doer Nienhuis.

Den 7 Augusti worden wij citeert van Haio Manninga doer een brieff van graff Edzart om den koep tho holden.

Den 30 Augusti togen wij doer Nienhuis na Emden ende quamen den 3 Septembris tho Embden ende schaft(en) den koep aff.

Den 30 Septembris quamen wij van Embden weder tho Nienhuis ende den 3 Octobris tho Stenforden.

1575.

Den 26 Junii 1575 weder getogen na Nienhuis.

Den 16 Julii quam onse vedder Berent Conders mith sijn vrowe ende kinderen tho Nien-

[p. 180]

huis ende vertogen den 4 Augusti na Langen, als Grimersum 2 dagen tho voren daer oeck doergetogen wass.

Den 13 Augusti quam Hille Clants weder tho Nienhuis treckende na Stenforden.

Den 16 Augusti worde Peter Alberda geboren.

Den 20 Augusti toch ick weder na Stenforden.

Den 10 Octobris toch Hille Clants weder na huis.

Den 12 Octobris toch Johan Mepschen vrow mit horer huisgesinde upt pardon weder na Groningen.

Den 17 Octobris branden 12 husen tho Gildhus.

Den 18 Octobris branden 160 husen ende 40 schuren tho Metelen.

1576.

Den 24 Januarii 1576 bin ick getogen na Langen ende den 31 Januarii van daer na Nienhuis.

Den 6 Martii van Nienhuis na Bremen getogen ende den 9 aldaer angekomen bij mijn vedder Berent Conders ende aldaer een maent bij hor gebleven.

Den 11 Aprilis weder affgetogen van Bremen mith min vedder Abel Conders sijn soen, om bij mijn vader tho brengen ende mit mijn broders tho schole tho gaen onder horen paedagogo.

Den 12 tho Huketrijn bij Stedinck gekomen ende den 17 Aprilis tho Nienhuis.

Den 18 Maii mith mijn moder getogen na Langen ende ick den 21 Maii na Stenforden.

Den 27 Maii togen Alberda ende mijn broder Evert Conders na Embden.

[p. 181]

Den 10 Junii quam Hille Clants tho Stenforden.

Den 13 Junii worde mijn broeder bij Rede van Poster jammerlick vermoerdet, Berent Conders verwundet ende Alberda entlopen, de den 18 weder tho Stenforden, nadat mijn broeder aldaer in der kercken begraven, ende Poster gevangen, so daernae van de Munsterschen up die platze up een rath gesettet als sijn hulper oeck van graff Johan gevangen ende upt uutherste van de graffschap oeck up een rat gesettet.

Den 25 Julii bin ick getogen na Nienhuis.

Den 23 Novembris worde de coronel Caspar de Robles tho Groningen gevangen.

Den 5 Decembris weder getogen na Stenforden.

Den 27 Decembris werden wij van Albert Horenkens verschreven weder int lant tho komen.

Den 28 togen wij van Stenforden aff ende quamen den lesten tho Helpen.

1577.

Den 6 Januarii 1577 hebben wij mit Fritema gerekent ende de somerhure vant jaer 1576 weder entfangen doer de pacificatie van Gent.

Den 21 Januarii hebben de soldaten uuth Fritemahus gehalet 13596 gl., so he verstoppet ende van de confisquerde guder noch onder, ende hebben sie int Stadt en Lande handen gebracht.

Den 28 Februarii toch de stadholder monseigneur de Ville mith de gevangenen, den colonel Billy, Rijsebroeck ende lieutenant Mepsche na Lewarden.

Den 15 Martii brande St. Martenstoren als de Walen uuth der stad togen.

[p. 182]

Den 18 Martii toch dat erste borgervenlin up.

Den 21 Junii wass de grote storm, daer doer die dijken in Humsterlant, Marne, Dongerdeel ende Reiderlant ingebroken.

Den 10 Julii quam lieutenant Mepsche weder in de stadt ende entfinck den 13 Julii citatie van Brusel ende toch den 16 Julii hin wech uuth die stadt.

Den 1 Novembris worden die deputeerden van de Omlanden gevangen.

Den 27 Decembris quamen in de stadt der her van St. Aldegunde ende de pensionaris van Namen, als commissarii tusschen Stadt ende Lande.

1578.

Den 1 Januarii 1578 is Don Jean d'Austria viant verclaret ende vant rechthus affgelesen.

Den 28 Januarii word broer Arent ende Dyse Kannegeter gevencklick ingetogen.

Den 17 Februarii togen 3 venlin borger na Assen ende brochten den volgenden dach Ulger ende Derck Huigens mit einige anderen gevangen in die stadt.

Den 19 Februarii togen 6 venlin borger na Covorden om Bartol(t) Entens tho beleggen.

Den 21 Februarii hefft sich Bartolt Entens gegeven in handen deren van der stadt.

Den 24 Februarii sint sie weder in die stad gekomen, mede brengende B. Entens, Schelte Jarghes ende Jacob Entens gevangen.

Den 26 Februarii een landach geholden, daerup uuth allen dorpen in groten antal erschenen.

Den 28 Februarii sint de deputeerden, up hoer hant ende gelove nuthgelaten, in hore losements gegaen.

[p. 183]

Den 3 Martii sint 8 van die Stadt ende 8 vant Lant committert om een accort tuschen Stadt ende Lande tho treffen.

1578.

Den 28 Martii is gewest Gude Vrijdachsvloet.

Den 16 Aprilis worde Asinge Entens int Schomakersgat gebracht, omdat he Jost van Cleve in sijn egen hus wolde doersteken.

Den 1 Maii worden Mr. Assuerus ende Mr. Herman Kistemaker gevangen, omdat see in de praedicatie in een hus gewesen.

Den 5 Maii een landach geholden om tho ratificeren die poincten so beider sijdtz entworpen, worde overst alles van die lande revoceert, sick up recht beropende.

Den 12 Maii togen borgemester Reint Alberda, Mello Conders ende Jost van Cleve ratzheren na Antwerpen.

Den 20 Maii hebben die van Amsterdam die Minnebroders ende horen quaden raeth ter stadt uutgejacht ende begunt opentlick tho prediken ende die beelden uuth der kercken gesmeten.

Den 19 Julii quam borgemester Reijnt Alberda mith Joest van Cleve van Antwerpen om rapport tho doen.

Den 20 Julii hefft sick Campen overgegeven an den gouverneur monseigneur de Vil.

Den 1 Augusti toch borgemester Alberda ende Joest van Cleve weder na Antwerpen.

Den 5 Augusti hebben alle capiteinen vant borgerlicke regiment an den raeth angeholden, dat het placaet van de Unie tegens Don Jean, uuth het hoff der Staten-Generael gecomen, muchte publiceert worden, hetwelke des anderen dages hoer affgeslagen worde, mith

[p. 184]

bedruwinge sulken solicitatien sich tho ontholden.

Den 17 Septembris hebben die deputeerden sich heimlich verkledet uuth de stadt gemaket.

Den 29 Octobris quam Albert Horenkens weder mit de religionsfrede.

Den 3 Novembris worde het erste request overgegeven an die raeth om een kerke.

Den 4 Novembris quam borgemester R. Alberda weder van Antwerpen.

Den 19 Novembris worde het anderde request om een kerke overgegeven an den raeth.

Den 2 Decembris toch Albert Horenkens weder na het hoff, ende den solvigen dach quam Gosen Heringa mith die ordonance van den ertzhartzoch Matthia tusschen Stadt ende Lande.

Den 4 Decembris wolde enige quaetwilligen den raeth dwingen, om na haer guthdunckent an den ertzhertzoch tho schriwen.

Den 18 Decembris is lantag gewest, daer uuth alle kaspelen, uuthgenomen 28 kaspelen, vulmachten compareerden alwaer die ordonantie van sijn hocheit worde angenomen ende de overige gevangen lossgelaten.

Den lesten Decembris worden de canoniken ter stadt uuthgewesen.

1579.

Den 5 Januarii 1579 sint de canonicken uuth der stadt gejacht ende het capitel cassiert.

Den 27 Januarii is der overste Bartolt Entens up borchtocht van borgemester Jacob Hillebrantz, Wilte Rolteman ende Rembert Entens lossgelaten.

Den 3 Februarii is Albert Horenkens met den president Rotaller van Utrecht ende Carl

[p. 185]

Roerda angekomen, om ordonnantie tho maken in name van sijn hocheit ertzhartzoch Matthias ende der heren staten van die exercitie van die reformeerde religie.

Den 8 Februarii hebben sich 40 malcontenten onder die borgerie upgemaket, om des rades koer tho beletten ende wolden in de vrie exercitie van de reformierde religie niet consenteren.

Den 10 Februarii hebben de merendeel des rades ende der gesworen den commissarien ter antwort gegeven, dat sie volgende het believent van sijn alteze ende der heren staten mit hoer in communicatie wolden treden, daer die 40 mutineerde niet tho wolden verstaen.

Den 24 Februarii toch der lieutenant Mepsche hin wech na Ostfrieszlant, heimlich.

Den 1 Aprilis sint die vant Gorecht van den raeth verschreven ende hebben van hoer enige contributie versocht, die sie affgeslagen.

Den 6 Aprilis sint Albert Horenkens ende Herman Enens von die van der religie na het hoff gesonden.

Den 7 Aprilis sint 5 venlin onder den overste Bartolt Entens ende den 9 ten Dam, Delffzijl ende Farmsum gekomen.

Den 24 Februarii is de stadtholder Jurrien van Lalaing up den landach der Omlanden tho Winsum erschenen om de generale middelen int warck tho stellen.

Den 22 Maii sint 2 venlen van Bartolt Entens in Selwart gekomen.

Den 28 Maii is een commotie in de stadt doer Popco Everardi angerichtet om 2 venlin borgers in Essen tho leggen, dat is gestillet tot sijn grote schande.

[p. 186]

Den 4 Junii na Nienhuis ende van daer na Stenforden getogen, om enich daer tho brengen.

1579.

Den 6 Junii togen de borgers na Selwart om dat an tho vallen, dan worden weder tho rugge gejacht.

Den 11 Junii wordt het accord tusschen Jurrien van Lalaing ende de stadt gemaket.

Den 14 bin ick weder tho Helpen gekomen, ende togen de 6 giselars Joachim Ubbena, Johan van Ballen, Popko, Garbrant Heinens, Evert Simens ende Christoffer van Deest na Campen getogen.

Den 24 Junii toch Jurrien van Lalaing uuth Essen in die stadt ende werde statlick entfangen, alle borgervenlin in wapen sijnde.

Den 26 Junii overantworde de stadtholder de religionsfrede, de angenomen werde.

Den 29 Junii worde se publiceert, daer bij staende de stadtholder ende borgemesteren ende raeth ende den volgenden dach de erste praedicatie in St. Wolbrichs kerke gedaen.

Den 1 Julii bin ick affgeverdiget mit Johan Bruins na Emden om praedicanten tho vorderen ende hebben den 2^den die propositie voer een erbaren rath tho Embden gedaen.

1579.

Den 3 Julii toch der herr Wicherus aff mit Johan Bruins na Groningen.

Den 8 Julii toch ick oick weder aff ende quam weder tho Helpen bij mijn vader.

Den 20 Julii hebben die vant Gorecht den 10^den penninck accordert uuth dwanck eens erbaren rath.

Den 26 Julii worden borgemester Willem Ubbena ende D. Rembertus Ackema ratzher na Utrecht tho den statholder J. van Lalaing gesonden.

[p. 187]

Den 4 Augusti wass een commotie in de stadt om D. Roerda ende den taschemake, die stracks gevangen worde, als oeck dages daerna docter Roerda ende sijn credentz ende papieren na den stadtholder gesonden.

Den 7 Augusti quamen borgemester Ubbena ende Ackema weder.

Den 8 Augusti worde Johan Veleker gevangen.

Den 13 Augusti worde Cornelis Kempus gevangen.

Den 18 Augusti hebben voele papistische mutinerde borgeren upt rathus sick begeven ende enige van de magistrat geslagen ende dwingen willen, dan sint van enige van die van der religie vant hus gejacht, dat sie en part ten vensteren up de wage uuth gesprungen ende is also borgemester ende rath van hoer gereddet worden.

Den 26 Augusti sint 2 van desolvede mutinerden gevanckelick ingetogen, ende enige sint hin wech gelopen.

Den 27 Augusti van de Omlanders een lantag uuthgeschreven, om over den paix tho Colen tho delibereren, daer nemant als welke papen gekomen.

1579.

Den 31 Augusti is D. Roerda gevencklick na Lewarden gesonden.

Den 3 Septembris weder een landach van de Omlanden om de vorige orsake, dan nichtes besloten, doerdien nemant erschenen als welke monnicken.

Den 5 Septembris hefft borgemester Johan Tedema selffz 15^den protestert van den rath, dat men den paix van Colen niet wolde annemen.

[p. 188]

Den 11 Septembris worden ouderlingen ende diaconen gecoren.

Den 19 Septembris is der stadtholder tho Assen gekomen, alwaer die van de Stadt hengesonden om hem tho bidden, sunder soldaten in de stadt tho komen, hetwelke he affgeslagen ende is na Covorden getogen.

Den 21 Septembris weder een landach der Omlanden, daer nichtes uuthgerichtet.

Den 22 Septembris hebben alle geschworen adviseert up de paix, na het advis van die van Overisel, hetwelke alle de venlin den volgenden dach approbert en den stadtholder gesworen.

Den 24 Septembris heft der borger hopman Oldendorp mit itlicke moytemakers hetsolve willen verhinderen, dan is gesturet, daer up borgemester Rolteman ende D. Ackema dem stadholder tho mote getogen, dan sint sunder den stadholder weder tho rugge den 29 Septembris gekomen, omdat he merder versekerheit wolde hebben, ende dat men vulmachten solde zenden om met hem tho handelen van wederopeninge der hovetludencamer.

1579.

Den 1 Octobris toch Egbert Alberda na Marpurg om tho studeren.

Den 4 Octobris togen na den stadtholder tho Vollenhove borgemester Jacob Hillebrants, W. Ubbena, D. Ackema, Hinrick Buttel taelman ende Hinrick Helmichs bouwmester om van hem tho versoken in de stadt tho komen om de hovetludencamer tho redresseren ende den 12 Octobris quamen se weder.

Den 15 Octobris quam de stadtholder tho Essen ende den 16 Octobris zijn garde van

[p. 189]

60 man tho Helpen ende sint up de buren gelecht.

1579.

Den 9 Novembris sint de knechten up leninge getreden, de de husluiden tho Helpen 4 weken na den ander betalt, alle weke 109 gl. 8½ st.

Den 16 Novembris hefft Popko Ufkens als commissarius den nien secretaris ende den 4 dienaren van die camer den eedt affgenomen.

Den 21 Novembris wordt de hovetluidencamer weder geopent.

Den 11 Decembris hefft Durt Alberda een brieff van de printz van Parma angaende der intreckinge des magistrats an dach bracht.

Den 18 Decembris is die stadtholder van Essen in die stadt getogen ende den 20 volgents die soldaten van Helpen getogen.

1580.

Den 11 Januarii 1580 wass een landach, daer weinich als eenige volmacht compareerde, alwar Popco Ufkens in praesentie van den stadtholder sijn commissie van lieutenant liet lesen.

Den 19 Januarii noch een lantdach om rapport up der propositie tho doen, dan worde nichtes concludeert.

Den 21 Januarii worde een bedeldach geholden.

Den 24 Januarii quamen die giselaers van Campen weder in der stadt tho 9 uren tsavontz.

Den 28 Januarii hebben die Drentsche buren de compagnie ruter van Dode van Laer uuth de Drente gejacht ende den volgende dach de compaignie van Rinswoud doer Covorden gejacht.

Den 1 Februarii hebben de staten van Frieszlant, twivelende an de getrowicheit van

[p. 190]

Jurrien van Lalaing den stadtholder, dat hus tho Lewarden ingenomen ende daetlick entfestet ende raseert, als oeck den 5 Februarii mith subtilicheit het hus tho Harlingen verraschet ende untfestet, thot groet leetwesent van Jurrien van Lalaing.

Den 9 Februarii is de lieutenant P. Ufkens, sich bevresende voer verraet, uuth des stadtholders hoff gegaen.

Den 10 Februarii worde Upke Douwens greetman gevangen.

Den 12 Februarii quam mijn suster Alberda van Willem¹⁾ Alberda in die kraem tho 2 uhren namiddach.

Den 14 Februarii worde Abelus Franckena gesante der staten van Frieszlant van Jurrien van Lalaing gevencklick genomen.

Den 15 Februarii is der overste Bartolt Entens mit 2 venlen ende een fane ruter in Drent gekomen.

Den 16 Februarii is Abelus Franckena mit hulpe van gude frunde uuth de stadt geholpen.

Den 16 Februarii is de lieutenant Popco Ufkens na Utrecht getogen.

Den 23 Februarii worde Hermannus van Wormbs van den oversten B. Entens gevangen genomen.

Den 27 Februarii quam Ufkens weder van Utrecht.

Den 1 Martii worde Kempus wegen ontfangen brieven van den printze van Parma gevangen van borgemesteren ende raeth, dan doer oneinicheit des rades niet ter pine gestelt, daer doer Jurrien van Lalaing entdeckt sijnde.

1) ‘Willem’ met latere hand geschreven.

[p. 191]

1580.

Den 3 Martii commetteert, die vornemste van de religie heren ende borgeren gevangen genomen, des morgens om 5 uren solvest mit sijn mutineerden in de wapenen sich gegeven, alten borgemester Jacob Hillebrants, so noch tsavonts tho voren bij hem gewest ende Lalaing up sijn borst geklopt, seggende niet quats int sin tho hebben; wij dit scheten ende rasend in der stadt horende, is Joannes Stellingwarff na Zuitlaren gelopen ende den 3 capiteinen van Bartolt Entens sulkes kunt gedaen, die datlick na der stadt marcheert, ende tho Helpen sick logieret, ende ick bin na Wedde tho den overste B. Entens getogen, de mij den 4 Martii in de nacht niet wijt van Wedde bejegent mit omtrent 100 soldaten ende bin mith hem na den Dam getogen.

Den 7^den toch der overste na Helpen ende wass een landach uuthgeschreven tho Winsum, den is up den 8^en in den Dam gelecht.

Den 14 Martii toch ick weder na den Dam.

Den 14 Martii schickte der overste B. Entens 2 venlin tho Hogerbrugge.

1580.

Den 15 Martii worde een lantag der Omlanden tho Winsum geholden, dar de generale middelen worden angenomen ende besloten alle het sulver ende golt uuth de kerken to onderholt des krichs tho nemen ende der malcontensche borgeren goderen an tho tasten.

1580.

Den 18 Martii hebbe ick mij bij Dodo Amswer bij weken in de kost bestedet mith mijn junge.

Den 19 Martii worde een Drentsche lantdach geholden, daerhin getogen der overste B. Entens, Popko Ufkens ende Abelus Franckema deputeerde uuth Frieszlant, ende hebben

[p. 192]

sick de Drenten in de Unie van Utrecht mede begeven.

Den 28 Martii is een lantdach vant Gorecht tho Haren geholden, daer ick mede gewest ende weder na den Dam hoer ten besten getogen ende den 31 weder na Helpen.

Den 1 Aprilis een lantach vant Gorecht tho Wolde geholden ende den voermiddach der Unie angenomen, dan na den middach van 2 oder 3 buren weder verstoret.

Den 1 Aprilis quamen capiteinen J. Vervou ende Onno Gravesteins mit hoer venlen voer der stadt up der Norderhogebrugge.

Den 2 Aprilis een landach tho Winsum.

1580.

Den 4 Aprilis weder een landach vant Gorecht tho Westerbroke, dan unfruchtbar affgelopen, daerom den 7 Aprilis de hoghe sijt tho Haren versamelt die Unie angenomen ende hebben mij ende Popko Ufkens tho Humers na den Dam tho trecken ende an tho nemen committert, daer wij den 8 hengetogen ende den 9^den tho Winsum; daer wij onse rapport gedaen ende is aldaer uuthgestelt up der erste vergaderinge der deputerden van Frieszlant, Utrecht, d'Omlanden ende Drente.

De van den lege zijdt vernemende, dat der hoge zijt ons committert, hebben sick bedacht ende Johan Schaffer tho Wolde neffens ons committert.

Den 19 Aprilis weder een landach tho Winsum.

Den 20 Aprilis hebben Johan Schaffer, Popko Ufkens ende ick in den Dam in handen van den lieutenant Popko Ufkens de Unie ondertekent in name ende van wegen het Gorecht ende den solven dach quam der graff van

[p. 193]

Hohenloe ende graff Wilhelm van Nassaw in den Dam ende den volgenden dach die overster Senoy ende Iselstein ende togen den 22 Aprilis weder aff.

Den 25 Aprilis bin ick weder tho Helpen gekomen.

Den 27 Aprilis hefft der overster B. Entens alle die besten ende tijlber guth uuth het closter van Essen laten halen, ende de soldaten hebben het vort uuthgeplundert ende nedergereten.

Den solvigen dach togen lieutenant Ufkens ende Johan Starkenborch na het hoff.

Den 29 Aprilis hebben de vulmachten vant Gorecht die Esser goeder angemetiget ende alle de meijeren inventarizeert in de Omlanden, het Gorecht ende van Drente den 2 Maii.

Den 5 Maii is graff Wilhelm van Nassaw mit 3 venlin voer de stadt gekomen ende in Berent Entens hus logieret.

Den 9 Maii wasz een starke schermutzel, alwaer die van der stad 5 schantzen verloren voer der Drapoerte, ende verliepen den 10 de schantze voer die porte.

Den 15 Maii is de graff Philips van Hohenloe mit sijn egen venlin voer der stadt gekomen ende up mijn vaders hus sich logiert.

Den 16 Maii toch ick van wegen het Gorecht die Esser meijeren in de Omlanden bij de deputeerden tho verdedingen.

Den 17 Maii weder een landach tho Winsum wegen des balius van Stenforden.

Den 18 Maii starff Onno Tamminga up Tamingaborch.

Den 20 Maii quam noch een venlin voer de stadt.

[p. 194]

Den 24 Maii getogen up die begravinge ende uutinge na Tammingaborch.

Den 27 Maii is de overste Bartolt Entens voer die Steentijlpoerte vant bolwerck doot geschoten innemende aldaer een schantze.

Den 29 Maii quam noch een venlin voer de stadt van Iselsteins regiment, sich logerende up die Wiert, hetwelcke den 1 Junii weder hinwech toch, omdat een ontset vorhanden.

Den 2 Junii volgende noch 3 venlin ende den 5 noch mer.

Den 8 Junii noch een landach tho Winsum.

Den 10 Junii toch de graff van Hohenloe solvest up mit alle venlien, latende allene die schantze besettet ende den 11 volgende capitein Vervou ende den 14 capitein Onno Gravesteins.

1580.

Den 15 Junii jachten de van Zwol die malcontenschen uuth omtrent 200 borger, de de buren van buten wolden ingelaten hebben, om sich mester van de stadt tho maken.

Den 17 Junii hefft de graff van Hohenloe die slach up Hardenborgerheide verloren ende sint de vianden also vort na Groningen getogen, daeromme wij den 18 van Helpen mith onse armot so wij luede krigen konden na Embden getogen ende is graff Willem mith sijn volck oeck affgetogen na Frieslant.

Den 19 Junii bin ick tho Embden gekomen ende mijn vader ende moder tho Larrelt.

Den 5 Julii is¹⁾ capitein Vervou mith sijn venlin up de Eemse gekomen.

Den 21 Julii is de graff van Hohenloe vor

1) h.s. heeft ‘ick.’

[p. 195]

de Delffzijle mit syn volck gekomen tho schepe om dat tho entsetten, dan affgeraden van enige niet tho lande gekomen, sunder onverrichte saken weder aff na Doccum gevaren.

Den 22 Julii bin ick van Embden na Leir tho mijn vader getogen om na Westphalen tho reisen.

Den 25 Julii tho Nienhuis gekomen.

Den 29 Julii hefft sick Delffzijl ergeven ende sint de hopluiden gevencklick genomen.

Den 31 Julii bin ick tho Stenforden gekomen.

Den 5 Augusti sint 5 venlin van den grave van Hohenloe int Oltbert geslagen mith groet verlies van der vianden.

Den 15 Augusti hefft de grave van Hohenloe het hus tho Covorden weder ingenomen.

Den 20 Augusti toch der graff mith sijn kriechsvolck na Groningen.

Den 28 Augusti toch he na Lingen mith sijn volck.

Den 2 Septembris quam ick weder tho Nienhuis.

Den 4 Septembris worde der graven van Hoheloens volck bij de Burtange verstroit.

Den 5 Septembris bin ick doer Hardenborch na Zwol getogen, ende daer enige dagen gelegen, alwaer der graff van Hohenloe van de Burtange ende Lingen verlopen sijnde oeck angekomen, den ick aldaer gesproken.

1580

Den 12 Septembris bin ick tho Lewarden gekomen, mijn wech genomen hebbende doer Hasselt, de Swartesluis, Steenwijk, de Kunre ende Sneek, ende tho Johan van Bentems hus mith mijn dener in de herberge bestedet, toch 1580 den 15 na Harlingen, tho mijn ohm Rempt

[p. 196]

Jensema ende quam den 19 weder tho Lewarden.

Hefft Jurrien van Lalaing Steenwijck belegert.

Den 1 Novembris worde capitein Vervou ende enige anderen in de 7 wolden geslagen.

Den 8 Novembris worde het Vliet voer Lewarden in den brant gestoken.

Den 9 Novembris verliet Pier Anskens mith sijn venlin de schantze Lemmer.

Den 14 Novembris hadde die viant een anslach up de schantze Mackum, so hem faillierde.

Den 16 Novembris na Harlingen getogen ende den 23 Novembris weder tho Lewarden tho Johan van Bentum gekomen.

Den 6 Decembris is der overste Wigbolt van Ewsum mith sijn angenomen volck van Doccum na de Omlanden getogen ende Winsum ingenomen ende sick dan beschantzet.

Den 15 Decembris een swaer schartmutzel voer Steenwijck.

Den 25 Decembris worden 2 venlin der malcontenten then Dam van den oversten W. von Ewsum geslagen.

1581.

Den 15 Januarii 1581 hefft der overste W. von Ewsum den viant uuth Winschote verjacht.

Den 16 Januarii hefft der viant Mackum ende Workum verlaten.

Den 17 Januarii quam der overste Ewsum mit 5 venlin tho Bergum ende toch der overste lieutenant Adrian Menninck ock mit 5 venlin Friesen up ende quamen den 20 Januarii tho samen up de Jouwer.

Den 26 Januarii sint de 10 venlin gekomen

[p. 197]

tho Blockzijl ende sint vort getogen na S. Johanniscamp de Engelschen, so daer van den viant belegert, tho entsetten, daeromme die viant sie verliet ende weder uptoch na het leger voer Steenwijck.

Den 4 Februarii is onse leger upgetogen van Oldemarck na Steenwijck.

Den 5 Februarii een schware schartzmutzel voer Steenwijck, daer der capitein Snater ende Mulert doet bleven.

Den 9 Februarii weder een starcke schartmutzel.

Den 10 Februarii worde Deveren verbrant ende der viant verjacht.

Den 15 Februarii worde Langeweer van den viant verbrant ende verlopen.

Den 20 Februarii hebben de malcontenten een anslach up Winsum gemaket, dan affgekeret.

Den 21 Februarii noch een schware schartzmutzel voer Steenwijck onder de welke 400 broden, 200 kesen ende 100 ℔ pulver in die stadt gebracht.

Den 23 Februarii is der viant mith sijn leger upgetogen ende weder na Groningen sick begeven.

1581.

Den 2 Martii toch der overste Ewsum mit sijn krichsvolck weder na Winsum.

Den 2 Martii hefft der viant de Kuner upgegeven ende mith hore rappieren uuthgetogen.

Den 4 hefft der viant Sloten upgegeven ende sint geplundert.

Den 8 Martii bin ick van Lewarden mit mijn ohmen ende vedder Rempt Jensma vader und soen na Warffhuisen doer Doeccum ende

[p. 198]

verbij de Soltkamp gevaren ende over die 8 dagen bij onse nichte up de borch der wedewe Sickinge gebleven ende oeck na Winsum getogen om die veste tho besien, de wij boven vermoeden gering vunden.

Den 10 Martii is der overste W. van Ewsum van Loppersum affgetogen ende dat verlaten.

Den 15 Martii hefft die viant de Lemmer upgegeven ende mit hoer rappiere daeruuth getogen ende togen 4 venlin van Friesche regiment na de Omlanden.

Den 16 Martii togen wij weder van de borch dor Doccum na Lewarden.

Den 21 Martii togen capitein Verken ende Doesborch na de Ommelanden mith hore venlin.

Den 30 Martii quam S. Excellentie tho Harlingen.

1581.

Den 3 Aprilis toch ick na Harlingen tho mijn ohm Rempt Jensma ende quam den 10 weder tho Lewarden.

Den 11 Aprilis quam S. Excellentie tho Lewarden ende den 16 Aprilis toch he weder vandaer.

Den 19 Aprilis belegerde der viant Dornawert ende

Den 21 Aprilis hebben sie idt upgegeven ende mith hoer geweer daeruuth getogen.

Den 24 Aprilis worden de malconten(ten) bij Esinger schoen geslagen, daer 171 doden bleven ende 3 venlin gekregen.

Den 10 Maii hefft sick Staveren in der handen sick ergeven.

Den 16 Maii hebben die staten van Friesslant upt anholdent van den oversten Ewsum doer den pastoer van Westerembden H. Renarius na Winsum den deputeerde Sijp Meckema

[p. 199]

ende oversten lieutenant Adrian Menninck gesonden mit 12000 keyserguldens tho lene.

Den 21 Maii hefft der viant Adewert belegert, hetwelke Ewsum wolde entsetten mith sijn volck ende enige Freesche compaignie, die aldaer den 23 Maii geslagen ende verjacht ende Adewert van den viant ingekregen.

Den 6 Junii hefft der viant Adwerderzijl mith gewalt ingenomen ende alle doet geslagen.

1581.

Den 5 Junii hefft der overste van Ewsum Winsum upgegeven ende is mit sijn volck in Frieszlant getogen, daer nam he den 14 Junii ses venlin weder an ende in den eedt genomen.

Den 16 Junii quam der viant mith sijn volck tho Collum sich logeren.

Den 17 Junii quamen die Engelschen up Gaestterlant.

Den 23 quam een Engelsche fane ruter.

Den 24 Junii togen 11 venlin Engelschen hen bij Lewarden ende den 25 verlet der viant Collum ende toch tho rugge.

Den 3 Julii hebbe ick Johan van Bentum ten vullen mijn kostpenninck betalt ende bin den 4^den van Lewarden getogen ende den 6 tho Ostemerhorne mith capitein Knoep affgevaren ende den solvigen avent tho Embden angekomen, als ick ter Knocke tho land gegaen.

Den 8 Julii quam ick bije vader tho Lier.

Den 9 Julii worden de malcontenten tho Vissflet ende Gripskercke geslagen.

1581.

Den solvigen dach thoch het Lirer en Reider venlin up, om hoer frontieren tho verdedingen voer ein inval der malcontenten ende quamen den 13 Julii de van Lier weder tho hus.

Den 22 Julii storff Jurrien van Lalaing binnen Groningen ende upgesneden sijnde om

[p. 200]

tho balsemen, is sijn herte sehr kleen gevunden.

Der Staten leger ende Engelschen voer Zelwert liggende, is een sware schertsmutzel gewesen.

Den 31 Julii sint 4 venlin tho Reide angekomen ende die schantze ingenomen.

Den 4 Augusti sint de van Groningen uuthgevallen na Zelwart, menende dat sie in afftrecken weren, dan sint wacker worden na de stadt gejacht.

Den 9 Augusti togen der Staten knechten van Selwert up weder na Frieszlant.

Den 26 Augusti toch graff Johan van Ostfrieszlant na Harlingen ende Hollant om tho trecken na Engellant.

Den 30 Septembris worde het Statenvolck tho Northoren geslagen.

Den 3 Octobris uuth begeerte mijnes 1. vaders mijn broeder Abel Conders ter scholen gebracht tho Bremen ende den 20 aldaer angekomen ende bij D. Pezelio in de kost bestedet, ende den rectori Molano recommandert, en bin den 30 Octobris weder tho Lier gekomen.

Den 26 Octobris sint de malconten(ten) van der Niezijl affgetogen, nadat capitein Knoep tho schepe mith groet perickel proviandt daerbinnen gebracht.

Den 4 Novembris is Conradus Quantzius pastor tho Lier gestorven.

Den 10 Novembris is graff Johan uuth Engellant weder up Lherort gekomen.

1582.

Den 29 Januarii 1582 quam mijn suster Alberda van Groningen bij ons tho Lijr.

Den 10 Martii des avents tho 8 uren sint de gevangen heren als borgemester Reint

[p. 201]

Alberda ende borgemester Willem Ubbena, Jost van Cleve, Assuerus Munsterus ende Willem Dreuwes wunderlinck doer Godes hant uuth de gevenckniss lossgebroken ende uuth der stat geraket doer Marwijckspipe ende den 11 Martii tho middach tho Embden angekomen.

Den 14 Martii is mijn broeder Reint Alberda bij ons tho Lijr gekomen.

Den 18 Martii is sijn Excellentie der printz van Orange tho Delfft erschoten ende der schelm gevangen worden.

Den 20 Martii toch Reijnt Alberda mit mijn suster na Norden, om aldaer tho wonen.

1582.

Den 10 Junii wass het brulofft van Caspar van der Wengen mith der weduwen van Oldersum, Ode Onsta.

Den 2 Julii quam mijn ohem Rempt Jensma bij ons tho Lher ende toch den 6 weder van daer.

Den 16 Julii wordt bij Jemmingen een onbekende visch (gevangen) negen voet lanck, hebben(de) er een swert 3 voten lanck voer ende boven de munt.

Den 18 Augusti starff onse Wolbrich Conders tho Haisfelde.

Den 26 Augusti in der nacht entlepen Asinga ende Jacop Entens uuth die gevencknis uuth de Delffzijl.

Den 13 Septembris bin ick na Embden getogen doer bevel mijns vaders, vermitz de pest in de naberschap quam ende vandaer na Norden tho onse modder Hille Clants.

Den 17 Septembris is mijn suster Gese Conders an der pest gestorven.

Den 19 Septembris 1582 starff mijn suster Jost Conders oeck an der pest ende mijn vader ende steeffmoeder genaseden daeran.

[p. 202]

1582.

Den 21 Septembris quam ick weder tho Embden.

Den 25 Septembris toch ick na Raerchum tho mijn vedder Mello Conders om daer tho verwachten mijns vaders wille off ick oeck wederkomen solde.

Den 26 Septembris is Lochum entsettet, van der heren Staten krichsvolck.

Den 28 Septembris bin ick na Heisfelde doer versoeck van mijn vader gegaen, de mij aldaer up die esch mit mijn 3 broderen Henric, Allart ende Willem Conders bejegende ende een stuck van mij blivende mit mij gesproken, bevelende ick weder na Norden solde trecken ende aldaer verharren bes dat die pest muchte cesseren, mij sijn kinderen ten hochsten bevelende, dan mede weder affgetogen ende bin den 1 Octobris van Rarchum weder tho Emden gekomen, ende

Den 10 tho Norden bij onse modder Hille Clants ende mij aldaer een tijt lanck in de kost bestedet ende bin daer gebleven bet up den 26 Februarii 1583, dat de pest cessert ende mijn vaders hus weder klar.

1583.

Den 26 Februarii getogen na Embden.

Den 4 Martii 1583 van Emden weder getogen tho mijn vader tho Lier.

Den 6 Maii toch mijn vedder Berent Conders mith sijn huisfrowe na Bremen ende quam mijn suster Hille Caters bij ons tho Lier van Lewarden.

Den 4 Junii quam Berent mit sijn husfrowe ende soen ende mijn broder Abel Conders weder van Bremen, der den 24 Junii na Bremen toch.

Den 25 Junii getogen na Embden.

[p. 203]

Den 27 na Norden getogen om de kranckheit van mijn suster Alberda.

Den 16 Julii is mijn suster Willem Alberda gerustet omtrent 12 uhren in die nacht ende den 20 Julii tho Norden begraven.

Den 25 Julii weder tho Lier gekomen.

Den 26 Julii toch mijn l. suster Hille Caters na Groningen.

Den 12 Augusti quam Lurt Huinghe tho Lier uuth Groningen verdreven, daer he gebleven, do de andere heren weren lossgebroken.

Den 13 Augusti bin ick mit Berent na Stenforden doer Vriesz, Wust, Cloppenborch, Wiesternem ende Renen getogen om onse guth vandaer tho halen ende quam den 23 Augusti weder tho Lier.

1583.

Den 26 Septembris togen doer Lier doctor Pezelius en D. Crucigerus mith mijn broeder Abel Conders na Embden ende den 11 Septembris repasseerden sie weder na Bremen.

Den 16 Septembris quam der overste W. van Ewsum ende Asinga Entens tho Oterdum am lande ende begunden dat tho fortificeren.

Den 20 Octobris wordt Termunten verbrant.

Den 18 Octobris starff mijn ohem Rempt Jensema.

Den 24 Octobris toch de vaivode Albertus à Laski na Polen.

Den 13 Novembris togen de beide oversten W. van Ewsum ende A. Entens mit 10 venlin na Wedde.

Den 19 Novembris 1583 toch der overste Wigbolt van Ewsum weder van Wedde aff na Wijnschote ende worde gewunt en liet een venlin achter ende toch voert van Wijn-

[p. 204]

schote na Hogebunde mith den oversten Entens und dan na Oterdum.

Den 4 Decembris quam der overste A. Entens tho Lier.

Den 8 Decembris worde Johan Rengers tho Hellum van de malcontenten gevangen ende na Lingen gebracht ende toch der overste Entens weder van Lher na Oterdum.

Den 15 Decembris kreech ick een brieff van mijn vedder Egbert Alberda van Hemmen doer Buninck.

Den 21 Decembris hebben 20 soldaten van Wedde enige husen tho Wener geplundert daer enige uuthgewekenen van Fermsum in weren.

1584.

Den 31 Januarii 1584 starff der overste Wigbolt van Ewsum tho Oterdum.

Den 6 Februarii 1584 quam mijn broeder Abel Conders weder van Bremen om uuthgesonden tho worden na Marpurg.

Den 28 Februarii logierten sick de buren tho Hogebonde tho bescharminge des landes.

Den 15 Martii quam capitein Lazarus tho Oterdum ende de commissarien van Frieszland om tho monsteren het krichsvolck.

Den 22 Martii toch mijn broeder Abel Conders na Marpurg.

Den 26 Martii quam der Staten admirael up die Eemse.

Den 1 Aprilis toch der overste Asinge Entens mit sijn regiment uuth Oterdum.

1584.

Den 13 Aprilis togen de borgeren van Lier ende de husluiden mit hoer geweer up na Dijl ende Hogebonde om de malecontenten den intocht int lant tho keren.

Den 15 Aprilis quam een trompetter mit

[p. 205]

twe malcontenten up Lherort om an graff tho versoken een doertocht int lant.

Den 17 Aprilis voer capitein Knoep mit 6 schepen den Eemse up hen bij Wener.

Den 18 Aprilis bracht Ocke Frese droste die van Jemmingen ende Niderreiderlant in wapenen ende togen tho den anderen tho Dijl ende Bonde.

Die 21 Aprilis toch de trompetter weder van den Ort ende quam capitein Prenger ende 2 anderen in sijn platz.

Den 22 Aprilis toch het venlin van Gretmunampt sterck 550 man doer Lehr mede na Dijl ende den 24 het venlin van Oldersum na Hogebonde.

Den 28 Aprilis togen de malconten(ten) weder aff van Aschendorp, dewile sie so grote oppositie vunden ende toch graff Edzart na Wedde om mith Verdugo tho spreken.

1584.

Den 30 Aprilis togen de venlin van Groningen ende Oldersum weder na hus ende den 1 Maii de van Lher oeck na hus.

Den 11 Maii quam de admirael Du(ven)voerde mit 2 commissarien up de Eemse ende toch mith 2 commissarien na Stickhusen tho graff Johan ende den volgenden dach weder na sijn schepen up de Eemse.

Den 28 Maii quam mijn broeder Claes Cater tho Lher om het hijlick tuschen mij ende sijn suster tho besluten, welkes geschehen mijn vader kranck sijnde.

Den 4 Junii 1584 is mijn vader sehr christelick gerustet, ende mij sijne soens ten hogesten bevolen bijhou tho doen ende in de vrese Godes up the voeden ende de moder tho assisteren ende belastede sijn 3 soens

[p. 206]

de moder ende mij tho gehorsamen ende onse raet tho volgen etc.

Den 18 Junii toch mijn broeder C. Cater weder aff na Embden ende volgede hem den 20^en.

Den 23 Junii voer mijn broder Cater van Embden aff ende ick toch weder na Lher.

Den 30 Junii is der printz van Orange van een schelm doerschoten, so vort gevangen worde ende quartiert (Baltazar Gerardts).

Den 8 Julii wass enige commotie up Valderen, omdat bij nachte een poerte upgedaen.

1584.

Den 19 Julii haelde capitein Knoep enige gevangen borgers van Nesserlant, in stede dat de droste Ocko Frese enige van sijn soldaten gevangen genomen.

Den 2 Augusti toch doer Lher een gesanter van graff Johan van Nassaw na sijn soen graff Wilhelm in Westfrieszlant.

Den 23 Augusti hebben wij onse brulofft tho Lehr geholden als de 6 weken omme.

Den 30 Augusti worde Petrus Gelii Faber tho een pastor tho Lher in bijwesent van here Menso pastor tho Embden angenomen.

Den 12 Septembris toch der baron von Pardillan gesanter des konincks van Navarre van Embden aff na Hollant.

Den 25 Septembris quam tho Lher een gesanter uuth Engellant mith pastor Mense om mit graff Johan up den Oert tho spreken.

Den 19 Octobris toch Michael Hogelken dor Lher na oesten om een regiment van 6 venlin an tho nemen.

Den 25 Octobris wass die brulofft van Johan Schaffer ende Jost Alberda.

[p. 207]

Den 1 Decembris toch capitein Harkenstede mith sijn venlin aff.

Den 2 Decembris toch capitein Gevecote mith sijn venlin aff.

Den 5 Decembris volgede der overste Michael Hogelke.

1585.

Den 2 Februari 1585 wass een grote storm daerdoer de schantze von Oterdum, so de malcontenten geslagen, terbroken ende rasert.

Den 20 Februarii quamen 3 potten orlichsche schepen up de Emse ende toch Caspar van Ewsum mit 6 gevangen na Lewarden.

Den 23 Februarii toch mijn huisfrowe weder na Groningen ende quam den 13 Martii weder tho Lher.

Den 7 Aprilis starff der lieutenant doctor Johan de Mepsche.

Den 22 Aprilis quam Michael Hogelken ende Gerrijt de Junge mith hoer venlin tho Oterdum ende togen 3 venlin weder uuth.

Den 25 Aprilis starff Fecco Ompteda vrowe upt Zant D. Schaffers dochter.

Den 28 Aprilis kreech Onno van Ewsum een grote but bij Oterdum.

1585.

Den 22 Junii 1585 toch mijn vedder Berent Conders mith sijn husfrowe ende soen na Herborn.

Den 18 Julii togen wij na Norden up die brulofft van Egbert Clant ende Teicke Entens ende quamen den 28 weder tho Lher.

Den 29 Julii een anslach up Groningen gewest, so failliert ende Ketteler gevangen, de den 7 Augusti tho Groningen enthovet.

Den 13 Augusti toch der baron van Pardillan weder doer Lher na Bremen, starck 14 personen.

[p. 208]

Den 9 Septembris verleten de malconten(ten) de schantze van Oterdum an die Reider zijt.

Den 24 Septembris wass Onno van Ewsum ende capitein Wederspaen mit 200 soldaten tho Lier.

Den 23 Octobris togen de van Embden aff om de geusen tho verjagen dan vergeves.

Den 12 Novembris toch een gesanter des konincks van Navarre mith 8 personen doer Lher na Embden ende Engellant.

Den 18 Novembris quam capitein Johan Vervou mit sijn schip ende compagnie van Delffzijl.

1585.

Den 8 Decembris quamen enige Hollantsche schepen up die Eemse.

Den 13 Decembris quamen noch 4 Hollantsche schepen up de Eemse ende verbranden een Embder schip bij Borsum van hoer egen vuer.

1586.

Den 25 Januarii 1586 entfangen briven van mijn vedder Berent Conders von Herborn doer Hieronimus Stijchusen.

Den 7 Februarii weder an hem geschreven doer Jacob den boden up Herborn.

Den 17 Februarii voer der baron von Wullingbij mit 6 schepen von Embden.

22 Februarii hebben de von Oterdum een schip van de maleconten(ten) bi de Knotte genomen.

1586.

Tusschen den 3 ende 4 Aprilis in der nacht holde Onno van Ewsum 4 gevangenen van Lher.

Den 26 Aprilis quamen 4 orlochschepen up de Emssche.

Den 29 Aprilis noch 3 orlochschepen.

Den 30 Aprilis noch 5 orlochschepen.

Den 18 Maii quam der Engelscher gesanter

[p. 209]

Antonius Harley up de Emse mit een groet schip.

Den 23 Maii toch ick na Embden om mit den ambassadeur tho spreken, quam den 27 Maii weder tho Lher.

Den 26 Maii starff de gravinne van Esens.

Den 2 Junii worden de gravinne van Esens ende oeck Verdugon vrowe begraven.

Den 3 Junii worde Onno von Ewsum solvest 7^de tho Wener doet geslagen.

Den 13 Junii upt accord tuschen den ambassadeur von Engellant ende graff Edzart voren de Engelsche schepen in Embden.

Den 14 Junii toch mijn broder Reijnt Alberda na Norden.

Den 24 Junii quam he weder tho Lher.

Den 30 Junii togen van Embden Onno Tjabberen ende Henricus Geerdes in ambassade na den grave van Lecestre.

Den 27 Julii toch mijn huisfrowen moder na Groningen.

Den 9 Augusti toch de graff van Meurs na Bremen om ruter an tho nemen.

Den 30 Augusti 1586 toch ick na Embden.

Den 2 Septembris quam weder tho Lher.

Den 2 Septembris worde Doesborch van den graven van Lecestre ingenomen.

1586.

Den 26 Septembris quam der printz van Parma mith sijn krichsvolck tho Hasellunne om dier Staten loepplatz van die ruteren tho verdriven.

Den 27 Septembris worde Parma in groter ijl doer 2 trompetters weder thorugge gevordert ende thoch den wech, den he hen gekomen.

Den 4 Octobris worde docter Helmer Dunker

[p. 210]

van Groningen (daer he gestorven) doer Leer gevoert na Embden.

Den 9 Octobris worde de graff van Morenez mit de graff van Eberstein ende enige ruters durch tempest an die Grete gedreven.

Den 5 Novembris hefft Caspar van Ewsum Hansken Holthusen hus tho Wener geplundert.

1587.

Den 9 Januarii 1587 worde Deventer van den Engelschen capitein verraden ende overgegeven.

Den 23 Februarii 1587 togen voerbij Lheroert omtrent 470 malcontenten na Oldersum.

Den 3 Martii togen sie weder thorugge mit 2 graven van den Barge, vorbij Soltzbergen wesende alle de huisluiden in wapenen.

Den 6 Aprilis togen omtrent 60 malcontenten doer Oldersum mit een but, hebbende hoer schip verlaten.

Den 20 Aprilis togen 116 malconten(ten) na Stickhusen.

Den 23 Aprilis toch doer Lher een Engelscher gesanter S^r Horatio Palavicino, komende uuth Hochdutschlant.

Den 6 Maii starff Hector von Oldersum.

Den 11 Octobris hefft graff Enno ingenomen het hus Stickhusen.

Den 19 Octobris na Embden getogen ende den 23 Octobris wedergekomen.

Den 2^den Novembris is mijn broeder Wilhelm mith Sivert na Herborn gesonden en onse vedder und modderen Berent Conders ende sijn huisfrow.

1587.

Den 14 Novembris passeerde een gesante uuth Engellant na Dennemarck.

Den 25 Decembris worde droste Mulert tusschen Lingen ende Munster doerschoten.

[p. 211]

1588.

Den 4 Januarii 1588 verleten die malconten(ten) Hasellunne.

Den 21 Aprilis 1588 is gestorven upt Zant Egbert Clant van Usquert.

Den 25 Maii quamen 9 orlochschepen up de Eemse.

Den 11 Junii togen de gesanten van den hertoch von Parma doer Stickhusen, hebbende gelegen 14 dagen bij graff Edzard etc.

Den 17 Junii quam Martin Segersen mit sijn orlochschip up die Eemse.

Den 7 Julii quamen tho Lier der graff van der Lippe ende die lieutenant van den hartoch van Brunswijck als keijserlicke commissarien tusschen die graven.

Den 13 Julii quam een galeije up de Eemse.

Den 26 Julii quam mijn vedder Egbert Alberda van Marpurg.

Den 5 Augusti vertogen de keijserliche commissarii weder aff.

1588.

Den 12 Augusti liet der graff van Oldenborch sijn groff geschut affgaen tho een triumph over die erholdene sententie van Jeveren tegen dem graven Edzarten etc.

Den 31 Augusti toch Egbert Alberda weder aff na Marpurg.

Den 14 Septembris worde die oltste dochter van graff Edzart begraven.

Den 4 Octobris quam nichte Hille Clants hijr.

Den 8 Octobris 1588 is nichte Wemele Clants gerustet.

1589.

Den 30 Januarii is gestorven Hero von Oldersum.

Den 8 Februarii 1589 na Embden getogen verschreven van Bastian Wabbens, des deeffstals halven van onse golden ketten und andere.

[p. 212]

Den 12 Februarii weder gekomen.

Den 14 Februarii is onse gode swager Reint Alberda gerustet ende den 17 in der kercken tho Lher begraven.

Den 18 Februarii is mijn broder Abel Conders van Marpurg wedergekomen ende den 22 Februarii na Bremen getogen om onseren vedder Johan Rengers ten Poste belangende de entdeckinge des dieffstals.

Den 10 Martii entfangen brieven van mijn broeder Abel ende vedder Rengers van Bremen ende toch daerup den 11 Martii na Emden ende quam den 12 Martii mith mijn vedder Wigbolt van Iselmuiden weder tho Lher, dewelke in der nacht vort na Bremen toch, omdat hem sijn goet oeck gestolen.

Den 24 Martii quamen mijn broeder Abel ende Iselmuiden weder van Bremen.

Den 1 Aprilis 1589 an mijn vedder Johan Rengers ten Poste up Bremen geschreven ende hem gesonden 12 goltgulden ende 2 stucken olt golts vor sijn dochteren.

Den 8 Aprilis quam mijn broeder Hinrich mit Siwert weder van Marpurg.

Den 28 Aprilis worde een dach geholden tho Oldersum tuschen Plettenborch ende de wedwe van Oldersum.

Den 11 Maii is Claess Frese gerustet.

Den 13 Maii toch Hillebrant dor Lher na Groningen und starff sijn vader alda.

1589.

Den 25 Maii quam Egbert Alberda weder 1589. van Marpurg na dode sijns vaders tho Lher.

Tusschen den 12 ende 13 Junii quam graff Wilhelm von Nassaw mit 35 schepen voer Reide ende nam den 16 Junii Reide in.

[p. 213]

Den 9 Julii is Evert Alberda na Rochelle gevaren.

Den 22 Julii worde de koninck Henri 3 van Franckrijck voer Paris vermordet.

Den 12 Septembris 1589 hefft der overste Allart Clant geplundert Oldersum.

Den 16 Septembris worden 33 soldaten van A. Clant up den Oert gevencklich ingetogen.

Den 18 Septembris seilde Clant weder na Reide.

Den 19 Septembris toch doer Lher een gesanter des keijsers comende uuth Moscovien.

Den 26 Septembris toch mijn huisfrow na Dornum up het brulofft van Enno van Dieffholt ende onse nichte Almet Benninga van Grimersum ende quam den 9 Octobris weder.

1589.

Den 10 Octobris nam graff Wilhelm van Nassaw de Soltkamp in.

Den 1 Novembris toch mijn broeder Abel Conders mit breven an Dekema, Starckenborch, president Aisma ende mher anderen om onse goderen tho Enumatil tho bevrien etc.

1590.

Den 4 Januarii 1590 toch mijn vedder Egbert Alberda na Embden ende daerna na Groningen.

Den 9 Martii quam mijn broeder Abel Conders weder van Groningen.

Den 11 Julii 1590 worde Allart Clant gevencklick up Lherort gesettet ende van graff Johan ingetogen.

Den 27 Julii toch Verdugo's trompetter an graff Johan tho Stickhusen om verlossinge van Allart Clant.

Tuschen den 1 ende 2 Augusti namen die malcontenten Kloppenborch in.

[p. 214]

Den 7 Augusti een schrecklick tempest daerdoer die dijcken inbrocken.

Den 5 Augusti worde Ocke Frese van sijn drostampt affgesettet.

Den 10 Augusti toch mijn broeder Allart Conders weder na Dillenborch, nadat ick hem pert van den drosten Wengen gekofft, ende den solvigen dach toch D. Holtman na Groningen tho Verdugo.

Den 17 Augusti worde Allart Clant weder gerelaxert uuth den gevenckniss.

Den 19 Augusti verliten de malcontenten die Kloppenborch.

1590.

Den 12 Septembris bin ick mit mijn broeder Hinrick Conders getogen na Embden, die van daer affvoer na Engellant.

Den 27 Novembris entfangen breven van mijn broeder Hinrick Conders uuth Londen in Engellant.

Den 15 Decembris toch D. Holtman wegen graff Johan na Praga.

1591.

Den 17 Januarii 1591 togen doer Lher der visconte de Touraine ende Horatius Palavicino, gesanten van den coninck van Franckrick ende koninginne van Engellant.

Den 20 Maii 1591 hefft sich Zutphen an de heren Staten ergeven.

Den 30 Maii hefft sich Deventer ergeven an printz Mauritz van Nassaw wegen der Staten.

Den 8 Junii 1591 quam graff Mauritz van Nassaw mit het leger voer Groningen ende vandaer den 16 Junii voer den Delffzijl.

Den 22 Junii ergaff sich Delffzijl in der heren Staten handen ende toch mijn broder Allart weder na Dutzlant.

[p. 215]

Den 24 Junii toch het leger van den Delffzijl weder aff.

Den 27 Junii ergaff sich de Upslach.

Den 1 Julii crgaff sich Enematijl.

1591.

Den 4 Julii toch het leger na Steenwijk.

Den 6 Julii worden 6 soldaten tho Groningen affgehouwen.

Den 30 Julii starff Occo Frese tho Embden.

Den 25 Augusti hebbe ick an mijn vedder Berent Conders geschreven up Heijdelberg doer mijn vedder Egbert Alberda.

Den 25 Septembris starff der churfforst hertzoch Christian van Saxen.

Den 29 Septembris starff graff Johan van Ostfriesslant.

Den 11 Octobris 1591 worde Nimwegen van graff Mauritz van Nassaw ingenomen.

Den 15 Octobris verleten de malcontenten Ter Vechte.

Den 18 Octobris triompherde de van den Delffzijl over het innemen van Nimwegen van der Staten.

1591.

Den 22 Octobris quam graff Edzard van Oestfriesslant up Lehrort.

Den 5 Novembris worde doctor Mol up Lherort gevencklick gesettet

Den 6 Novembris toch koninck Henrick van Franckrick ende Navarre voer Rouan.

1592.

Den 6 Januarii 1592 is hertzoch Casimir paltzgraff tho Heijdelberg gerustet.

Den 19 Januarii is borgemester Johan Tedema tho Groningen gerustet.

Den 21 Februarii worde D. Mol sijner gevencknisse up den Oert entslagen.

Den 18 Martii quam mijn broeder Allart

[p. 216]

Conders mit Gerard Stael uth Frankrick vant belech van Rouan.

Den 31 Martii toch mijn broeder Allart Conders mith Gerard Stael na Zuijdthusen tho Staels vader.

Den 18 Maii quam graff Mauris van Nassaw van Steenwijck.

Den 4 Maii is tho Heidelberg onse gude vedder Berent Conders in den Heer entslapen.

1592.

Den 14 Maii toch graff Willem van Nassaw mith sijn volck na Steenwijck.

Den 26 Maii toch Hermannus Rennecherus doer Lher na Bremen mit Albertus Vogt, so tho Loghe van enige malecontensche soldaten gevangen worden ende Rennecherus entliep idt ende quam weder tho Lher.

Den 30 Maii togen doer Lher junge graff Johan van Nassaw, een graff van Solms ende de baron von Windenborch na Friesslant.

Den 24 Junii 1592 hefft sich Steenwijck upgegeven an graff Maurits etc.

Den 10 Julii is het leger van Steenwijck upgetogen ende den 15 voer Covorden gekomen.

Den 5 Augusti toch ick mit mijn huisfrowen moder na Bremen om onse modder Eilco Conders, weder van Heijdelberg gecomen sijnde, an tho sprecken ende quam ons tho Apen der graff van Monpelgart tho mote, gaende na Engellant.

Den 18 Augusti quamen wij weder tho Lher.

Den 1 Septembris hefft sick Covorden an de heren Staten ende graff Moritz ergeven.

1592.

Den 23 Septembris toch der graff van Monpelgard weder doer Stickhusen komende uuth Engellant.

[p. 217]

Den 21 Octobris worde die Lieke vast gemaket van Wigbolt Barels.

Den 20 Novembris worde een lantdach geholden tho Auwrick van die van Ostfriesslant.

Den 23 Novembris Parma tho Atrecht gestorven.

Den 18 Februarii 1593¹⁾ toch Verdugo doer die Burtange na Groningen.

1) H.S. heeft 1613.

1593.

Den 27 Martii starff Hermannus Buschius.

Den 7 Aprilis quam graff Willem van Nassaw mit sijn krichsvolck up die Dollart ende toch tho Billingwolde ant lant.

Den 23 Junii toch mijn huisfrowe mit Aneken Tamminga na Bremen tho onse modder Eilke Onsta wedwe Conders tho besoken.

Den 8 Julii quamen sie weder van Bremen mith onse vedder Abel Conders.

Den 11 Julii toch Aneken Tamminga weder na Groningen.

Den 18 Augusti ergaff sick Wedde an die heren Staten.

Den 28 Augusti toch ick na Billingewolde ende Wedde om tho besehen ende quam des anderen dages weder tho Lher.

Den 31 Augusti toch graff Willem mit sijn krichvolck na Covorden.

Den 12 Septembris hebben die malecontenten Wedde weder ingenomen.

Den 1 Octobris hefft graff Philips van Nassaw een convoij van die malcontenten bij Zuijtlaren geslagen.

Den 18 Octobris is Wedde weder van graff Willem ingenomen sijnde tho schepe tho Billingewolde angekomen.

[p. 218]

1593.

Den 20 Octobris voer graff Wilhelm weder aff na Frieszlant.

Den 19 Novembris waren enige particuliere Omlanders tho Embden versammelt.

Tusschen den 2^en en 3^en Februarii een anslach der malcontenten up de Delffzijl gefaillert.

1594.

Den 27 Aprilis verlieten die malcontenten Covorden.

Den 12 Maii quam sijn excellentie mith het leger voer Groningen.

Den 20 Maii worde Adwerderzijl mit stormerhant gewonnen ende capitein Prenger mith sijn soldaten doetgeslagen.

Den 28 Maii toch ick na Embden.

Den 30 Maii over na den Delffzijl ende vandaer na Bremen.

Den 1 Junii quam ick int leger tho Helpen.

Den 3 Junii toch ick na den Niezijl.

Den 4 Junii na de Schelffhorst tho mijn broder Claess Cater.

Den 11 Junii quam ick weder int leger.

Den 13 Junii quam ick weder in den Delffzijl ende den solvigen dach is de olde vrowe van Deeffholt gerustet.

Den 14 Junii quam ick weder tho Lher.

Den 15 Junii hebben de van Groningen de soldaten vant Schutendiep ingelaten buten weten van de borgerie.

Den 19 Junii worden 2 boden uuth de stat komende gevangen.

Den 20 Junii toch mijn huisfrowe up de begravenisse van de wedwe van Dieffholt.

Den 25 Junii quam onse nichte Eilke Onsta weduwe tho Lher van Bremen.

Den 5 Julii wordt het ravelin voer Oester-

[p. 219]

porte mith gewalt ingenomen, daerover de van Groningen verflauwet.

Den 9 Julii toch ick weder na Emden ende quam den 11 Julii¹⁾ weder int leger.

Den 12 Julii worde het accord getroffen ende den 13 beiderzijts ondertekent.

Den 14 Julii togen die soldaten daeruuth.

1) H.S. heeft ‘Junii.’

1594.

Den 15 Julii togen wij in de stat.

Den 17 Julii deden here Menso Altinck die erste predige in S. Mertens kercken, als de beelden daer al uuthgeworpen.

Den 13 Augusti van Groningen getogen na Husing ende den 14 tho Embden angekomen ende den 15 tho Lher.

Den 30 Augusti hebben wij onse tijlber guth na Groningen gesonden.

Den 3 Septembris bin ick mith mijn huisfrowe na Groningen getogen over Emden ende den 5 tho Groningen gekomen.

Anno 94 weren Borgemesteren:

Johan Lewe,

Albert Jarges,

Evert Ulger,

Albert Eels.

Hoeftmans:

Joachim Ubbena,

Johan van Ballen,

Egbertus Upkena,

Frerick Moijsteen,

de tho samen cassiert ende sint van die Staten Generael weder gekoren:

[p. 220]

Borgemesteren:

Herman Koninck,

Mello Conders,

Egbert Alberda,

Joachim Altinck.

Hoeftmans:

Hillebrant Rolteman,

Frerick Conders,

Tammo Conders,

Johan Clant.

Spreuken, verzen enz., welke achter in het journaal zijn opgeteekend.

Hoffnung ist der Tugent Zijr,

auff Hoffnung werden erhalten wijr.

Hoffnung spricht, hab ein guten Muth,

verzach nicht, ess wirt werden guth.

Flumen apud superos est nullum, pontibus ergo
Haud opus est ullis, sed neque pontifice,
Ast apud infernas, cum sint tria flumina, saedes
Haec habeant pontes pontificesque suos,
Hinc quoque Romanus diademata terna sacerdos
Gestat, quod praesit fluminibus Stijgiis.

Non audet Stijgius Pluto tentare, quod audet
Effrenis monachus, plenaque fraudis anus.

Mortui sunt, hercule, mundo cucullati, quod iners terrae sint onus, ad rem utiles nullam nisi ad scelus et vitium.

[p. 221]

 

Der Pabst zwe Schlussel hat gefort

 

Die Welt mit solchen Scheen bethoret,

 

So nun der Schien davon verschwindt

 

So sicht man das es zwe Schwengel syndt,

 

Gemacht den Pabst zu hencken dron

 

Mit Judas nemen gleichen Lhon.

Der Pabst und sein Roth
Sund Engel vor Got,
Wie Judas ein Zwelffbot,
Der von Gelt verriet Got.

Beza in pontifices.
Nil mirum est statuas vos commendare libenter
Ipsi cum sitis pontifices statuae.

Si cum labore honesti quippiam egeris, labor abit, honestum manet, si cum voluptate turpe feceris quippiam, quod suave est abit, quod turpe est manet.

Collatio Saturni et papae.

Falcifer hic olim Saturnus regna tenebat
Ausonius sedem, nunc ubi praesul habet.
Ille parvis crudelis erat natosque vorabat,
Hic simili praestat se feritate patrem.
Namque suos natus cum bile tumescit et ira
Ad Stijgias saevo fulmine mittit aquas.
Ille gravem fertur deglutivisse molarem,
Faucibus hic arces, oppida, regna vorat.

[p. 222]

Pasquillus.

Non ego Romulea miror quod pastor in urbe

Sceptra gerat, pastor conditor urbis erat;

Cumque lupae gentis nutritus lacte sit author,

Non ego Romulea miror in urbe lupos.

Illa meum tantum subit admiratio captum

Quomodo securum servet ovile lupas.

Jelicher Hadder scheint erst klein
Ohn einig Furcht und Arch zu sein,
Ehe man sich aber recht umbsicht,
Oft schrecklich Ding herauszen bricht,
Dasz sich erhebt und einherfert,
Als ob esz rurt Himmel und Erd.

Kuhn und bösz sein ohn enig Macht
Wird vor Unsinnigheit geacht.

Nach dem Reich Gottes Niemand tracht,
Sijn Wort wird uberal veracht,
Wo es aber Jemand nempt an,
Wil Rhum ende Gniesz darvon han.
Iderman smuckt sich mit dem Schein,
Aber Got sehet ins Hertz hinein.

Dictum Mardonii, regis Xerxis ducis.

Wasz Got einmael besloszen hat,
Da wider ist kein Hulff noch Rath,
Und da gleich Rath zu vinden wher,
Volget doch niemand getreuwen Lher.

Al Tugent den erst herlich leucht,
Wen Noth und Ungluck sich erreugt.

[p. 223]

L'Italien est sage devant la main,
L'Alemant sur le faict,
Le François après le coup.

Thucydides.
Les moins entendus en quelques affaires sont les plus hardis à l'entreprendre.
On doit bien penser à soy avant que s'embarquer, mais depuis qu'on a commencé à faire voile, il n'est plus temps de marchander le vent.
De toute paille bons leuriers.

Paix engendre prospérité,
De prospérité vient richesse,
De richesse orgueil, volupté,
D'orgueil contention sans cesse,
Contention la guerre adresse,
La guerre engendre pouvreté,
La pouvreté humilité,
D'humilité revient la paix,
Ainsi retournent humains faicts.

Papa noster, qui es Romae, maledicatur nomen tuum, intereat regnum tuum, impediatur voluntas tua, sicut et in caelo et in terra, panem nostrum non das nobis hodie, et remitte nobis pecuniam nostram, sicut nos remittimus tibi indulgentias tuas et ne nos inducas in haeresim, sed libera nos a missa tua, quia tuum est infernum, pix et sulphur per secula seculorum. Amen.

[p. 224]

Ulricus Huttenus eques auralis.
Multi cardinales caeci creaverunt caecum Leonem decimum pontificem.

Epithaphium Pii quinti.
Papa Pius moritur quintus, res mira, tot inter
Pontifices tantum quinque fuisse pios.

Courte histoire de ceulx de Valois.

François premier
Fust prisonier

Faict a Pavie.

Son fils aisné
Empoisonné

Perdit la vie.

En joeux et ris
Mourut Henri

D'un coup de lance

François second
Par la poison

Laissa la France.

Charles aussi
Mourut ainsi

Et de mort telle

Eust d'Alençon
Par la poison

Playe mortelle.

[p. 225]

 

Henri le tiers

 

Sans heretiers

 

Fin de sa race.

 

D'ung Jacobin

 

Ruse et fin

 

Sentit l'audace.

 

 

 

Voilà le sort

 

De vie à mort

 

En courte histoire

 

De tant des rois

 

Du sang Valois

 

En peu de gloire.

 

 

 

Henri le quart

 

Soigneux regard

 

Avoit besoigne

 

D'ung Jésuit

 

S'il n'est séduict¹⁾

 

Soit à Vergongne.

Maria Stuarta Scotiae regina post 19 annorum captivitatem in arce Frodringhar 8 Februarii 1587 in presentia comitum de Scharbury et de Kant et multorum equitum nobilium et satraparum decapitata jussu reginae Angliae et parlamenti. Arcis praefecti erant Amias Paulet et Drus Druerius.

Het balspijl tho Geneve lanck 33 passus.
breit......... 13 passus.
Tho Valence lanck.... 31 passus.
breit......... 10 passus.

1) Aan de kant staat ‘Petre Coten.’

[p. 226]

Templum Argentinense usque ad chorum est longum passus 99, latum vero 59 passus.

Coloniense longum ad chorum 90, latum 62.

Bernense longum ad chorum 78, latum 46.

Anno 1586 worde binnen Emden getaxert

10 engels een lois.

32 askens een engels.

Dat engels van ducatengolt gelt binnen Emden 28 st.

Dat engels van kronengolt 26 st.

van goltgulden golt 23 st.

10 engels Troys is een loet.

9 ½ engels Colns is een loet.