Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 56

[p. 261]

Brieven van Emanuel van Meteren en van Pieter Bor,
Medegedeeld door Dr. Z.W. Sneller.

Emanuel van Meteren, gelijk we weten, is niet alleen consul der Nederlandsche natie te Londen geweest en als zoodanig belast met de behartiging van algemeene handelsbelangen, maar hij was ook de geschiedschrijver van den Nederlandschen Opstand, wiens werk reeds tijdens zijn leven in verschillende drukken onder verschillende titels verscheen. In beide kwaliteiten, als consul voor de aan zijn zorg toevertrouwde belangen en als schrijver voor de verzameling en de publicatie zijner historiestof, moet hij een uitgebreide correspondentie gevoerd hebben, waarvan helaas slechts schamele resten tot ons gekomen zijn.

Brieven van de hand van Eman. van Meteren kennen wij er slechts vier¹⁾: twee aan Ortelius te Antwerpen 24 Nov. 1592 en 19 Jan. 1595²⁾, een aan Bern. Paludanus te Enkhuizen 11 Sept. 1599³⁾ en een aan Chr. Huygens, den secretaris van den Raad van State, 3 Sept. 1605⁴⁾. Voorts kennen we enkele brieven, geadresseerd aan Van Meteren⁵⁾.

Het kan daarom niet overbodig heeten een tweetal brieven van Van Meteren in het licht te geven, die beide handelen over zijn boek en een niet onbelangrijke aanvulling en beves-

1) W.D. Verduyn, Emanuel van Meteren, 's-Gravenhage 1926, blz. 11.

2) J.H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivum I n. 225, n. 262. Verduyn, blz. 168.

3) Verduyn, blz. 224.

4) J. Dodt van Flensburg in Tijdsch. voor Geschiedenis, Oudheden en Statistiek van Utrecht VII blz. 420.

5) Verduyn blz. 9. Fruin V.G. VII blz. 383 vlg.

[p. 262]

tiging onzer kennis zijn. Beide brieven werden geschreven aan Dan. van der Meulen, koopman te Leiden, en berusten in de uitgebreide en belangrijke Collectie Van der Meulen op het Leidsche Gemeente-Archief.

Over Dan. van der Meulen als koopman handelde schrijver dezes in het Jaarboek van het Genootschap Amstelodamum (1935)¹⁾. Dan. van der Meulen was een dier Antwerpsche handelsmagnaten, die door de krijgsgebeurtenissen naar het Noorden waren verdreven en die hun handelskapitaal en hun handelservaringen dienstbaar maakten aan de grootheid van de jonge Republiek. Sedert najaar 1591 woonde hij te Leiden, waarschijnlijk terwille van zijn handel, die o.m. export van lakens en andere wollen stoffen naar Zuid-Europa omvatte. Hij was in 1584 of 1585 met Hester de la Faille gehuwd. Door dit huwelijk was hij de zwager van den eveneens vermaarden koopman Jacques de la Faille, ook afkomstig uit het Zuiden, die o.a. in lijnwaden handelde en zich daarom al spoedig in de linnenstad Haarlem neder liet²⁾. Hun beider belangen ontmoetten elkander in handelsondernemingen voor gemeene rekening.

Dan. van der Meulen was niet alleen een groot koopman, maar ook een minnaar van kunsten en wetenschappen, alsmede een belangstellend en actief staatsburger. Bor weet van hem te verhalen³⁾, dat hij in 1598 vertrouwelijk verkeerde in Zuid-Nederland, waar hij in Antwerpen en Brussel in politieke besprekingen betrokken werd. Hij kwam toen te vernemen, dat er aan het hof van Albertus geneigdheid tot vrede bestond en tot herstelling van de eenigheid der Nederlanden. Weer in het Noorden teruggekeerd, rapporteerde Van der Meulen in de Staten van Holland zijn bevindingen. Hoe weinig deze politieke snoepreis hem ten kwade geduid werd, blijkt uit het feit, dat de Staten-Generaal hem in 1599 met een vertrouwelijke zending naar Duitschland belastten⁴⁾.

1) De drie cargasoenen rogge van Daniel van der Meulen c.s., anno 1592, en hun verzekering.

2) Zoo blijkt uit een rekening van 18 Juni 1594, dat hij ‘raw Helmonts lijwaet’ liet koopen te Helmond en Eindhoven. Collectie Van der Meulen n. 131.

3) Bor, Ned. Hist. XXXV f. 37. Het Journaal van deze reis naar Antwerpen en Brussel is te vinden in Collectie-Van der Meulen n. 7.

4) N. Japikse, Resol. St. Gen. X blz. 545, 551.

[p. 263]

Uitgebreid was zijn correspondentie en veelomvattend zijn politieke belangstelling. Men vindt in zijn archief evenzeer de stadhouders-instructie van Maurits, een memorie van Leycester en dergelijke bescheiden, als eigenhandige brieven van Marnix van St. Aldegonde, François Vrank, Christ. Huygens, Johan van der Warck. Dan. van der Meulen was het type van den onder Renaissance-invloed opgewassen en zoo loffelijk geprezen koopman, die tevens man van ruime politieke en cultureele belangstelling was.

Geen wonder, dat de koopman en de zijns tijds historiën minnende Emanuel van Meteren dezen aanzienlijken Brabantschen Leidenaar met vreugde onder zijn vrienden rekende. In Van Meterens Album Amicorum schreef Dan. van der Meulen 2 Nov. 1586 te Londen, met treffelijke spreuken, zijn naam¹⁾.

De eerste van de te publiceeren epistelen is geteekend Londen 2 Maart 1592. Of eigenlijk zijn het twee epistelen, in nauwe aansluiting aan elkander geschreven, want toen Van Meteren zijn brief beëindigd had en op gelegenheid van verzending wachtte, bereikte hem een schrijven van 20 Februari 1.1. van Dan. van der Meulen, waarop hij terstond en ten vervolge op zijn eerste schrijven den 9en Maart 1592 antwoordde.

Zoo werd het geheel een lange brief. Hij handelde hoofdzakelijk over de bewerking van de Memoriën.

Voor de tot stand koming van Van Meterens Memoriën was het destijds een belangrijk moment. De auteur zelf verhaalt er van in later dagen: ‘Alsoo Ortelius mij versocht een copije van mijn Memoriën aen eenen sijnen vrient in Duijtschlandt te senden, om de principaelste gheschiedenissen in copere platen te doen snijden, soo hebben des voorsz. vrients erfghenamen nae sijn doodt deselvighe in Hoogduijtsch ende Latijn overgheset, met aenhangselen op onsen naem’²⁾.

Abraham Ortelius was de geleerde Antwerpsche geograaf, die op den levensloop en de ontwikkeling van zijn neef Van Meteren grooten invloed uitoefende. Hij was het ook, die als bemiddelaar met den ‘vrient in Duijtschlandt’ fun-

1) H.C. Rogge, Het Album van Emanuel van Meteren, Oud-Holland XV (1897) blz. 184.

2) Voorreden, editie 1614.

[p. 264]

geerde, den beroemden graveur en uitgever Frans Hogenberg¹⁾, die geboortig uit Zuid-Nederland, in Keulen een uitgave van Nederlandsche historieprenten voorbereidde, als verluchting van een daarvoor geschikten tekst. Dien tekst zouden de Memoriën van Emanuel van Meteren leveren; omstreeks 1586 schijnt de overeenkomst tusschen schrijver en uitgever tot stand gekomen te zijn. Echter, de jaren verliepen, zonderdat het beraamde plaat- en geschiedwerk verscheen. En intusschen overleed, 1590, Frans Hogenberg. Eerst in 1593 hebben zijn erven het gegeven woord ingelost; toen verscheen, met den naam van den auteur in letterverspringing, de ‘Historia unnd Abcontrafeytungh fürnemlich der Niderlendischer geschichten und kriegszhendelen, mit höchstem fleisz beschrieben durch Merten von Maneuel,’ het eerste deel van het op twee deelen berekende werk²⁾.

Van Meteren heeft nimmer voor historieschrijver willen fungeeren. Hij wist, dat hem daartoe de noodige eruditie ontbrak. Hij verlangde niet meer dan een bescheiden verzamelaar van bouwstoffen te wezen. ‘Ick hebbe... voorghenomen ende bestaen te vergaderen dese Memoriën, soo uijt mijn eijghen aenteeckeningen, van dat ick in mijn leven selfs ghesien ende ghemerckt hadde, ende dat mij ter kennisse is gekomen van vele geloofweerdige gheleerde ende ervarene persoonen in saecken van state, daer ick mede verkeert hebbe, als oock mede van 't ghene ick uijt menichte van boecken, tractaten ende autentijcke gheschriften bijeen ghebracht hadde. Ende (hebbe) eijndelijck... dese Memoriën in ordere van jaren ende tijden gebrocht, ten gerieve van eenigen bequamen ende gheleerden historijschrijver, om met een heerlijcke ende aenghename stijle daer uijt een perfecte Historije te mogen inne stellen, daer toe ick alle devoir ghedaen ende sulcken een

1) Frans Hogenberg werd te Mechelen geboren. Hij overleed in 1590 te Keulen. Hij was lange jaren als graveur in Keulen gevestigd; hij vervaardigde kaarten en historische tafereelen, o.a. voor den ‘Leo Belgicus’ van Aitsinger, 1583. Men vergelijke Allg. Deutsche Biographie XII (1880) S. 650.

2) Verduyn blz. 156 vlg. De Bibl. Thysiana te Leiden bezit twee exemplaren van de volledige Duitsche uitgave van 1596, een met en een zonder platen (n. 2022 en n. 2023). Het was deze uitgave, die Fruin ten onrechte voor de eerste hield (V.G. VII blz. 404 en n. 2).

[p. 265]

oijt sints alomme gesocht hebbe ende door mijne vrienden doen naer vernemen, daer af mij veel geleerde mannen ende andere konnen getuijgen, den welcken ick ghetracht hebbe mijn voors. Memoriën te behandighen, eenlijck uijt begeerte om sulcken sonderlinge Historye wel beschreven te sien’¹⁾.

Wij mogen aannemen, dat dit alles, en wat voorts Van Meteren schreef over zijn ‘korten loopenden coopmansstijl’, geen uiting van nederigen hoogmoed is, maar eerlijk blijk van zelfkennis en van het bewustzijn van de beperktheid van eigen kracht. Immers, de vertrouwelijke brief aan Van der Meulen bevestigt bovenstaande publieke bekentenis. ‘Ick en soecke niet dan te confereren ende over te geven wat ick hebbe aen eenen goeden schrijver, opdat het wel ende fraeij moghe gheschreven worden, sijnde de materye seer hoogweerdigh in den hooghsten graet’.

1) Voorreden ed. 1614. De voorrede van de Latijnsche uitgave van 1598 zegt: ‘Mihi...... amici quidam, (ut) ea quae ex tam variis verissima, optima et maxime necessaria excerpseram, in compendium quoddam redigerem, utpote docto alicui historiographo usui inprimis futura, suaserunt’. De voorrede van de eerste Nederlandsche uitgave van 1599 zegt: ‘(De vrienden, de helpers bij het verzamelen der bouwstoffen) hebben mij vermaent dese moeyte, arbeyt ende cost niet vergeefs te willen doen, maer geraden, eens jaers de pampieren oversiende, daer uut te noteren ende te vergaderen, wat van so veelderhande stoffe het waerste, beste ende dienlijckste soude mogen wesen, om daer mede eenen gheleerden, welgheoeffenden historieschrijver te dienen, ende deselve die te behandighen... Desen mijnen arbeijt hebbe ick verscheijden gheleerde bequame mannen aengheboden, als vele mij connen ghetuijghen’.
Men vergelijke voor het onderscheid tusschen Memoriën en Historiën, in het hierna te noemen werk van Fresinga a^o 1584:
De Corrector tot den Leser.
Hebt gij met vlijt gelesen dees' Memoriën
- Den nijt ten spijt, weerdig genaemt Historiën -
Fresinga zelf schreef in de Voorrede van zijn werk: ‘Gij sult mij meuglick antwoorden, dat het niet éénes menschen werck en sij een Historie recht te schrijven. Dat moet ick U jae billick bekennen. Maer het is wel éénes menschen werck Memoriën te schrijven; ende wat in 't eerste niet gantz recht en is, mach van anderen daernae rechter gemaect worden’.

[p. 266]

Op dit punt gekomen wordt onverwacht Van Meterens slappe koopmanspen een dichterlijke historieveder, zich vermeiend in zooveel ‘veranderinge van religie, van heere, van regimente; te doene hebbende metten grootsten, maghtighsten potentaet van Cristenrijck, daer toegeloopen sijn de quinte essentie van alle polyticke raetsheeren, verstandighe veltoverste ende cloeke cappiteijnen ende crijschvolck van gheheel Europa, daer men over hondert jaer meer van verwonderen sal dan men nu doet’.

Dit alles te onderzoeken en in loffelijke woorden te beschrijven, is meer dan ééns menschen werk. Hier moet verdeeling en weder samenvoeging van arbeid zijn, ‘als d' een den stijle, d' ander materie ende stoffe. De stoffe is van mij ende mijns gelijcke, vergaderers van de occorentiën’, eensdeels te halen, voorts van tresoriers, veldoversten en raadsheeren. Het zou een schoone en dankbare taak voor deze landen zijn het verzamelen van bouwstoffen aan te moedigen, en daarenboven ‘eenen te belasten met fraeijen stijl te beschrijven, die den naem voerde’. Van Meteren denkt aan het officie van lands-historieschrijver, zooals dat enkele jaren later (1601) zou ten deel vallen aan den jongen Hugo Grotius¹⁾.

De tweede brief is 15 Jan. 1599 te 's-Gravenhage geschreven. Ook toen was het in de levensgeschiedenis van Van Meterens ‘memorische Historiën’ een belangrijk moment. Nadat, gelijk we weten, reeds vroeger een Hoogduitsche en een Latijnsche bewerking waren verschenen, zag in het vroege begin van 1599 de eerste Nederlandsche uitgave het licht²⁾. Het was Van Meterens eerste legitieme geesteskind. De beide vroegere uitgaven toch waren opgetooid ‘met aenhangselen op onsen naem ende tot onsen grooten naedeele ende met meenighe onwarachtigheden’. Toen nu de boekdrukker Vennecool te Delft begon een terug-vertaling uit het Duitsch ter perse te leggen, besloot Van Meteren ‘de voorn. Memoriën te drucken naer [sijns selfs] copye’. Dit is de authentieke uitgave van 1599.

1) H.C.A. Muller, Hugo de Groots Annales et Historiae, Utrecht 1919, blz. 4.

2) De voorrede is gedateerd 4 Dec. 1598. Het titelblad vermeldt het jaartal 1599. 15 Jan. 1599 waren de Memoriën bereids gedrukt.

[p. 267]

Geheel onbesproken was intusschen dit wettige geesteskind niet. Men had, zoo klaagt in later jaren de auteur, ‘eenighe dinghen, d'een ofte andere ten ghevalle, sonder onse kennisse verandert’. Dit laatste kan intusschen een gelegenheidszinnetje zijn, in verband met de moeilijkheden, die de verschijning van de uitgave van 1599 aan den schrijver bezorgde.

Die moeilijkheden waren van velerlei aard. Men kan het verhaal er van vinden in de monographie van Dr. Verduyn en in de stukken, die Dr. N. Japikse publiceerde, in zijn uitgave van de Resolutiën der Staten-Generaal¹⁾.

Toen Van Meteren den 15en Januari 1599 zijn brief aan Dan. van der Meulen adresseerde, verkeerde hij nog in zoete onwetendheid. Den volgenden dag, Zaterdag 16 Januari, offreerde hij het pas verschenen geschiedwerk aan de Staten-Generaal. Spoedig rezen er bedenkingen. De afgevaardigden van Holland bevonden, ‘dat daerinne in materie van den staet zoude wezen gefailzeert te zijn’; zij achtten het daarom vooralsnog onmogelijk ‘den autheur te vereeren’. Geldelijke honoreering bleef Van Meteren dus voorloopig ontzegd.

Hoezeer intusschen de schrijver op geldelijke belooning voor zijn moeizamen arbeid rekende, blijkt uit onzen brief. Hij trachtte het zilveren wit der ‘vereeringe’ te treffen op de wijze, hem indertijd door zijn mentor Ortelius aan de hand gedaan²⁾. ‘De aucteuren hebben gemeynlycken wat exemplaren, als de boeken gedruckt sijn; ende dan oock wachten se gemeynlycken wat van de dedicatie’. Een schrijver ontving dus van zijn drukker-uitgever geen loon. Wel ontving hij een zeker aantal exemplaren van zijn werk. Die bood hij met een sierlijke opdracht aan hooggeplaatsten aan, in de hoop op een redelijk honorarium. Zoo vond Van Meteren het nu geraden, aan ‘de hooftsteden van Hollant elck eenen te presenteren, met sulcken dedicatie, als U.L. op d' eerste blat sal sien geschreven’. Dies vroeg hij Van der Meulen bij de regeerders van Leiden zijn bemiddelaar te willen zijn.

Het is duidelijk, waarom de dedicatie niet gedrukt, maar geschreven werd. Ten overvloede zegt Van Meteren het nog:

1) Res. X blz. 825-827. De door Dr. Verduyn veronderstelde fout in de dateering (blz. 197) wordt door Dr. Japikse gemakkelijk opgelost.

2) R. Fruin, V.G. VII blz. 401.

[p. 268]

‘om 't boeck meerder geloove aen de bijsondere lesers te ghewinnen’. M.a.w. de Memoriën moesten niet den schijn van officieele partijdigheid hebben, maar moesten voor het groote publiek de onbevangen meening weergeven van een particulier. ‘Neutrael’, niet ‘partiael’, zooals de schrijver zich bij een latere gelegenheid zou uitdrukken¹⁾.

Het schijnt, dat Dan. van der Meulen niet aan het verzoek van zijn ietwat vrijmoedigen vriend heeft voldaan²⁾.

Bij de beide brieven van Emanuel van Meteren sluit zich gereedelijk aan een schrijven van zijn tijdgenoot en medememoriënschrijver Pieter Bor. Het werd gericht aan den stadssecretaris van Zutphen, van wien de vlijtige materiaalverzamelaar gegevens betreffende het jongste verleden dier veste gaarne tegemoet wilde zien. Het hem toegezegde, ‘sommarischer wijse’ gemaakt verhaal zou hem zeer welkom wezen.

Toch ontleent de brief van Pieter Bor zijn waarde niet allereerst aan de omstandigheid, dat hij ons met den veelomvattenden annalist en kroniekschrijver in kennis brengt, midden in zijn voorbereidend verzamelaarswerk. En ook niet aan het gegeven, betreffende de door de Staten van Holland toegestane loterij, ten behoeve van het door oorlog en brand zoozeer geteisterde Zandvoort.

De beteekenis van den brief schuilt in hetgeen de schrijver mededeelt over zijn kennismaking met het werk van Emanuel van Meteren. ‘Ick hebbe... becommen die Nederlandtsche bescrijvinge van Emanuel Meteranum’. Daar de brief op 26 September 1596 werd gedateerd en de Nederlandsche uitgave van Van Meteren eerst in 1599 verscheen, moet Pieter Bor den Nederlandschen geschreven tekst in handen gehad hebben. Wij kunnen zelfs vermoeden, van wien hij dit manuscript ter inzage ontvangen heeft. Pieter Bor vertoefde destijds te Leiden, waar bij Dan. van der Meulen een copie van het handschrift van Emanuel van Meteren was. Bor en Van der Meulen kunnen elkander destijds zeer wel gekend hebben, blijkens het verslag, dat de eerste van de reis in 1598 naar Antwerpen en Brussel geven zou.

1) R. Fruin, V.G. VII blz. 389.

2) Zie de desbetreffende aanteekening bij den brief.

[p. 269]

Men kan begrijpen, met welk een gretigheid Pieter Bor het werk van zijn mededinger ter hand genomen heeft. Juist het vorige jaar, 1595, waren te Utrecht in één band de eerste drie boeken (1555-1567) van zijn publicatie verschenen. ‘Oorspronck, begin ende aenvang der Nederlantscher oorlogen, beroerten ende borgerlijcke oneenicheyden... door Pieter Bor Christiaensoon, notaris’. Zou de Nederlandsche ‘bescrijvinge’ van Emanuel van Meteren de voortzetting van zijn eigen arbeid overbodig maken? ‘Ick hadde wel verhoopt, dat hij mij verder moeyten zoude affgenomen hebben’. Natuurlijk jokte de anders zoo nauwgezette en waarheidlievende acten-registreerende notaris dit. ‘Dan, hem doorleesen hebbende, hoe wel hij sich dapper ende lofflijck gequeten heeft, oock onpartijdiger als ick eenige hebbe gesien, soe en voldoet hij mij in veelen nijet also, off ick en meene noch met mijne aengevangen werck voort te gaen’.

In deze woorden is Pieter Bor de waarheid niet ontrouw, anders dan in de ‘Voorreden’ van het vervolgdeel (1567-1573), dat verscheen in 1601. Te dier plaatse wil de auteur den argeloozen lezer doen gelooven, dat hij aanvankelijk, toen in 1595 het eerste deel verschenen was en hij daarna had vernomen, ‘dat eenighe vermaerde ende treffelijcke mannen... deselve materie mede ter handt ghenomen hadden’, dat hij toen voornemens was geweest den arbeid te staken, maar dat hij de pen wederom had opgenomen, toen hij, ‘van verscheyden persoonen van qualiteijt ende goede vrienden seer ernstlijck gemaent ende gheporret (was) tot voltreckinghe van zijn begonst werck’. Dat waren de oude versierselen der altijd zoo nederig zich voordoende humanisten, die aan niemand euvel werden geduid en ook van Pieter Bor met gelatenheid moeten aanvaard worden.

Z.W.S.

[p. 270]

I.
Emanuel van Meteren aan Dan. van der Meulen. Londen 2 en 9 Maart 1592¹⁾.

⁺ Adi 2 Meerte stilo novo 1592 in London.

Aghtbare, wijse, discrete, sonderlinghe, goetgunstighe Hr. Daniel Vermuelen²⁾.

Den 20 Decembris schreeff ick U.L.³⁾, anderwerff aviserende van de conditie, waeroppe ick U.L. gesonden hebbe de Nederlantsche historie⁴⁾, waerover eenighe, als de Weduwe Fransoijs Hooghenbergher⁵⁾, seer jaloers over sijn, mits haren man grooten cost gedaen heeft om figueren te doen snijden, ende vreesden ijemant anders dien moghe drucken; waeromme anderwerff bidde dien boeck niemant te laten in handen dan om te lesen ende niet anders, als redene is. Ick hebbe meermael U.L. daervan gheschreven, maer noijt gehoort, ofte U.L. die conditie ofte beloofte aenneempt.

Ick schreeff oock U.L., ofte nergens eenige meer stoffe tot U.L. handen gecomen ware, om dien boeck te vermeerderen ofte voorder te helpen. Wij connen hier niet becomen noch eenighe particulariteijt van datter den lesten somer gheschiet is ende watter in Vrieslant om is gegaen. Bidde, wilt om ons dencken ende wat ter hant staen⁶⁾, al waert tot mijnen coste, want ick hebbe voorts dat werck gecontinueert tot a^o 1590, noch 3 boecken, dewelcke met eenighe veranderinghe, namelijck in 't beginsel van 't 4e boeck noopende den Xen pennick, sijn tot U.L. besten⁷⁾, het afschrijven becostighende ende de groote van 't pampier sendende⁸⁾, sijnde mij vergeten, om bij d' ander te voegen.

1) De dateeringen zijn gegeven in nieuwen stijl.

+ 2 Maart 1592.

2) Zie Inleiding.

3) Uwe Liefde.

4) Nl. het manuscript. Vgl. den brief van Bor.

5) Zie Inleiding. Vgl. Verduyn blz. 164 n. 2; de bedenking van de Allg. Deutsche Biogr. mist goeden grond.

6) Behulpzaam wezen.

7) Tot Uw beschikking.

8) Van der Meulen kan dus afschrift van de toevoegselen bekomen, mits hij het afschrijven betaalt en het formaat opgeeft van het te gebruiken papier.

[p. 271]

't Antwerpen is mijn werck in Latijn getranslateert bij den corrector van Plantijn¹⁾. So Raphelengius²⁾ tot drucken sin hadde, ick aghte soude van de Weduwe Hoogenbergh, haer betalende het oversetten³⁾, lightelijck crijgen, mits - - nu weduwe - - tot drucken lutter middel heeft. Hem moght U.L. dien eens wedertoonen, heeft dien eens gesien⁴⁾.

Den brenger van desen is Hr. Gerard van Druijnen⁵⁾, die uut Francrijck comen is; seijt mij, dat de Hr. van Noortwijck⁶⁾ Historiam Batavicam beschrijft, die ick lust hebbe

1) Waarschijnlijk de beroemde Kiliaen, die van 1558 tot 1607 corrector was in de drukkerij van Plantijn: M. Rooses, Plantijn en de Plantijnsche drukkerij, Antwerpen 1892, blz. 104. Van een Latijnsche vertaling van de Memoriën van Van Meteren door Kiliaen is overigens niets bekend. Raphelengius, die ook corrector bij Plantijn geweest is, komt niet in aanmerking: hij was sedert 1585 de opvolger van Plantijn te Leiden; daarenboven zegt Van Meteren zelf, dat R. de Latijnsche vertaling niet meer dan eenmaal heeft gezien. De corrector Th. Poelman (Pulmannus, Rooses blz. 105) was reeds in 1581 overleden. Kiliaen is niet alleen de bewerker van het beroemde Woordenboek, maar ook de vertaler in het Nederlandsch van Guicciardini, van Philippe de Commines en van de Homeliën van Macaris; voorts de auteur van geroemde Latijnsche verzen (ed. Max Rooses 1880). Inlichtingen van den heer M. Sabbe, conservator van het museum Plantin-Moretus te Antwerpen.

2) François van Raphelengen was de schoonzoon van den Antwerpschen drukker en uitgever Plantijn, die zich in 1582 te Leiden vestigde en in 1584 Academie-drukker werd. Teen Plantijn in 1585 weer naar Antwerpen terugkeerde, droeg hij zijn drukkerij te Leiden over aan zijn schoonzoon. Raphelengius was meer geleerde dan drukker; in 1586 werd hij Academie-drukker en hoogleeraar in het Hebreeuwsch. R. overleed Juli 1597. Vgl. P.C. Molhuysen, De Academie-drukkers, blz. 310, 311 in Pallas Leidensis, Leiden 1925.

3) Hogenberg had dus blijkbaar den translateur zijn moeite voor de overzetting in het Latijn vergoed; de betaalde som zou de Weduwe Hogenberg nu terug moeten ontvangen.

4) Gij zoudt goed doen met den Latijnschen tekst eens aan R. te toonen, die hem trouwens vroeger al eens gezien heeft.

5) Onbekend.

6) Over Johan van der Does (Janus Dousa), heer van Noordwijk, zie Nieuw Ned. Biogr. Wb. VI 425. Hij werd in 1585, als opvolger van Junius, tot historieschrijver van Holland en bewaarder der archieven benoemd. Van Janus Dousa is geen Historia Batavica bekend. Wel gaf hij 1588 de Batavia van H. Junius uit.

[p. 272]

te sien. So mijn werck hem ofte ijemant anders conde dienlijck wesen, wilde die gheerne helpen, opdat de gheschiedenisse eens wel moghte beschreven wesen. Bij hem soude ter avontuere wel eenighe stoffe te becomen wesen. Bidde vriendelijck neffens U.L. menighfuldighe ander affayren op mij in dat stuck te dencken ende helpen, ende beneffens mijn ootmoedighe recommandatie te doene aen mijn Hr. van Noortwijck, mijn Hr. Jan de la Falie¹⁾, sijn ende U.L. huysvrouwen, sonder te vergeten D. Raphelengium.

[Volgen enkele korte mededeelingen over de gebeurtenissen in Schotland.]

⁺ Adi 9 Meerte 1592 London, stilo corrento. Dus verre hadde ick aen U.L. gheschreven, dan contrari wint halven hier gehowden, tot dat mij den aenghenamen Uwen van 20 passati compt, waeroppe volgd antwoorde.

Noopende mijn Historie, ick bedancke U.L. van de behulpsaemheyt, daer ghij van schrijft als U.L. boecken eens ontpackt sijn²⁾; oock dat U.L. mijn Hr. van den Wercke³⁾

1) Jan de la Faille, de oudste broeder van Van der Meulens zwager Jacques de la Faille.

+ 9 Maart 1592.

2) Dan. van der Meulen kwam omstreeks October 1591 van Bremen naar Leiden.

3) Johan van der Warck werd geboren te Antwerpen. Hij was eenigen tijd pensionaris van Middelburg. In 1579 verzocht hij de regeering dezer stad verlof, de betrekking van pensionaris van Antwerpen te mogen aanvaarden. Tot pensionaris van Amsterdam gekozen, werd hij, als vreemdeling, niet toegelaten. Wederom pensionaris van Middelburg, was hij vaak afgevaardigde ter Staten-Generaal. In 1596 werd hij raadpensionaris van Zeeland. Van der Warck maakte deel uit van gewichtige gezantschappen; zoo was hij lid van het gezantschap van 1598 naar Engeland (V.d. Aa, Biogr. Wb.). In de collectie-Van der Meulen (n. 682) zijn 17 brieven van V.d. Warck bewaard. Zoo schreef hij 5 Juli 1596 uit 's-Gravenhage aan Dan. v.d. Meulen: ‘J'ay entendu que Raphelengius auroit à vendre l'histoire de Emanuel Demetrio [dit zal de volledige Duitsche uitgave van 1596 zijn]. Je vous prie que je la puisse avoir. Je vous tendrai l'argent à vostre première venue’.

[p. 273]

eens daervan sult aenspreken. Men soude mogen van de behulpers der Historie mentie van danckbaerheyt in 't schrijven doen, als in de Historie van Overrijssel, daer U.L. van schrijft¹⁾. Ick den authuer noeme, so hij hem schrijft; ick selve ben ghenoch van opinie, dat Cornput den authuer daer van sij, hoewel sijn broeders mij dat loochenen. Ick wilde nochtans, dat van Brabant, Vlaenderen, Hollant etc. oock so veel geschreven ware ende ghecontinueert; dat ick doen gheweten hadde, dat Corput eijgen werck geweest ware - soude sijn eijghen devoijren min verhaelt hebben ende wat ghetempereert, - maer ick sitt hier in een eijlant, daer ick niemant hebbe om mede te confereren.

Ick weet oock wel, dat stuck van de finantien ende middelen te vinden een groot verciersel van historie ware, so om de gewilligheijt ende liberaelheijt des volcks, die men nochtans seer gierigh aght ende plomp, als de nutheijt, die de posteriteijt daerbij leeren ende rapen conde. Dan die al geeft, dat hij heeft, ende schrijft, wat hij weet, die voldoet sijn vermogen.

Daeromme en soecke ick niet dan¹⁾ te confereren ende over te geven wat ick hebbe aen eenen goeden schrijver, opdat het

1) Wanneer Van Meteren in de Nederlandsche editie van 1599 toekomt aan de beschrijving van het beleg van Steenwijk in 1580-81, zegt hij de geschiedenis van dit beleg wat breed te willen verhalen, aan de hand van een werkje in het Nederduitsch van Reinico Fresinga, die het beleg van Steenwijk had medegemaakt. De titel van het bedoelde werkje, dat in de Universiteitsbibliotheek te Utrecht aanwezig is, luidt: Memorien van den gedenckwerdigen dingen, die er in den Nederlandischen Provincien van Frieslant, Overijssel, Omlanden, Drenthe, Grueningen ende Lingen met heuren bijliggenden frontieren geschiet sijn, door Reinico Fresinga van Frennicker, Dewenter 1584. Het werd herdrukt door G. Dumbar, Analecta III, Deventer 1722. Het handelt meest over de gebeurtenissen in Overijsel; vandaar dat Emanuel van Meteren het kortweg Historie van Overijsel noemen kon.
Meer dan ⅓ van de 400 bladzijden zijn aan het beleg van Steenwijk en aan de grootheid en het beleid van den bevelhebber Johan van den Cornput gewijd. Van Meteren meende, dat Van den Cornput de schrijver was en dat deze zich wel wat heel erg in de hoogte had gestoken. Johan van den Cornput (1542-1611) was een oom van Hester van den Cornput, de tweede echtgenoote van Emanuel van Meteren.

1) Tekst heeft: dat.

[p. 274]

wel ende fraeij moghe gheschreven worden, sijnde de materije seer hoogweerdigh in den hooghsten graet; considererende, daer in te verhalen is veranderinge van religie, van heere, van regimente, te doene hebbende metten grootsten, maghtighsten potentaet van Cristenrijck, daer toegeloopen sijn de quinte essentie van alle polyticke raetsheeren, verstandighe veltoverste ende cloeke cappiteijnen ende crijschvolck van gheheel Europa, daer men over hondert jaer meer van verwonderen sal dan men nu doet. Daeromme, sijnde dese Historie van onsen tijden so hooghweerdigh, dunckt mij onder correctie, dat het niet één mensch werck is¹⁾, maer verscheijden, om elcke sijn gaven daertoe te leggen, als d'een den stijle, d'ander materie ende stoffe.

De stoffe is van mij ende mijns gelijcke, vergaderers van de occorentien, eensdeels te halen; eensdeels van die de fijnantien gehandelt hebben; eensdeels van veltoverste, ende principael van raetsheeren, die de secreten gehandelt hebben, die men nu, in sulcken veranderinghe, na eenige jaren wel magh openbaren, sijnde gheen monarche in 't regement, die men te vreesen hebbe, als er goet juditium bij ware, wat nut, proffijtelijck ende vorderlijck, te openbaren²⁾, wel alles discernerende.

Hieromme dunckt mij, dat de Gheunieerde Landen wel wat costen behoorden over sulcken Historie te hanghen, ende diversche daer toe verwillighende elck sijn stoffe bij te brengen, ende eenen te belasten met fraeijen stijl te beschrijven, die den naem voerde, de behulpers nochtans aenwijsende, dat 't werck te meer crediten gheven soude.

Onpartelijcken dienden het wel verhaelt, opdat niemant hem te beclagen hadde. Ick toone mij wat te partijdigh, ende in mijn voor(r)edene verhale ick, de vrijheijt des lants ende Gereformeerde religie toegedaen ben, excuserende daermede, dat ick so veel van onse wederpartije niet en schrijve, omdat ick niet so vele wete, biddende de selvighe van hunder sijde so onpartidich oock te schrijven, opdat van beijder sijde al geschreven worde. Dan eenige seggen mij, dat ick van mijn religie uutlaten soude, om gheen meerder suspitie te gheven

1) n.l. dat de beschrijving de krachten van één mensch te boven gaat.

2) om te openbaren wat nuttig, profijtelijk en bevorderlijk is.

[p. 275]

dan het werck self uutwijst, etc.; dan ick wilde wel met eenighe daerover discoreren¹⁾.

Wanneer U.L. mij het formaet van 't pampier sendt, sal de reste doen afschrijven, met oock het inhowt cort van ende voor elcken boeck.

Ick hebbe van Hr. Jaques de la Folia oock sijn brieven ontfangen ende hebbe die met Aertsen ende Cotteels gecommuniceert²⁾. Sij hebben op eenen brieff van Hr. Jaques, him bij notaris gheinsinueert, geantwoort, maer watte en wete ick niet. Ick aghte, sullen him conformeren over 't ghene Hr. Jaques mij ende Pieter de Coster³⁾ gesonden heeft om als arbijtren te wesen. Daer en hebben wij noch met haer niet sonderlinghe van gesproken. Wij sullen doen ons beste, om all[les te doen]⁴⁾, ist moghelijck; dat kent God, hoe geerne ik den vrede [bewaere]⁴⁾.

Als dat U.L. gheneghen is mijnen dienst te vorderen bij eenighe, daer 't te passe comen moghte, bedancke ick U.L. hertelijcken; ende so mij U.L. schrijvende is van eenen cousijn tot Nieuberry⁵⁾, dien en kenne ick niet, dat ick wete. Ick wilde gheerne het beste doen, met eenighe jongers aen te

1) In de voorrede voor de Latijnsche uitgave van 1598 en van de Nederlandsche uitgave van 1599 wijst Van Meteren wel op zijn liefde voor de vrijheid des lands, niet op zijn godsdienstige gezindheid.

2) Van Meteren doelt hier op een zaak, die reeds langen tijd slepende was. Toen (plm. 1580) Jan de la Faille Sr. overleden was, moest Jacques de la Faille o.a. de bezittingen opnemen, ‘den voors. sterfhuyse competeerende, ende berustende in het coninckrijck van Enghelant’. Hij wees daartoe Thomas Cotteels en Wouter Aertsen, Nederlandsche kooplieden, als zijn gemachtigden aan. De handelingen van Cotteels en Aertsen schijnen reden tot bedenking te hebben gegeven; Jacques de la F. geraakte althans met hen in geschil. Hij wees toen Emanuel van Meteren e.a. als scheidsrechters aan. In 1592 was deze zaak blijkbaar nog niet tot een goed einde gekomen. Vgl. collectie-Van der Meulen n. 60 en n. 538.

3) Waarschijnlijk een Nederlandsche koopman te Londen, die mede als arbiter was aangewezen.

4) De hoek van het papier is hier afgescheurd.

4) De hoek van het papier is hier afgescheurd.

5) Waarschijnlijk Newbury, aan een rechterzijrivier van de Theems. De stad was bekend door lakenbereiding. Van dezen neef van Dan. van der Meulen zijn geen bijzonderheden bekend.

[p. 276]

voeren¹⁾, leeren ende instrueren, so nochtans, dat ick ten minsten voor eenighen tijt moghte eenige goede factorije²⁾ genieten, hetwelcke het aenvoeren¹⁾ wel verdient; anders wiste ick daerop wat seggen. Maer so U.L. ofte vrienden ijet dergelijcke op mij begeerdet, al waert oock sonder proffijt, ick sal mij gereet vinden U.L. te wille te wesen. Ick hebbe eenige sonen, die ick geerne tot factorieren opbrengen soude, mits veel kinderen hebbe³⁾, gheen groot capitael him te geven hebbende, ende daeromme moet ick mij ende haer daer toe presenteren ende vorderen. Na U.L. begheeren sal ick niemanden daer van vermanen.

Ick bedancke mij van U.L. tijdinghen.

[Volgen enkele mededeelingen over de krijgsverrichtingen in Frankrijk, over de verkiezing van een nieuwen paus, over de toerustingen van Raleigh en Drake.]

Desen hiermede eijndende, eerweerdighe vrient Van der Muelen, bidde ick Gode U.L. te verleenen, wat goet ende saligh sij; ick geerne altijt doende, wat dienstlijck ende lieff is. Datum als voren 9 Meerte 1592.

Uwen dienstwillighen

Emanuel van Meteren.

[Op de rugzijde staat:]

Aghtbaren, wijsen, discreten
Heer Daniel van der Muelen tot Leyden,
ofte aen Heer Guerard Becker,
om te beschicken tot Middelborgh.

(Leiden, Gem. Archief. Collectie-Van der Meulen n. 434.)

1) Opleiden?

2) Agentschap.

1) Opleiden?

3) Van Meteren heeft 13 kinderen gehad, waaronder 4 zoons, die in 1592 alle vier in leven waren: Verduyn blz. 117 vlg.

[p. 277]

II.
Emanuel van Meteren aan Dan. van der Meulen. 's-Gravenhage 15 Jan. 1599.

⁺ Desen 15 Januarij 1599 in Gravenhaghe.

Eerentfeste, wijse, voorsienighe ende seer goetgunstighe Heere, Hr. van der Muelen. Also U.L. hier dese weke in den Hage waert, doghte ick U.L. te spreken over 'tgene ick hier versoecke; dan vonde allomme U.L. so besigh, dat ick doe verloor¹⁾.

Mijn versoeck is, dat ick U.L. gheerne soude imployeren, desen mijn gedruckte Memorien²⁾ in mijnen name te presenteren aen de stadt van Leijden, met alsulcken recommandatien, als U.L. best sullen goetduncken³⁾.

U.L. boven andere kenlijck, ick dese gheschreven hebbe ten dienste van eenen Historischrijver⁴⁾, ende also ick die diversche⁵⁾ tot dien eijnde aengeboden hebbe, sijnder die Duijtsche ende Latijnsche inperfecte drucksels uutcomen⁶⁾, ende als men die hier weder wilde in Nederlants drucken⁷⁾, hebbe ick desen arbeijt van te oversien, verbeteren ende vermeerdren nu aengenomen ende die tot op desen tijt gebroght, also U.L. in de vooredene sullen mogen lesen; ende hope, sal de landen ten dienste strecken om veel redenen.

Ende daeromme ben geraden de hooftsteden van Hollant elck eenen te presenteren met sulcken dedicatie, als U.L. op d' eerste blat sal sien geschreven; 't selfde te drucken nagelaten, om 't boeck meerder geloove aen de bijsondere

+ 15 Jan. 1599.

1) Van Meteren bedoelt blijkbaar: dat ik toen den moed verloor, of iets dergelijks.

2) De Nederlandsche uitgave van 1599: Verduyn blz. 179 vlg.

3) Uit vroedschapsresolutiën, uit gerechtsdagboek, uit burgemeestersdagboek, uit thesauriersrekening 1599 Gem. Arch. Leiden blijkt niet, dat Dan. v.d. Meulen aan het verzoek van Emanuel van Meteren heeft voldaan of dat aan dezen eenige vereering is geschied.

4) Ook hier blijkt, dat Van Meteren zijn Memoriën bedoelde als bouwstof voor bevoegde geschiedschrijving.

5) Te weten: aan diverse historieschrijvers.

6) Verduyn blz. 156 vlg., 167 vlg.

7) Het oorspronkelijke plan van Vennecool tot terug-vertaling uit het Hoogduitsch.

[p. 278]

lesers te ghewinnen¹⁾. Ick en begeere gheen instantie gedaen te hebben van haer liberaliteijt, hoewel die stadt beter vermagh mijnen arbijt te helpen vergelden. Dan²⁾ ick dien om niet te diene, maer eenlijck die te presenteren; ende so daer wat van compt, 't sal wel sijn; so niet, in Godts name. Dan U.L. sal beter weten dan ick, hoe werck te recommanderen; ende 't ghemeijn gevoelen daerover soude mij aengenaem wesen te verhooren, ende wat de faulten sijn, om dat³⁾ die moghten hierna verbetert worden. Want men hier alreede soliciteert om privilegien in Latijn te drucken ende over te setten in beteren stijle.

Dus vele hebbe ik mij verstowt U.L. te versoecken, hopende mij niet afslaen sult. So eenige andere redenen U.L. hadde ter contrarien, bidde den last ijemant anders dan op te leggen, mits altijt mijn eere voor gerecommandeert te howden, ende sult mij grootelijcks tot Uwaerts verbinden.

Men sal van al veel seltsame dingen daer in vinden, principalijck van Engelant, als U.L. sal mogen sien bij een folio 12 ingevoeght⁴⁾, de historie van dese conighinne moeder⁵⁾, ende oock den aenslagh op Cales malis a ^o 96⁶⁾, ende meer andere, die wij den leser laten te oordeelen.

Morgen dencke ick die hier aen de Staten te presenteren⁷⁾, hebbende moeten dus lange toeven na dit voors. bladt⁸⁾.

Hiermede met alle gonstighe ghebiedenisse wil gheerne altijt doen ende bereet wesen te doene, wat den heere⁹⁾ dienstlijck ende lieff is. Vaert wel.

Den al Uwen dienstw.

Emanuel van Meteren.

1) Zie de Inleiding.

2) Maar.

3) Opdat.

4) Verduyn blz. 191. Vgl. de exemplaren in de Univ. Bibl. te Leiden en op de K.B. te 's-Gravenhage.

5) In de Ned. uitgave van 1599 komen drie folio's 12 voor, welke de geschiedenis verhalen van Anna Boleyn, † 1536, de moeder van koningin Elizabeth.

6) De Engelsch-Nederlandsche expeditie naar Cadix, ff. 372 vlg.

7) De aanbieding aan de Staten-Generaal geschiedde Zaterdag 16 Jan. 1599: Japikse, Res. St. Gen X blz. 826.

8) N.l. ff. 12, die moesten worden ingevoegd.

9) N.l. aan de Heeren Regeerders.

[p. 279]

[Op de rugzijde staat:]

Eerentfesten, wijsen, voorsienighen heere,
Heer Daniel van der Muelen
tot Leyden.

(Leiden, Gem. Archief. Collectie-Van der Meulen n. 434.)

III.
Pieter Bor aan Egbertus a Lennip, secretaris van Zutphen. Leiden 26 September 1596¹⁾.

⁺ Erentfeste, vrome, welgeleerde ende voorsienighe, goede heere en vrundt.

Ick gebiede mij zeer dienstelijck aen U.E. Deesen is alleenlijck dienende om U.E. indachtich te maecken, dat ick uut Uwer E. scrijvens van den 23sten April 96 verstaen hebbe, dat mijne E. heeren U.E. last gegeven hebben gehadt omme sommarischer wijse verhael te maecken van 't geenighe der stadt Sutphen van der eene ende andere partije van den jaere 72 tot 91 toe wedervaren is.

Ende, hoe wel ick wel weete, dat Haer E. ende U.E. met landtsaecken zo seere becommert zijt, dat U.E. daer toe weijnich tijts hebben, zo en heb ick nochtans nijet connen laeten alsnoch wederomme aen te houden ende vruntlijck te versoecken, dat zo verre U.E. 't selve gedaen hebben, mij tselve metten brenger deeses te willen overseijnden. Ick en sal nijet laeten jegens U.E. Uwe moeijten met danckbaerheijt te verschulden.

Ick hebbe oock sedert Uwer E. scrijven becommen die Nederlandtsche bescrijvinge van Emanuel Meteranum ende hadde wel verhoopt, dat hij mij verder moeijten zoude affgenomen hebben. Dan, hem doorleesen hebbende, hoe wel hij sich dapper ende lofflijck gequeten heeft, oock onpartijdiger als ick eenige hebbe gesien, soe en voldoet hij mij in veelen nijet also, off ick en meene noch met mijne aengevangen werck voort te gaen. Nijet, dat ick mij wil beroemen tselve beeter te doen dan hij gedaen heeft, mer hoope, dat ick den

1) Dr. N. Japikse te 's-Gravenhage had de vriendelijkheid mij opmerkzaam te maken op dezen brief.

+ 26 Sept. 1596.

[p. 280]

Nederlanders nijet onaengenamer en sal weesen. Want ick hebbe veele secreten, die ick bij hem nijet en hebbe bevonden.

Derhalven is mijn ernstige bede, U.E. willen mij mijne moeijlickheijt ende quellinge ten besten affnemen ende mij doch in deese saecke behulpich zijn. Ick en scrijve nu aen mijne E. Heeren nijet, om henluijden nijet te lastich te vallen; dan en hebbe deese gelegentheijt nu nijet connen nochte willen voorbij laeten gaen, nu den brenger deeses bij U.E. selffs moet weesen ende wederom alhier comen sal.

Isser ijet, daer ick in deesen hoeck lants U.E. dienst ofte vruntschappe zoude mogen doen, wilt mij nijet sparen; U.E. sult mij in alles naer vermoghen bereijt vinden.

Brenger deeses is gecommitteert van wegen het tweemael affgebrande zeedorp van Santvoort, gelegen een mijle buijten Haerlem, de welcke van den Staten van Hollant ende West-Vrieslandt vercregen hebbende octroij¹⁾ omme eene onopspraeckelijcke loterije op te stellen, omme door de prouffijten der selver haere schamele, oude ende machteloose menschen te secoureren, gaerne aldaer de caerten van derselve lotherije soude uutgegeven ende met bewilliginge van den Heeren Magistraten aldaer stellen eenige goetwillige collecteurs. Hij heeft op mij begeert, dat ick een weijnich verhael daer aff in mijn scrijven zoude maecken ende op U.E. begeren, dat ghij hem wat te wege sout willen helpen, twelck ick ter lijeffde van den armen, al ben ick U.E. onbekandt, nijet hebbe connen laeten, hoopende dat U.E. mij tselve ten goeden afnemen sal.

1) Res. St. v. Holland 9 Maart 1594. Zandvoort werd geplunderd en verbrand in 1572, ‘ten tijde den vijandt de steden van Rotterdam, Schiedam ende Delfshaven hadde geoccupeert’, en daarna nog eens in het eind van 1572, tijdens het beleg van Haarlem. Die van Zandvoort kregen in 1594 verlof ‘eene bequame eerlijcke lotherije, sonder opsprake, te mogen erigeren’; ‘de proffijten (zouden) werden geemployeert tot opbouwinge van de Kercke, ende het overschot tot behoef van de arme oude impotente zeeluyden, weduwen ende weesen aldaer’. Het lange uitstel (1594-1596) valt hieruit te verklaren, dat Enkhuizen, Rotterdam en Leiden korten tijd vóór Zandvoort gelijk octrooi ten behoeve van de armen hadden ontvangen; de loterij voor Zandvoort moest daarom worden gehouden ‘ter bequamer tijdt, sulcks dat die van Enckhuysen, Rotterdam ende Leyden daer bij niet en werden gheprejudicieert’.

[p. 281]

Hier mede U.E. in de bescherminge des Almachtigen bevelende, in Leijden den 20en Septembris anno 1596 stilo novi.

Uwer E. onbekende, doch dienstbereijde vrundt, Peter Bor Christiaensz.

[Op de rugzijde staat:]

Den erentfesten, vromen, welgeleerden
ende zeer voorsienigen
Mr. Egbertus a Lennip,
secretaris der stadt Zutphen.

(Zutphen, Gem. Archief. Ingekomen Brieven.)