Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 57

[p. 110]

Gesprekken met den Koning 1826-1839
Medegedeeld door C. Gerretson.

De ‘Gesprekken met den Koning’ vormen een der belangrijkste bronnen tot recht verstand van de geschiedenis van het Vereenigd Koninkrijk. Het twaalftal, dat ik hierbij aanbied, vormt een, naar ik hoop niet onwelkome, uitbreiding van de reeds vrij aanzienlijke verzameling. Het sluit onmiddellijk aan bij de belangrijke Gesprekken, waarop Colenbrander ons reeds voor jaren, hier en elders¹⁾, heeft vergast. Een der door hem gepubliceerde Gesprekken heeft oorspronkelijk zelfs tot onze reeks behoord²⁾. De onze behooren voor de kleinste helft tot de Papieren-Van Assen, voor de grootste tot de Papieren-Röell, waaruit Jorissen ze, ten behoeve van zijn historische studiën, geleend heeft. Na zijn dood zijn ze, met tal van andere bescheiden uit zijn nalatenschap, in het R.A. terecht gekomen, waar ze thans onder de Papieren-Jorissen berusten³⁾.

De door Röell opgeteekende Gesprekken zijn, zonder twijfel, bestemd geweest om deel uit te maken van zijn ‘Gedenkschriften’, die door mij reeds in 1926 bewerkt en ter perse gelegd zijn, maar waarvan de uitgave tot dusver door de crisis gestuit is⁴⁾. Dat ook Van Assen zijn aanteekeningen in een bepaald verband heeft willen ordenen,

1) Vgl. Bijdr. en Med., XXXI, 1910, p. 528 vgl.; Ged., VIII², p. 234/7 en X⁵, p. 654.

2) Vgl. Ged., X⁵, p. 654; verder ons No. XI, noot 1.

3) Vgl. R.A., Aanwinsten 1925/26, B. No. 56 ccc en G. No. 66.

4) Vgl. Groen: Briefw., I, Bijlagen, No. 8, noot.

[p. 111]

lijkt mij niet waarschijnlijk; op later leeftijd door de heerschende richting buitenspel gezet, is bij hem de belangstelling voor het openbare leven allengs verflauwd; zijn papieren zijn, na zijn dood, uit elkaar geraakt¹⁾.

Zoo gemakkelijk Röell's handschrift zich lezen laat, zoo moeilijk valt de ontcijfering van Van Assen's hanepoten. Prins Frederik's leermeester had bovendien de, althans voor iemand in zulk een betrekking, zonderlinge hebbelijkheid, om zijn aanteekeningen bij voorkeur te schrijven op allerlei reepen en snippers, waarvan de juiste dagteekening en volgorde niet dan met veel hoofdbrekens is vast te stellen. Ik geloof echter wel in de reconstructie der Gesprekken geslaagd te zijn.

Röell's Gesprekken behoeven, in het algemeen, weinig opheldering; wij bevinden ons hier, wat de feiten betreft, meest op bekend terrein; wat boeit zijn de persoonlijkheid en de opvattingen van den Koning. Die van Van Assen, welke den vorst wel op zijn best vertoonen, heb ik wat drukker geannoteerd, ook al mede ter rechtvaardiging van mijn reconstructie.

Slechts op één vraag van meer algemeenen aard dient deze inleiding nog eenig nader bescheid te geven: wat is het karakter dezer Gesprekken? Welke hun waarde als historische bron?

Colenbrander omschrijft dit karakter als volgt:

‘Naarmate de Koning in jaren toenam, ontwikkelde zich bij hem eene eigenaardigheid, welke men bij meer welmeenende pedanten opmerkt, die zich vreemd voelen worden aan hun tijd. Hij werd raisonneur. Voelende ongelijk te krijgen van de wereld in het groot, hebben dezulken er behoefte aan, gelijk te krijgen van de wereld in het klein: het gehoor, dat hun op zeker oogenblik het naast is en den woordenvloed, die op hen afstroomt, misschien zou willen, maar niet kan of durft stuiten. Koningen, indien 't hun lust, hebben zulk een gehoor dikwijls bij de hand.

Zoo bestaan er van een aantal personen, die met Willem I in zijn ouderdom in aanraking zijn gekomen, opteekeningen van aangehoorde uitingen van den vorst...’²⁾

1) Vgl. Groen: Briefw., I, Inleiding, p. XIX.

2) Vgl. Bijdr. en Med., XXXI, 1910, p. 159/60.

[p. 112]

Ik laat de waarde van dit oordeel onbesproken¹⁾. Maar de aanhaling toont, dat Colenbrander de Gesprekken opvat als, door toevallig in 's Konings nabijheid zich bevindende staats- en hof-ambtenaren nolens volens aangehoorde, privé-uitingen van den vorst.

Doch al moge dit met enkele Gesprekken het geval zijn, van de meeste, die tot dusver zijn bekend geworden, en van alle, die wij hierbij aanbieden, geldt dat geenszins: in het algemeen heeft men in deze Gesprekken te doen met uitlatingen, die de Koning in qualiteit en in publieke functie doet tegenover onderdanen, die hem in hun qualiteit hun opwachting komen maken en die zich door de vertrouwelijkheid van hun vorst niet slechts zeer vereerd gevoelen, maar het gehoorde ook als zeer belangrijk beschouwen²⁾.

Deze uitlatingen, tenzij, in enkele gevallen, geheimhouding uitdrukkelijk werd opgelegd³⁾, zijn dan ook geenszins als persoonlijk of vertrouwelijk te beschouwen, maar zijn, vaak met groote zorgvuldigheid geformuleerde, officieuse toelichtingen van 's Konings regeeringsbeleid, 't zij ter inlichting zijner dienaren, 't zij ter verspreiding, door den toegesprokene, in wijder kring.

Dit blijkt, behalve uit de Gesprekken zelf, vooral ook uit

1) Slechts zij aangestipt, dat de gewekte indruk, als zouden de Gesprekken voortvloeien uit 's Konings met de jaren toenemenden en door een gevoel van verongelijking aangewakkerden praatlust, en derhalve alleen of voornamelijk uit zijn ouderdom afkomstig zijn, door de feiten niet wordt gestaafd. Dergelijke Gesprekken, over allerlei staatkundige onderwerpen, zijn uit zeer verschillende leeftijden des Konings bekend; die uit onze reeks b.v., waarvan ik enkele uit 1816/8, wier inhoud reeds van elders bekend was, heb weggelaten, zijn vrij regelmatig over den geheelen duur van 's Konings regeering verdeeld.

2) Dit blijkt reeds uit de zorgvuldigheid, waarmee, geheel onafhankelijk van elkaar, de beste mannen van het tijdperk - De Gerlache, Falck, Röell, Van Assen, Groen, Keversberg, enz. - zich beijveren, het gehoorde zoo nauwkeurig mogelijk op te teekenen, wat men toch niet met opgedrongen confidenties - zelfs van een vorst - pleegt te doen.

3) Vgl. Ged., X⁵, p. 654.

[p. 113]

de omstandigheid, dat zij veelal zijn gehouden bij een officiëele gelegenheid, n.l. op het Openbaar Gehoor, dat onder 's Konings regeering een zeer belangrijke, met den toenmaligen regeeringsvorm nauw samenhangende, functie vervulde.

De regeeringsvorm van het Vereenigd Koninkrijk was de beperkte Monarchie, waarbij, naar de bedoeling der grondwetmakers, den nadruk viel op het monarchale. Men was namelijk allerminst afkeerig van de ‘alleenheersching’, van welke ook de aanhangers van den ouden stijl het scheppend vermogen hadden leeren bewonderen; en het was allerminst de bedoeling, door de beperkingen iets als een mederegeeren van volksvertegenwoordiging of volk binnen te smokkelen; maar men begeerde die beperkingen alleen als waarborgen tegen misbruik van de, op zich zelf nuttig en noodzakelijk geoordeelde, alleenheerschappij. Die, deels in de constitutie vastgelegde, waarborgen waren van tweeërlei aard: materieel en moreel.

De materieele waarborg werd gezocht in de verplichte medewerking der Staten-Generaal bij het maken van wetten en het vaststellen van de begrooting, waarvan destijds niemand vermoedde dat zij, in hare logische ontwikkeling, de regeering van den Koning naar de Volksvertegenwoordiging moest overbrengen; de grens tusschen wet en besluit lag destijds geheel anders dan thans en alleen Tijdeman had, bij de stichting van het Rijk, doorzien dat, in 't algemeen, art. 46, 68 en 69 G.W. het monarchaal beginsel¹⁾ en, in 't bijzonder, art. 121 G.W. art. 161 G.W. om hals brengen moest²⁾.

1) Vgl. H.W. Tydeman: Aanmerking op de Grondwet voor de Vereenigde Nederlanden, Dordrecht, 1815, pag. 17: ‘Hoe zeer ook de redactie van dit Art. (46) en van Art. 68, en de formulieren bij deze Wet voorgesteld, verschillen, en hoe zeer in het formulier van afkondiging der wetten, art. 47, de Staten Generaal op den achtergrond gesteld zijn, is het toch blijkbaar, dat volgens dit Ontwerp van Grondwet, de zoogenaamde initiative van wetten en besluiten, evenzeer aan de Staten Generaal als aan den Vorst, elk voor 't geheel en voor zoover ze gebruik daar van willen maken, is opgedragen; terwijl de een over de voordragten van den ander wederkeerig het vrij en ongemotiveerd veto uitoefent. - De Staten Generaal hebben dus, volgens dit ontwerp, aanmerkelijk meer vrijheid, dan het Collegie van denzelfden naam en met den titel van Hoogmogende Heeren had in de zoogenaamde Republikeinsche Constitutie, met den Raadpensionaris aan het hoofd. - Dit denkbeeld is liberaal en edel: maar ik vrees, dat het al te zeer gewaagd is; en het beter ware geweest, de zaak voor als nog te laten op den voet, waaraan men onder ons, door de laatste Constitutiën, gewend was. - De oude partijschappen zijn, ja, uitgedoofd; wat meer is, ze zijn vernietigd, alzoo derzelver voorwerp of voorwendselen door de verandering van regeringsvorm en het invoeren der Monarchie zijn weggenomen: men is ook, voor de eerste jaren, door de droeve ondervinding van de laatste meer dan dertig jaren al te wel geleerd. - Maar, zoo wel de revolutionaire beginselen, (eeuwige, en slechts verkeerd of onvoorzichtig toegepaste waarheden,) als de oude Aristokratische (Loevesteinsche) familiën en gezindheid bestaan nog; en zouden alligt, bij herstelden bloei van den Staat, hare schadelijke werking van den vorigen tijd kunnen hernemen... - Een geest van tegenwerking, van misnoegen, zou zich dan ligtelijk en gevaarlijk uiten in motiën, welke inbreuk deden op de regten van den Vorst, of anderzins denzelven onaangenaam waren. 't Is waar de Vorst zoude die voorstellen verwerpen: maar dan werden de zijne bij de Staten Generaal wederom verworpen. Dat zou men welligt weinig achten en doen geen voordragten meer, maar beschikken zelf (want er is eigenlijk bij deze Grondwet al zeer weinig bepaald van poincten tot welke de toestemming van de Staten Generaal op den duur vereischt worde.)’

2) ibidem, p. 19: ‘Maar de Vorst moet consent hebben tot de geldmiddelen (Art. 70, 71). Als dit mede geweigerd werd, werd Hij verlegen en moest tot dadelijkheden komen. De Vergadering ontbinden, gelijk de Koning van Engeland zijn Parlement, om eene uit nieuwe leden te doen samenstellen, kon hier niet geschieden (Art. 37). Regeren zonder Staten Generaal ging ook niet; deels om Art. 64, deels om Art. 70. - Het is dan: principiis obsta.’
Profetische woorden, waarin het geheele constitutioneele conflict van het Vereenigd Koninkrijk voorzien wordt: 1^o. het recht tot ongemotiveerd veto: het recht tot verwerping der begrooting om redenen buiten de begrooting gelegen; 2^o. ‘Geen voordragten meer, maar beschikken zelf’: de noodzaak der besluiten-regeering; 3^o. ‘Het is dan principiis obsta’: de December-crisis 1829.

[p. 114]

Maar de voornaamste waarborg, waarop men rekende, was een waarborg van moreelen aard: de openbaarheid van het bestuur, waarin men het typische beginsel moet

[p. 115]

zien, waardoor zich de Restauratie van het Keizerrijk wilde onderscheiden.

Dat beginsel wortelde in de 18e eeuw; men zag de werkelijke oorzaak van de ontaarding der monarchie in de omstandigheid, dat de door vleiers omringde en van het volksleven afgesloten monarch niet wist wat er te koop was; beschikte hij slechts over de noodige kennis dan zou hij het rechte, ware het slechts uit eigenbelang, wel doen; daarom moest de aanraking tusschen Koning en Volk, zoowel in zijn geheel als in zijne leden, worden geregeld.

De aanraking met het Volk als geheel dienden de openbaarheid van de beraadslagingen der Staten Generaal, die den ouden regenten in 1815 tegen heug en meug werd opgedrongen¹⁾ en de vrijheid van drukpers, die ‘l'opinion

1) Vgl. Noordziek: Handelingen der Staten-Generaal, 1815, Vergadering in dubbelen getale, p. 7: Rapport van de Commissie der Leden van de Staten-Generaal in wier handen om Consideratien en Advies gesteld was het Ontwerp van Grondwet voor het Koninkrijk der Nederlanden: ‘Wij kwamen verder in beschouwingen tot het 108ste artikel, waarin wij eene bepaling ontmoetten, die, wij bekennen het E.M.H., aanloopt tegen alles wat wij meenden door de geschiedenis en door eigen ondervinding tot waarschuwing geleerd te hebben; en niet tegenstaande alle aangewende moeite om gronden te vinden tot het toelaten van openbare zittingen der vertegenwoordigende Vergadering, niet tegenstaande herhaalde overweging der opgegevene redeneeringen, bleef de overtuiging van deszelfs nutteloosheid en schadelijkheid onwrikbaar. - Wij konden niet bevroeden, hoe dat zulk eene openbare tentoonstelling tot iets anders geschikt kan zijn, dan tot voldoening der Nieuwsgierigheid bij eenige weinigen en van de zucht bij anderen, om door welbespraaktheid uit te schitteren. Wij konden ons niet voorstellen, hoe dat het bijzijn van eenige menschen in de residentie, waaronder nog onbevoegde beoordeelaars en lieden uit het onbeschaafd gemeen, beredeneerde overtuiging bij het volk kan te weeg brengen, hoe dat 's Lands regering meer kracht en gehoorzaamheid kan bekomen, door eene openlijke redekaveling, hoe dat het bijwonen van zulk eene openlijke zitting kan beschouwd worden als plaatsvervangende voor het niet onbeduidend aandeel, 't welk eertijds de gezamentlijke burgers in de bestiering der zaken hadden. Neen, met leedwezen zien wij hier eene stremming van die vrijheid en vertrouwelijkheid, die er plaats moet hebben, wanneer vertegenwoordigers des volks over de voorstellen van hunnen souverein raadplegen, en wel verre dat de voorbeelden, zoo zij iets bewijzen, tot aanprijzing zouden dienen, hebben onze tijden en ons eigen Vaderland, die voorbeelden tot vermijding in het ware licht gesteld; en zou dat van andere volken, hoe hoog geroemd en ter navolging voorgesteld, niet tot afschrik dienen, wanneer wij hier ergerlijke toneelen van wanorde, den loop der beraadslagingen zagen stuiten, daar openlijk volksvertegenwoordigers gevoelens konden uiten, die beter eeuwig bedekt waren geweest of Lofredenen uitboezemen op den vijand der Menschheid; wanneer wij Familiegeheimen verraden zagen, die de Eerbaarheid doen blozen en de verontwaardiging van elken braven Man gaande maken? Het kwaad, het onvermijdelijk kwaad wordt misschien gelenigd door de bijgevoegde bepaling, die naar het goedvinden van den president, of het 10de gedeelte der Leden, die deuren sluit, die wellicht nooit hadden moeten geopend worden. - En daar mogelijk eene gewoonte der laatste tijden bij eenigen deze publiciteit tot eene onweerstaanbare behoefte gemaakt had, heeft de wijze toegevendheid der ontwerpers der Grondwet ten overvloede aan de ondervinding van lateren tijd ook dit deel ter volmaking willen overlaten, en wij kunnen dit dan ook verwachten van den tijd, die zoo als zij wèl aanmerken, alles verandert en alles wijzigt.’ Dit in de zitting van 14 Augustus uitgebrachte rapport is te merkwaardiger, omdat het eenstemmig schijnt te zijn vastgesteld door een Commissie waarin ook verschillende hoofden der latere liberale oppositie - Hogendorp, Van der Duyn, Van Alphen - zitting hadden.

[p. 116]

publique’, een typisch Restauratie-motief, tot uitdrukking moest brengen.

Maar niet minder belangrijk was het onmiddellijk verkeer van den Vorst met de individueele volksgenooten.

Het schriftelijk verkeer diende het rekest, de individueele petities aan den Koning, waarin het Volk, met aandoenlijk vertrouwen, zijn persoonlijke nooden, maar ook zijn inzichten op staatkundig of godsdienstig gebied bij den Koning voorbracht en waarvan de ontzaglijke reeks, met de soms niet minder belangwekkende afdoeningen, een der rijkste bronnen voor de sociale en cultureele geschiedenis van het Koninkrijk vormt. Voor mondeling onderhoud was de Koning toegankelijk op het Openbaar Gehoor.

Van dit Gehoor is nog tijdens het leven des Konings een beschrijving verschenen, die destijds zeer de aandacht

[p. 117]

heeft getrokken. Zij was afkomstig van een jongen Franschman, X. Marmier, die kort na het sluiten van den vrede de Nederlanden had bereisd en een bijzondere genegenheid voor de Hollanders had opgevat¹⁾. Zijn schetsen over Holland zijn in 1842 te Parijs gebundeld verschenen: ‘j'ai dépeint ce que j'ai vu, sans y rien ajouter et sans y rien changer’. Tijdens zijn verblijf in Den Haag had hij zulk een Openbaar Gehoor meegemaakt en beschreven en van deze schets is reeds in 1841 te Middelburg, in een thans bijkans onvindbaar pamfletje, waarvan zich een exemplaar in mijn bezit bevindt, een vertaling verschenen²⁾. De levendige schildering is zeer geschikt om ons het milieu, waarin de meeste der volgende Gesprekken gevoerd werden, aanschouwelijk te maken. De schets is van te meer waarde, omdat het Openbaar Gehoor, dat Marmier heeft bijgewoond, een der laatste, zooal niet het laatste, is geweest, dat de Koning verleend heeft.

‘Den volgenden dag,’ schrijft Marmier, ‘vertrok ik naar Amsterdam en twee dagen later deelde het Handelsblad het gerucht van den afstand des Konings mee.’ Over dien

1) Xavier Marmier, geb. 1809, debuteerde in 1831 met verzen in romantischen trant; wierp zich op de studie der Germaansche talen en letteren; hoofdredacteur der Revue Germanique. Bereisde Zwitserland, Duitschland en de Nederlanden, bezocht in 1835 als lid der Fransche wetenschappelijke Noordzee-expeditie IJsland en Groenland; 1839 professeur de littérature étrangère te Rennes; vertoefde in den zomer van 1840 in Holland; vertelde zijn ervaringen in verschillende tijdschriftschetsen, die van een fijne opmerkingsgave en veel sympathie voor ons volk getuigen; 1841 bibliothecaris van het ministerie van openbaar onderwijs; verzamelde zijn schetsen onder den titel Lettres sur la Hollande, Paris, 1842; 1846 conservator der Bibliothèque Sainte-Geneviève. Men vindt een en ander over hem in het mengelwerk van het door Adriaan van der Hoop geredigeerde Deel V der Bijdragen tot Boeken en Menschenkennis, en in het Leeskabinet. Een zijner werken werd door S.J. van den Bergh vertaald: Reis door Zwitserland, Utrecht, 1864.

2) Een Bezoek bij Koning Willem I. Bijdrage tot de kennis van Neerlands tegenwoordigen toestand, te Middelburg, bij J.C. & W. Altorffer, 1841. - Niet bij Knuttel. - Zoover mij bekend in geen openbare bibliotheek aanwezig. Het Rotterdamsch Leeskabinet bezit een exemplaar.

[p. 118]

afstand geeft hij nog enkele, ons uit Van Maanen's relaas¹⁾ niet bekende, bijzonderheden, die op het karakter des Konings en zijn ‘moraal’, op het oogenblik van zijn heengaan, een treffend licht werpen: ‘Tot nu toe had niets zulk een gebeurtenis doen vooruitzien. Nogtans hadden de dagbladen er nauwelijks van gerept, of men beschouwde het als eene uitgemaakte zaak. “Zoo Willem besloten heeft afstand te doen, gelijk men het ons verzekert, geloof dan, dat hij zulks zal ten uitvoer brengen,” zeide mij een Hollander. In der daad, begaf de Koning zich naar het Loo²⁾ en werd in de volgende week door zijne familie en hooge staatsdienaren gevolgd³⁾. Daar, na in korte woorden zijn besluit medegedeeld te hebben, nam hij de acte van afstand welke hij had laten gereed maken, teekende die⁴⁾, begroette zijn zoon met den naam van Koning, en zette zich opgeruimd aan tafel. Nimmer had hij zich, naar het getuigenis van personen, die deze overgifte hadden bijgewoond, kalmer getoond, en nooit had hij met vaster hand eene acte onderteekend.’

Ik laat nu de schildering van het Openbaar Gehoor volgen:

‘De Woensdagvoormiddag van elke week leverde vóór het Koninklijk verblijf in het Noordeinde een zeldzaam schouwspel op. Dan zag men lieden te voet en met rijtuig, in gala en matrozenkleeding, den ingang van het Paleis naderen, en zich door elkander naar de vertrekken des Konings begeven; - want op elken Woensdag verleende Koning Willem I aan zijne onderdanen audiëntie. Men trad het Paleis binnen, liet zijnen naam inschrijven, en werd naar beurt tot den Koning toegelaten. Een adjudant riep volgens de lijst welke hij in zijne handen hield, elk der ingeschrevenen één voor één af, leidde hem tot Zijne Majesteit en bleef aan de deur staan wachten. Eens begaf ik mij ook met eene menigte andere personen naar eene van die openbare gehoorgevingen, welke onder de regeering des vorigen Keizers van Oostenrijk, en voormaals in Frankrijk, rond den eik van Vincennes, mede plaats hadden, en ik had den tijd het zeldzame tooneel te beschouwen van een volk, dat zijn’ Koning ongehinderd naderde, op een tijdstip, dat het wapen der moordenaars de vorsten

1) Vgl. Bijdr. en Med., XXXI, 1910, p. 310.

2) 29 Sept.

3) 6 Oct.

4) 7 Oct.

[p. 119]

noodzaakt zich achter wachten en verschansingen schuil te houden. Op de tafel lagen reeds drie groote bladen papier met namen van bezoekers volgeschreven. Ik zag mij omringd door lieden van verschillenden ouderdom en rang. Naast de Leydsche professoren, die den Souverein de belangen hunner Hoogeschool kwamen aanbevelen, stond de beschroomde student, die hem zijne thesis wilde aanbieden; bij den gedecoreerden hoofdofficier, met zware epauletten en schitterende montering, zag men den adelborst der marine, in zijn eenvoudige blauwe rok en zijne met smal gouden galon omboorde muts; de rijke handelaar, wiens naam millioenen aan Amstel's beurs gold, zat naast den sollicitant, die naar eene geringe betrekking stond. Op dezen dag waren in de vorstelijke vertrekken alle rangen gelijk, al de voorregten van geboorte en maatschappelijken stand opgeheven. Geen voorregt bestond hier, als het nummer van inschrijving: de eerst ingeschrevene was de eerst binnengelatene. De ambachtsman in zijn linnen kleed en met bestovene schoenen ging voor den smaakvol uitgedosten edelman, wiens paarden men in de straat hoorde trappelen; de leerling ging voor den meester, en de soldaat voor den officier¹⁾. In een aangrenzende salon stond de Koning, tegen eene console leunende, allen die beurtelings voor hem traden vriendelijk groetende, hunne verzoeken en klachten aanhoorende en vervolgens door een ligt hoofdknikje afscheid van hen nemende. De deur zijner salon was geopend, en ik zag meermalen op het gelaat dier lieden uit de mindere volksklasse, zoo heusch door hunnen Souverein bejegend, een vreugdestraal glinsteren. Zoo menigeen, die met droeven blik en gebogen hoofd hem naderde, scheen eensklaps door eene heilzame hoop verlevendigd te worden, en vertrok met een gevoel van eerbied en erkentenis.

1) Deze regel verklaart ook het gedrag des Konings tegenover G.K. van Hogendorp en diens oudsten zoon bij gelegenheid van hun afscheid op het Openbaar Gehoor te Brussel in Juni 1821. De Koning liet G.K. toen niet voorgaan, waarover Willem (vgl. Br. en Ged., VI, p. 424) zich gekrenkt toonde. Ten onrechte. In dezen regel kwam het hoofdbeginsel van den modernen staat, de gelijkheid der burgers tegenover den Staat (den Koning, de Wet) tot uitdrukking. Van Hogendorp verscheen hier slechts als staatsburger sec; aan den voorafgaanden galamaaltijd ten hove was hem alle eer bewezen, die hem als nationale persoonlijkheid toekwam.

[p. 120]

Welligt hadden deze goede lieden reeds ondervonden, dat de Koning een waarachtig belang in hunne bezwaren stelde; welligt was het hun een genoegzame troost hunne klagten voor den voet des troons te mogen brengen en aangehoord te worden. Terwijl allen, die mij in de antichambre vóór waren, beurtelings in de audiëntie-zaal binnentraden, beschouwde ik met aandacht dien Vorst, wiens naam reeds meer dan vijftig jaren eene voorname plaats in de geschiedenis bekleedt, en wiens volharding ons in 1833 met eenen Europeeschen oorlog bedreigde.

‘Hem aanziende, herinnerde ik mij al den tegenspoed, die hij geproefd had, en de volgende woorden van Chateaubriand kwamen mij voor den geest: “De grooten der aarde hebben de droefenis der verlatenheid, de bittere uren der ballingschap gekend en men heeft gezien, hoeveel tranen de oogen der koningen kunnen plengen...”

Na zoo veel jaren worstelens en beroerens drukten zijn gelaat, zijne houding, zijne gewoonten nog getrouw den aard zijns karakters uit. De ouderdom zelve schijnt voor die vaste en hardnekkige bewerktuiging te zijn terug getreden: hij ontnam hem noch de mannelijke kracht zijner trekken, noch zijn uitdrukvol gelaat; slechts zijn haren deed hij grijzen. Zijn kalm en regelmatig gezicht en zijne ligt geslotene lippen stellen tegelijkertijd het zinnebeeld van kracht en voorzichtigheid voor; zijne levendige oogen kenteekenen scherpzinnigheid; en als ik hem aanzag, scheen mij zijn gansch gelaat de levendige afbeelding der wapenspreuk zijns koningkrijks, en welke vooral die zijner regeering was, toe: Je maintiendrai.’

Ik geloof, dat deze indruk van een tijdgenoot overeenstemt met dien, welke de lezer uit de hier achter volgende Gesprekken omtrent de persoonlijkheid van den vorstelijken spreker zal krijgen; ik althans zie niet een verouderden, zijn omgeving met zijn gelijkhebberij benauwenden pedant, maar den Handhaver, tot het bitter einde, van het recht zijns Volks tegen het belang der Mogendheden¹⁾, die, Koning tot het laatst, na zijn pensum tot het laatste punctum te hebben afgewerkt, zedelijk en lichamelijk ongebroken, met een glimlach van berusting op het gelaat van het tooneel aftreedt.

C.G.

1) ....‘Un prince qui a été si durement traité, on peut dire crucifié.’ Werther aan Bresson, 28 Juli 1838.

[p. 121]

I.
Gesphek van Röell met den Koning, 27 December 1826.¹⁾

Zedert het tijdstip der Tienjarige Begrooting welke in 1820 wierd vastgesteld²⁾, waren de jaarlijksche Begrootingswetten, alle zonder onderscheid, dan eens met meer, dan eens met minder tegenspraak, aangenomen. Men achtte het bijna zeker, dat de zaak bij voortduring dezelfde gang zoude blijven houden. Groot was derhalven de algemeene verwondering, toen een minder gunstig lot op den 22sten December 1826 bij de Tweede Kamer van de Staten-Generaal de buytengewone begrooting van uitgaven voor den jare 1827 trof³⁾.

Alhoewel de tegenstand wel iets grooter dan in de vorige jaren scheen te zullen zijn, meende men echter, nog op den dag der verwerping zelve, dat de wet zoude worden aangenomen. Eene zo verbazende meerderheid als van 4 tegens 24, had althans niemand zig voorgesteld.

Behalve de meer bijzondere redenen, welke tot de verwerping aanleiding gegeven hebben, en alle, door de Redevoeringen der opgetredene spreekers in der tijd zijn bekend geworden, zo heeft ook buyten twijfel tot het ongunstig lot der wet bijgedragen, de afwezigheid van den Minister van Binnenlandsche Zaken⁴⁾, tot wiens Departement het meest bestreeden punt der begrooting, namentlijk de nieuw geprojecteerde waterwerken, behoorde⁵⁾, en die, juist een

1) R.A. (Jorissen) - Iets over het verwerpen der begrooting voor den jare 1827, met opgave van een te dier gelegenheid gehouden gesprek met den Koning.

2) 20 Maart 1820.

3) Waarop volgde intrekking van het ontwerp van wet op de middelen ter bestrijding dezer uitgaven; vgl. Stscrt., 1826, No. 304, Bijvoegsel, en goedkeuring van een transitieve wet, vgl. Stscrt., 1827, No. 37.

4) P.J.S. van Gobbelschroy, die 19 Juni 1825 De Coninck was opgevolgd.

5) De overstroomingen van 1820 hadden geleid tot de instelling, bij K.B. van 15 Maart 1821 no. 105, van een Staats-commissie tot onderzoek der beste rivier-afleidingen, wier verslag 7 Nov. 1827 door Van Gobbelschroy aan de Tweede Kamer wordt overgelegd. Op grond van dit verslag had de Regeering de hier bedoelde plannen uitgewerkt. Onder de watersnood-litteratuur is het verreweg het leerzaamst: A. Blanken Jz.: Kort overzigt betrekkelijk op den Waters-Nood in Januari 1820, aan Zijne Majesteit den Koning der Nederlanden... (etc.)... aangeboden door..., 's Gravenhage en Amsterdam, 1820.

[p. 122]

dag voor den aanvang der discussien, naar 's-Hage vertrokken was, hetwelk door zeer veele Leden der Vergadering beschouwd werd als ten oogmerk hebbende om zig van het geven van die ophelderingen te ontslaan, welke reeds schriftelijk, dog vrugteloos, door de sectien gevraagd waren, en op welke men wel verwagten konde, dat bij de discussien opnieuw zoude aangedrongen worden. Zommige schreeven het vertrek meer bijzonder daaraan toe, dat de Minister zig tegens de geprôjecteerde werken verklaard¹⁾, en zig om die rede van derzelver verdediging verschoond had; en het laat zig van zelve gevoelen welken invloed dit denkbeeld op de stem van de zodanigen moet gehad hebben. Wat er nu ook van deze laatste of van nog meer andere redenen waarin men de oplossing der afwezigheid zogt, moge geweest zijn, het Gouvernement meende aan de zig niet gunstig betoonende stemming der gemoederen te zullen te gemoet komen door, bij den aanvang der discussien, eenige mededeelingen omtrent het bewuste punt te laten doen door den Minister van Financien²⁾, die, als naar gewoonte, met de verdediging der begrootingswetten in 't algemeen belast was.

Dit middel had nogtans de gewenschte uitwerking niet, daar de gedane mededeelingen zig tot algemeene redeneeringen bepaalden, en omtrent de hoegrootheid der kosten, waartoe de geheele uitvoering der voorgenomen werken zoude kunnen leiden, en waaromtrent men bovenal eenige aanwijzingen verlangd had, geheel ontwijkende waren³⁾,

1) Vgl. Handelingen der Staten-Generaal 1826/7, zitting van 20 Dec. 1826, p. 47, de rede van Appelius.

2) Appelius.

3) ‘Het is, in de gegevene omstandigheden, onmogelijk vooralsnog den tijd aan te geven, welke zal moeten worden besteed aan de uitvoering der werkzaamheden, welke als noodzakelijk zullen erkend worden, even weinig als de wijze dier uitvoering, veel minder nog het bedrag der kosten, waaromtrent het gewaagd zoude zijn eenige opgaven te doen.’

[p. 123]

terwijl ook daardoor het onvoegzame, dat de mededeelingen niet door den Minister van Binnenlandsche Zaken zelve gedaan wierden, in het oog van veelen niet wierd weggenomen.

Uit de terugvrage der begrooting van Inkomsten, welke, dadelijk na het verwerpen der begrooting van uitgaven, door den Minister van Financien namens den Koning gedaan wierd, was het kennelijk, dat Zijne Majesteit zig wel eenigszins op dien uitslag verwagt had. Hoe dezelve intusschen zijn opgenomen, kan niet wel raadzelagtig zijn voor die geenen, welke bij vroegere omstandigheden van gelijken aart 's Konings gevoeligheid hadden leeren kennen. Nogtans is mij door een van Hoogstdeszelfs vertrouwden¹⁾ verzekert, dat men zig ditmaal minder sterk over de zaak had uitgelaten, en zig ook werkelijk den ongunstigen afloop minder sterk aantrok, dan in andere gevallen had plaats gehad; hetwelk misschien daaraan is toeteschrijven, dat de vrees van door eene dergelijke oppositie van den Staten Generaal, in het oog van het Publiek iets van het Koninklijk relief te zullen verliezen, door de ondervinding gebleeken was ongegrond te zijn, daar integendeel de hoge dunk, dien de vreemdeling zowel als de Inlander van den Koning had, in weerwil van meer dan eene verworpene wet, eerder was toe- dan afgenomen. Bij eene vroegere gelegenheid had ik, toen Zijne Majesteit zig over de verwerping eener voorgedragene wet aan mij uitliet, de vrijheid genomen, optemerken, dat wanneer de zaak niet te dikwijls plaats had, dezelve ook hare goede zijde had, vermits daardoor aan Europa blijken konde, dat wij niet enkel in naam, maar ook met de daad, onder eene constitutioneele Regeering leven, en het antwoord, hetwelk ik daarop ontfing: ‘welnu, dit heeft men dan nu reeds een en andermaal kunnen zien’, heeft mij van den beginne af aan doen denken, dat mijne aanmerking niet geheel zonder indruk gebleven was.

Daar het den Koning genoeg bekend was, hoe ik over een gedeelte der werken dagt, waaraan de verwerping der

1) Denkelijk wel De Mey van Streefkerk.

[p. 124]

wet voornamentlijk was toe te schrijven¹⁾, wilde ik liefst alle gesprekken dienaangaande met Hoogstdenzelven vermijden, tot dat de eerste opwelling van het gemoed eenigermate zoude bedaard zijn. Dit oordeelde ik, dat werkelijk het geval zoude zijn door de eenparige en dadelijke aanneeming van de transitive wet²⁾, welke, drie dagen na de verwerping der andere, wierd voorgesteld, en nam derhalve dat tijdstip waar, om mij te laten aandienen. De uitkomst beantwoordde geheel aan mijne verwagting, want zedert lang had ik eene zo opgeruimde gemoedsgesteldheid bij Zijne Majesteit niet aangetroffen. Hoogstdezelve scheen veel behagen te scheppen in het denkbeeld, dat het getal der geene, welke vóór de transitive wet gestemd hadden, dat der tegenstemmers van de verworpene wet overtrof, en zeide, op eenen schertsenden toon, dat men nu veel meer ter zijner dispositie gesteld had, dan hijzelve aanvankelijk begeerd had. Ik nam daaruit aanleiding om op te merken, dat zulks het kennelijk bewijs van het onbepaald vertrouwen der vergadering was, en ten duidelijksten aantoonde, dat de verwerping der eerste wet geenszins aan wantrouwen, maar aan het bijzonder gevoelen der Leden omtrent deze of geene onderwerpen der begrooting was toeteschrijven. Alhoewel ik opzettelijk vermijdde, van waterwerken gewag te maken, begreep de Koning nogtans, dat daarop voornamentlijk door mij gedoeld wierd, en gaf mij omtrent mijne wijze van zien dienaangaande, eenen zijdelingschen trek, door te zeggen, dat (hij) altijd bereid was, om, wanneer men afdoende redenen tegens de uitvoering van voorgenomene ontwerpen inbragt, daaraan gehoor te geven, maar dat (hij) zodanige redenen in dit geval nog niet vernomen had.

Het gesprek verkreeg vervolgens eenen anderen loop en wierd van 's Konings zijde zo vertrouwelijk als ik verlangen konde. Hetzelve viel het allereerst op den gang der Indische zaaken. Zijne Majesteit scheen daaromtrent minder bekommert dan ik, en deelde mij als eene zeer opbeurende tijding het ingekomen berigt mede, dat het oorlogsschip de Zeew zeilree te Vlissingen lag en met den eersten

1) N.l. de werken aan Marken en die tot normalisatie der groote Rivieren.

2) 26 December 1826.

[p. 125]

goeden wind naar Java zoude vertrekken; en dat ook de Wassenaar en de Waterloo, (die op de Ree van Texel lagen) weldra in hetzelfde geval zijn zouden. Meer dan eens had ik reeds aan een en ander mijner vrienden mijne verwondering te kennen gegeven, dat er een zo groot aantal manschappen, als ieder dezer schepen moest overbrengen, aan eenen enkelen bodem toevertrouwd wierd, en konde ook ditmaal niet verbergen, hoe ik daarover dagt. Ik bepaalde mij nogtans bij de enkele opmerking, dat het behouden aankomen dier schepen dubbel te wenschen was, nu ieder derzelve eene zo aanzienlijke magt met zig voerde.

Dezelve bleef onbeantwoord, dog zal zig misschien naderhand, bij het droevig wedervaren van de twee laatstgenoemde schepen, nog wel eens aan het geheugen verlevendigd hebben¹⁾.

De Koning vroeg mij vervolgens of ik zeker boek van Dr. Doornik, houdende eene beoordeeling der administratie van den gewezen Gouverneur Generaal Van de Capellen, gelezen had?²⁾

1) Zij zijn vergaan, wat de beëindiging van den Java-oorlog aanzienlijk vertraagd heeft. Vgl. de Adstructieve Memorie op de Tweede Indische Garantiewet.

2) J.E. Doornik: Vrijmoedige Gedagten over Neerlands Indië en over de regering van den Gouverneur-Generaal Van der Capellen, Amsterdam, 1826. Doornik (1777-1837) 1792/3 stud. med. te Leiden; 1797 prom. dr. med. op Theses Medicae Inaugurales; leerling van Van Hemert; geneesheer te Amsterdam; 1817 naar Java als inspecteur-generaal der hospitalen; later geneesheer te Batavia, landheer van Kedong Allan bij Buitenzorg. Als geboren Nederlander veel belang in de welvaart van Nederlandsch-Indië stellende, was hij ‘van den oogenblik, dat ik mijn voet op Java's bodem zette,’ beslist voornemens ‘om mij van nabij bekend te maken met deze kolonie, met het beheer en de behandeling van zaken, met hare belangen, betrekkingen en uitzigten.’ Door zijn werkkring in nauwe en vertrouwelijke aanraking met ‘het grootste en aanzienlijkste gedeelte der Europeesche bevolking, waaronder veel leden der regeeringskringen, was hij in de gelegenheid, om veel te vernemen’, en zich ‘uit oude archiven te onderrigten omtrent die tijden, dewelke het tegenwoordig Indië zijn voorafgegaan’, en - evenzeer was hij ‘gelukkig genoeg om au courant te blijven, met hetgeen in mijnen tijd voorviel’. Zoo verzamelde hij veel gegevens uit de eerste hand, maar hield, hetgeen hij verzameld had voor zich ‘niet raadzaam achtende, om mijne aanteekeningen, fragmenten, ontvangene bescheiden en inlichtingen mede te deelen’ voor den afloop van Van der Capellen's bestuur, waarover hij dan ‘een geregeld verslag’ wilde opmaken. Het boek was de aanleiding tot zijn uitwijzing uit Indië in 1827, waarop hij zich te New Orleans vestigde, waar hij in 1837 overleed.

[p. 126]

Zijne Majesteit had hetzelve nevens zig op tafel liggen, dog had nog geen tijd gehad, om daarvan meer dan zeer oppervlakkig kennis te neemen. Nogtans had Hoogstdezelve daarin reeds spoedig kennelijke blijken van wraakzugt omtrent den gewezen Gouverneur Generaal aangetroffen en zeide dit op een toon, welke mij deed vermoeden, dat de ingenomenheid tegens dien Heer reeds eenigermate geweken was. Overeenkomstig het gemanifesteerd verlangen had ik de eer, den substantieelen inhoud van het werk open te leggen, met bijvoeging van eenige aanmerkingen, welke zig bij de lezing aan mij hadden opgedaan. Omtrent de twee door mij opgenoemde Hoofdgrieven des schrijvers, namentlijk de oprigting der Handelmaatschappij, en het Besluit van den Gouverneur Generaal van 1823, liet zig de Koning volstrekt niet uit¹⁾. Ten aanzien der denkbeelden

1) Het alleszins merkwaardig geschrift is geschreven in radicaalliberalen geest. Doornik werkt met Mably's bekende historische tegenstelling tusschen de tijdgenooten en de Ouden, vooral ‘de vrije Grieken met hunne liberale denk- en handelwijze.’ ‘Het koloniaal stelsel der Ouden was edel en ademde den geest der vrijheid; dat van Europa heeft altoos blijken gedragen van een bekrompen geest.’ Hij staat wat zijn algemeene denkbeelden betreft sterk onder invloed van schrijvers als Raynal en De Pradt: Kolonies brengen slechts dan ongeluk, wanneer men ze wil vasthouden, wanneer het tijd is ze los te laten: ‘onafhankelijkheid is een aangeboren beginsel van alle koloniën’ (p. 16). - Omtrent de beginsels van koloniaal bestuur: ‘Van het schadelijke der oude maatregelen loopt niets zoo in het oog, dan 1^o het bestaan en de vernielende invloed van uitsluitende handel-maatschappijen, 2^o het verhinderen van kolonisatie, waartegen hij pleit voor 1^o eenen algemeenen vrijen wereldhandel, 2^o vrije europeesche kolonisatie. Tegen den achtergrond van die tegenstelling projecteert hij Van der Capellen's beleid, en tracht, door een vergelijking van art. 160/7 van het bij Publicatie van 22 December 1818 mede door Van der Capellen afgekondigd Regeeringsreglement, met de Publicatie van den G.G. in Rade van 6 Mei 1823, waarbij de landverhuringen op een voor de vrije kolonisatie ruïneuze wijze geregeld werden, dat Van der Capellen de in naam des Konings geponeerde beginselen van regeeringsbeleid heeft verlaten. Van persoonlijke rancune kan ik in het geschrift geen spoor ontdekken; het is de verontwaardiging van een beginselvast liberaal, die bovendien in zijn practijk de geestelijke en lichamelijke ruïne der onteigende plantagebezitters heeft aanschouwd.

[p. 127]

van den schrijver aangaande den geheel onafhankelijken voet en wijze, waarop de betrekkingen tusschen het moederland en de Colonie zouden behooren geregeld te worden¹⁾, zeide de Koning alleenlijk, dat het dan ten minsten zoude behooren vast te staan, dat de Colonie aan het Moederland geen geld meer kosten zoude. Ik antwoordde, dat dit ook ongetwijfeld de bedoeling des schrijvers was, dog voegde er bij, dat ik zijn stelzel, hetwelk op de invoering van een geheel van het Moederland onafhankelijke Regeering van Europeanen nederkwam, voor onbestaanbaar hield, dewijl ik mij niet konde voorstellen, dat zodanig Gouvernement

1) J.E. Doornik wil geen bestuur van de kolonie door het moederland, of door uit het moederland gezonden Landvoogden of Commissarissen-Generaal, die dan de door de Landvoogden geschapen warboel moeten komen redderen. De Hooge Regeering van Nederlandsch-Indië moet zijn samengesteld uit 8 leden plus een voorzitter, te kiezen uit hen, die reeds een verblijf van 10 jaren in de kolonie kunnen aanwijzen en reeds in belangrijke posten zijn werkzaam geweest. De leden kiezen, geheel vrij, een voorzitter, die ‘in geen geval, hoe ook genaamd, en dus boven alle uitzondering, nimmer dadelijk uit het Moederland’ mag worden gekozen. Deze ‘hoogste ambtenaar’ wordt voor 3 jaren gekozen, doch is herkiesbaar, en draagt den titel van President van Neerlands Indië. De zoo samengestelde Hooge Regeering (in wier naam recht wordt gesproken) moet de wetgevende magt en ‘het bestuur, geheel en onverdeeld’ over de kolonie in handen hebben. ‘Daarin mag zij niet belemmerd worden door eenige magt in het moederland. Alleen, wanneer zij in hare wijsheid zulks noodig oordeelt, dan correspondere zij met de Staten-Generaal. Door dezen worde zij gehandhaafd bij de Natie, en worden de betrekkingen levendig gehouden tusschen het moederland en de kolonie. Alle tractaten tusschen het moederland en de kolonie gaan uit van de Staten-Generaal met de Hooge Regeering van Neerlands Indië (p. 53/7). Indië moet een eigen ‘constitutie’ krijgen. Slechts ‘onder eene zoodanige Hooge Regeering van Neêrlands Indië is vrije ontwikkeling der vermogens, is ware liberaliteit van beginselen mogelijk...’

[p. 128]

het nodig ontzag aan den inlander zoude kunnen inboezemen, daar de ondervinding deed zien, dat het tegenswoordig Bestuur, in weerwil der aanzienlijke ondersteuning, welke het van het Moederland ontfing, dog, naar het stelzel van Dr. Doornik missen zoude, nog steeds buiten staat bleef den opstand der Inlanders, schoon maar in een gedeele der Colonie uitgebarsten, te bedwingen. In allen gevalle betuygde ik niet te bevatten, hoe de schrijver, naar zijne beginzelen den naam van Moederland nog aan dit Rijk had blijven geven, daar hetzelve, naar die beginzelen, noch bij invoer, noch bij inkoop eenig voordeel boven den vreemdeling zoude komen te genieten.

Ik konde deze gelegenheid niet laten voorbijgaan, zonder terugtekomen op het reeds vroeger door mij te berde gebragte gevoelen van het wenschelijke, dat de belanghebbende mogendheden er toe besluiten mogten om onderling eene overeenkomst te treffen tot het regelmatig daarstellen eener emancipatie hunner colonien, waartoe het tog vroeger of later zoude moeten komen. Op de vrage, welken weg ik dan, in zodanig geval, omtrent Java zoude willen ingeslagen hebben, was mijn antwoord, dat, indien het hoofd der opstandelingen, Diepo Negoro, een door en door knap man was, ik hem dan tot Keiser van Java zoude willen proclameeren, en omtrent de betrekkingen met het Rijk der Nederlanden de meest voordeelige schikkingen zoude tragten te verkrijgen¹⁾.

1) Het is eigenaardig, dat het ‘constitutioneel Indië’ van J.E. Doornik feitelijk neerkomt op een onafhankelijke koloniale oligarchie of aristocratie, terwijl deze, wat de vaderlandsche constitutie betreft, juist zijn ‘bête noir’ is: ‘Thans bezit Nederland eene Constitutie, waarin het monarchale met het gemeenebestgezinde zich kan vereenigen, maar ook niet eerder, dan wanneer het aristocratische, als de verderfelijkste vijand van alle ware en gezonde staatkunde zal zijn afgewend en geheel verbannen’ (p. 33). Dat komt omdat de inheemsche bevolking, in den gedachtengang van Doornik politiek gesproken, geen factor in de kolonie is. De Europeesche kolonisten staan bij hem tot de Javanen in de zelfde verhouding als de colonials in de Staten tot de Roodhuiden. Röell zag in dat de verhouding geheel ongelijksoortig was: Dipo Negoro als keizer van Java neemt bij hem daarom de plaats in van den President van Nederlandsch Indië. Doch wat het grondbeginsel betreft: de noodzakelijkheid van spoedige algeheele emancipatie der kolonie, verschillen beiden niet zooveel: dergelijke denkbeelden bij een typische regentennatuur als Röell zijn een merkwaardig bewijs hoe diep de liberale denkbeelden ten onzent hadden wortel geschoten.

[p. 129]

Ik maakte verder van dit gesprek over de Indische belangen gebruik, om ook met een woord van den Theehandel te spreeken, alleenlijk nogtans met het oogmerk om te weeten, of de bij de wijzigingswet van het tarief der Inen Uitvoerregten gedane voordragt tot vrijen doorvoer van dat artikel, welke tot nog toe verboden was, met het onlangs genomen Besluit omtrent de vrije Rhijnvaart, in eenig verband stond¹⁾, en het geene de Koning te dier ge-

1) De theehandel was oorspronkelijk geregeld bij de Wet houdende oprigting van eene Maatschappij voor den Chineeschen Theehandel, gearresteerd bij besluit van den 23sten Maart 1815, no. 168, Stsbl. 1815, no. 30 (men lette op de, voor de oorspronkelijke verhouding van wet en K.B. belangrijke, formuleering). De door den Koning gestelde considerans van deze wet is wel de oudste en beste formuleering van zijn economische staatkunde, zooals deze later in de stichting van de Handelmaatschappij verwerkelijkt is: ‘Alsoo wij in aanmerking hebben genomen, dat, hoezeer het steeds Onze begeerte zij den vrijen handel in het algemeen voor te staan en te bevorderen, echter de aard van sommige takken van handel en inzonderheid den handel op China, eene uitzondering op den algemeenen regel vereischen, en na Ons de verschillende belangen der genen, die in den theehandel betrokken zijn, te hebben doen voorhouden, benevens het gewigt van den ganschen omvang van dezen aanzienlijke tak van handel te hebben verstaan: Ons gebleken zijnde, hoe zeer voor de commercie in het algemeen, gelijk voor bronnen van welvaart, als zeevaart, scheepsbouw, fabrijken, benevens daarmee verzeld gaande handelstakken en middelen van bestaan, in het bijzonder, alleszins gevorderd wordt, dat deze aanzienlijke tak van handel niet in vreemde landen overga, maar beide voor eigen consumptie en uitlandsch vertier, als een activen en eigendommelijken tak van handel uitsluitend voor dezen lande geconserveerd blijven; dat nogtans deze handel niet kan gedreven worden, dan door middel van zeer aanzienlijke kapitalen, op uitgebreide grondbeginselen en met standvastigheid gedurende een aantal jaren onafgebroken voortgezet, met observantie van al zoodanige vaste en welgeregelde instellingen als waardoor de ingezetenen van het rijk van China aan de goede trouw en commercieele vermogens der vreemde naties met hun lieden handeldrijvende, gewoon kunnen worden gemaakt; - dat dienvolgende met geene genoegzame veiligheid de groote doeleinden, de gestadige en tevens jaarlijksche genoegzame voorziening van de markt, beide voor inlandsche behoefte en buitenlandsch debiet, tot matige prijzen, behoudens een genoegzaam voordeel voor den deelnemer, aan de onzekere en afwisselende ondernemingen van bijzondere personen of associaties kan worden aanbetrouwd, maar veelmeer daartoe benoodigd is een groot lichaam van zamengevoegde fondsen, met een uitsluitend voorregt voorzien en zodanig gewijzigd, dat aan een iegelijk de deelneming daarin worde gefaciliteerd, benevens alle uit een loopende particuliere belangen vereenigd worden; weshalve’.... volgen de oprichtingsbepalingen van de ‘Nederlandsche Geoctroyeerde Maatschappij voor den Chineeschen Theehandel’, met een octroy voor den alleenhandel van 25 jaar en een kapitaal van f 800.000. - Amsterdam verzette zich lijdelijk, door niet in te schrijven, zoodat de Koning zijn plan moest opgeven. In de considerans van de wet van 24 December 1817, Stsbl. No. 36, werd erkend dat de wet van den 23sten Maart 1815.... ‘de uitwerkselen niet heeft gehad, welke men zich daarvan had voorgesteld, en dat de handeldrijvende ingezetenen verre van bij te dragen tot het fonds waarvoor de inschrijving sedert ruim twee jaren is opengebleven, een genoegzaam eenstemmig verlangen hebben te kennen gegeven om op het artikel de thee het algemeen aangenomen beginsel van den vrijen handel te zien toegepast,’ en bepaald, dat de inschrijvingen zouden worden teruggestort; de invoer zou worden vrijgelaten, met toepassing van het artikel van de wet van 3 Oct. 1816 Stsbl. No. 55, over de heffing der regten op in- en uit-voer. Deze rechten werden in de wet nader vastgesteld, doch bij art. 11 bleef de doorvoer van theeën ‘zonder onderscheid’ verboden. Hiertegen rees verzet van Britsche en Pruisische zijde, waaraan eerst in 1826 werd toegegeven.

[p. 130]

legenheid zeide, dat namentlijk ‘de zwakkere het nimmer op het uiterste moest laten aankomen, wanneer de sterkere, en niet zonder grond, iets van hem verlangde’, deed mij genoegzaam zien, wat ik daarvan te denken had.

[p. 131]

Onder de punten, welke de Koning geliefde aan te roeren, was ook dat der onderhandelingen met het Hof van Rome. Zijne Majesteit gaf mij te kennen, dat er eigenlijk nog geene onderhandelingen hadden plaats gehad, maar dat daartoe, volgens de laatste tijdingen, een Cardinaal en nog een ander geestelijke van 's Pausen zijde benoemd was¹⁾. De goede uitslag scheen Hoogstdezelve zeer ter harte te gaan, en de weg eener minnelijke vereffening de eenige, welke daartoe konde ingeslagen worden. Waren de zaken zo geschapen, zeide de Koning, als ten tijde van Willem I, dan zoude ik misschien kunnen doen, hetgeen ik voorleden jaar, in een werk, hetwelk ik toen aan de Prinses Marianne voorlas, dog waarvan de titel mij thans niet te binnen valt, gevonden heb, door hem gedaan te zijn, het neemen namentlijk van een besluit, waarbij verklaard wierd, dat de Roomsche godsdienst opgehouden had te bestaan, maar iets dergelijks zoude op dit oogenblik geene gangbare munt weezen. Gevraagd, of ik mij daarvan iets herinnerde, moest ik stellig neen antwoorden, met bijvoeging dat ik er ook aan twijfelde of zodanig besluit wel ooit bestaan had daar de tusschenkomst van den genoemden vorst tot wegneeming van grieven der Catholijken bij meer dan eene gelegenheid had doen zien, dat hij verre af was van die kerk als haar bestaan verloren hebbende te beschouwen, en daar het ook bovendien nog niet is uitgemaakt, of de Prins de leer der Roomsche kerk niet eerst kort voor zijnen dood verlaten hebbe. Uit deze en geene aanmerking, door den Koning te dezer gelegenheid in 't midden begragt, kwam het mij voor, alsof Hoogstdezelve van het denkbeeld eener vroeg of laat mooglijke vereeniging der Protestanten

1) Bedoeld is het bekende rapport van De Celles aan den Koning van 10 Dec. 1826 waarin deze verslag geeft van zijn audientie bij den Paus op 3 Dec. d.a.v.; de Paus had hem medegedeeld, dat hij, ondanks zijn vriendschap voor Naselli, ingevolge 's Konings wensch bijzondere onderhandelaars zou benoemen t.w. zijn persoonlijke vriend, de om zijn zachtzinnigheid bekende kardinaal M. Cappellari, ‘qui connaissait ses intentions de tout terminer’, en Mgr. F. Capaccini, de latere nuntius, een jongere van Consalvi, ‘encore plus facile que le cardinal’. Vgl. ook Ch. Terlinden: Guillaume 1er, Roi des Pays-Bas, et l'Eglise Catholique en Belgique, Bruxelles, 1906, II, p. 59/62.

[p. 132]

en Roomschen niet zo geheel afkeerig was. Tot deze onderstelling gaf mij inzonderheid aanleiding de opmerking, dat het alleenlijk de ingeslopene verkeerdheden en misbruiken, maar geenzins de leerstukken der Kerk waren, welke den grond tot de scheuring gelegd hadden, dat ook zelfs de verschillende wijze van zien omtrent het voornaamste leerstuk, dat der trans-substantiatie, van nabij beschouwd, niet volstrekt eene tweederlei kerk vorderde, alzo er gene rede was, waarom men niet gezamentlijk het gedagtenisfeest van Christus zoude kunnen vieren, behoudens een ieders vrijheid, om den zin dier plegtigheid op zijne wijze te beschouwen. Wanneer het zo ver mogt kunnen gebragt worden, dat het huwlijk der Priesters wierd toegestaan, dagt de Koning dat er eene wezentlijke en voorname stap tot toenadering zoude geschied zijn.

De nadruk, waarmede Hoogstdezelve dit zeide, zoude mij inderdaad hebben doen vermoeden, dat er dienaangaande iets op het Tapijt was¹⁾, indien deze onderstelling mij niet al te onaanneemlijk was voorgekomen. De bescheidenheid liet mij niet toe, daaromtrent eenige vrage te doen, weshalven ik mij enkel bepaalde tot het uitdrukken mijner vrees, dat zulks niet ligtelijk zo ver komen zoude. Met het gevoelen des Konings omtrent de trans-substantiatie stemde ik geredelijk in, dog voegde erbij, dat, al was men het ook omtrent alle overige punten eens, er nogtans altijd nog een zoude overblijven, waaraan de Protestanten nimmer zouden kunnen toegeeven, de hierarchie namentlijk, welke den grondslag van het gebouw der Roomsche kerk uitmaakt, en met het beginzel der Protestanten, om op 't stuk des geloofs geen ander gezag dan dat des Bijbels te erkennen, onbestaanbaar is, terwijl ik voorts bij deze gelegenheid verhaalde, het geene mij in de jare 1816 te Brussel in een gesprek met den toenmaligen Bisschop van Namen²⁾ over dit onderwerp wedervaren was.

1) Niet ‘dienaangaande’, maar de Koning leefde nog wel sterk in de gedachtensfeer van de Frankfortsche ‘Kirchenpragmatik’, die, op zijn persoonlijke aanwijzingen, door Van Maanen was uitgewerkt in het bekende ‘gelithographeerde stuk’, dat door Van der Horst 8 April 1827 aan Masio werd verraden.

2) Hirn. - In Röell's Gedenkschriften heb ik een opteekening van dit gesprek niet aangetroffen.

[p. 133]

Ten blijke, hoe de Koning in dit oogenblik, meer dan gewoonlijk, tot een gemeenzaam onderhoud gestemd was, strekke als nu nog ten slotte de wijze, waarop Hoogstdezelve zig over de aangelegenheden van het schiereiland, die mede een kortstondig onderwerp van gesprek uitmaakten¹⁾, en in het bijzonder over Koning Ferdinand uitliet. In een land, waar de invloed der geestelijkheid zo groot is, als in Spanje, en waar de inkomsten van dezelve die der publieke schatkist nog overtreffen, konde men met geene mooglijkheid berekenen, wat er van de bestaande spanning der gemoederen worden zoude. Met een caracter als dat van den Koning moest men zig op alles verwagten. ‘Indien het geen Koning was,’ zeide Zijne Majesteit met een grimlach²⁾, ‘zoude ik er iets meer van zeggen, maar nu mag ik niet, vermits hij tot het gezelschap behoort.’

1) De Koning doelde hier op de reactie, die nadat het Fransche interventieleger onder Angoulème 3 Oct. 1823 Cadiz bezet en daarmede de restauratie voltooid had, vrij spel kreeg: de besluiten der constitutioneele regeering werden vernietigd en scherpe represailles genomen. Desniettemin ging Ferdinand VII de uiterste rechterzijde niet ver genoeg; de z.g. apostolische partij stuurde aan op een verheffing van Ferdinand's broeder Don Carlos, en verwekte verschillende oproeren, van welke die der Agraviados in Catalonië de ernstigste was. Onderwijl gingen Spanje's laatste steunpunten op het Amerikaansche Vasteland verloren.

2) Begrijp: glimlach.

II.
Gesprek van Röell met den Koning, 27 July 1829.³⁾

Zijne Majesteit kwam aldaar op Zondag, den 26 dier maand, 's avonds om ses uur aan.

Als naar gewoonte was mijn voorneemen, mij den volgenden ogtend naar de audientie te begeven, welke op 12 uur bepaald was. Ik ontfing echter reeds in den vroegen

3) R.A. (Jorissen) Onderhoud met den Koning gedurende deszelfs verblijf te Amsterdam op het laatst van July 1829.

[p. 134]

morgen eene brief van den Heer Directeur van het Cabinet, dat Zijne Majesteit mij om tien uur bij zig verlangde te zien, en voldeed aan die uitnodiging.

Het eerste punt, waarover ik door den Koning werd onderhouden, betrof den toestand der Kamer van Burgemeester en Wethouderen, inzonderheid de verregaande wrijving, welke er tusschen de leden plaats had, en welke men meende, dat niet zoude ophouden, zo lang de Heer wethouder Van Meurs¹⁾ in die Kamer zitting had. Dit onderhoud was een gevolg van eene correspondentie, welke tusschen den Heer Secretaris van Staat en mij, omtrent deze zaak had plaats gehad. Uit die correspondentie, welke onder mijne papieren berust²⁾, kan het namentlijk blijken,

1) A.G. van Meurs (1758-1833), prom. doct. phil. Harderwijk, 1780; 1781 naar Leiden; als orangist gemengd in den staatkundigen strijd; 1783 prom. doct. utrs. juris te Leiden; advocaat te Amsterdam; 1815 lid van den Raad; 1830 Staatsraad i.b.d.

2) R.A. (Röell) a) De Mey aan Röell, 22 Febr. 1829: ‘De Heer A.G. van Meurs, die wegens zijne erkende kundigheden, in der tijd met genoegen door den Koning tot wethouder van Amsterdam benoemd is, en over wiens verrigtingen als zoodanig Z.M. persoonlijk ook geene reden van ontevredenheid hoegenaamd heeft, harmonieert echter niet met zijne ambtgenooten in het Dagelijksch Bestuur, noch met zijne medeleden in den Raad en daaruit ontstaat niet alleen nadeel voor 's Stad's dienst, maar zelfs de onmogelijkheid om geschikte personen over te halen om verder deel aan dat Bestuur te nemen.’ Opdracht om Van Meurs over te halen, zijn eervol ontslag te vragen. b) Röell aan De Mey, 25 Febr. 1829: Aanvaarding der opdracht; maar kan ik hem, zoo noodig, den titel van Staatsraad i.b.d. aanbieden? c) De Mey aan Röell: Accoord; tenzij hij niet liever uitzigt op benoeming t.z.t. bij de rechterlijke macht heeft. d) Röell aan De Mey, 4 Maart 1829: Conferentie heeft plaats gevonden; Van Meurs wil niet; maakt men 't hem in de Kamer zoo lastig, dat hij 't niet houden kan, dan zal hij zich in persoon aan Z.M. adresseeren en een boekje over de toestanden open doen. ‘Een wenk van hoogerhand zou het eenige zijn, hetwelk hem tot nederlegging zijner functie zou kunnen moveeren.’ Röell had Van Meurs niet op dit woord willen vatten, maar zal de zaak zoo zacht mogelijk behandelen en hem over een paar dagen opnieuw onderhouden; hij zal dan wel toegeven, maar zal eerst wel naar Brussel komen om Z.M. in persoon te spreken. e) De Mey aan Röell, 9 Maart 1829: Z.M. keurt uitstel goed; doch de zaak moet liefst deze maand nog afloopen. f) Röell aan De Mey, 16 Maart 1829: Van Meurs wil het vaandel niet verlaten, tenzij een wenk krijgende, dat Z.M. stellig besloten had, hem te ontslaan, in welk geval hij liever de eer aan zich houden en ontslag vragen zou. Wenk de zaak liever aan Van Tets op te dragen, die als gewezen gouverneur van Noord-Holland, van de geheele aangelegenheid op de hoogte is.

[p. 135]

dat ik in Februari l.l. vanwege Zijne Majesteit ben aangezogt geweest, om den Heer Van Meurs tot het vrijwillig vragen van zijn ontslag overtehalen, onder toezegging van hetzelve, op de meest eervolle wijze, en met opdragt van den titel van Staatsraad in Buitengewonen dienst, te zullen verkrijgen, nog dat mijne daartoe aangewende pogingen vrugteloos zijn afgelopen. Zedert dien tijd was de oneenigheid in de Kamer van Burgemeester en Wethouderen nog vermeerdert, zo dat zelfs de Wethouder Hooft¹⁾, die met de zaken der Thesaurie belast was, en in de behandeling daarvan de meeste ijver en kunde ontwikkelde, zijn ontslag gevraagd had, en, niettegenstaande hem eene afwezendheid van ses maanden was toegestaan, in afwagting van den keer, welke de zaken in dien tusschentijd neemen zouden, bij zijn verzoek was blijven volharden, ja zelfs zig niet meer in de Kamer vertoond had. Een dergelijke staat van zaken oordeelde Zijne Majesteit te recht, dat niet langer behoorde voortteduren. Aan den eenen kant stelde Hoogstdezelve eenen bijzonderen prijs op het behoud van den Heer Hooft, en wilde, aan den anderen kant, den Heer Van Meurs geene onaangenaamheid aandoen. Men gaf mij niet onduydelijk het verlangen te kennen, om in dezen nogmaals eene poging aantewenden. Geene de minste reden hebbende, om mij over den Heer Van Meurs te beklagen, gevoelde ik dan ook geene de minste roeping, om andermaal bij hem op eenen stap aantedringen, waartoe ik nu genoeg-

1) D. Hooft Jzn. (1788-1860) bij S.B. van 31 December 1813, en, na de invoering van het nieuwe Bestuursreglement, bij K.B. van 13 Februari 1824 opnieuw, benoemd tot Raad, was bij K.B. van 22 Juni 1827 benoemd tot wethouder van Amsterdam. Als goed financier had hij 's Konings hart. Ook na het ontslag van Van Meurs hield hij 't niet lang uit: reeds bij K.B. van 5 Juli 1830 werd hij eervol als wethouder ontslagen.

[p. 136]

zaam wist, dat hij niet dan hoogstongaarne en bijna gedwongen besluiten zoude.

Daar de Minister van Finantien¹⁾, toen hij mij in de maand Maart 1.1. bij gelegenheid van zijn toenmalig verblijf te Amsterdam, een bezoek gaf, zig had laten ontvallen, dat hij de geene geweest was, die den Koning had aangeraden, mij in deze onaangename zaak te betrekken, was van dat oogenblik af aan de wensch bij mij opgekomen, om hem, gelijk het spreekwoord zegt, den bal terug te kaatsen, waartoe ik mij van de thans zig van zelve aanbiedende gelegenheid bediende, en Zijne Majesteit in overweging gaf, om zig, tot het doen eener nieuwe poging, het tegenwoordig verblijf van gemelden Minister te nutte te maken, daar deze, uit hoofde zijner vorige betrekking als Gouverneur van Noordholland, mij daartoe meer dan iemand geschikt scheen, en ook minder dan ik huiverig behoefde te zijn, om den Heer Van Meurs te ontzien, vermits hij elders gevestigd is, en ik daarentegens bijna daaglijks in het geval was, genoemde Heer te ontmoeten.

Mijn denkbeeld vond ingang bij den Koning, die nu niet verder op mijne tusschenkomst aandrong, maar mij alleenlijk nog vroeg, of ik dagt, dat er, van eene finantieele zijde op den Heer Van Meurs zoude te werken zijn, in dien zin namentlijk, dat het uitzigt op het behoud van zijn tractement als Wethouder de onderhandeling zoude kunnen bevorderen. Ik antwoordde, dat ik, tot mijn leedwezen, moest erkennen, dat zodanig uitzicht misschien meer dan iets anders tot den goeden uitslag zoude kunnen toebrengen, daar ik, ofschoon overtuygd, dat de Heer Van Meurs in genoegzaam ruime omstandigheden verkeerde, om zodanige toelage niet nodig te hebben, nochtans 's mans denkwijze op dat stuk te wel kende, om mij niet verzekert te

1) Na het overlijden van Appelius had de Koning, 21 April 1828, de portefeuille van Financiën door De Mey eerst aan Röell doen aanbieden. Dit geschiedde, gelijk blijkt uit Röell's Gedenkschriften, vooral met het oog op de noodzakelijkheid van een gezaghebbende verdediging van het naderend tweede Tienjarig Budget. Röell weigerde eerst mondeling, daarna in een persoonlijk schrijven aan den Koning, waarop de Koning in Mei 1828 den handigen, beginselloozen en weinig vertrouwden Van Tets, Gouverneur van Noord-Holland, benoemde. De twee heeren konden elkaar niet zetten.

[p. 137]

houden, dat hij, zonder de gemelde voorwaarde, nimmer tot den verlangden stap zoude te bewegen zijn.

Na den afloop van dit gesprek onderhield de Koning mij over de Begrotingswetten; en vroeg mij in 't bijzonder, wat ik omtrent den loop der aanstaande deliberatien van de Tweede Kamer dienaangaande dagt.

Ik verklaarde dadelijk, op de meest onbewimpelde wijze, dat ik mij daarvan geene beteren uitslag, dan van de laatstelijk¹⁾ verworpenen, voorstelde, dat ik het wel niet voor onwaarschijnlijk hield, dat zommige Leden uit de Noordsche Provintien welke de vorige keer eene weigerende stem hadden uitgebragt, zig om de gevolgen eener herhaalde verwerping te voorkomen, met die geene, welke ten voordeele der zaak gestemd hadden, vereenigen zouden, maar dat ik mij wat de Zuydelijke Leden betrof niet durfde vleyen, dat zij minder tegenstand dan de vorige keer bieden zouden, daar het mij toescheen, dat het er van dien kant op was toegelegd, om zig tegens alle Tienjarige Begrooting, in welke vorm, en op welke grondslagen die ook wierd voorgedragen, te verzetten. Enkele hunner, voegde ik er bij, mogten daaromtrent minder ongunstig denken, maar deze, wier getal gering was, zouden zeekerlijk geen moeds genoeg hebben, om zig van de overige af te scheiden, en zig alle de onaangenaamheden, waaraan hunne medewerking hen zoude blootstellen, te getroosten. De omstandigheid, dat alle, geenen enkelen uitgezondert, nu laatstelijk dezelfde lijn getrokken hadden, wierd door mij als een afdoende grond tot ondersteuning van mijn gevoelen ingeroepen.

Zijne Majesteit scheen minder zwaarmoedig over den afloop der zaak te denken, en beweerde, dat, indien maar de Noordelijke Leden bij de laatste deliberatien zig hadden aangesloten, onderscheidene Zuydelijke zig met hen zouden vereenigd hebben²⁾, welke nu, voorziende dat hunne

1) In Mei 1829, tegen het einde van de rumoerige Brusselsche zitting 1828/29.

2) Deze meening had de kabinetssecretaris, G. Groen van Prinsterer, die in opdracht de zitting bijgewoond had, neergelegd in een voor den Koning bestemd verslag: Hoedanig was in de laatste zitting van de Tweede Kamer der Staten-Generaal van 1828-1829 de houding der leden uit het Noorden?; vgl. Groen, Bescheiden, ter perse.

[p. 138]

stem tog zoude verloren zijn, niet raadzaam geoordeeld hadden, zig de hun dreigende moeilijkheden op den hals te halen; dat dit inzonderheid het geval van den afgetredenen President der Tweede Kamer was¹⁾, op wien Zijne Majesteit vermeende, dat anderzins zoude te rekenen geweest zijn. Ik nam de vrijheid op te merken, dat, indien de uitslag der zaak enkel en alleen van de eenstemmigheid der noordelijke Leden moest afhangen, het dan dubbel belangrijk was, aan de voorname redenen, welke de meeste tot afstemming bewogen hadden, tegemoet te komen, want dat tog niet wel van hen konde gevergd worden, over alle zwarigheden heen te stappen, terwijl hunne Zuydelijke medeleden er geen enkele lieten varen.

Gaarne had ik gezien, dat Zijne Majesteit mij gevraagd had, welke dan die zwarigheden naar mijne informaties geweest waren, als waardoor ik in de gelegenheid zoude geweest zijn, ook de mijne te doen kennen, maar Hoogstdezelve liet zig daaromtrent niet met mij in. Ik meende evenwel niet te moeten nalaten, te kennen te geven, dat, ofschoon ik, indien de Begrotingswetten tot de Eerste Kamer gekomen waren, mij dezelve zouden hebben laten welgevallen, nochtans gewigtige bedenkingen dienaangaande bij mij zouden bestaan hebben, en dat ik, enkel en alleen uit aanmerking der omstandigheden, waarin het Rijk zig bevond, over dezelve zoude heengestapt hebben, maar dat ik, indien de zaak eenige jaren geleden, toen de gesteldheid der gemoederen minder ontrustende was, een onderwerp van deliberatie geweest was, daarover minder gemakkelijk zoude gedagt hebben, dat ik derhalven ligtelijk begrijpen konde, dat anderen aan hunne te berde gebragte zwarigheden genoegzame waarde bleeven hechten, om, indien dezelve niet grotendeels wierden weggenomen, bij hunne weigerende stem te volharden, en het derhalven te wenschen was, dat dezelve op eene voldoende wijze zoude kunnen opgeruimd worden.

Zijne Majesteit voegde mij hierop toe, dat Hij zelve erkende, dat de bedoelde wetten niet zonder gebreken waren, dog dat zij met geene mooglijkheid naar den zin van een ieder konden worden ingerigt. En hiermede bragt Hoogstdezelve het gesprek over tot de waarschijnlijke keuze van

1) L.A. Reyphins.

[p. 139]

den eersten candidaat voor het aanstaande voorzitterschap van de Tweede Kamer. Naar het zig voor het scheiden der vergadering had laten aanzien, scheen de Heer Corver Hooft¹⁾ zeer veele stemmen te zullen verkrijgen, vooral onder de Zuydelijke Leden, bij welke hij zig zeer had weeten te veraangenamen, door zijnen gemeenschappelijken voordragt met den Heer Le Hon²⁾, om het bewuste adres, hetwelk zoveel beweging bij de Kamers en het publiek veroorzaakt heeft, aan te bieden³⁾, en door het aandeel, hetwelk hij in de bestrijding der Begrootingswetten genomen had. Onder de geenen, welke bij de overige Leden het

1) J. Corver Hooft (1799-1855); 1798 stud. jur. te Utrecht; 1808 Kamerheer van Koning Lodewijk; 1813/53 houtvester Noord-Holland; 1824/48 lid der Tweede Kamer; 1848/50 lid der Eerste Kamer.

2) C.A.J. le Hon (1792-1868) student te Parijs; 1814 maire adjoint te Doornik; 1817 schepen aldaar; 1818 lid Prov. Staten Henegouwen; 1824 lid der Tweede Kamer Zijn familie behoorde tot de zwartgoedkoopers en was door groote zakelijke belangen in de zinkmijnen van Moresnet sterk van de gunst der Regeering afhankelijk; hoewel in 't geheim een der leiders der Belgische oppositie, trachtte hij toch een openlijke breuk met de Regeering te vermijden; inderdaad behoorde hij tot de niet onaanzienlijke en vooral onder de gegoede liberalen niet ontalrijke groep der uit belang Rijksgezinden. Dit verklaart zijn eigenaardige houding in 1830; bij den aanval op Brussel bood hij aan, de troepen vooraf te gaan; hij was een der groote drijvers in de zaak van de zending van den Prins van Oranje naar Antwerpen; was tusschenpersoon tusschen den Prins en het Voorloopig Bewind te Brussel; doch liet, toen de zaken misliepen, den Prins in de steek en haastte zich naar Doornik, om het ambt van den als koningstrouw afgezetten De Béthune te bemachtigen. Vgl. Muitery en Scheuring, I en II, in voce.

3) Nadat de Tweede Kamer bijna eenparig besloten had, de verzoekschriften der Tweede Petitie niet ter kennis des Konings te brengen, maar ter griffie neder te leggen, dienden Le Hon en Corver Hooft het als bemiddeling tusschen de partijen bedoelde voorstel in om het verslag der Centrale Sectie, als ‘bevattende een getrouw Verslag der verzoekschriften’, bij eerbiedig adres aan den Koning aan te bieden. Dit voorstel werd door de Tweede Kamer met 55 tegen 44 stemmen aangenomen, doch door de Eerste Kamer verworpen. Vgl. hierover ook Röell's Gedenkschriften.

[p. 140]

meest in aanmerking scheenen te zullen komen, wierd het meest van den Heer Beelaerts van Blokland gesproken.

De Koning, aan wien dit een en ander reeds was ter ooren gekomen, gaf mij zijne ongezindheid te kennen, om den Heer Corver Hooft te kiezen, en vroeg mij, wat ik er van dagt, indien hij zijne keuze ditmaal op den Heer Beelaerts, wanneer deze de tweede op de nominatie stond, vestigde. Ik antwoordde, dat, ofschoon ik ligtelijk gevoelde, dat de laatste hem welgevalliger dan de andere was, het mij nochtans niet zonder bedenking scheen, denzelven den voorkeur te geven, daar het nu eenmaal de cynosure geworden was, den eersten te benoemen, en het derhalven de geenen, welke den Heer Corver Hooft tot voorzitter verlangden, ten hoogsten belgen zoude, dat ditmaal van die cynosure wierd afgeweken, hetwelk zeekerlijk bij veele hunner, ter gelegenheid der stemming over de begrotingswetten, eenen nadeeligen invloed hebben zoude. Ten slotte voegde ik erbij, dat, ingevalle Zijne Majesteit er bij blijven mogt, om in het onderstelde geval den Heer Beelaerts te kiezen, ik het dan raadzaam achtede, zulks zo min mooglijk rugtbaar worden, daar het anders ligtelijk zoude kunnen gebeuren, dat men zijne maatregelen zodanig nam, dat de tweede en derde candidaat van eenen stempel waren, welke hunne benoeming nog minder welgevallig dan die van den Heer Corver Hooft deed zijn.

Na de eventueele keuze van den President kwam de benoeming van den Heer Brugmans tot Lid der Kamer, in plaats van den Heer F. van de Poll, ter bane. Naauwlijks was deze benoeming bekend, of zommige Dagbladen beweerden reeds, dat de benoemde, uit hoofde van zijn Lidmaatschap der Permanente Commissie van het Amortisatie-Syndicaat, niet verkiesbaar was. Het 92e art. der Grondwet werd door die bladen op de Leden van gemelde Permanente Commissie toegepast, en het scheen den Koning niet twijfelachtig, dat deze quaestie, ter gelegenheid van het examineeren der geloofsbrieven, levendige discussien bij de Tweede Kamer zoude teweegbrengen. Hoogstdezelve ook hierin mijn wijze van zien verlangende te kennen, zeide ik, dat de eerste rede voor uitsluiting, bij dat artikel voorkomende (namentlijk het lidmaatschap der Rekenkamer), mijnes inziens geheel ten onregte tegens de admissie van den Heer Brugmans wierd ingeroepen, wiens

[p. 141]

functien van eenen geheel anderen aard waren, dan die der Rekenkamer; en dat derhalven alleenlijk de tweede reden van uitsluiting, de comptabiliteit namentlijk van zijnen post, mij ten dezen eenige aanmerking scheen te verdienen. De comptabiliteit van het collegie, waarvan de Heer Brugmans lid is, konde niet betwist worden, en alles hing van de vrage af, of iemand die medelid van een comptabel collegie is, moet geacht worden ook zelve eenen comptabelen post te bekleeden. Hieromtrent gaf ik als mijn gevoelen te kennen, dat men alleen dan, wanneer men individueel comptabel was, konde geacht worden eenen comptabelen post te bekleeden, en dat het aangehaalde art. der Grondwet derhalven aan de toelating van den Heer Brugmans niet in den weg stond, dog dat ik niet evenzeer overtuygd was van het voegzame, dat een lid der Permanente Commissie van het meergenoemde Syndicaat ook tevens lid der Staten Generaal zij. Ik oordeelde de snaar te teeder, om mij op dit stuk meer stellig te verklaren, dewijl de vice-president van het Amortisatie-Syndicaat¹⁾, die, tijdens zijne benoeming tot die functien lid der Eerste Kamer zijnde, Zijner Majesteits toestemming had verkregen, om ook die betrekking te houden²⁾.

Het laatste punt, waarover de Koning met mij sprak, was de staat van Amsterdam. Men scheen Zijne Majesteit in het denkbeeld gebragt te hebben, dat die staat niet verergerd, ja zelfs dat het met den Handel eenigzins was vooruitgegaan. Ten blijke van dit laatste had men zig beroepen op de algemeene aanvrage tot berging van goederen in het nieuw aangelegd Entrepot en op den meerderen opbrengst der In- en Uitgaande rechten. Ik konde noch het eene noch het andere tegenspreeken, als met de bijzonderheden daarvan niet bekend zijnde, maar verborg nochtans mijne twijfeling niet, of die beide omstandigheden wel dat geene bewezen, waartoe men dezelve had aangevoerd. Wat het eerste betrof, merkte ik aan, dat, zo er in het Entrepot gebrek aan plaats mogt zijn, en een ieder zijne goederen daarin verlangde op te slaan, de wijd en zijd in de stad verspreide pakhuyzen nu grootendeels ledig stonden; alsmede

1) A. van Gennep.

2) Vgl. Groen: Briefw., I, Bijlagen, No. 8; Het geval Brugmans, waar de belangrijkste bescheiden zijn afgedrukt.

[p. 142]

dat het geen bewijs van eenen verbeterden handel is, meer opgevulde pakhuyzen te hebben, zo niet tevens eene vermeerderde afvoer plaats had¹⁾.

De meerdere opbrengst der In- en Uitgaande rechten zeide ik, dat op zig zelven mede een zeer onvoldoende bewijs opleverden, vooreerst, omdat men eerst bij het einde van het jaar zoude weten, waaraan zig te dien opzigte te houden, en, ten anderen, omdat, evenals in het geval der goederen, zo ook in het geval der rechten, de vraage inzonderheid deze was, of er eene behoorlijke verhouding tusschen de In- en Uitgaande rechten bestond. De Koning scheen zig bijzonder veel van het nieuwe Entrepotwerk²⁾, in verband met de verbetering der Haven te beloven. Ik voor mij ontveinsde niet, dat mijne uitzigten daaromtrent minder gunstig waren, en dat ik, ter instandhouding of opbeuring der stad Amsterdam, geen meer krachtdadig middel kende, dan het zo veel mogelijk aldaar vestigen van groote Etablissementen. Ik gaf te kennen, dat, bijaldien de ligging van Amsterdam meer centraal was, ik dan de vrijheid zoude neemen, er ten sterksten op aantedringen, dat die stad de zetel van den Hogen Raad der Nederlanden worden mogt, maar dat ik nu huiverig was zulks te doen, schoon steeds den wensch koesterende, dat daartoe genoegzame termen mogten gevonden worden. Ik maakte mij voorts deze gelegenheid te nutte, om iets uit te vorschen aangaande de meerdere of mindere gegrondheid der zedert eenigen tijd lopende gerugten, dat de voorgenomene oprigting van een Bisdom te Amsterdam was komen te vervallen, en dat hetzelve te Haarlem, of te Utrecht zoude gevestigd worden³⁾. Ik zeide namentlijk, dat ik, schoon

1) Vgl. over de moeilijkheden, voortvloeiend uit de wet van 31 Maart 1828 op de entrepots, thans het best: Gedenkboek van den Kamer van Koophandel en Fabrieken te Rotterdam, 1928, p. 179/6.

2) De rente van het bouwfonds was door den Koning gegarandeerd.

3) Bij de instructie-De Celles van 18 Sept. 1826 waren twee plannen voor de ‘circumscriptie’ der nieuwe bisdommen gevoegd; het eene voorzag één bisschopszetel, te Amsterdam, voor het geheele Noorden; het andere een aartsbisschopszetel te Utrecht, en twee bisschopszetels te Haarlem en 's Hertogenbosch. Vandaar de tegenstrijdige geruchten.

[p. 143]

geenzins bedoelende om in de geheimen van den Staat intedringen, nochtans de vrijheid moest neemen, den wensch te uiten, dat, ingevalle er, zo als de gerugten medebragten, van het plaatsen eenes Bisschoppelijken zetels te Amsterdam mogt worden afgezien, en deze te Haarlem mogt gevestigd worden, het verblijf van den Gouverneur en van de Gedeputeerde Staten naar Amsterdam mogt worden overgebragt. Het antwoord des Konings was van dien aart, dat ik nu, voor mij zelve, niet meer aan de gegrondheid der lopende gerugten twijfelde, daar Hoogstdezelve, in plaats van iets tot wegneming dier gerugten te zeggen, zig enkel bepaalde tot de opmerking, dat de bedoelde overbrenging welligt aan Burgemeester en Wethouders min welgevallig zijn zoude, vermits zij daardoor niet meer de eerste in rang blijven zouden¹⁾.

Ik gaf hierop te kennen, dat alle personeele consideratien van dien aart mij toescheenen, voor het belang der zaak te moeten wijken, maar dat ik bovendien gerustelijk konde verzeekeren, dat althans de tegenwoordige Burgemeester²⁾ geheel met denzelfden geest bezield was, en mij nog anderdaags zijnen wensch had uitgedrukt, dat de Hoge Raad te Amsterdam mogt gevestigd worden, er met zo veele woorden bijvoegende, dat zulks hem wel in zijnen rang zoude praejudicieeren, maar dat hij er dit wel voor overhad. De Koning sprak bij die gelegenheid met lof van den Burgemeester, van wiens benoeming hij zig veel goeds scheen te voorspellen, hetwelk mij te meer genoegen gaf, dewijl hij, inzonderheid op mijne aanbeveeling, bij rechtstreeksche missive aan den Koning in dato 5 November 1828 gedaan, tot die functien benoemd was³⁾.

1) Een nieuw bewijs hoezeer het den Koning ernst was met de bevrediging der Roomsch-Katholieken door een onverwijde uitvoering van het Concordaat, die hij, na zijn vergelijk met den Paus, ook op zijn reize door Vlaanderen, herhaaldelijk, o.a. te Gent en te Lier, had toegezegd. Vgl. Muiterij en Scheuring, II, 's Konings Vrede met Rome; ook Groen, Bescheiden, Kabinet des Konings, Reizen. (ter perse).

2) Van de Poll.

3) R.A. (Röell), Röell aan den Koning, 5 Nov. 1828. De Koning had Röell op de laatste gewone audiëntie zijn oordeel gevraagd over de personen, die in aanmerking kwamen voor Burgemeester, en daarbij ook den naam genoemd van iemand, die een buitenbeentje rijk was. Delicieus is de plechtige wijze waarop Röell ‘zijn twijfeling’ te kennen gaf ‘of die bedoelde persoon uit hoofde van vroegere betrekkingen waarvan de gevolgen nog bestaan, wel die achting en eerbied genieten zoude, welke in hem, die zig aan het Hoofd van een zoo gewigtig Bestuur geplaatst ziet, vereischt worden... de benoeming van den bedoelden persoon (zou) den allerongunstigsten indruk maken...’; waarop dan de aanbeveling volgt van Van de Poll.

[p. 144]

Hiermede liep het gesprek, hetwelk ruim een uur geduurd had, ten einde, en wierd de Minister van Finantien in mijne plaats binnengelaten¹⁾.

Alvorens naar mijne woning terugtekeeren, onderhield ik mij nog met verscheidene mijner bekenden, die tot de gewone audientie waren opgekomen. Bij het uitgaan ontmoette ik den Minister, wiens gesprek met den Koning inmiddels geëindigd was, en die mij alstoen mededeelde, dat hij door Zijne Majesteit met eene zeer onaangename commissie voor den Heer Van Meurs gechargeerd was, dien hij quovis modo beduyden moest, van zijne wethouderlijke betrekking afstand te doen. Uit de wijze, waarop hij mij dit verhaalde, konde ik duydelijk opmaken, dat Zijne Majesteit hem niets van het geene hieromtrent tusschen Hoogstdezelve en mij was voorgevallen gesproken had. Den volgenden dag, zijnde Dinsdag den 28sten, was er groot diner ten Hove. Ik bevond mij onder de genodigden, dog zag mij verpligt, mij van de bijwoning te verschoonen, ten gevolge eener koortsachtige ongesteldheid, welke mij 's nagts overvallen was.

Deze omstandigheid maakte, dat ik dien dag niets naders omtrent de zaak van den Heer Van Meurs vernam. 's Anderdaags wierd ik door een bezoek van dien Heer zelve met al wat er omtrent dezelve was voorgevallen bekend. Hij zeide mij, uit hoofde der blijken van achting en welwillendheid door mij aan hem gegeven, en ook uit hoofde der vroegere gesprekken tusschen hem en mij omtrent het bewuste punt gehouden, niet te willen nalaten, mij in persoon te komen verhalen, dat alles nu beslist was, en hij, niet uit verkiezing, maar als 't ware gedwongen, en enkel uit eerbied voor en gehechtheid aan den Koning er toe besloten had, om zijn ontslag te vragen, en het aanbod van den

1) Van Tets.

[p. 145]

titel van Staatsraad, met behoud van zijn tegenwoordig Tractement, hem van 's Konings wege gedaan, te accepteeren; dat hij, na den afloop der onderhandeling dienaangaande met den Minister van Finantien, eene particuliere audientie bij den Koning gehad had, die hem op de allerminzaamste wijze ontfangen, en hem de stelligste verzekering zijner voortdurende achting en welwillendheid gegeven had. Het besluit tot honorabel ontslag, op den toegezegden voet, zoude dadelijk na Zijner Majesteits terugkomst te Brussel opgemaakt en geslagen worden.

Het kan vreemd schijnen, dat Zijne Majesteit, die niet den minsten grief tegen den Heer Van Meurs had, maar hem zelfs hoog schattede, zoo zeer op zijne retraite heeft aangedrongen. De oplossing hiervan moet daarin gezocht worden, dat de leden van den Raad in 't algemeen, dien Heer eenen man van zo onaangenaamen en ongemakkelijken omgang hielden, dat er geen uitzigt was, om onder die geenen, welke men tot het Wethouderschap het meest geschikt oordeelde, iemand tot de aanvaarding van hetzelve over te halen, zo lang Zijn Ed. zitting in de Kamer had, terwijl ook de hervatting dier functien door den Heer Hooft, welke vrij algemeen verlangd wierd, aan deszelfs retraite scheen verbonden te zijn. Op Woensdag den 29en was er andermaal diner ten Hove, dog ditmaal maar in geringen getale. Beter dan de vorige dag zijnde, konde ik nu van de gedane uitnodiging gebruik maken. Voor de maaltijd was er geene gelegenheid, met den Koning in gesprek te komen. Zodra Zijne Majesteit binnentrad, vervoegde Hoogstdezelve zig naar den Minister van Finantien en den vicepresident van het Amortisatie-Syndicaat¹⁾, die, in eene hoekje van het vertrek, in drukke conferentie waren. Deze conferentie bleef tot het oogenblik, dat wij aan tafel gingen, voortduren. Naast den Koning geplaatst zijnde, zeide Hoogstdezelve mij dadelijk nadat wij gezeten waren: ‘De Minister en de Heer van Gennep hadden het daar druk.’ ‘En Uwe Majesteit,’ liet ik daarop volgen, ‘scheen in het gesprek geen gering belang te stellen,’ hetwelk alleenlijk met eenen grimlach wierd beantwoord²⁾.

1) A. van Gennep.

2) Noot van Röell: N.B. Uit het kort daarna, sub dato 16 Augustus 1829 bekend geworden, en volstrekt niet verwagt Koninklijke Besluit betrekkelijk de daarstelling van bewijzen van Deelgeving in de geldleening ten behoeve der overzeesche Bezittingen, make ik op, dat deze daarstelling het onderwerp van het gesprek geweest is. - Over deze geldleening en de daarmee verbandhoudende wijziging in de Indische economische politiek, vgl. thans W.A. Knibbe: De Vestiging der Monarchie, Utrecht, 1935, passim.

[p. 146]

Zijne Majesteit vroeg mij vervolgens, het oog naar den Heer Van Meurs wendende, of ik het nieuws reeds vernomen had, en de gemaakte schikkingen goedvond. Het eene zowel als het andere konde ik affirmatief beantwoorden. Het eenige niet onbeduydende punt, hetwelk verder, gedurende de maaltijd, door den Koning wierd aangeroerd, was de zaak van het Onderwijs. Hoogstdezelve vroeg mij, wat ik gezegd had van de benoeming van den Heer Membrede tot voorzitter der Commissie, welke met het ontwerpen eener wet op dat onderwerp belast was?¹⁾ Ik antwoordde, dat die keuze, en niet minder de gelijktijdige benoeming van dien Heer tot Minister van Staat, mijnen volkomen bijval had. Ik drukte bijzonder op deze laatste woorden, in de hoop, dat men mij de rede daarvan vragen zoude, ten einde op die wijze iets te ontdekken omtrent de meerdere of mindere gegrondheid van mijn gevoelen, dat gemelde benoeming eene voorbode der keuze van den Heer Membrede²⁾ tot voorzitter der Eerste Kamer, gedurende de aanstaande Zitting, was, dog vond mij in die hoop teleurgesteld. Zijne Majesteit voegde mij enkel toe, den gemelden Heer aan het hoofd der gedagte Commissie geplaatst te hebben, omdat dezelve, in zijne denkbeelden omtrent de zaak, welke de Commissie behandelen moest, den midden-

1) De bij K.B. van 30 Juni 1829 benoemde Commissie belast met het ontwerpen van de bij K.B. van 19 Febr. d.a.v. in uitzicht gestelde wet op het Onderwijs in zijn geheelen omvang.

2) A.C. Membrede (1758-1831) voor de revolutie schepen en burgemeester van Luik; partijganger der Luiksche revolutie; 1794 president Hooggerechtshof te Maastricht, waar hij ook onder het Fransche bewind hooge betrekkingen bekleedde. Hij was reeds in 1816/17 en 1820/21 voorzitter der Eerste Kamer geweest, waartoe hij, evenals Nicolaï in 1819/20 bijzonder in aanmerking kwam, omdat zij beiden tot de nog onder het ancien régime gediend hebbende Luiksche ambtenaren behoorden, die de beide landstalen van het toenmalig bisdom machtig waren.

[p. 147]

weg tusschen de beiden uitersten van liberalismus en illiberalismus scheen te houden. Uit het benoemingsbesluit dier Commissie was het mij niet duidelijk gebleeken, welke eigentlijk hare taak was; of zij namentlijk enkel en alleen moest nagaan, welke punten een ingredient van wet behoorden te worden, en die punten dan, overeenkomstig het gevoelen der meerderheid, moest inrichten, dan wel, of zij, voor zo veel die punten betreft, tusschen de onderscheidene daaromtrent voorkomende in de drie Rapporten, welke haar waren toegezonden, bij meerderheid van stemmen uitspraak doen moest, en de redactie der wet, overeenkomstig die uitspraak, inrichten?¹⁾

Ik nam de vrijheid, dienaangaande eenige opheldering aan Zijne Majesteit te vragen, dewelke mij dadelijk te kennen gaf, dat het laatste de bedoeling was, voorts er bijvoegende, dat het eerste geene dergelijke Commissie zoude gevordert hebben, maar gevoeglijk aan een der amptenaren van het Departement van Binnenlandsche Zaken zoude hebben kunnen opgedragen worden. Ik hernam, dat ook dit aan mij het meest waarschijnlijk was voorgekomen, maar dat ik het dan ook nu daarvoor meende te mogen houden, dat de werkzaamheden der Commissie van geenen korten duur zijn zouden.

De Koning stemde dit toe, dog maakte de opmerking, dat er geene volstrekte noodzakelijkheid was, de geprojecteerde wet reeds in het begin der zitting voor te dragen²⁾. Ik voor mij konde dit wel niet tegenspreken, dog gaf niettemin, uit hoofde men over de zaak van het Onderwijs zo

1) De bedoeling was, dat de Commissie het werk van de Commissie op het Hooger Onderwijs van 13 April 1828, van de Commissie voor het Middelbaar Onderwijs van 19 Febr. 1829 en de departementale ontwerpen-Van Ewijk van Juni en Oct. 1827 voor het Lager onderwijs zou samenvatten. Over het verloop van het werk der Commissie vgl. thans: S. Stokman: De Religieuzen en de Onderwijspolitiek der Regeering in het Vereenigd Koninkrijk der Nederlanden 1814-1830, 's Gravenhage, 1935, p. 278 e.v. en Groen, Bescheiden, Kabinet des Konings, Onderwijs (ter perse), waar de stukken worden afgedrukt.

2) Het werk der Commissie, een ontwerp in 78 artikelen, was echter reeds voor den aanvang der nieuwe zitting gereed.

[p. 148]

buitengemeen veel beweging gemaakt had, mijne vrees te kennen, dat, zo lange het te dien opzigte niet tot eene beslissing zoude gekomen zijn, zommige de bestaande onzeekerheid gewisselijk tot een voorwendsel zouden neemen, om alle verdere voorstellen van het Gouvernement te dwarsboomen.

Het was mij niet voegzaam toegescheenen, onder de maaltijd over de zaken der Orde¹⁾ met Zijne Majesteit te spreeken. Ik stelde zulks derhalven uit, tot dat wij opgestaan waren, en verzogt toen de vergunning, om eene enkele aanmerking omtrent de onlangs (den 4 Julij) gedane benoemingen te maken. Vermoedende, dat ik mij welligt zoude veroorloven, iets omtrent het overgroot aantal der benoemingen, hetwelk nagenoeg tweehondert bedroeg, in het midden te brengen, zeide Hoogstdezelve zonder mijne aanmerking af te wagten, dat dit getal wel wat groot en ongelijksoortig geweest was, maar dat er tog voor iedere benoeming de eene of andere rede bestaan had, en voegde er deze opmerkelijke woorden bij: ‘Ik hope, dat wij hiernamaals insgelijks alle zo door malkander staan mogen.’ Mij nimmer omtrent de aart van 's Konings godsdienstige beginzelen hebbende kunnen verzeekeren, was het voor mij raadzelachtig in welken zin ik dit zeggen moest opvatten.

Zijne Majesteit scheen over zommige opneemingen in de Orde berouw te hebben, bepaaldelijk van eenige Leden der Provintiaale Staten, wier verheffing aan het oogmerk niet had beantwoord, hetwelk geweest was, om dezelve bij de toen ophanden zijnde deliberatiën hunner vergadering in eene medewerkende stemming te brengen. Daar Zijne Majesteit zig hieromtrent zo rondborstig verklaarde, oordeelde ik het niet onbescheiden te zijn, de opmerking te maken, dat het verleenen van gunstbewijzen, om langs dien weg gemoederen te winnen, altijd een gewaagd middel was, en bovendien allezins geschikt, om ook andere tot tegenkanting optewekken, ten einde op hunne beurt te worden aangezogt om eenen anderen weg te volgen.

1) van den Nederlandschen Leeuw van welke orde Röell in 1817, bij zijn aftreden als minister van binnenlandsche zaken, tot kanselier was benoemd.

[p. 149]

Daar mijne aanmerking niet euvel wierd opgenomen, maakte ik mij deze gelegenheid te nutte om eene anecdote, aan het onderwerp geenzins vreemd, en welke mij juist op dat oogenblik voor den geest kwam, te berde te brengen. Zij is deze:

Toen de Koning Lodewijk Napoleon zijne benoemingen voor de door hem ingestelde orde der Unie gedaan had, zeide hij eens tot een zijner Staatsraden, den Heer N. Calkoen, een man die veel geest bezat: ‘Eh bien, Monsieur Calkoen, que dîtes vous de mes nominations?’ ‘Sire,’ antwoordde deze, na zig een oogenblik beraden te hebben: ‘Je dis, que Votre Majesté agit comme le bon Dieu, qui fait luire son soleil sur les méchants et sur les bons.’

De toepasselijkheid mijner anecdote konde aan een zo doorzigtig oog als dat des Konings niet ontgaan. Zij wierd mij echter evenmin als de voorafgegaane aanmerking ten kwade geduid, en bragt zelfs Zijner Majesteits laghspieren eeniger mate in beweging.

Ik nam nu verder de vrijheid, om dat geene te doen, hetwelk ik mij aanvankelijk had voorgesteld, namentlijk Zijne Majesteit in overweging te geven, of niet, naar het beginzel, waarvan Hoogstdezelve bij het doen der laatste benoemingen scheen uitgegaan te zijn, om namentlijk die leden der beide Kamers, welke bijzondere blijken van goede gezindheid aan den dag gelegd hadden, een openlijk bewijs van goedkeuring te geven, ook de Baron Van Asbeck, Lid der Eerste Kamer, daartoe had behooren in aanmerking te komen. Deze tog, die in zijnen bijna onafgebroken podagreuzen toestand, zedert jaren, niet bij de zittingen der Kamer was tegenwoordig geweest, had zig ditmaal met ter zijdestelling van alle bedenkingen, naar Brussel begeven, om, gelijk hij zig uitdrukte, het sanctionneeren der verkeerdheden der Tweede Kamer bij de Eerste te helpen tegengaan. Het zoude hem derhalven, zoo ik meende, diep moeten treffen, wanneer hij niet, evenals onderscheidene andere leden der Kamer, welke om gelijke rede scheenen gedecoreerd te zijn, die onderscheiding kwam te genieten. De omstandigheid, dat hij tot de Roomsche kerk behoorde, scheen mij nog eene rede te meer opteleveren, om, ten zijnen opzigte, geen onaangename uitzondering te maken. De Koning zag de zaak op dezelfde wijze en aar-

[p. 150]

zelde geen oogenblik den Heer Van Asbeck alsnog in het benoemingsbesluit te doen begrijpen.

Het gunstig onthaal, hetwelk dat voorstel ondervonden had, vervrijmoedigde mij, om tot het begiftigen van den Heer Van Tuyll, Gouverneur van Noordholland¹⁾, met het commandeurskruis eene nieuwe poging te doen. Daar de verwisseling van deszelfs betrekking, als Gouverneur van Utrecht, met de zo evengemelde in het oog van het Publiek als eene blijk van groote achting en vertrouwen moest beschouwd worden (hoewel ik voor mij dezelve aan andere redenen, die zig welligt later zullen openbaren, toeschreef) had ik reeds vroeger door eene brief aan den Secretaris van Staat, welke onder het oog des Konings komen moest, eene poging daartoe gedaan en het antwoord in dato 28 January 1829 was van dien aart geweest, dat ik mij thans met eenen goeden uitslag meende te mogen vleien.

Al aanstonds zag ik mij nochtans in mijne verwagting bedrogen, daar Zijne Majesteit mij op het eerste woord reeds met eenige levendigheid toevoegde: ‘Ik heb hem anderdaags eerst Kamerheer honorair gemaakt.’ Op dit zeggen konde ik mijne gelaatstrekken naauwlijks in eenen ernstigen plooi houden. Ik deed dit nochtans, zo goed mooglijk, dog merkte niet te min op, dat, hoe vereerend ook eene dergelijke benoeming op zig zelve zijn moge, ik nochtans onderstelde, dat de Heer Van Tuyll in zijne tegenwoordige betrekking grooter waarde aan het commandeurskruis hechten zoude, te meer, dewijl zijn amptgenoot, de Gouverneur van Zuydholland²⁾, reeds sedert eenen geruimen tijd met het grootkruis begiftigd was. Mijne aanmerking bleef echter zonder gevolg. Zijne Majesteit zeide daarop alleenlijk: ‘Men kan niet alles tegelijk doen.’

Ik wierd door dit wedervaren meer en meer bevestigd in mijn vermoeden, dat de verplaatsing van den Heer Van Tuyll aan andere redenen, dan het zig uiterlijk liet aanzien, was toeteschrijven. Daar een Antwerpenaar³⁾ hem ver-

1) I.M. van Tuyll van Serooskerken (1771-1843) sedert April 1828 gouverneur van Noord-Holland.

2) A.F.J.A. van der Duyn van Maasdam.

3) J.F. van Ertborn.

[p. 151]

vangen had, scheen de eerste daarin te zoeken, dat de Koning om allen blaam van eenzijdigheid voortekomen, even zo vele Zuyd Nederlanders tot Gouverneurs van Noordelijke Provintien meende te moeten benoemen, als er Noord Nederlanders waren, welke die betrekking in de Zuydelijke Provintien bekleedden. In dat laatste geval bevonden zig de Heeren Van Doorn en Sandberg, respectievelijk Gouverneurs van Oostvlaanderen en Luik, terwijl de Heer Van der Fosse¹⁾, de eenige Gouverneur van eene Noordelijke Provintie, namentlijk van Noord Braband was. Dog het kwam mij voor, dat Zijne Majesteit in deze overplaatsing nog door eene andere rede was geleid geworden.

Reeds sedert lang had de Heer Van Tuyll van hogerhand onaangenaamheden in zijnen post moeten ondervinden. Wat hiertoe den grond mag gelegd hebben, durve ik niet beslissen. Het zoude mij echter niet bevreemden, dat als hoofdoorzaak moest beschouwd worden de weinige omzigtigheid, waarmede de Heer Van Tuyll, eenige jaren geleden, in gevolge de aan hem gegevene wenken, werkzaam geweest was, om den Heer Van Nes²⁾, toenmalig Lid der Tweede Kamer, dien men bij het Gouvernement wenschte geweerd te hebben, niet wederom te doen inkiezen, hebbende hij, om daarin te slagen, niet onduidelijk te kennen gegeven, dat Zijne Majesteit daarop veel prijs stelde, zonder welk middel hij bevreesd was, vrugteloze moeite te zullen aanwenden.

Hoe het nu ook hiermede moge gelegen geweest zijn, ik voor mij hield het daarvoor, dat men den Heer Van Tuyll wilde ter zijde stellen, en dat men, geene termen gevonden hebbende, om zulks tegens zijnen zin te doen, daartoe eenen zijdelingschen weg had ingeslagen.

Hij is namentlijk een braaf en achtenswaardig man, voor de administratie eener Provintie als die van Utrecht genoegzaam in staat, maar voor die van eene zo uitgebreide Provintie als Noordholland, [waar] zulke moeilijke en

1) A.F.G. van der Fosse.

2) J.G. van Nes van Meerkerk (1776-1859) prom. dr. jur. utr. te Leiden, 1817 lid der Tweede Kamer, waarin hij, om zijn hevige oppositie tegen de begrooting van 1818, niet herkozen werd voor 1830; hij woonde te Utrecht, waar hij voor 1813 rechtelijke betrekkingen had bekleed.

[p. 152]

hoogst gewigtige zaken te behandelen vallen, oogenschijnlijk minder berekend. Bij aldien dit nu werkelijk het geval mogt zijn, dan konde men onderstellen, dat hij, zijne ongenoegzaamheid voelende, uit eige beweging van zijne nieuwe functie zoude verlangen ontslagen te worden, en zo dit niet gebeurde, dan konde men ligtelijk den eenen of anderen grief vinden, om hem te verwijderen en dan zoude de begiftiging met het commandeurskruis nog tot vergoeding van den pil kunnen dienstbaar gemaakt worden. De tijd zal leeren, of ik mij in mijne wijze van zien bedrogen hebbe. Zo neen, dan verwagte ik verder, dat dezelfde, die hem in Utrecht vervangen heeft, ook zijn opvolger in Noordholland zijn zal¹⁾.

Na de wijze, waarop de Koning mijne aanbeveeling van den Heer Van Tuyll had opgenomen, spreekt het van zelve, dat ik mij van allen verderen aandrang onthield.

Alvorens te scheiden stond Zijne Majesteit nog eenige oogenblikken stil bij de wijze, waarop zommige Provintiaale Staten zig in hunne laatste vergadering gedragen hadden. Er was hun namentlijk eene aanschrijving van den Minister van Binnenlandsche Zaken aan de Gouverneurs medegedeeld²⁾, inhoudende eenen last aan dezelve, van wegens den Koning, dat zij in gemelde vergaderingen geene raadpleegingen gedogen zouden over ander dan Provintiaalsche belangen³⁾. Deze aanschrijving had men in onderscheidene Provintien in den wind geslagen, en, in weerwil van dezelve, zig met zaken van algemeen belang ingelaten, en daaromtrent adressen aan den Koning aangeboden⁴⁾.

1) De tijd heeft geleerd, dat Röell wat te ergdenkend is geweest.

2) Vgl. Ged., IX, ², no. 211, Van Gobbelschroy aan de Gouverneurs, 19 Oct. 1828.

3) Dit verbod kwam voor in het Reglement op de Provinciale Staten, dat volgens de G.W. art. 7, ‘een deel der grondwet’ uitmaakte. Terecht was in de zitting der Namensche Staten van 8 Juli d.a.v. door het lid Mary opgemerkt: ‘Aujourd'hui la révocation n'est plus au pouvoir du Roi et depuis que la mesure se trouve associé à la L.F. elle ne peut plus être abrogée que dans les formes tracées dans les artt. 229 et 230 de cette loi.’

4) Vgl. ibid. de processen verbaal der zittingen.

[p. 153]

In dit opzigt hadden zig de Staten van Zuydbraband nog meer, dan eenige andere, onderscheiden, daar hunne adressen bijna met eenparigheid van stemmen waren doorgegaan¹⁾.

Daar Zijne Majesteit mijne gedagten omtrent dit punt verlangde te weeten, meende ik onbeschroomd te mogen te kennen geven, dat het, mijnes inziens, verkieselijker geweest ware, de bedoelde circulaire niet aan de Provintiaale Staten medetedeelen, maar dezelve alleenlijk tot eene geheime instructie voor de Gouverneurs te bestemmen, daar het wel te voorzien was, dat men zig aan den inhoud van dezelve in zommige Provintien niet storen zoude; dat intusschen, nu de zaak geschied was, niet anders overbleef, dan de adressen, welke tegens den inhoud der circulaire mogten inlopen, aan de adressanten terugtezenden met te kennen geving, dat dezelve geen onderwerp van deliberatie konden uitmaken. Ik voegde er nochtans uitdrukkelijk bij, dat ik hierdoor niet wilde verstaan worden, van oordeel te zijn, dat op de ingebragte bezwaren, voor zo verre zij op zig zelve mogten gegrond zijn, geen acht behoevde geslagen te worden, maar alleenlijk, dat dit laatste den schijn niet moest hebben, een gevolg der gedane démarches te zijn. Vervolgens op Zuyd Braband in het bijzonder terugkomende, gaf ik mijne bevreemding te kennen, dat de Heer De Viron, die, om de ongesteldheid van den Gouverneur dier Provintie²⁾, deszelfs betrekking bij de vergadering der Provintiaale Staten had waargenomen, zig bij den aanvang der beraadslagingen met zo veel omzigtigheid zo zeer in den geest der bovengemelde circulaire van den Gouverneur had gedragen, eensklaps eene zo geheel andere houding had aangenomen, ja openlijk getoond had, met de tegenstanders van het bij die circulaire uitgedrukte beginzel gemeene zaak te willen maken.

De Koning zelve scheen zig op een dergelijk gedrag niet verwagt te hebben, en zeide mij, den Heer De Viron³⁾ op

1) Vgl. ibid., p. 624.

2) H.C.G.G. van der Fosse.

3) Lid der Gedeputeerde Staten, wien het, volgens Van der Fosse ‘ondanks goeden wil’ onmogelijk was geweest, den Heeren De Baillet, Cornet de Grez, Charles d'Hoogvorst en Kockaert den mond te snoeren. Behalve De Baillet, die betrekkingen in staatsdienst had, hebben al deze oppositieleiders een achterbaksche rol bij de muiterij van 1830 gespeeld.

[p. 154]

aanbeveeling van den Gouverneur zelve benoemd te hebben. Een vijand zijnde van wantrouwen inteboezemen, onthield ik mij, ten dien opzigte, van alle aanmerking, dog konde mij over de gedaane aanbeveeling niet genoeg verwonderen, daar het den Gouverneur niet onbekend konde zijn, dat de benoemde tot de partij der zogenaamde liberalen behoorde, en dat, zo hij al mogt hebben aangenomen, om ditmaal tot de bedoelingen van het Gouvernement medetewerken, er maar weinig zoude nodig zijn, om hem wederom aan 't wankelen te brengen. Onder het gesprek kwam het denkbeeld bij mij op, dat er van de op 4 July gedane benoemingen voor de orde van den Nederl. Leeuw waaronder de Heer Viron zich niet bevond, welligt kort na de aanvaarding zijner provisioneele functien iets was uitgelekt, en dat die omstandigheid, gevoegd bij de benoeming van andere leden der vergadering, tot de verandering van zijn gedrag aanleiding zal gegeven hebben. Zijne Majesteit scheen dit vermoeden niet geheel te verwerpen. Over het gedrag van de overige leden der vergadering was Hoogstdezelve veel minder gebelgd, dan ik mij had voorgesteld, en hield het daarvoor, dat de meesten met de beste voorneement in de vergadering gekomen waren, maar zig niet bestand gevoeld hadden, om aan zommige drijvers het hoofd te bieden, en zig meer door de vrees, dan door kwade gezindheid hadden laten wegsleepen. De zaak zelve konde ik niet tegenspreeken, dog het was mij niet mooglijk de aanmerking agtertehouden, dat ik juist daarin eenen grond te meer zag, om mij over den toekomst te bekommeren, er bijvoegende, dat ik niets ergers kende, dan met lieden te doen te hebben, op welke men geen staat konde maken, dat ik opentlijke vijanden voor minder gevaarlijk hield, dan halve of wankelende vrienden, als welke laatste alle berekeningen konden doen verijdelen. Zijne Majesteit antwoordde alleenlijk, dat hij nog steeds het beste hopen wilde, en brak daarmede het gesprek. Na nog dezen en geenen van het gezelschap toegesproken te hebben, vertrok Hoogstdezelve naar den Hollandsche Schouwburg, alwaar de opera van het Spraakelooze Meisje van Portici zoude vertoond worden. Ik begaf mij insgelijks derwaarts en

[p. 155]

moet betuygen, nog nimmer zoveel geestdrift bij Zijner Majesteits receptie aldaar te hebben bijgewoond¹⁾.

Ook herinner ik mij niet, de plaatsen immer of ooit zo buitengemeen bezet gezien te hebben. Hoewel de zaal voor niet meer dan ruim viertienhondert aanschouwers berekent is, waren er ditmaal bijna zestienhondert aanwezig.

1) La Muette de Portici, de bekende opera van Auber, op een tekst van Delavigne, waarvan de uitvoering te Brussel in 1830 door de factie als een welkome gelegenheid tot het doen uitbarsten der langberaamde muiterij werd gekozen. Het feit, dat dit stuk, ook in Holland als hoffähig werd beschouwd, geeft een aannemelijke verklaring van het vaak als onbegrijpelijke zwakheid gedoodverfde advies van Van Gobbelschroy, om de opvoering, toen de roerigheid te Brussel van de eerste dagen na de Juli-omwenteling bedaard scheen, toe te staan. Hij bedoelde een bewijs van de zedelijke kracht der liberale Regeering te geven, doch had zich in de macht der fransche factie misrekend.

III. Gesprek van Röell met den Koning, 10 November 1829.²⁾

Bij gelegenheid, dat ik mij ter bijwoning der galafelicitatie wegens de verloving van de Prinses Marianne met den Prins Albert van Pruissen naar 's Hage begeven had, wierd ik vanwege den Koning uitgenodigd³⁾, om mij tegens den 10en November 's middags ten een uur bij Hoogstdezelve te vervoegen.

Het was mij meer dan waarschijnlijk, dat Zijne Majesteit mijne gedagten eens omtrent de moeilijke omstandigheden, waarin het Rijk zig bevond verneemen wilde, weshalve ik eenigermate was voorbereid op die punten, welke ik onderstelde, dat een onderwerp van gesprek worden zouden.

De uitkomst beantwoordde geheel aan mijne verwagting, en van alle de gesprekken, welke ik ooit de eer heb gehad, met den Koning over 's Lands aangelegenheden te houden, is er geen geweest, hetwelk het tegenswoordige in belang-

2) R.A. (Jorissen) Gesprek in 's Hage met den Koning gehouden op den 10 November 1829 over den Staat van Zaken hier te Landen.

3) Vgl. Hofmann aan Röell, 9 November 1829.

[p. 156]

rijkheid kan evenaaren. Hetzelve duurde ruim 2 uuren. Zoo veel mijn geheugen mij getrouw is, kwam hetzelve hier op neder.

Op de vraage, waarmede het gesprek van 's Konings zijde begon, hoe ik namentlijk de zaken beschouwde, was mijn antwoord dadelijk, dat ik de toekomst donker inzag, te meer, omdat het nog raadzelagtig was, welke de eigentlijke inzigten waren van die geenen, wier woelingen zoveel beweeging onder een gedeelte der Natie veroorzaakten. Ik gaf te kennen, dat het gedurig verschil van denkbeelden tusschen het noordelijk en zuydelijk gedeelte des Rijks in het algemeen, en tusschen de noordelijke en zuydelijke Leden der Staten Generaal in 't bijzonder, mij minder dan veele anderen bevreemdde, en herinnerde Zijne Majesteit hoe ik, reeds in den beginne van 1814, toen ik Lid der Commissie tot ontwerping eener Grondwet was, mijnen wensch had te kennen gegeven, dat de Oostenrijksche Nederlanden nimmer onder eene en dezelfde Grondwet met het oude Nederland mogten vereenigd worden¹⁾. Ik voegde er nogtans bij, dat de zaken thans te verre waren gekomen, om alsnog dien wensch te koesteren, en dat ik gaarne al dat geene zoude in 't werk gesteld zien, om het Rijk in dien staat, waarin het thans is, te behouden, zo lang er eenig uitzigt op eene goede uitkomst zijn zoude, dog dat

1) Vgl. R.A. (Jorissen): Aanteekeningen, op het einde van 1818 opgemaakt omtrent Gesprekken door mij in 1814 gehouden met den Koning en den graaf van Hogendorp en in 1818 met den Oostenrijkschen en andere gezanten, over het min verkieslijke eener volkomen vereeniging der Nederlandsche gewesten onder een en dezelfde grondwet. Het eerste gedeelte van deze aanteekeningen is later, na een briefwisseling met Van Maanen (vgl. Colenbrander: Ontstaan der Grondwet, II, p. 5/9, Röell aan Van Maanen, 8 Sept. en Van Maanen aan Röell, 12 Sept. 1831) uitgewerkt in Röell's Bedenkingen omtrent de oprichting van het thans vaneengescheurd Koninkrijk der Nederlanden (vgl. Ged., VII, p. 820/5). De Aanteekeningen wijken van de Bedenkingen slechts in zooverre af, dat Röell in de Bedenkingen verzwijgt, dat hij in den Kabinetsraad van Maart 1815 met het besluit om de vereeniging op den voet van ‘amalgame’ te effectueeren, zonder verzet is meegegaan. Daar deze Gesprekken, overigens, naar den inhoud weinig of geen nieuws geven, heb ik gemeend (vgl. Inleiding) ze niet te moeten opnemen.

[p. 157]

ik mijne vrees voor het tegendeel niet verbergen konde, dat het weldra tot eene beslissing dienaangaande zoude moeten komen, en er zeer veel van den uitslag der deliberatien over de Tienjarige Begrootingswetten zoude moeten afhangen, want dat, indien deze door de meerderheid verworpen wierden, en indien dit ook tevens het lot van eene alsdan voortedragene transitive wet mogt worden, de hoop op eene voortdurende vereeniging van de beide deelen des Rijks meer en meer bij mij verflaauwen zoude, en dat er dan ten slotte niet anders zoude overblijven, dan de geschiktste middelen tot een afscheiding van Bestuur te beramen.

De Koning antwoordde hierop, dat het indedaad, de zaak van agteren beschouwd, beter geweest ware van den beginne af aan eene verschillende vorm van Bestuur voor de twee groote afdeelingen des Rijks te beramen, maar dat er niet aan te denken was, om op het gedane terug te komen, en dat zulks ook, enkel en alleen om eene halstarrige verwerping van de Regeeringswetten, niet nodig was, vermits de Grondwet gewild heeft, dat er voor het exspireeren van ieder tienjarig tijdvak een nieuwe begrooting voor het volgende tienjarig tijdvak zoude vastgesteld zijn, en dat het derhalven, indien de Staten Generaal de oorzaak waren, dat aan deze bepaling niet voldaan wierd, Hij zig dan, uit den aart der zake, bevoegd, ja zelfs verpligt, zoude oordeelen, eigener autoriteit, de nodige weg inteslaan, om de zaken buiten verwarring te houden¹⁾; - dat ook eene transitive wet, juist om de zoeven gemelde bepaling der Grondwet, thans niet konde te pas komen, en Hij uit dien hoofde dan ook geene zodanige wet zoude voorstellen, dat het Hem bitter grieven zoude, tot uitersten te moeten komen, maar dat hem, als handhaver der Grondwet, niet anders zoude overblijven, en de verantwoording geheel op die geenen zoude nederkomen, welke Hem daartoe als 't ware gedwongen hadden. Hij meende alles gedaan te hebben, wat nodig was, om het heil des lands te bevorderen, en het viel hem dus hard, eenen dergelijken tegen-

1) Deze opvatting had de Koning reeds tijdens de crisis over de eerste Tienjarige Begrooting verdedigd; vgl., Ged. VIII², p. 234/7, zijn merkwaardig gesprek met den Prins van Oranje in diens hoedanigheid als lid van den Raad van State op 20 Febr. 1820.

[p. 158]

stand, als men thans in 't werk stelde, te ondervinden. Hij was bereid (hier vielen hem de tranen uit de oogen) dit Rijk met zijne geheele familie te verlaten, indien daardoor het geluk der Ingezetenen konde bevordert worden, dog twijfelde er ten hoogsten aan, of zulks het geval zijn zoude.

Hier nam ik de vrijheid den Koning, die zeer bewogen was, in de rede te vallen, en den wensch te uiten, dat tog zulke denkbeelden nimmer wortel bij Hem schieten mogten, en dat in allen gevalle de noordelijke Provintien, die Hoogstdenzelve uit eige beweging hadden teruggeroepen, en over welker gedrag Hoogstdezelve (zich) niet te beklagen had, nimmer op die wijze het slagtoffer der kwaadwilligheid van hunne zuydelijke Landgenoten worden mogten¹⁾.

Ik nam verder deze gelegenheid waar, om aangaande hetgeen Zijne Majesteit, bij eene eventueele verwerping der Begrootings-wetten, in zin scheen te hebben, mijne gedagten in dezer voege open te leggen. Alvorens namentlijk tot eenig uiterste te komen, achtede ik het onvermijdelijk de aanneeming eener transitive wet te beproeven. Ik konde niet inzien, dat de bepaling der Grondwet, volgens welke er voor ieder tienjarig tijdvak eene nieuwe Begrooting moet worden voorgedragen, daarin in den weg stond²⁾.

De Staten Generaal hadden tog evenzeer het recht van afkeuring als van goedkeuring, en hoe noodlottig het eerste, mijnes oordeels, ook zijn zoude, was daarin alleen nog geene genoegzame rede, om, tot het gaande houden der zaken, naar buitengewone middelen omtezien. Hiertoe zouden eerst dan misschien termen kunnen geacht worden aanwezig te zijn, wanneer ook eene transitive wet verworpen, en daardoor het voorneemen tot stichting van verwar-

1) Men meent de inwerking van Röell's hartelijke woorden te bespeuren in de uitlatingen tegenover Groen, op 15 en 19 Februari 1830: Voor ‘twee maanden’ (was hij, de Koning) ‘gerust’; hij ‘had zijn partij genomen. Hij zou niet de Wanderstaf opnemen, want hij heeft betrekking ook op het volk.’

2) Art. 125: Een jaar vóór den afloop van den termijn, voor welken deze vaste uitgaven geregeld zijn, wordt door den Koning de nieuwe Staat voor de tien jaren, die op dien termijn volgen, voorgesteld.

[p. 159]

ring wierd aan den dag gelegd. Ik konde wel niet ontkennen, dat het voorstel tot zodanige wet de stilzwijgende erkentenis des Konings zoude medebrengen, dat tot het heffen van 's Lands belastingen, en het doen van 's Lands uitgaven, de toestemming der Staten Generaal onvermijdelijk nodig is, en dat derhalven in gevalle ook die wet verworpen wierd, de Koning bij veelen zoude kunnen geacht worden, zig de handen meer gebonden te hebben, dan wanneer zij niet was voorgesteld, dog ik hield mij overtuygd, dat de zaak bij veele andere uit een geheel tegenovergesteld oogpunt zouden beschouwd worden. Ik rangschikte mij onder het getal dezer laatste, en beweerde dat, zoo het tot een coup d'état komen moest, dezelve de minste afkeuring vinden zoude, indien men alles had in 't werk gesteld, om denzelven voortekomen, en derhalven, door het beproeven der aggreatie van eene transitive wet, de maat aan de Staten Generaal zo vol moogelijk gemeten had. Ik meende daarop te meer te moeten aandringen, dewijl ik de gevolgen van eenen maatregel, die niet op de Grondwet berustende was, niet dan met bekommering konde tegemoet zien. De bedoelde coup d'état zoude, blijkens de wijze, waarop de Koning zig verklaarde, in eene sluiting der tegenswoordige zitting en daarmede gepaarde provisioneele voorduring der belastingen, voor zo verre zij tot bestrijding der verminderde uitgaven nodig was, bestaan moeten¹⁾, maar was het niet te verwagten, dat, zo men zig al in de noordelijke Provintien, waar men zo zeer op rust en orde gesteld is, zodanigen maatregel liet welgevallen, dezelve integendeel in het ander gedeelte des Rijks den grootsten wederstand zouden ondervinden en dat zelfs de Rechtbanken weigeren zouden, tot het invorderen der belastingen door hunne uitspraken de hand te leenen. Ik mogt niet afzijn, die bedenkingen in het midden te brengen, en voegde er nog bij, dat ook dan, wanneer de Rechtbanken mogten willen medewerken, de zaak daarmede nog niet

1) Een dergelijke maatregel zou geenszins als een coup d'état behoeven te worden beschouwd; maar kan zeer wel als overeenkomstig de bedoeling van art. 61 G.W. worden opgevat; vgl. mijn Koninklijk Kabinet of Dictatuur, passim. In elk geval, zou een dergelijke maatregel, naar 's Konings opvatting, volkomen grondwettig zijn geweest.

[p. 160]

zoude gered zijn; want dat alsdan een groot gedeelte der Ingezetenen het zeekerlijk op de executie zouden laten aankomen en dat, zo al deze maatregel, in individueele gevallen, aan het oogmerk mogt kunnen beantwoorden, zij dit niet doen konde, wanneer het massale quaestiën goldt, inzonderheid wanneer dezelve het gevolg van den bedoelden coup d'état waren¹⁾; terwijl ik tevens opmerkte, dat het onder de mooglijkheden behoorde, dat zelfs die geene, welke met de uitvoering der zaak belast wierden, zig daaraan kwamen te onttrekken. Al wat tot overkoming van dergelijke gevolgen strekken konde behoorde, mijnes inziens, beproefd te worden, en het was daarom alleen, dat ik mij, casu quo, voor eene transitive wet meende te moeten verklaren.

Indien ook deze mogt verworpen worden, dan wilde ik wel instemmen, dat er voor het oogenblik niet anders overbleef, dan om tot den voorgenomen coup d'état den toevlugt te neemen, maar schroomde niet, om in dat geval de voortdurende vereeniging van alle de deelen des Rijks onder eene en dezelfde Grondwet voor bijna onmooglijk te houden, en oordeelde, dat de weg, om de afscheiding op eene regelmatige wijze te behandelen, zig als 't ware van zelve aanwees. De bestaande orde van zaken moest namentlijk op dezelfde wijze wederom ontbonden worden, waarop zij indertijd was daargesteld. De Mogendheden, aan welker goedvinden het Rijk der Nederlanden zijne samenstelling verschuldigd was, en die gewild hadden, dat de Grondwet der voormalige Vereenigde Nederlanden overeenkomstog de bekende acht Artikelen op het geheele Koningrijk zouden toegepast worden, zouden nu moeten te kennen geven, dat de ondervinding hun het onraadzame had doen inzien, om de Vereeniging op den bestaanden voet te laten voortduren, en daarom geoordeeld hadden, de zaken te moeten terugbrengen op den voet, waarop zij vóór de Vereeniging stonden, ten dien effecte, dat de voormalige Vereenigde Nederlanden wederom als een onafhankelijk Land en de toegevoegde Provintien als over-

1) Inderdaad heeft men in Frankrijk, bij wijze van ‘grondwettige weerstand’, in de dagen vóór de Juli-revolutie met plannen eener ‘déclaration de refus d'impôt’ rondgeloopen.

[p. 161]

wonne gewesten beschouwd werden, over welker toekomstig lot men dan nader zoude raadplegen.

Op dit laatste denkbeeld scheen de Koning dadelijk gevat te zijn, hetwelk mij te minder verwonderde, dewijl ik hetzelve, twee dagen tevoren, ook in een gesprek met den Heer Secretaris van Staat had te berde gebragt met oogmerk, dat deze Zijne Majesteit daarmede zoude bekend maken.

Hoogstdezelve konde aan iets dergelijks zijnen bijval niet geven, dewijl eene erkentenis, dat de bedoelde Mogendheden het recht hebben, om terugtekomen van de bepalingen, onder welke het Koningrijk der Nederlanden is opgericht, ‘Hem even zo dikwijls aan nieuwe schikkingen van hunnen kant zoude blootstellen,’ als zij mogten goedvinden, hetwelk met de onafhankelijkheid van zijn gezag onbestaanbaar zijn zoude¹⁾.

Ik antwoordde, dat het mij toescheen vanzelve te spreeken, dat dergelijke veranderingen nooit dan met eenparige toestemming van alle de contractanten konden plaats hebben, en dat het derhalven van den Koning der Nederlanden in der tijd zoude afhangen, dezelve te keer te gaan.

Schoon erkennende, dat de zaak in dier voege behoorde beschouwd te worden, scheen het Zijne Majesteit nogtans bedenkelijk, de hand tot het ontwerp te leenen, uit vrees, dat hij, eenmaal aan de bemoeienis der Mogendheden gehoorgevende, daardoor ten minsten het beginsel zoude toegeven, dat zij bevoegd zijn, zig met de zaken van Zijn Rijk intelaten, hetwelk Hij, zolang eene gebiedende noodzaaklijkheid zulks niet vorderde, moest tragten voor te komen.

Mijne wijze van zien omtrent de transitive wet had nog minder 's Konings bijval. Het artikel der Grondwet, houdende dat de eerste Tienjarige Begrooting voor het ingaan van dien termijn bestaan moest, was van eene nog veel dringender toepassing op de tweede en volgende, vermits

1) De hier door Röell aanbevolen methode is in 1830, door 's Konings beroep op de Mogendheden van 7 Sept., inderdaad toegepast met het door den Koning gevreesde gevolg. Het rondschrijven van 7 Sept. bij Den Beer Portugael: De Tiendaagsche Veldtocht, 's Gravenhage, 1906, blz. 363/4; de retroacta in Muiterij en Scheuring, II, p. 59/65.

[p. 162]

de ondervinding nu, na verloop van tien jaren, al dat licht gegeven had, hetwelk men toen nog miste, en er derhalven geene andere rede van verwerping, dan die uit kwade oogmerken voortvloeide, bestaan konde.

Ik tragte nogmaals, zo beleefd mogelijk, te doen gevoelen, dat de leden der vergadering geene reden voor hunne afkeuring behoefden te geven, en dat, indien het voor hun volstrekt verplichtend was, hunne toestemming aan eenige, hetzij Tienjarige, hetzij éénjarige Begrooting, te geven, de Koning in der tijd het altijd in deszelfs magt zoude hebben, zodanige begrooting doortedringen, als door Denzelven mogt begeerd worden¹⁾.

Dog er was, in gevalle van verwerping der Tienjarige Begrooting, nog eene andere rede, welke mij, vooral in de gegevene omstandigheden, toescheen, ten voordeele eener transitive wet te pleiten, en waarvan ik mij des te gereeder bediende, dewijl ik mij voorstelde, dat dezelve, meer dan eenige andere, bij den Koning indruk zoude maken, namentlijk het uitzigt, om langs dien weg misschien het gedeeltelijk behouden van het zo productief, en zo zeeker werkend, middel van het gemaal ongemerkt bij de meerderheid der vergadering te doen ingang krijgen. De ontwikkeling mijner denkbeelden kwam hierop neder:

Ik meende van de onderstelling te mogen uitgaan, dat het bedrag der uitgaven voor het aanstaande jaar bij de transitive wet niet hoger zoude gesteld worden, dan hetzelve bij de aanhangige wet was voorgedragen, en, dit zo zijnde, dan scheen mij daaruit van zelve te volgen, dat de middelen van inkomst in gelijke evenredigheid lager zouden kunnen gesteld worden, waartoe dan het middel van het gemaal bij voorkeur zoude dienen in aanmerking te komen, hetgeen welligt eene vermindering tot de helft gedogen zoude.

Indien het nu waar mogt zijn, gelijk door veelen beweerd werd, en ook door een der hevigste oppositie-leden der Eerste Kamer (den Graaf van Aerschot) aan mij gezegd was, dat men zig het bedoelde middel in de zuydelijke Provintien eerder dan de nu voorgestelde verhogingen op

1) Ook het omgekeerde was het geval: en daardoor zou het monarchale karakter van den grondwettigen regeeringsvorm worden vernietigd. Vgl. Inleiding, p. 113, noot 1.

[p. 163]

de bieren, enz. zoude laten welgevallen, wanneer hetzelve in dezer voege konde vermindert worden, dan vermeende ik dat eene provisioneele voortduring van hetzelve al ligtelijk den wensch zoude doen ontstaan, om dat provisioneele voortduren voor tien jaren permanent te verklaren, en de voorgestelde verhogingen van zommige andere middelen agterwege te laten. Tot verdere aandrang voegde ik er nog bij het in mijn oog zo allezins wenschelijke, dat eene belasting, als die van het gemaal, al was het dan ook maar in eene geringe mate in den reeks der middelen van inkomst behouden bleef, teneinde daarvan, in tijd van nood, door verhoging partij te trekken, want dat, indien dezelve eenmaal geheel was afgeschaft, het dan na al wat daarover was voorgevallen, vrugteloos zijn zoude, de wederinvoering te beproeven. Ik merkte almede bij die gelegenheid aan, dat de nu overledene Minister Appelius mij, juist de laatste maal toen ik hem voor zijnen dood sprak in een gesprek over de toen aanstaande Tienjarige Begrooting, met zeer veel nadruk aangespoord had, om, wanneer ik iets mogt kunnen toebrengen, om het bestaande finantiestelzel te handhaven¹⁾, want dat hij, ofschoon met de invoering van hetzelve weinig ingenomen geweest zijnde, nu echter, nadat hetzelve was ingevoerd, en zo geheel aan de verwagting had beantwoord, hoogst onraadzaam zoude achten, daarin wezentlijke veranderingen te maken.

Zo veel ik uit de houding van Zijne Majesteit konde opmaken, hadden mijne gronden, om casu quo eene transitive wet voortedragen, zo niet eene omkeering, dan ten minste eene verzagting van Hoogstdeszelfs eerste denkbeelden dienaangaande te weeg gebragt. Er viel ten minsten daarover geen verder woord, en Zijne Majesteit bragt nu het onderhoud over op de geprojecteerde wet betreffende het Onderwijs²⁾. Het was aan Hoogstdezelve be-

1) Hier heeft Röell klaarblijkelijk enkele woorden, ‘zulks niet na te laten’, of iets dergelijks, uitgelaten.

2) Vgl. omtrent de Onderwijswet, Groen, Bescheiden, Kabinet des Konings, Adviezen; waaruit blijkt, dat voor geen enkel plan een meerderheid in de Staten-Generaal te vinden was, zoodat de Koning gedwongen was, de aangelegenheid bij K.B. van 27 Mei 1830 te regelen. Eerst meer dan 25 jaar na de Scheuring is in het Noorden een wettelijke regeling van de materie mogelijk gebleken, en deze regeling, de wet van 1857, heeft daarna nog een halve eeuw de geheele staatkunde vergald; hoe zou dan de Koning reeds in 1830 een bevredigende regeling in gemeen overleg met de Staten Generaal hebben kunnen tot stand brengen?

[p. 164]

kend, dat de Minister van Binnenlandsche Zaken¹⁾ mij daags na mijne komst in 's Hage had opgezogt, om op dat stuk mijne gedagten te verneemen, en het scheen mij zelfs toe, dat dit op Hoogstdeszelfs last geschied was. Ik herhaalde hetgeene ik aan gemelden Minister gezegd had, dat, indien de Projectwet, althans opzigtelijk het Lager Onderwijs, die hoge mate van zogenaamde liberaliteit mogt ademen, welke ik uit de gegevene openingen van den Minister had opgemaakt, dat zijne wijze van zien medebragt, dezelve alsdan mijnen bijval niet zoude kunnen hebben, en Zijne Majesteit mij ten goede zoude moeten houden, dat, indien zodanig Project bij de Tweede Kamer mogt doorgaan, ik dan den geringen invloed, dien ik in de Eerste Kamer bezitten mogt, mij zoude trachten te nutte te maken, om de bekrachtiging van het ontwerp voor te komen. Op 's Konings vrage, welke dan mijne gevoelens omtrent dit onderwerp waren, gaf ik dezelve nagenoeg in dezer voege te kennen:

Het Gouvernement is niet alleen bevoegd, maar zelfs verplicht, om te zorgen, dat ieder Ingezetene, in daartoe opterigtene openbare scholen, de gelegenheid hebbe, om zig die kundigheden aan te schaffen, welke ieder Lid eener beschaafde Burgerlijke Maatschappij behoort te bezitten, waaronder ik alleenlijk brenge het lezen, schrijven, rekenen en de algemeene kennis van maten, munten en gewigten, benevens de Nederlandsche Aardrijkskunde, dog, om nader te meldene redenen, noch de Vaderlandsche, noch de Algemeene Geschiedenis.

Is nu het Gouvernement, aan den eenen kant, tot het doen oprigten van zulke scholen verpligt, dan is hetzelve ook, om het belang der geheele Maatschappij, gerechtigd, om te zorgen, dat het doel dier instellingen niet geheel of ten deele verijdeld worde. Ieder Ingezetene heeft aanspraak om dit te eischen, de eene ten einde zig in zijne daaglijksche handelingen zo veel mogelijk zelve te kunnen redden; de andere, om zo min mooglijk blootgesteld te zijn, met lieden

1) Van Gobbelschroy.

[p. 165]

te doen te hebben, welke zig niet redden kunnen. Zodanige verijdeling nu zoude al ligtelijk kunnen plaats hebben, indien het aan een ieder zonder uitdrukkelijke toestemming van het Hooge Bestuur vrijstond dergelijke scholen, als ten dezen bedoeld zijn, opterichten, ook zelfs daar, wanneer de oprichter vooraf het nodig bewijs van bekwaamheid bezitten moest. Wie tog zijn het, die thans zo sterk op de vrijheid, om bijzondere scholen te mogen oprichten, aandringen? Het is inzonderheid de partij der Roomsche geestelijkheid, aan welke zig die der ultraliberalen thans uit bijoogmerken heeft aangeslooten, terwijl dezelve, nog niet lang geleden, de grootste voorstanders der bestaande verordeningen omtrent het Lager Onderwijs waren. Wanneer men nu het oogmerk van dien aandrang nagaat, dan zal hetzelve alleen daarin blijken gelegen te zijn, dat de gemelde geestelijkheid zig zo veel mooglijk van dat onderwijs hoopt meester te maken. Hare invloed zal dan ook wel weten te weeg te brengen, dat er bijzondere scholen nevens de openbare worden opgericht, en dat de gewone leiding van dezelve onder haar opzigt geschiede, terwijl zij, wat het oppertoezigt der Regeering betreft, wel zorgen zal, dat hetzelve niet veel meer dan eene ijdele klank blijve.

En wat moet daarvan het noodwendig gevolg worden? In de zuydelijke Provintien zal het onderwijs wederom tot dien staat van veragtering terugkeeren, waarin het te voren was, toen het onder den invloed der geestelijkheid stond. Dit is voor die gewesten een groot onheil, maar voor de noordelijke zal de ramp nog veel grooter zijn, vermits de bevolking aldaar niet, gelijk in het zuydelijke gedeelte, bijna geheel met Roomsch-Catholieken, maar, in onderscheidene verhouding, uit leden van alle de kerkgenootschappen bestaat.

Tot nog toe gaan de kinderen van die leden tot op eenen zekeren leeftijd op dezelfde school, verkeeren aldaar met elkander vreedzaam en minzaam, en er is niets, hetwelk hen aftrekt van het denkbeeld, dat zij tot hetzelfde groote huisgezin behooren, en dezelfde pligten als burgers van den staat te vervullen hebben. Maar van het ogenblik af aan, dat ook daar bijzondere lagere scholen zullen mogen opgerigt worden, zal er geen moeite door de Roomsche geestelijkheid gespaard worden, om aan die vergunning gevolg te geven, en de ouders, tot die kerkleer behorende,

[p. 166]

te noodzaken, hunne kinderen niet meer naar de openbare, maar naar de bijzondere, onder hare invloed staande scholen te zenden, hetwelk onmisbaar allengskens zal teweegbrengen, dat in de noordelijke Provintien het eene gedeelte der Natie geheel vreemd aan het andere worde, en er indedaad twee Natien, de eene Roomsch en de andere onroomsch, komen op te staan.

Tot eenen staat van zaken, welke zulke gevolgen hebben kan, en mag de Regeering de hand niet leenen. Zij mag zig het gezag, hetwelk haar toekomt, door de geestelijkheid niet laten ontwringen. Dit te doen zoude tot het gevaarlijkst imperium in imperio, hetwelk er is uittedenken, den grond leggen. Er zijn er, welke de zaak uit een minder ongunstig oogpunt beschouwen, en van oordeel zijn, dat de particuliere scholen zig niet ligtelijk nevens de openbare zullen kunnen staande houden, omdat de onderwijzers op deze laatste, behalve de schoolgelden, eene bezoldiging uit de publieke kas genieten, en de schoolgebouwen met derzelver toebehoren insgelijks ten lasten dier kas komen, terwijl bij de eerstgemelde alles uit de schoolgelden moet gevonden worden. Ik voor mij kan mij door deze redeneering niet laten geruststellen, maar houde het daarvoor, dat het aan de geestelijkheid nimmer aan middelen ontbreken zal, om wanneer de particuliere scholen onder haren invloed staan, de nodige middelen tot derzelver instandhouding aanteschaffen¹⁾. De mooglijkheid daarvan is genoeg, om er de zaak niet aan te wagen. Andere vermeenen, dat, wanneer men het er maar op toelegt, om de openbare scholen, zo in grondigheid van onderwijs als anderzins, te doen uitmunten, de kinderen altijd bij voorkeur derwaarts zullen

1) Aanteekening van Röell: ‘Eenige dagen na dit gesprek vernam ik van goederhand, dat er met de daad reeds bijzondere scholen bestoonden, welke, onder den naam van godsdienstige scholen en werkscholen, zig ook tot verder onderrigt uitstrekten, en geheel onder den invloed der geestelijkheid stonden.’ - Het is verwonderlijk, dat Röell met deze omstandigheid onbekend was; de strijd tegen de scholen der Onderwijs-congregaties vult het geheele tijdperk tusschen 1818 en 1830. Vgl. hierover thans: S. Stokman: De Religieuzen en de Onderwijspolitiek der Regeering in het Vereenigd Koninkrijk der Nederlanden (1814-1830), 's Gravenhage, 1935, p. 142 vlg.

[p. 167]

gezonden worden, dog de zodanige verliezen uit het oog, dat het hier niet zo zeer op den wil der ouders, als op die der geestelijkheid aankomt, en dat deze in de voortreffelijkheid van het onderwijs juist geene bijzondere rede tot aanbeveling van de openbare scholen zal vinden, daar zij meer belang heeft, om domheid dan om kennis bij den gemeenen man te helpen bevorderen.

Maar, al bestond er ook mindere grond, om voor de aangewezene gevolgen bedugt te zijn, welke rede is er dan tog om eene orde van zaken, die door eene langdurige ondervinding gebleeken is zo veel goeds aantebrengen, en die de bewondering zelfs van vreemde volken wegdraagt, aan de theorien van zommige, en de geheime bedoelingen van anderen opteofferen? Het is niet alleen in de noordelijke, maar ook in de zuydelijke Provintien, dat het goede der instelling door ieder onbevooroordeelde erkend wordt, zonder daarom juist te willen ontkennen, dat de suprematie der schoolcommissie wel eens te verre gegaan is, - voor zo verre dit het geval is, moet het misbruik worden te keer gegaan, maar het wezen der zaak moet gehandhaafd worden. -

Zo men er nochtans in dat gedeelte des Rijks, waar de kreet tegens de bestaande orde zig zo zeer horen laat, daaraan mogt willen toegeven, dat men dan ten minsten in dat gedeelte, waar men zig met die orde gelukkig acht, de zaak niet uit haar geheel brenge, maar alleenlijk op zodanige wijzigingen bedagt zij, als blijken mogten tot wegneming voor gegronde klagten vereischt te worden.

Hiermede stapte ik van de openlegging mijner gevoelens omtrent het Lager Onderwijs af, en ging nu over, om hetzelfde met betrekking tot het Middelbaar Onderwijs te doen.

Hetzelve begon, zeide ik, waar het Lager Onderwijs eindigt, en heeft de kundigheden tot onderwerp, welke niet in ieder Ingezetenen tot gerief van zig zelve en anderen gevordert worden, maar tot eene meer beschaafde opvoeding behooren. Tot het oprigten van scholen, alwaar die kundigheden kunnen verkregen worden, berust er geene verpligting op de Regeering, maar het is dan ook juist daarom, dat dezelve niet bevoegd is, omtrent het Middelbaar Onderwijs hetzelfde gezag uitteoeffenen, hetwelk haar omtrent het Lager Onderwijs toekomt. Hare bemoeienis, op-

[p. 168]

zigtelijk de Middelbare Scholen, behoort zig niet verder uittestrekken dan tot een algemeen toezigt tegens verkeerdheden, en tot de zorge, dat geene andere tot oprigting van dezelve worden toegelaten, welke voldoende bewijzen van bekwaamheid en goed gedrag geven kunnen. Even weinig als zij de zaak zelve vermag te beletten, evenzeer is zij tot het vorderen van dezen waarborg verplicht, ten einde de ouders zo min mooglijk het slagtoffer van bedrog en onkunde worden. Die aan de Regeering de bevoegdheid ontspreeken wil, om daartegen te waken, kan niet anders dan bijoogmerken hebben, want, zo al eens mogt kunnen toegegeven worden, dat zulks niet volstrekt noodzaaklijk is, zo is het tog onmiskenbaar, dat daaruit nimmer nadeel kan voortvloeien.

Wanneer men nu aan de genoemde vereischtens voldoet, dan behoort de oprigting van Middelbare Scholen aan niemand belet te worden, hoe groot ook het getal zij, hetwelk men in eene gemeente mogt willen oprigten. Er is zelfs geene billijke rede om te verbieden, dat op dezelve, bij uitsluiting, zodanig godsdienstig onderwijs aan de leerlingen gegeven worde, als het Hoofd der inrichting zal verkiezen. Het daarstellen tog van scholen, waar enkel en alleen godsdienstig onderwijs gegeven wordt, staat aan een ieder vrij, die daartoe door het kerkgenootschap, waartoe hij behoort, bevoegd verklaard is, en waarom zoude dan hij, die aan de voorwaarden, om eene Middelbare School te mogen oprichten, voldoet, niet ook gerechtigd zijn dezelve tevens tot godsdienstig onderwijs te doen dienen? Niemand zoude zig daarover te beklagen hebben, vermits men het in zijne magt heeft, om zijne kinderen naar geene school te zenden, waar eene godsdienstleer, met welke men niet overeenstemt, onderwezen wordt. Door de aanneeming van dat beginzel zouden, wel is waar, de zogenaamde kleine seminairen der Roomsch Catholieken terugkomen, dog deze bedenking brengt geen verandering in mijn gevoelen te weeg. Als belijder van de leer der Hervormde Kerk mag ik wel het tegendeel voor wenschelijk houden, maar verder gaat mijne bevoegdheid niet. Als staatsman moet ik, bij de beoordeeling van het geene door andere godsdienstige gezindheden verlangd word, mijne kerkleer geheel ter zijde stellen. Het is inzonderheid, voegde ik erbij, de beperking van het Middelbaar Onderwijs, tegens welke de tegenstand

[p. 169]

gerigt is, en wanneer die beperking met de daaraan verbonden bemoeienis der Regeering mogt worden opgeheeven, dan meende ik, dat men zig omtrent het Lager Onderwijs geredelijk zoude vereenigen met het denkbeeld, dat dit laatste alleenlijk in de openbare scholen vermag gegeven te worden. Het zal er dan, vervolgde ik, maar op aankomen, dat er eene gepaste grenslijn tusschen het Lager en het Middelbaar Onderwijs getrokken worde. Op dit stuk kan verschillend gedagt worden. Ongetwijfeld zullen er zommige zijn, welke het onderwijs verder zouden willen uitstrekken, dan door mij is voorgesteld. Inzonderheid zouden zij niet gaarne de algemeene beginzelen der Geschiedenis, vooral niet der Vaderlandsche, daarvan zien afgescheiden.

Naar het beginzel, waarvan ik ben uitgegaan, kan ik mij met dat gevoelen niet vereenigen. De algemeene kennis der Vaderlandsche aardrijkskunde, welke ik onder het Lager Onderwijs begrepen heb, is voor ieder Ingezetene, hoedanig ook, belangrijk. Hij moet weeten, welke voorname plaatsen zijn Vaderland bevat, op welken afstand dezelve gelegen zijn, langs welke weg men derwaarts komen kan, en wat dies meer is; maar het is hem, enkel als lid der groote maatschappij, tamelijk onverschillig, welke veranderingen de Regeeringsvorm van zijn Vaderland ondergaan heeft; welke de groote mannen zijn, die zig als Staatslieden, als helden, als geleerden onderscheiden hebben. Die kennis is alleenlijk voor hen geschikt, welke eene meer beschaafde opvoeding verlangen¹⁾; en ik achte het vooral doorom noodzaaklijk, dat het onderwijs der Geschie-

1) In deze tegenstelling toont zich Röell als typisch vertegenwoordiger van den Tiers, de liberale burgerij, naar de opvatting van haar geestelijken Vader Sièyes: ‘tout ce qui n'est pas le Tiers ne peut pas se regarder comme étant de la Nation’; omdat alleen die burgerij de natie vormt, heeft ook zij alleen met de nationale geschiedenis te maken. Het is tegen deze opvatting, dat de kleinzonen van 1748, de democratische of oranje-liberalen reeds tijdens het Vereenigd Koninkrijk verzet aanteekenen; vgl. b.v.H.W. Tydeman's afkeurende aanteekening op p. 10 der Nederlandsche vertaling van De Stael: Brieven over Engeland: ‘Où est donc le peuple?’ - Zij meenen, la populace, het gemeen, het grouw. Merkwaardige overeenstemming van de taal der overheersching en die der aristocratie!’

[p. 170]

denis, hoe bepaald ook, en hoe oppervlakkig, van het Lager Onderwijs worde afgezondert, dewijl ik daardoor zelfs het geringste voorwendzel van tegenstand meene wegteneemen bij die geenen, welke bevreesd zijn, dat op de Lagere Scholen ongemerkt zaden in de gemoederen hunner kinderen zullen gestrooid worden, welke met de godsdienstleer, waarin zij moeten opgevoed worden, niet bestaanbaar zijn, tot hoedanige handelwijze zekerlijk niet ontkend kan worden, dat de behandeling der Geschiedenis eene zeer eigenaardige gelegenheid aanbiedt.

Dit behoeft nochtans niet te beletten, dat de openbare inrichtingen voor het Lager Onderwijs ook tot het Middelbaar Onderwijs worden uitgebreid, ten einde aan die geenen, welke zulks verkiezen mogten, de gelegenheid te geven daarvan gebruik te maken. Waar die uitbreiding plaats heeft, spreekt het nochtans van zelve, dat het eene onderwijs geheel van het andere moet afgescheiden blijven, en dat het Middelbaar Openbaar Onderwijs volstrekt niet met eenig godsdienstig onderwijs behoort gepaard te gaan.

Alhoewel in gemoede overtuygd, dat aan die geenen, welke de nodige bewijzen van bekwaamheid en goed gedrag geven kunnen, de oprigting van Middelbare Scholen in billijkheid niet kan belet worden, houde ik het nochtans niet voor wenschelijk, dat derzelver getal al te zeer toeneeme. Ik gaf dit dan ook nog ten slotte mijner consideratien omtrent dit onderwerp te kennen, en meende, dat het beste middel om dit kwaad voortekomen in de moeilijkheid der examens zoude kunnen gevonden worden. De moeilijkheid zoude vooral daarin moeten gelegen zijn, dat er, tot bekoming van het nodige bewijs van bekwaamheid, een dubbel examen zoude moeten worden afgelegd. Een ieder zoude de bevoegdheid hebben, om zig in de eerste plaats te laten examineeren door zodanige schoolcommissie als hij zoude mogen goedvinden, maar, om het effect van zijne bekwaamverklaring door die commissie te kunnen genieten, zoude er nog een tweede, gelijksoortig examen nodig zijn. Tot de afneeming van dit tweede examen zoude men een van deze twee wegen kunnen inslaan: òf dat er een vaste algemeene commissie tot dat einde wierd aangesteld, òf dat daartoe aan de geëxamineerden een andere schoolcommissie wierd aangewezen. Bij aldien de Provintiale

[p. 171]

Commissieën blijven bestaan, zoude de laatste weg, ter besparing der kosten eener nieuwe algemeene commissie, bij mij den voorkeur verdienen. Wanneer nu de geëxamineerde, ook bij zijn tweede examen, bevonden was, de vereischte bekwaamheid te bezitten, zoude hij bevoegd moeten verklaard worden, om overal, waar hij zulks in dit Rijk begeeren mogt, eene Middelbare School, beantwoordende aan den graad, dien hij zoude verkregen hebben, opterichten, zonder zig aan eenig nader examen te behoeven te onderwerpen, zolang hij zijn onderwijs binnen de grenzen van dien graad bepalen zoude. De voorgestelde maatregel scheen mij, zowel van de kant der ligtvaardigheid als van de kant der partijdigheid, eenen voldoenden waarborg tegens misbruik op te leveren, en misschien alleen daarin bedenkelijk, dat zij de examens al te moeilijk maken zoude.

Hier ter plaatse bragt Zijne Majesteit de zeer juiste opmerking in 't midden, dat men het op de Middelbare Scholen in de magt zoude hebben, om ook tot het Lager Onderwijs aftedalen, en dat daardoor het oogmerk, hetwelk ik mij voorstelde, geheel zoude verijdeld worden.

Ik bedankte den Koning voor deze aanmerking, en gaf te kennen, dat dezelve mij te meer genoegen gaf, dewijl ik niet alleen daaruit meende te mogen besluit, dat Hoogstdezelve mij met de meeste aandagt had aangehoord, maar ook, dat ik, bij de ontwikkeling mijner denkbeelden, een voornaam en daarvan onafscheidelijk punt had overgeslagen, namentlijk de noodzakelijkheid, om, bij de aanneeming van mijn stelzel, tevens op de stelligste wijze te verbieden, dat op de particuliere Middelbare Scholen nimmer eenig Lager Onderwijs zoude mogen gegeven, en daarin geene anderen zoude mogen opgenomen worden, dan de zodanige, welke de beoefening van het Lager Onderwijs reeds volbragt hadden.

De Koning scheen met deze oplossing voldaan; tenminsten wierd er geene nieuwe bedenking door Hoogstdenzelven daartegen ingebragt. Na zig een oogenblik beraden te hebben deed Zijne Majesteit mij de vraage, of ik, indien er eens eene wet, geheel in den door mij voorgestelden zin, aan de Staten Generaal wierd voorgedragen, vermeenen zoude, dat er op den bijval van alle de noordelijke leden zoude kunnen gerekend worden?

Ik antwoordde, dat ik rondborstig verklaaren moest,

[p. 172]

daaraan, althans voor zo veel het Middelbaar Onderwijs betrof, te twijfelen, dewijl ik mij overtuygd hield, dat veele hunner, ook op dat stuk, den thans bestaanden staat van zaken zouden willen behouden, en daaromtrent in minder liberale denkbeelden, dan de mijne, stonden; bij welke gelegenheid ik voorts oordeelde te moeten opmerken, dat ik, ofschoon theoretisch anders denkende, nochtans practisch wel lijden mogt, dat ook ten aanzien van het Middelbaar Onderwijs aan de thans bestaande bepalingen de hand wierd gehouden, als bij ondervinding zeer doelmatig bevonden zijnde; dog dat ik mij niet durfde vleyen, dat zulks bij de Staten Generaal ingang vinden zoude, en daarom naar een ontwerp had omgezien, hetwelk aan de voornaamste bedenking, waartoe het tegenswoordige mij gegronde aanleiding scheen te geven, zoude tegemoet komen, en welligt door de meerderheid aanneemlijk zoude geoordeeld worden.

Ik beschouwde hiermede het gesprek als ten einde gelopen, en verwagtte, dat ik alsnu zoude kunnen vertrekken, dog wierd door Zijne Majesteit nogmaals teruggebragt op het onderwerp, waarmede het gesprek begonnen was, namentlijk den toestand van het Land. Hoogstdezelve wilde van mij weeten, wat ik dan tog wel dagt, dat men eigentlijk begeerde en bedoelde, en wat er in de gegevene omstandigheden door het Gouvernement behoorde gedaan te worden?

De beantwoording dezer vrage, inzonderheid van het laatste gedeelte, was vooral daarom moeilijk, dewijl daarbij tedere snaren moesten aangeroerd worden, dog ik mogt mij hierdoor niet laten terughouden, al wat mij¹⁾ te dien zake voor den geest kwam onbeschroomd openteleggen.

Ik begon met de opmerking, dat het geene er gebeurde voor geen gering gedeelte was toe te schrijven aan de bij mij bestaande overtuyging, dat men er in Frankrijk steeds op uit was, om de gemoederen hier te Lande in zodanige stemming te houden, dat er, wanneer eens de omstandigheden van Europa zulks mogten toelaten, niet veel nodig zijn zoude, om het tot eene uitbarsting te laten komen, ten einde alsdan de zuydelijke Provintien, die door derzelver twintigjarige inlijving met Frankrijk zo zeer met dat Rijk

1) De drie laatste woorden in ms. herhaald.

[p. 173]

waren geidentifieerd geworden, wederom aan hetzelve in te lijven. De wensch naar die hereeniging oordeelde ik niet minder groot te zijn bij het Huis van Bourbon dan zij bij de onderscheidene Gouvernementen, welke Frankrijk gedurende het zo even genoemde tijdvak bestuurd hadden, waaromtrent de geschiedenis van vroegere tijden nu geen twijfel scheen te kunnen overlaten. Ik herinnerde Zijne Majesteit bij die gelegenheid, hoe het Huis van Oostenrijk, toen hetzelve in het midden der vorige Eeuw eene alliantie wenschte tot stand te brengen, aan hetzelve, onderanderen, in het verschiet den afstand zijner Nederlandsche Provintien zien liet, wel overtuygd van geen beter lokaas aan hetzelve te kunnen aanbieden. Het tijdstip, waarop de bedoelingen van Frankrijk ten opzigte dezer hereeniging zouden kunnen vervuld worden, mogt dan misschien nog verwijderd zijn, de zugt om woelingen hier te Lande te onderhouden, zoude, mijnes inziens, altijd een wezentlijk bestanddeel van deszelfs hoge staatkunde zijn, en veele zouden misschien zonder het eens zelve te bemerken als werktuigen dier hoge staatkunde Frankrijk's bedoelingen helpen bevorderen.

Ik herhaalde Zijne Majesteit bij deze gelegenheid, dat ik onder zekere papieren, afkomstig van den Grootvader¹⁾ van den tegenswoordigen Heer van Rhoon, en door mij niet lang geleden voor 's Konings Reekening gekogt²⁾, dateerende van 1755 een stuk gevonden had, waaruit ik veilig meende te mogen opmaken, dat ook de Regeering van de Republiek der Vereenigde Nederlanden van de opgegevene wijze van zien niet verwijdert was, hebbende dezelve, volgens dat stuk, altijd als vast beginzel aangenomen, dat het hoogst bedenkelijk zijn zoude, met Frankrijk in aanraking van grenzen te komen, en dat de Republiek daarom nooit de toenmalige Oostenrijksche Nederlanden moest zoeken in bezit te krijgen.

Dit bezit, zeide ik, heeft nu plaats en zo lang de bezetene gewesten het eigendom blijven van eene mogendheid, welke, indien het er op aan mogt komen, den worstelstrijd

1) Röell schrijft abusievelijk: Vader.

2) Vgl. C. Gerretson en P. Geyl: Briefwisseling en Aanteekeningen van Willem Bentinck, Heer van Rhoon, I, Voorrede, p. VI (Werken Historisch Genootschap, 3e serie, No. 62).

[p. 174]

met Frankrijk niet zoude kunnen uithouden, scheen het mij buyten bedenking, dat de, uit hunnen aart reeds zo woelzieke, Belgen dooor fransche aanblazing in dien geest onafgebroken zouden onderhouden worden. En hiertoe zoude ook, zo ik vreesde, allerbijzonderst medewerken de afkeerigheid der Roomsch Catholieke, vooral Hoge Geestelijkheid, van zig onder den scepter van een Protestantsch vorst gebragt te zien. Ik erkende, dat het belang dier geestelijkheid veelen tot een juist tegenovergesteld gevoelen nopen moest, omdat zij, bij eene zo groote meerderheid van aanhangers dier leer, als zig in dit Rijk bevindt, altijd zeker zijn kan, veel meer te zullen verkrijgen, dan van eenen vorst, die hunnen kerkleer belijdt en hen daarom minder zal behoeven te ontzien. Maar bij een fanatismus in 't groot, als de Roomsche Geestelijkheid hier te Lande bezielt, konde ik niet verwagten, dat het gezonde verstand zoude bovendrijven. En diezelfde rede zoude dan ook, gelijk ik verder opmerkte, meer nog dan eenige andere, steeds aan eene volledige ineensmelting van de beide hoofdafdeelingen des Rijks, waarvan de eene uit bijna enkel Roomschgezinden, en de andere, verreweg voor het grootste gedeelte uit Protestanten is zaamgesteld, in de weg staan.

Wat nu bepaaldelijk de bedoelingen der bestaande tegenkanting aanging, zo meende ik daaromtrent tusschen de beide hoofdpartijen, die zig vereenigd hadden, te moeten onderscheiden.

Bij de eene, die uit de zogenaamde Apostolieken was zaamgesteld, was het hoofd-doel, mijnes inziens, kennelijk tendeerende, om aan de Roomsch-Catholieke geestelijkheid, door welke zij blindelings geleid wierd, de hoogst mooglijke mate van gezag en invloed te bezorgen, ja zelfs het gezag in den toestand te brengen van zig geheel naar haren zin te moeten schikken. Hare zugt om te regeeren kende geene grenzen, en al ging de Koning tot hare kerkleer over, zoude hiermede aan hare begeerten nog niet voldaan zijn. Kloosters, bezit van geestelijke goederen, om daaruit hare inkomsten te vinden, en wie weet wat niet almeer zouden dan begeerd worden.

Bij de andere hoofdpartij was dit een en ander de bedoeling niet, schoon zij, door hare verbroedering met de Apostolieken, dezelve met de daad in de hand werkten, hetwelk zij te laat zoude inzien. Een vast plan, hetwelk een stelzel-

[p. 175]

matig geheel uitmaakte, geloofde ik niet, dat zij hadden. Zij scheenen zelve nog niet regt te weeten, waar zij heen wilden en hunne tegenstand was derhalven niet zo zeer positief als wel negatief. Zij zorgden alleenlijk den gang der Regeering te bemoeilijken om langs dien weg, dan deze, dan geene concessie, welke hun zoude mogen in 't hoofd komen, te verkrijgen.

Beide intusschen, ofschoon misschien in ongelijke mate, waren voor de staat gevaarlijk, weshalven de verdere voortgang hunner pogingen door de meest doelmatige middelen moest gestuit worden.

Hetzelfde onderscheid, hetwelk er tusschen de bedoelingen der beide hoofdpartijen in het algemeen plaats had, kenmerkte ook de leden der Tweede Kamer, welke tot die partijen behoorden. Dezen hadden echter bovendien een belangrijk punt, waarin hunne denkbeelden zig vereenigden, namentlijk het verlangen om de kracht van het Bestuur, als 't ware, geheel in den boezem dier Kamer over te brengen, ten dien effecte, dat dezelve zig met allerlei zaken ook buiten den kring der wetten gelegen zoude mogen bemoeien, en, wanneer het Gouvernement niet gezind mogt zijn, daaraan gehoor te geven, hetzelve door weigering van fondsen en hetgeene verder aan hetzelve groot belang mogt inboezemen, te noodzaken. Een van de zuydelijke leden dier Kamer had mij zulks, een paar dagen te voren, met ronde woorden te kennen gegeven, en mij met nadruk toegevoegd, ‘Si nous avions seulement la majorité parlementaire, nous savions bien faire Monsieur van Maanen en état d'accusation.’

Toen de Koning mij vroeg, wie dat lid geweest was, had ik geene rede, om de naam van den Heer De Brouckère te verzwijgen.

Omtrent hetgeene er te doen stond, om door gepaste maatregelen tot eene verbetering van omstandigheden te komen, verontschuldigde ik mij, een stellig gevoelen uit te brengen, dewijl ik, alvorens mij daartoe in staat te rekenen, zoude moeten au courant gebragt worden van al wat er, in de laatste tijden, aan het Gouvernement aangaande het bestaande kwaad was bekend geworden en van hetgeene door hetzelve, zo buiten als binnenslands, te dien opzigte gedaan was. Met dit laatste zeide ik voornamentlijk de vrage te bedoelen, of men, wanneer het eens op kracht-

[p. 176]

dadige middelen van beteugeling, en bepaaldelijk op maatregelen buiten de Grondwet mogt aankomen, zeker zijn konde van de medewerking der Groote Mogendheden, en inzonderheid hoe daarover bij het Fransch Gouvernement gedagt wierd?

Behalve die enkele keeren, dat de Koning er een woord had tusschen gevoegd, was ik onafgebroken blijven doorredeneeren. Ditmaal brak ik een oogenblik af, om te zien, of Zijne Majesteit ook genegen was, mij omtrent de aangevoerde punten eenige opening te geven.

Uit het stilzwijgen des Koning besluitende, dat zulks het geval niet worden zoude, ging ik nu verder voort en zeide, dat ik het, onafhankelijk van alle verdere gepaste maatregelen, voor eene hoogst wenschelijke zaak zoude houden, dat er, zo min mooglijk, aan vernieuwde aandrang der Tweede Kamer of der menigte tot het verleenen van concessien voldaan wierd; - dat echter, mijnes erachtens, de Koning na al wat men onderstellen konde, dat nog verlangd wierd, overwogen te hebben, zigzelve stellig zoude behoren aftevragen, of, en in hoe verre, daaraan nog konde voladan worden en dat Hoogstdezelve dit dan ook uit eige beweging doen moest, maar dat er dan ook omtrent de overige punten, wat er ook gebeuren mogt, geene toegevendheid moest plaats hebben. Op deze te kennen geving wierd de Koning eenigzins levendig, en voegde mij op eenen vrij scherpen toon toe, dat er op dit oogenblik niet in het minste of geringste konden worden toegegeven, vermits men, bij de Tweede Kamer, de aanneeming of verwerping der Begrotingswetten daarmede in verband gebragt had, en alle toegeeflijkheid dus vrees en zwakheid verraden zoude.

Ik antwoordde, dat het mijn voorneemen juist niet geweest was te beweeren, dat zulks onverwijld geschieden moest, maar alleenlijk, dat ik in 't algemeen had willen doen gevoelen, dat ik wel toegeeflijkheid uit eige beweging, maar niet ten gevolge van eischen of dreigementen doelmatig achtede.

Zijne Majesteit, dit zonder weerzin schijnende aantehooren, verzogt ik de vergunning om twee concessien te noemen, welke ik dagt, dat vroeger of later met goed gevolg zouden gedaan worden, dog voegde erbij, dat dezelve van eenen tedren aart waren, en ik mij dus liever van

[p. 177]

derzelver opgave onthouden wilde, indien ik niet de verzeekering had, dat Hoogstdezelve mijne vrijmoedigheid zoude ten beste houden.

Tengevolge van een toestemmend teken gaf ik in de eerste plaats als raadzaam op de geheele suppressie van het Collegium Philosophicum. Ik verklaarde van den beginne af aan behoort te hebben tot die geene, welke zig over deze instelling verwondert hadden, en dat het nu wel hoe bevoegd ook om zig met het uitwendige van een kerkgenootschap te bemoeien, wel gerechtigd was, ondanks hetzelve voorschriften te geven, die alleenlijk tot de inwendige huishouding betrekking hadden, dog dat het geenzins daarom was, dat ik mij den gegevene raad veroorloofde. Zo de oorspronkelijke bepalingen der inrichting ten vollen waren gehandhaafd gebleeven, zoude ik, in de gegevene omstandigheden, het voortdurend bestaan van dezelve eerder aan- dan afraden, maar nu dezelve ten gevolge der aangegaane schikkingen met het Hof van Rome niet meer verpligtend was, en derhalve de geheele grondslag, waarop het gebouw rustte, was weggenomen; nu het derhalven te voorzien was, dat de kweekelingen van het genoemd collegie, zo zij al naderhand in de bisschoppelijke seminarien mogten toegelaten worden, niet ligtelijk in kerkelijke bedieningen zouden geplaatst worden, immers niet dan de minst gunstige standplaatsen bekomen zouden; nu het dan ook, uit dien hoofde, meer dan waarschijnlijk was, dat er zig weldra geene jongelingen meer voor hetzelve zouden aanbieden, scheen het mij meer met de eer van het Gouvernement te strooken, hetzelve, alvorens het zo verre kwam, intetrekken, dan daartoe naderhand, bij ontstentenis van kweekelingen, verpligt te zijn; daar, in dat geval tog de aanzienlijke kosten, welke de inrichting vordert, gevoeglijk niet langer op de begrooting zouden kunnen gebragt worden, gezwegen nog van de spotternijen, waartoe de intrekking alsdan ongetwijfeld aanleiding zoude geven.

Omtrent het eerste punt liet Zijne Majesteit zig volstrekt niet uit.

Het tweede, waarop ik deszelfs aandagt vestigde, was van eenen nog veel teederer aart, dan het andere, vermits de Koning, op dat stuk, nog hoegenaamd niets meer had willen toegeven, dan bij het laatste ontwerp van wet tot organisatie der rechterlijke magt geschied, dog alstoen

[p. 178]

door de Tweede Kamer als onvoldoende was afgekeurd. Hetzelve betrof de materie der zogenaamde Conflicten. Om mijne wijze van zien, op dat stuk zo veel mooglijk te doen ingang vinden, ging ik van het denkbeeld uit, dat de zaak zelve niet geheel konde ter zijde gesteld worden, maar dat het altijd eene evenzeer onaangename als moeilijke taak was, te beslissen, of een geschil tot de uitspraak van het administratief, dan wel van het rechterlijk gezag behoorde, en dat, vermits het in het oog van het Publiek altijd iets aanstootends had, eene zaak aan het rechterlijk gezag ontrokken te zien, ik vooral het Koninklijk gezag, voor zo verre het zijn konde, van de last dier beslissing wenschte ontheven te zien. Ik ontwikkelde vervolgens het stelzel, hetwelk mij omtrent dit onderwerp het meest aanneemlijk was toegescheenen, in dezer voege:

Indien het mooglijk was, alle de gevallen te voorzien, waarin het twijfelachtig zijn konde, of de uitspraak rechterlijk, dan wel administratief geschieden moest, dan zoude zeekerlijk de behandeling van alle die gevallen bij eene algemeene wet aan de Staten Generaal worden voorgedragen, evengelijk de wetboeken. Het is intusschen niet mooglijk, zig dezelve vooraf voor den geest te brengen, weshalven dan ook het denkbeeld van zodanigen algemeenen code niet kan in aanmerking komen. Maar nu ontstond de vrage, of dan niet dezelfde weg, welke, zo het mooglijk was, voor alle de gezamentlijke gevallen zouden behooren ingeslagen te worden, ook de rigtsnoer van behandeling bij ieder voorkomend geval diende te zijn? Deze vraag meende ik dat ontkennend moest beantwoord worden: vooreerst omdat de Staten Generaal niet altijd vergadert zijn, maar ook ten anderen om dat die Vergadering, hoe onzijdig ook, wanneer het op de beoordeeling der mooglijke gevallen voor het vervolg mogt aankomen, bij ieder bijzonder geval, diezelfde onzijdigheid welligt niet bezitten zoude, daar men alligtelijk, zonder het eens te bemerken, door deze of geene drangrede zoude kunnen gedreven worden, om de zaak niet uit het juist oogpunt te beschouwen. Hoe nader nu het aanteneemen stelzel te brengen was bij datgeene, hetwelk, indien het uitvoerlijk was, het eigenaardigste zijn zoude, hoe meer hetzelve mij toescheen, zig aantebevelen. Het gedagte oogmerk zoude, zo veel de aart der zaak het toeliet, bereikt worden, indien dezelve autori-

[p. 179]

teiten, welke tot het daarstellen van het wetboek zouden moeten werkzaam zijn, in de zaak betrokken wierden, namentlijk de Koning, de Staten Generaal en de Raad van State. Daar intusschen de Koning, gelijk ik reeds heb opgemerkt, zoveel doenlijk, van de last der bemoeienis moest ontheven blijven, wilde ik Hoogstdeszelfs tusschenkomst eerst dan, wanneer het onvermijdelijk was, ingeroepen hebben. De behandeling zoude dan, mijnes erachtens, gevoegelijkst aan eene gecombineerde Rechtbank of Commissie van Arbitrage, uit een gelijk getal Leden van de Staten Generaal en van den Raad van State zaamgesteld, worden opgedragen, en de zaak, als bij arrest beslist, moeten beschouwd worden, indien er eene meerderheid bestond. Eerst dan, wanneer de stemmen staken mogten, zoude het Koninklijk gezag zig den last der definitive uitspraak moeten getroosten.

Alhoewel Zijne Majesteit mij met bedaardheid had aangehoord, was het nogtans uit de gelaatstrekken en uit de geheele houding zigtbaar, dat de openlegging mijner denkwijze Hoogstdenzelven niet zeer welgevallig geweest was, hetwelk mij ook nog daaruit bleek, dat ik vrij droog ten antwoord kreeg, dat er reeds zedert lang over de zaak gedagt wierd, maar dat de uitslag waarschijnlijk niet met mijne wijze van zien strooken zoude.

Hiermede liep het gesprek ten einde, zijnde ik den volgenden dag naar Amsterdam teruggekeerd, alwaar ik de bijzonderheden, zo veel mijn geheugen mij dezelve te binnen bragt, dadelijk heb opgetekent.

IV. Gesprekken van Röell met den Koning e.a., 15/17 December 1829.¹⁾

Ik had in den loop van den morgen²⁾ van meer dan eenen kant horen klagen, dat het Gouvernement niet de minste pogingen deed aanwenden om bij de leden der Tweede Kamer, welke goed gezind maar vreesachtig wa-

1) R.A. (Jorissen): Korte aanteekening van eenige gesprekken met Diverse op 15, 16, 17 December 1829.

2) 15 December 1829.

[p. 180]

ren, stemmen ten voordeele der begrotingswetten te veroveren. Die klagte wierd ondersteund door het denkbeeld, dat er misschien nog wel een twaalftal leden zijn zouden, welke zig aan de zaak der Regeering zouden willen aansluiten. De indicatie was te belangrijk om stil te zitten. Ik begaf mij derhalven denzelfden morgen nog naar den Heer Secretaris van Staat, de Mey van Streefkerk, die met alle de geheimen van het ogenblik bekend was. Al dadelijk kreeg ik de verzekering van de ongegrondheid der klagte, en vernam tevens, dat alles beproefd was, maar dat men, een paar leden uitgezondert, nog bij niemand had kunnen slagen, en omtrent het gedrag dier twee leden nog niet eens volkomen zeker was¹⁾.

Het eene woord gaf aanleiding tot het andere, en de Heer de Mey, die zig niet zo gemakkelijk uitlaat, zeide onder anderen: ‘Ik ben nu overtuygd, dat het kwaad ons grootendeels uit Frankrijk toekoomt. Onder de Lieden, welke door den Koning geëmployeerd geweest zijn, is er geen, die een zo verraderlijke rol gespeeld heeft, als de Graaf de Celles. Hij heeft den Koning verraden en verkogt.’

Ik antwoordde, dat dit laatste bij niemand minder verwondering baren konde, dan bij mij, en verhaalde hem toen voor het eerst, dat de voorname rede der verkoeling, welke in 1816 bij den Koning ten mijnen opzigte ontstaan was, moest gezogt worden in mijne weigering om dien Heer alstoen, bij de organisatie der Provinciale Staten van Zuydbrabant, als Lid dier vergadering voor te dragen²⁾.

En wat de fransche opstokerij betrof, gaf ik hem te kennen, dat ik bij alle gelegenheden hetzelfde gevoelen had aan den dag gelegd, en, gedurende mijn laatste verblijf in 's Hage, in denzelfden zin met den Koning gesproken had. Ik voegde er voorts nog bij, dat, mijnes inziens, in dit oogenblik zig geen gevaarlijker persoon hier te Lande bevond, dan de Pauselijke Nuntius Capaccini, van wien ik mij overtuigd hield dat hij, bij den Koning zijnde, alles af-

1) Vgl. over de pogingen om zich van een meerderheid te verzekeren, Groen, Briefw., I, Bijlagen, No. 8: Voorbereiding van den strijd om de Tienjarige Begrooting.

2) Vgl. p. 189, noot 1.

[p. 181]

keurde, wat thans door de Catholijke geestelijkheid word in het werk gesteld om de gemoederen in beweging te brengen, en, naauwlijks van Zijne Majesteit vertrokken, onderdehand zoveel mooglijk zijne geestelijkheid aanmoedigde, om op den beganen weg voort te gaan.

De Heer De Mey stemde hieromtrent volkomen met mij in, en zeide mij: ‘Breng dit tog, bid ik U, eens aan den Koning onder het oog, die dit volstrekt niet geloven wil.’ Ik nam dit aan, en konde zulks met te meer vertrouwen doen, dewijl zelfs een voornaam Roomschgezinde, die veel weet van hetgeen er omgaat, geene zwarigheid gemaakt had, mij zulks te erkennen.

Ik begaf mij heden¹⁾ naar de publieke audientie des Konings. Zijne Majesteit scheen mij zeer opgeruimd, en nam de houding aan van in omnem eventum paratus te zijn. Na over het waarschijnlijk lot der begrootingswetten eenige woorden gewisseld te hebben, verklaarde Hoogstdezelve, dat het hem tamelijk onverschillig was, welken loop de zaak nam, want dat het tog te voorzien was, dat het vroeg of laat tot buitengewone maatregelen zoude moeten komen, en dat het dan meer verkieslijk was nu, dan later, doorteslaan. Ik ontveinsde niet, dat ik de toekomst, ook dan zelfs, wanneer de begrootingswetten mogten doorgaan, donker bleef inzien, dog tragtede tevens het allezins wenschelijke te doen gevoelen, om zo lange niet alle gewone middelen uitgeput waren, geenen buitengewonen weg inteslaan.

Ik had in den loop van het gesprek de gelegenheid, om mijn gevoelen omtrent de Heer Capaccini, in dier voege als ik daags te voren over hem met den Heer De Mey gesproken had, aan den dag te leggen. Zijne Majesteit nam mij zulks niet euvel op, maar hij zeide: ‘Hij doet immers zijn métier.’

Ik antwoordde, dat, indien zijn métier medebragt, den verrader te spelen, dat hij dan volkomen aan zijne bestemming voldeed. Zijne Majesteit zeide, dat hij op de plegtigste wijze betuygd had, het gedrag der geestelijkheid niet te kunnen beletten, als welke zig van het Hof van Rome schier onafhankelijk en alleenlijk tot ondergeschiktheid aan

1) 16 December 1829.

[p. 182]

hare hoofden hier te Lande verpligt rekende¹⁾. Ik merkte op, dat het mijne begrippen omtrent de hierarchie der Roomsche kerk te boven ging, dat het Hoofd dier kerk, iets, hetwelk hem mishaagde, willende beletten, geen invloed genoeg bezitten zoude, om dezelve bij zijne geestelijkheid te doen gelden, en dat, zo dan al de lagere geestelijkheid zig tot geene andere gehoorzaamheid dan aan hare opperhoofden gehouden achtede, deze dan tog wel zo veel égards voor het Hoofd der Kerk hebben zouden, dat zij hem in eene zaak als deze believen zouden, indien zij meende, dat het hem daarmede ernst was; maar dat zo al mogt kunnen beweerd worden, dat die invloed bij het Bisschoppelijk gezag minder groot is, dan ik mij voorstelde, het dan tog wel niet zal kunnen betwist worden, dat de Paus in de noordelijke provintien, die nog onder een missionarisstelzel staan, alles naar welgevallen kan regelen, en dat derhalven het voorwendsel, hetwelk men voor zo veel de zuydelijke Provintien betreft nog met eenigen schijn van oprechtheid mogt kunnen te baat neemen, met betrekking tot de noordelijke nietig en van geener waarde is.

De houding van op alles bereid te zijn, welke de Koning bij mij op de audientie van den vorigen dag had aangenomen, maakte mij zeer nieuwsgierig te weeten, wat het Gouvernement dan tog wel bij eene afstemming der Begrootingswetten mogt in den zin hebben.

Onder de Leden van 's Konings Raad waren er geene, van welke ik op dat stuk eene meer vertrouwelijke mededeeling verwagten konde, dan de Ministers van Finantien²⁾ en van Justitie³⁾. Ik liet derhalven bij beide belet

1) Capaccini sprak op dit punt zonder twijfel de waarheid: het conflict tusschen de verzoenende pauselijke en de onverzoenlijke capitulaire politiek heeft 's Koning's Vrede met Rome (vgl. Muitery en Scheuring, I, Aanhangsel, De December-crisis 1829, D. 's Konings Vrede met Rome, p. 447/55), feitelijk buiten effect gesteld; een kras voorbeeld van sabotage in mijn: Een aanvulling op de Briefwisseling van Bisschop van Bommel met Koning Willem I, in Historisch Tijdschrift, XIII, p. 285/302. Voor een overzicht over het geheele conflict mijn Geschiedenis van het Vereenigd Koninkrijk, I/III (in voorbereiding).

2) Van Tets.

3) Van Maanen.

[p. 183]

vragen, en wierd door hen in den loop van den avond afgewacht¹⁾. De Minister van Finantien, die ik het eerst sprak, gaf mij al spoedig te kennen, dat de Koning, welke houding hij dan ook mogt aanneemen, ten uitersten bevreesd was voor eenen zogenaamden coup d'état en zekerlijk niets zoude onbeproefd laten alvorens daartoe te komen, dat men bereids met nieuwe voorstellen in gereedheid was, indien dezelve door de geheele of gedeeltelijke verwerping der voorgedragene wetten nodig worden mogten, en dat men dan dadelijk met die nieuwe voorstellen zoude te voorschijn komen, en eindelijk, dat zo er tot eene maatregel buiten den Grondwet moest overgegaan worden, die maatregel zig dan tog zeekerlijk voor eerst bepalen zoude tot eene continuatie van het bestaande op eige gezag, waarvan nochtans de Koning, zo zeer als iemand, alle de gevolgen inzag.

De Minister van Justitie sprak in eenen anderen geest. Hij was zeer opgewonden, en meende, dat de Koning nu vastelijk besloten had, zig van de banden die hem knelden lostemaken, wanneer hij zig daartoe door het gedrag der Staten Generaal in de tegenwoordige omstandigheid zoude kunnen gerechtigd achten.

Wat intusschen de Koning casu quo doen zoude, wist Zijne Excellentie mij niet te zeggen. Ik konde niet nalaten mijnen wensch aan den dag te leggen, dat het daartoe niet komen mogt, vermits de gevolgen van eenen dergelijken stap niet te berekenen waren. Op mijne vrage, of de vreemde Mogendheden van den eersten rang, inzonderheid Engeland, in de zaak gekend waren, konde de Minister mij niets met zekerheid mededeelen. Hij meende echter bespeurd te hebben, dat er meer dan gewoonlijk met den Engelschen Ambassadeur²⁾ gesproken wierd.

Omtrent het lot der Begrotingswetten had Zijn Ed. meer vrees dan hoop. Hij had meer dan één lid der Tweede Kamer, welke in het rechterlijke vak geëmploieerd was, over de gevolgen onderhouden, welke uit eene verwerping

1) 17 December 1829.

2) Sir Charles Bagot. Vooral met Rusland is in die dagen nauwe voeling gehouden: vgl. Muiterij en Scheuring, I, Aanhangsel, De Decembercrisis 1829, A. Buitenlandsche Inmenging, p. 399/434.

[p. 184]

konden voortvloeien, onder anderen de Heeren Sandelin¹⁾ en Taintenier²⁾. Op den laatsten meende hij te kunnen staat maken, gelijk dit uit zijne redevoering, in de Tweede Kamer gedaan, reeds kennelijk was, dog bij den anderen was alle moeite tot overreding vrugteloos geweest. Veel zoude er, zijner inziens, van de stemming van den Heer Van Crombrugghe, Burgemeester van Gent³⁾, afhangen, hetwelk volkomen strookte met hetgeen mij door den Minister van Binnenlandsche Zaken, dien ik in de loop van den dag ontmoet had, was te kennen gegeven. Zonder de Koninglijke Boodschap van 11 dezer, ten geleide der nieuwe concept-wet omtrent de Drukpers, dagt de Heer Van Maanen, dat de verwerping onmisbaar zoude geweest zijn⁴⁾. De vaste taal, in die Boodschap voorkomende, had

1) P.A. Sandelin (1777-1857) dr. jur., 1807/11 geemployeerd bij de droits réunis te Maastricht; 1811/14 procureur-crimineel te Amersfoort; 1814/7 vice-president, 1817/30 president van de rechtbank te Brugge; Rijksgezinde; voorstander van de Nederlandsche taal; vgl. over hem A. de Jonghe: Onuitgegeven bescheiden over de gebeurtenissen te Brugge in Augustus en September 1830, in Handelingen van het Genootschap ‘Société d'Emulation’ te Brugge, Dl. LXXVII, 1934, p. 127 en passim.

2) C.P.B. Taintenier (1770-1839), uit een door Maria Theresia geadeld Bergensch geslacht; 1796 lic. jur.; 1796 président-municipal te Ath; 1798 secretaris onder-prefectuur te Charleroi; 1804 afgevaardigde voor Jemappes naar het Fransche Corps législatif en advocaat te Bergen; aldaar 1817 secretaris Kamer van Koophandel, 1824 lid van den Raad; 1827 rechter; sedert 1824 lid Tweede Kamer der Staten-Generaal; als Franschgezinde Waal onverzoenlijk lid der oppositie; vgl. zijn redevoeringen in 1830, bij de behandeling van het ontwerp tegen hoon en laster.

3) J. van Crombrugghe, lid voor Oost-Vlaanderen. Hij was een Rijksgezinde, en steunde het Nederlandsch onderwijs te Gent; na 1830 door de muiters afgezet, doch later in eere hersteld.

4) De Tienjarige Begrooting der uitgaven, 1ste afdeeling, werd met 61 tegen 46, 2e afdeeling met 54 tegen 53 stemmen aangenomen. Vgl. Procès porté devant la Cour d'Assises etc., Bruxelles, Juin 1830, II, p. 176, Tielemans aan De Potter, 19 Jan. 1830: ‘Après la présentation du fameux message, les principaux du midi ont été un peu étourdis, les faibles ont tremblé. On a alors agité la question de savoir s'il fallait, à tout prix, rejeter le budget, ou s'il fallait sauver l'honneur de la Chambre, que le message avait insulté. Il semblait impossible d'obtenir ce double résultat en même temps, d'abord parce que tous les Hollandais étaient bien déterminés à voter pour, et ensuite parce que un grand nombre de Belges, tout en consentant à voter (38) contre, étaient néanmoins d'avis qu'il fallait se modérer dans la discussion, ne point toucher aux griefs et s'en tenir aux chiffres. Force fut donc d'opter.’... Er waren verschillende inzichten: Le Hon, De Brouckère et De Celles ‘pensaient, au contraire, qu'il fallait un rejet, COUTE QUE COUTE... C'est dans cette vue qu'ils proposèrent d'abord le comité secret... On s'opposa au comité secret. Mais alors, au lieu d'abandonner cette tactique et de tonner publiquement, on chercha à concilier les deux partis, la modération et la force, le budget et les griefs et l'on devint bâtard. Cependant si Van Crombrugghe avait tenu parole, on aurait encore réussi. Jusqu'au dernier moment, il avait promis de voter contre et vous savez que sa voix entraîne ordinairement presque toutes celles de la Flandre. Au fait, c'est lui, qui a décidé de l'adoption...’

[p. 185]

dezen en geenen, die niet geheel aan de factie onderworpen was, tot nadenken gebracht, en van het ogenblik af aan, dat die Boodschap bekend geworden was, had zig eenige hoop opgedaan, dat het tot geene uiterstens zoude behoeven te komen.

Ik nam de gelegenheid waar, om te vragen, wie de steller van dat stuk was, en vernam, dat eigentlijk niemand als zodanig konde beschouwd worden, vermits ieder Minister zijne denkbeelden daartoe had opgegeven, dog dat de Minister van Finantien eigentlijk de geene was, dien de taak was opgedragen, om van dat alles een geheel te maken¹⁾.

Verdere onderwerpen hebben wij in dat gesprek niet aangeroerd.

1) Vgl. Groen, Bescheiden, Kabinet des Konings, Adviezen (ter perse). De oorsprong van de Boodschap ligt in Groen's op eigen initiatief ingediende Nota aan den Koning van omstreeks 17 November 1829, die op 's Konings last door De Mey aan den Prins van Oranje in diens qualiteit van vice-voorzitter van den Raad van Ministers wordt toegezonden; zij komt met praeadvies van Van Maanen en Gobbelschroy in den Raad van 19 Nov. 1829 ter tafel. Bij die bespreking wordt het denkbeeld van eene afzonderlijke Boodschap het eerst te berde gebracht.

[p. 186]

V. Gesprek van Röell met den Koning, 11 September 1830.¹⁾

Op den 8en September 1830 ontving ik te Amsterdam een zeer onverwagt bezoek van den Heer Asser, Referendaris bij het Departement van Justitie²⁾, die denzelfden ogtend uit 's Hage gekomen was, ten einde mij vanwege Zijne Majesteit voortestellen, mij eenen korten tijd met de Portefeuille van genoemd Departement, welke door het ontslag van den Minister Van Maanen was opengevallen, te belasten, ter ondersteuning van welk voorstel hij mij tevens het nevengaand billet van genoemden Minister ter hand stelde³⁾, terwijl hij mij voorts te kennen gaf, dat de Koning met dit voorstel ook de bedoeling had, mij aan de deliberatien van den Cabinetsraad te zien deelneemen.

Aan den eenen kant genegen om, vooral in deze moeilijke oogenblikken, den Koning van eenigen dienst te zijn, gevoelde ik, aan den anderen kant, meer dan eene gewigtige bedenking, welke zig tegens de aanneeming van het

1) R.A. (Jorissen), Verslag van het voorgevallene ter gelegenheid dat ik, in October 1830, wierd aangezogt, om, na het ontslag van den Heer Van Maanen, als Minister van Justitie, dat Departement provisioneel op mij te neemen, tot dat daarin definitief zoude voorzien zijn.

2) C. Asser (1780-1836) 1790 stud. jur. Amsterdam; 1799 prom. dr. jur. utr. Leiden; 1808 afdeelingschef bij Eeredienst, daarna bij Binnenlandsche Zaken; 1811 vrederechter te Amsterdam; 1815/36, bij Justitie; rechterhand van Van Maanen.

3) Vgl. Van Maanen aan Röell, 7 September 1930: ‘Amicissime, Deze dient alleen om U met twee woorden te zeggen, dat ik onuitsprekelijk wensche, dat U.E. zig de Commissie late welgevallen, waarover de Heer A.U spreeken zal, en die aanneemen. Waarlijk, mijn vriend, het is hoog noodig, en van de zaken van het Departement van Justitie zult Gij geen last hoegenaamd hebben. Mijne vrouw is zeer erg ziek, en hare toestand ontrust ons, ofschoon zij gister veel beter was. Maar heden is het niet zoo goed; mijn Broeder^*) echter segt dat het goed gaat. Vale et ama...’

*) F.J. van Maanen (1777-1855), raad-adviseur voor den Geneeskundigen dienst bij Binnenlandsche Zaken; 1848 ontslagen en Staatsraad i.b.d.

[p. 187]

gedane voorstel opdeed. Tot vervulling van 's Konings wensch, om mij in den Cabinetsraad te zien, konde ik mij niet dan volkomen bereid verklaren, dog hiertoe merkte ik aan, dat het onnodig was mij eene Ministerieele Portefeuille optedragen, dewijl het lidmaatschap van dien Raad geheel op zig zelve stond, gelijk ik dan ook, na mijn in 1817 gevraagd en bekomen ontslag als Minister van Binnenlandsche Zaken, zo dikwijls ik mij in de Residentie bevond, bij de zittingen van dien Raad was tegenwoordig geweest¹⁾. Omtrent het overige verklaarde ik niet zo dadelijk tot eenig besluit te kunnen komen, maar de zaak in overweging te zullen neemen, en mij op Vrijdag den 10en naar 's Hage te zullen begeven, ten einde daarover met Zijne Majesteit in persoon te spreeken, op zodanigen tijd als Hoogstdezelve zoude goedvinden mij te doen ontbieden.

In 's Hage gekomen, begaf ik mij dadelijk naar den Heer Van Maanen, ten einde te verneemen wat er zo al aan de zaak vast was, en wat den Koning aanleiding gegeven had, om het oog op mij te doen vallen. Het eerste stelde hij mij als zeer gemakkelijk en eenvoudig voor, als zig thans enkel tot het daaglijksche gewone werk kunnende bepalen; terwijl hij mij verzekerde, omtrent het andere niets te weeten vermits de zaak geheel buiten hem was omgegaan. Hij voegde er bij, wel dadelijk zelve op

1) Deze voorstelling is niet geheel juist, althans niet geheel duidelijk. De zaak heeft zich als volgt toegedragen. Röell ontving op zijn verzoek ‘wegens gezondheidsredenen’ bij K.B. van 10 Febr. 1817, No. 75, La. P.³ ontslag als Minister van Binnenlandsche Zaken, met behoud van den rang van Minister en benoeming als kanselier van den Nederlandschen Leeuw. Onjuist is wat Colenbrander: Willem I, Koning der Nederlanden, II, p. 21 vermeldt, dat Röell bij die gelegenheid zou zijn benoemd tot ‘minister van staat’. Zijn titel luidde: ministerkanselier. Als zoodanig had hij geen zitting in den Kabinetsraad. De, zooals Röell terecht opmerkt, geheel ‘op zig zelf staande’ benoeming tot lid van den Kabinetsraad volgde eerst bij K.B. van 27 Mei 1819, La. P.³, No. 74. Tusschen beide data is Röell, naar uit de notulen van den Kabinetsraad blijkt, nimmer in dien Raad aanwezig geweest. - Deze onderscheiding bedoelde, naar uit Röell's schrijven aan den Koning van 25 Mei 1819 blijkt, tegenover het publiek het onderscheid tusschen zijn ontslag en dat van Van Hogendorp te souligneeren.

[p. 188]

mij gedagt te hebben, dog dat hij er niet van gesproken had, omdat hij mijnen afkeer kende om op nieuws in ministerieele bezigheden betrokken te worden, en dat hij zeekerlijk de aandagt des Konings nimmer op mij zoude gevestigd hebben, zonder vooraf confidentieel mijne gezindheid te verneemen. Intusschen hield hij het voor mooglijk, dat juist die afkeer, welke den Koning niet onbekend was, mij bij voorkeur had in aanmerking doen komen, dewijl ik zeekerlijk verlangen zoude, hoe eerder hoe beter wederom van den opgedragen last ontslagen te worden, terwijl een ander naderhand welligt aanspraak op voortdurende bekleeding van de hem opgedragene of andere dergelijke hooge functien maken zoude. Op de vraag, waarom niet een der overige Ministers tevens met het bedoelde werk belast wierd, was het antwoord, dat alle, zonder uitzondering, te veel werk hadden, om daarbij nog nadere bezigheden te kunnen waarneemen.

Den volgenden morgen ontfing ik reeds zeer vroeg het nevensgaand billet van den Heer Directeur van 's Konings kabinet¹⁾, en begaf mij dientengevolge om half negen uur naar Zijne Majesteit. Daar Hoogstdezelve haast scheen te hebben, duurde het gesprek niet langer dan een half uur. Na mij den wensch, door den Heer Asser overgebracht, herhaald te hebben, hoorde de Koning met de meeste oplettendheid de redenen aan, welke ik tegens de aanvaarding van de gedagte betrekking uitbragt, en welke hoofdzakelijk hierop nederkwamen, dat ik, zedert dertien jaren, aan den vermoeienden arbeid, welke een Ministerieel Departement medebrengt, geheel ontwend zijnde, en den veragterden staat mijner gezondheid daartegens niet bestand oordeelende, de overtuyging had, op verre na niet zodanig aan Zijner Majesteits bedoelingen te kunnen beantwoorden, als ik wenschen zoude dat dit inzonderheid het geval zoude moeten zijn in een Departement, waarvan de bezigheden mij ten eenemaal vreemd waren, en waarvan ik niet verbergen mogt, dat het gedeelte, hetwelk de politie,

1) Vgl. Hofmann aan Röell, 11 September 1830: ‘Ik heb de eer ter kennis van Uwe Excellentie te brengen, dat Zijne Majesteit, zoo even vernemende Uwe aankomst alhier, verlangt Uwe Excellentie dezen ochtend, te half negen uren te spreeken. Uwer Excellentie's gehoorzame Dienaar...’

[p. 189]

en daarmede verbondene geheime correspondentie betrof, mij ten uitersten tegenstond; dat het al verder de vrage zijn zoude of mijne benoeming niet bij die geenen, om welke genoegen te geven de Heer Van Maanen verwijdert was, mede zeer ongevallig zijn zoude, daar het hun al spoedig zoude moeten bekend worden, dat ik met dien Heer altijd vriendschapsbetrekkingen had onderhouden; dat het bovendien, ofschoon de zaak op zig zelve niet inconstitutioneel was, eenen vreemden indruk zoude maken, een Lid der Eerste Kamer bij de Tweede te zien optreeden, wanneer het eens op de voordragt van eene of andere wet van laatstgenoemde Kamer, tusschen welke en de Eerste er altijd eene soort van wrijving bestaat, te zien optreeden; dat alsmede het voordragen en ondersteunen van eene wet bij de Tweede Kamer door een Lid der Eerste zodanig Lid indedaad reeds van den beginne af aan buiten zijn geheel brengen zoude met betrekking tot het gevoelen, hetwelk hij daarover naderhand als Lid zijner Kamer zoude moeten uitbrengen, hetwelk, alhoewel in andere Landen, waar twee kamers bestaan, niet ongewoon, echter niet van zwarigheid was vrij te spreeken, daar het tog kan gebeuren, dat hij, die de voordragt van wet ondersteunt, door de gronden van hen, die dezelve bestrijden, van hare ondoelmatigheid overtuygd (kon) worden, zonder zulks op dat oogenblik te mogen doen blijken, zo dat hij, indien de zaak niettemin bij de Tweede Kamer doorgaat, in het geval kan komen van, ten einde den blaam van inconsequentie te vermijden, eene met zijne denkbeelden niet meer strookende stem uittebrengen; dat eindelijk het bediscussieeren der ontwerpen van wet in de openbare zittingen der Tweede Kamer allengskens den gang van een gewoon pleidooy had aangenomen, waarin 's Konings Ministers den termijn van antwoord, en somtijds dien van dupliek, pleiten moesten, hetwelk, om met eenige zelfsvoldoening en goed gevolg gedaan te worden, eene meerdere geoefendheid vorderde, dan bij mij zedert eenen geruimen tijd had plaats gegreepen, want dat ik, zedert mijne retraite als Minister van Binnenlandsche Zaken in 1817¹⁾, niet meer in het ge-

1) Omtrent de werkelijke reden van Röell's ontslag bestaat veel misverstand, dat opheldering vordert. Colenbrander: Willem I, II, p. 18/21 noemt twee redenen, a) een algemeene en b) een bijzondere; ‘Geen half jaar na Gijsbert Karel verdween Röell, die in de dagen dat Hogendorps ontslag hangende was, ook al over het zijne dacht’.... a) ‘Het viel Röell uit de hand dat de Kabinetsraad niet meer beteekende (Falck, 127) en dat de Koning, in plaats van overleg te plegen, zijn wil beduiden liet door tusschenkomst van Falck (Ged. VIII³, p. 62/3). b. ‘Maar wat de deur dicht deed was een in Januari '17 uitbrekend en Röell betuigd ongenoegen des Konings over gesprekken, waarin hij zich met vreemde gezanten en Belgische magnaten begeven had’ (Ged. VIII³, p. 67) ‘en er had eene explicatie’ ‘in zoodanige termen’ plaats, dat Röell ontslag vroeg, via Falck ‘als door de nabijheid zijner betrekkingen meest in de gelegenheid om daarvan te bekwamer tijd opening te geven’ (Ged. V, 578). Wat Falck's mededeeling omtrent Röell's ontstemming over het onbeteekenende van den Kabinetsraad aangaat: Falck's Gedenkschriften zijn, vooral waar het zijn verhouding tot den Koning betreft, veelal ‘verdedigingsschriften’, en niet dan met groote voorzichtigheid te bezigen. In elk geval is Colenbrander's interpretatie van Ged. VIII³, p. 62/3 onjuist: uit de daar gegeven briefwisseling tusschen Röell en Falck blijkt geen ontstemming van Röell tegen den Koning, omdat deze geen overleg pleegde en zijn wil liet beduiden, maar tegen Falck, die zijn plaats niet kende en Röell in eigen naam verzocht, hem, Falck inlichtingen te verschaffen, instede deze inlichtingen, als Secretaris van Staat, namens den Koning te verzoeken, waarom Röell Falck (9 Dec. 1816) op onzachte wijze op zijn nummer zette. - De bron van Colenbrander's relaas omtrent een aan Röell ‘betuigd ongenoegen’ en een ‘explicatie in zoodanige termen etc.’, in Januari 1817 is mij onbekend gebleven; op de beide door hem aangehaalde plaatsen (Ged. VIII³, 67 en Ged. V, 578) komt het verhaal niet voor, evenmin op de correspondeerende plaats in Röell's Gedenkschriften (vgl. p. 112, noot 1 en p. 156, noot 1). Het verhaal komt mij ook ongeloofwaardig voor: Röell had immers geweigerd zich met de zaak in te laten, en de Koning kon een minister toch moeilijk euvel duiden, dat hij aanhoorde, wat vreemde gezanten hem geliefden te vertellen? Röell zelf vermeldt in het ter zake handelend hoofdstuk zijner Gedenkschriften: Redenen, welke tot mijne aftreding uit het Departement van Binnenlandsche Zaken aanleiding gegeven heeft, dan ook bedoelde ‘explicatie’ niet. Ook hij maakt onderscheid tusschen a. een verwijderde en b. een onmiddellijke oorzaak van verkoeling: a. Röell's verzet tegen de benoeming van De Celles, vgl. p. 180; b. Röell's houding bij de behandeling van het uitvoerverbod op aardappelen ‘in den ministerieelen cabinetsraad, alwaar de zaken van algemeen belang toen nog bediscussiëerd wierden’ (een voorstelling, die in lijnrechten strijd is met Falck, 127). Röell was een voorstander van dit verbod, maar had aanvankelijk den kabinetsraad niet kunnen medekrijgen. ‘Het duurde niet lang of mijne voorspelling wierd ten volle bewaarheid. De sterke aandrang welke tot het daarstellen van het verbod dadelijk na 's Konings komst te Brussel door de meeste Gouverneurs der Zuydelijke Provinties wierd aangewend, liet de zaak niet lang onbeslist. Het onaangename gevoel van tegen wil en dank voor de omstandigheden te moeten bukken, was op zig zelve reeds genoeg om humeur te weeg te brengen, maar het geene daartoe nog meer, dan al het overige, bijdroeg, was het denkbeeld, dat de genomene maatregel, waartoe men reeds voor mijne komst te Brussel had moeten besluiten, door mij als een soort van zegepraal zou beschouwd worden. Toevallig was de dag mijner aankomst de gewone dag van den Cabinetsraad. Ik begaf mij, ter bijwoning van denzelven, dadelijk derwaarts. Men was juist bezig met de overweging van de redactie van het Besluit omtrent de aardappelen. Of er bij het ontwaren hiervan op mijn gelaat eenig gevoel van zelfvoldoening te lezen geweest zij, weet ik niet, maar zooveel is zeeker, dat de houding welke bij de deliberatiën van dien dag, door den Koning ten mijnen opzigte wierd aangenomen, zeer verschillende was van het geene ik tot nog toe had ondervonden. Misschien ook gaf ik daartoe wel eenige aanleiding, bij de omvrage, hoedanig er nu, met betrekking tot de granen zoude moeten gehandeld worden, daar ik mij tot het kort en zaaklijk antwoord bepaalde, dat ik mij daaromtrent reeds eenmaal in het breede geëxpliceerd had, en nog steeds bij dat gevoelen bleef volharden. Wat nu ook hiervan moge geweest zijn, zo oordeelde ik, dat alsnu de tijd gekomen was, om zelve op eene honorabele retraite bedagt te zijn, ter voorkoming, dat mij niet onverwagts een ongevraagd ontslag wierd toegezonden. Na den afloop van den Cabinetsraad sprak ik daarover met den Heer Falck, die toen secretaris van staat was, en als zodanig daaglijks met den koning arbeidde. Hij was te doorzigtig, om niet, even als ik, de verkoeling, welke er van 's konings zijde omtrent mij scheen opgekomen, te hebben opgemerkt, en nam aan, om aan Hoogstdenzelven, bij eene bekwame gelegenheid mijn verlangen bekend te maken, om, uit hoofde van mijne veragterde gezondheid, mij uit het ministerie te retireeren, des dat ik bereid was, mijne functien te blijven waarneemen, tot dat Hoogstdeszelfs keuze omtrent mijnen opvolger zoude gevestigd zijn. Alhoewel ik, op grond van vernieuwde blijken, dat ik den koning niet meer welgevallig was, mijn verzoek naderhand nog meer dan eens aan den Heer Falck hernieuwde, duurde het echter nog eenen geruimen tijd, alvorens ik iets van den uitslag vernam. Eindelijk in het begin van het volgend jaar kwam de Heer Falck mij, op 't onverwagts, berigten, door den koning belast te zijn, mij officieel aftevragen, of het mij dan werkelijk ernst was, het ministerie te verlaten. Ik behoefde mij geen oogenblik omtrent mijn antwoord te beraden, daar mijn tegenzin omtrent de behandeling van zaken, in de laatste tijden hoe langer hoe meer was toegenomen. Ook nu verliepen er nog wel vier weeken, zonder dat mij iets naders wierd bekend gemaakt. Eindelijk kreeg ik op 't onverwagts berigt, dat de Heer de Coninck, gouverneur van Oostvlaanderen, tot mijn opvolger bestemd was. De Heer Falck deelde mij zulks mede op eenen maaltijd bij den Minister van Buitenlandsche Zaken, met bijvoeging, dat de koning geoordeeld had, de vervulling van mijne wenschen niet langer te moeten tegengaan, dog tevens, om mij een blijk van achting en tevredenheid te geeven, niet alleen voornemens was, om mij, vóór het begin der aanstaande vergadering tot Lid der Eerste Kamer van de Staten Generaal te benoemen, maar mij ook bovendien dadelijk het nog onvervuld kanselierschap der Orde van den Nederlandschen Leeuw op een Tractement van vierduyzend guldens, met behoud van mijnen titel en rang van minister, optedragen, en bovendien nog een pensioen van Drieduyzend guldens 's jaars daarbij te voegen. Op zulke uitstekende blijken van welwillendheid had ik niet kunnen rekenen, en nam dezelve met te meer welgevallen aan, dewijl mij wierd toegestaan, om mijne woning als kanselier te Amsterdam te vestigen.’
Het komt mij voor, dat men goed zal doen zich aan Röell's eigen voorstelling te houden en dat, tenzij daarvoor alsnog een betrouwbare bron kan worden aangevoerd, de voorstelling omtrent de ‘explicatie in zoodanige termen’ etc. over de gesprekken met Binder e.a., zeker althans als hoofdreden van Röell's ontslag, behoort te worden geschrapt.

[p. 190]

val geweest was, als verdediger van wetten optetreeden, terwijl ook bovendien de tegenswoordige behandeling dier

[p. 191]

zaak zodanig van de toenmalige verschilde, dat hetgeen toen eene aangename bemoeienis was, nu eene bezwaren-

[p. 192]

de, lastige, en somtijds in de Tweede Kamer met de grootste haatlijkheden verzelde taak was, aan welke een Lid der Eerste Kamer zig niet gevoeglijk konde blootstellen, en

[p. 193]

die voor mij inzonderheid weinig passen zoude, indien het Zijne Majesteit behagen mogt mij voor de zitting van October aanstaande wederom tot President dier Kamer te benoemen.

De Koning tragtte geen mijner redenen optelossen, en bepaalde zig tot de vrage, of ik dan stellig weigede, aan deszelfs verlangen te voldoen. Mijn antwoord was, dat weigeren eene te sterke uitdrukking was, en dat ik mij enkel veroorloofde, mijne bedenkingen voortedragen, dewelke ik verzogt dat door Hoogstdezelve in overweging mogten genomen worden, met bijvoeging, dat, wat het zitten en uitbrengen mijner gevoelens in den cabinetsraad betrof, ik daartoe van stonden aan bereid was, en ten dien einde zo lang in 's Hage zoude blijven vertoeven, als Zijne Majesteit zoude goedvinden.

Hoogstdezelve zeide daarop zig omtrent de zaak te zullen beraden, en verzogt mij, dezelve insgelijks in nadere overweging te willen neemen, waarmede het gesprek over dit punt een einde nam.

Alvorens te vertrekken, gaf Zijne Majesteit deszelfs begeerte te kennen, dat ik, vermits de Graaf De Thiennes verhinderd was de reize herwaarts aanteneemen¹⁾, met den Heer De Mey van Streefkerk overleggen zoude, wie der Zuydelijke Leden van de Eerste Kamer alsnu tot het voorzitterschap derzelve zoude behoren in aanmerking te komen. In den loop van den dag had ik daarover het verlangde onderhoud met den genoemden Heer, met wien ik al spoedig overeen kwam, dat tot de gemelde betrekking gevoeglijk geen ander dan de Prins de Gavre, als oudste en tevens de hoogste in rang der Zuydelijke Leden, konde benoemd worden, op wien dan ook de keuze gevallen is.

Het spreekt van zelve, dat ik deze gelegenheid niet

1) De Thiennes de Lombize. Hij was de eerste geweest, die den Koning bericht van de Brusselsche muiterij had gezonden. Vgl. Muiterij en Scheuring, II, p. 210; vgl. in verband met zijn verhindering, ibid. p. 267: Deltenre aan den Prins van Oranje, 3 Sept. 1830: ‘La dépêche a été remise â M. le comte de Thiennes de Lombize. J'espère qu'il sera au poste.’ Was dat een schrijven om hem van de bijeenroeping van de Staten Generaal te verwittigen en hield het zijn herbenoeming als Voorzitter in, of was het een schrijven van den Prins van Oranje, die hem te Brussel wilde hebben?

[p. 194]

voorbij liet gaan, zonder ook het andere punt, waarover de Koning mij onderhouden had, aanteroeren. Zijn Ed. sprak daarover met de meeste openhartigheid, en verklaarde mij onbewimpeld, dat er gewigtige zaken bij het Departement van Justitie zouden kunnen voorkomen, hetwelk mij meer en meer in het denkbeeld bevestigde, dat ik de waarneeming van hetzelve niet op mij konde neemen, zonder mijne gezondheid, die mij reeds tweemaal verpligt had, om mijne Ministerieele betrekkingen te renunciëeren, op nieuws in de waagschaal te stellen. In een gesprek, naderhand met den Heer Van Maanen gehouden, begon deze allengskens het gewigt mijner redenen te erkennen, vooral ook uit aanmerking der vermoeiende wijze van werking, welke de Koning met zijne Ministers had aangenomen. Zondag den 12en vervoegde ik mij op nieuws bij den Heer De Mey, met de kennisgeving van mijn verlangen, dat Zijned. den Koning zou berichten, dat ik, na op nieuws over Hoogstdeszelfs voorstel te hebben nagedagt, bij het gevoel der verpligting volhardde, om mij van de opgedragene werkzaamheden te blijven excuseeren, met bijvoeging, dat ik bereid was, daarover op nieuws met Zijne Majesteit in conferentie te treeden, en onder herhaalde betuyging mijner bereidwilligheid tot het bijwonen van den Cabinetsraad, hoe weinig aanlokkelijk het ook zoude mogen zijn, in eene vergadering zitting te hebben, zodanig zaamgesteld, dat er met geene mooglijkheid eene openhartige en vertrouwelijke wisseling van gevoelens te verwagten was¹⁾. Dit laatste gebeurde echter niet, maar op de audientie van Woensdag den 15en, werwaarts ik mij begeven had, om den Koning wegens het voltrokken huwlijk der Prinses Marianne te complimenteeren²⁾, vernam ik uit Hoogstdeszelfs eigen mond, dat mijne bedenkingen ingang gevonden hadden. Zijne Majesteit namentlijk, ofschoon daaraan niet alle de waarde hechtende, welke dezelve mij scheenen te hebben, erkende nogtans, dat de last te groot was, om van mij te kunnen gevergd worden, en zoude derhalven niet verder op de zaak aandringen. Ik betuygde mijne tevredenheid deswege, en verklaarde mij

1) Zinspeling op de aanwezigheid van De la Coste en Van Gobbelschroy.

2) 14 Sept. 1830.

[p. 195]

bereid tot al zulke andere diensten, als ik, met genoegzaam vertrouwen van daarin nuttig te kunnen zijn, zoude durven op neemen, hetwelk beantwoord wierd met de beleefde te kennen geving, dat Zijne Majesteit zig daarvan volkomen verzekerd hield. De gedistingueerde behandeling, welke ik denzelfden dag, ter gelegenheid der groote maaltijd, die ten Hove plaats had en uit omtrent 150 couverts bestond, ondervond, deed mij denken, dat er geene de minste gemelijkheid wegens het door mij gehouden gedrag plaats had. daar ik nogtans in den Cabinetsraad, waartoe ik mij aangeboden had, niet geroepen wierd, is het mij altijd twijfelachtig gebleeven, of er niet wel eenige spooren van ontevredenheid waren overgebleven. Welligt is zulks toeteschrijven aan het denkbeeld, dat mijne zitting in den Raad, zonder Portefeuille te hebben, aan de overige Ministers van Staat eenigzins hinderlijk zoude geweest zijn, hetwelk ik te eerder voor mooglijk houde, dewijl een derzelve, namentlijk de Heer Elout, mij dien dag verhaalde, dat hij, kort te voren, van ter zijde eene bijeenroeping van alle de Ministers van Staat had aangeraden, ten einde derzelver gevoelens omtrent de hooge aangelegenheden van het Vaderland inteneemen, dog dat dien raad geenen bijval gevonden had. Intusschen zoude niemand hunner uit mijne oproeping eenige gegronde reden tot klagte hebben kunnen neemen, dewijl ik, van alle de in 's Hage bevindende Ministers van Staat de eenige ben, aan wien, gelijk een ieder dit uit den Staatsalmanak ontwaren kan, het Lidmaatschap van den Cabinetsraad toekomt, zo dat het eenigermate als een grief kan beschouwd worden, dat men mij niet geroepen heeft, om de zittingen bij te wonen, te meer, daar de Hertog van Ursel die geen Lid van denzelven was, gedurende zijn verblijf in 's Hage niettemin telkens bij de raadpleegingen is tegenswoordig geweest.

VI. Gesprek van Röell met den Koning, 26 April 1832.¹⁾

Na Zijne Majesteit met deszelfs komst alhier, op de

1) R.A. (Jorissen), Gesprek te Amsterdam met den Koning gehouden, op den 26 April 1832.

[p. 196]

audientie van heden, verwelkomt te hebben, overhandigde ik Hoogstdezelve een verzoekschrift van de Wed. Koning, tot tegemoetkoming in de bekommerende omstandigheden, waarin zij zig door het overlijden van haren Echtgenoot gebragt zag¹⁾, welke overhandiging ik, ter vereering der nagedachtenis van den overledene, die mijn medelid in de tweede klasse van het Koninklijk Nederlandsch Instituut was, had op mij genomen²⁾. Ofschoon geene stellige toezegging doende, scheen Zijne Majesteit nochtans in de omstandigheden der adressante deel te neemen, en liet zig daaromtrent met mij in³⁾.

1) Het rekest is gedateerd 25 April 1832 en geteekend door Sara van Dokkum, wed. Jacobus Koning. Zijn eerste echtgenoote, H.C. van Enst, had 17 (zegge zeventien) kinderen. Het rekest houdt in, dat Koning tijdens de inlijving, toen hij zijn lucratieve ambt van klerk van het schoutskantoor had moeten verwisselen voor dat van commies-griffier bij de rechtbank van eersten aanleg, dat hem slechts een salaris van f 854 per jaar opbracht, mee door zijn groote gezin, ‘heeft moeten opofferen en interen al hetgeen hij in vroeger jaren door vlijt en zuinigheid had overgegaard,’ en nog schulden had moeten maken, ter voldoening van welke de rest van zijn deels reeds in 1828 geveilde boekerij moest verkocht worden. De weduwe vraagt nu een jaarlijksche gratificatie of andere geldelijke onderstand.

2) Jacobus Koning (1770-1832) had zich sedert 1786 met de studie van de uitvinding der boekdrukkunst bezig gehouden. Zijn bekende Verhandeling over den oorsprong, de uitvoering, verbetering en volmaking der boekdrukkunst, Haarlem, 1816, in antwoord op een oorspronkelijk op voorstel van Koning Lodewijk in 1808 door de Maatschappij van Wetenschappen te Haarlem uitgeschreven prijsvraag, werd de grondslag van de Laurens Costerviering in 1823, waarin het herlevend nationaal bewustzijn uiting zocht. Vgl. A.J. Lastdrager: Proeve eener Geschiedenis van het Koninkrijk der Nederlanden, Amsterdam, 1835, II, p. 319/20.

3) Het rekest werd om c. en a. aan Van Maanen gezonden. Deze ‘meent’, bij voordracht van 30 Sept. no. 30, ‘ter vervulling van onderscheiden vacatures en vredesgerechten volgens art. 6 van K.B. van 17 Februari 1817,’ o.a. ‘met eerbiedigen aandrang te mogen voordragen Gerrit van Enst Koning, oudsten zoon van de zoo waardigen als zeldzaam bekwamen en verdienstelijken man, door wiens overlijden deze vacatuur is ontstaan, en de geleerde wereld, zoowel als zijn overgebleven huisgezin, een zeer groot en droevig verlies hebben geleden. Sedert lange jaren is de Heer G. van Enst Koning, ambtenaar en wel adjunct commies bij het Departement van Justitie, en aan den minister bekend als iemand van niet gewone bekwaamheid en ijver en van een alleruitnemendst gedrag, ja geheel berekend en in staat om het ambt van zijn overleden Vader, wiens verdiensten hij al mede met gelukkig gevolg tracht na te streven, met eere en ten nutte der Justitie te vervullen. Indien hij het voorregt mag genieten van met dat ambt begiftigd te worden, zal het Departement van Justitie eenen ambtenaar missen, aan wien hetzelve zeer veel verliezen zal, maar deze beschouwing mag den minister niet terughouden van deze zijne voordracht. Door die benoeming zal niet alleen het brave overgebleven huisgezin van een man, die in zijn leven zoo veel voor den vaderlandschen roem heeft gedaan, worden gered, en bovendien op eene aangename wijze voldaan worden aan de groote belangstelling door menigvuldige aanzienlijke personen buiten Amsterdam en ook in de 2e klasse van het Koninklijk Nederlandsch Instituut bij het hierbij overgelegd adres betoond en door zeer vele harer leden in persoon bij den minister aangedrongen ten gunste der overgebleven weduwe en onverzorgde kinderen van den Heer Jacobus Koning.’ Op deze wijze zou er ook geen pensioen aan de weduwe noodig zijn. Bij K.B. van 16 Sept. 1832, no. 99, volgt dan de benoeming van Gerrit van Enst Koning (1794-1853), vgl., over hem, N.N.B.W., I, kol. 853. - Ik geef de afdoening van dit rekest eenigszins uitvoerig, ook als illustratie van het in de inleiding ter zake gezegde. In dergelijke benoemingen, en ze zijn legio, heeft men ook de toepassing te zien van een bepaald beginsel; aan het oude stelsel der republiek bij de begeving van ambten was voorgoed een einde gemaakt; doch in een enkel opzicht werd een zekere erfelijkheid erkend: bij gelijke verdiensten als zijn medecandidaten, had de zoon van een verdienstelijk man den voorkeur. Men houde overigens in het oog, dat de bovenaangehaalde voordracht slechts naar den vorm van den minister uitging, doch in wezen den wensch van den Koning uitdrukte. Tallooze malen vindt men op zulke rekesten 's Konings potloodaanteekening: ‘mondeling’; bij de wekelijksche conferentie gaf de Koning dan een wenkje, waarop de ministers functioneerden - d.w.z. indien en voor zoover als zij de verantwoordelijkheid voor de voldoening aan 's Konings wenschen, zooals in dit geval, meenden te kunnen dragen. Maar het kwam ook herhaaldelijk voor, dat de minister een bepaald persoon niet wenschte voor te dragen. Meestal legde de Koning, die uiterst vatbaar was voor redelijke overtuiging, zich dan bij een goed gemotiveerd advies van zijn minister neer; slechts zelden zette hij zijn wil door, waarbij de minister zich dan veelal neerlegde. Lastig werd het slechts, wanneer de Koning zich ten aanzien van een opzichzelf onbeteekenende benoeming tegenover een candidaat wat veel had vastgelegd en de minister overwegend bezwaar maakte. Typisch is b.v. de strijd tusschen Verstolk van Zoelen en den Koning over de plaatsing van den jongen De la Barre de Flandre in den diplomatieken dienst, waarover de twee stijfkoppen maanden lang hebben gevochten zonder een streep verder te komen. Doch dat was een uitzondering.

[p. 197]

Het gesprek nam echter spoedig eene andere wending. Zijne Majesteit deed mij namentlijk onverwagts de vrage,

[p. 198]

hoe het met de publieken geest te Amsterdam gesteld was, eene vrage, welke mij thans verwonderde, dewijl de Koning, denkelijk omdat Hoogstdezelver wijze van zien omtrent de publieke zaken niet in allen opzigte door mij gedeeld werd, zedert meer dan anderhalf jaar geen enkel woord daarover met mij gesproken had. Mijn antwoord konde intusschen geen oogenblik twijfelachtig zijn, daar ik met vol vertrouwen zeggen konde, dat die geest bij voortduring zeer goed bleef, en het publiek, zo veel mij bekend was, alles goedkeurde, wat hetzelve wist, dat door Zijne Majesteit verrigt was tot verbetering der voorwaarden, welke, in de bewuste 24 Artikelen, tot grondslagen onzer afscheiding van België door de Londonsche Conferentie waren vastgesteld, dog dat de beoordeeling van het publiek zig bepaalde tot het geene officieel aan de Staten Generaal was medegedeeld, en dat, vermits er na den 1 February l.l.¹⁾ geen nadere openingen gegeven waren, het niet mooglijk was, de denkwijze van het publiek omtrent het verder voorgevallene te kennen.

De Koning voegde mij hierop dadelijk toe, dat er geene genoegzame stoffe tot latere mededeelingen aanweezig geweest was, dat Hoogstdezelve niets meer wist, dan hetgeene algemeen bekend was; dat er thans geene geheimen meer in de Diplomatie bestonden²⁾; dat de schrijvers der

1) Gevolgd, in dezelfde maand, door de publicatie van Tome II van het Receuil.

2) De Regeering had voortdurend te worstelen tegen indiscreties van de liberale pers, die zich niet ontzag zich in dienst te stellen van de buitenlandsche diplomaten om de bevolking tegen de politiek der Regeering op te zetten. Vooral het Handelsblad, dat overigens geruimen tijd door de Regeering gesubsidieerd was, verheugde zich in dit opzicht in een droevige reputatie. Vgl. Groen, Briefw., I, Bijlagen, No. 32,⁹¹, Van Assen aan Prins Frederik, 22 Sept. 1832, ‘Klagte, dat de redactie van het Handelsblad zich beroemde zelfs te weten door zijn correspondentie, wat in het Kabinet omging.’ Dit betrok zich op een geval, dat vermeld wordt in een vertrouwelijk schrijven, dat Copes van Hasselt 7 November 1842 aan Koning Willem II heeft gericht: ‘Toen in eene der kanselarijen der Diplomatie, de destijdige Oostenrijksche legatie, trouwelooze handelingen met het toenmaals hoogstverdacht Amsterdamsch Handelsblad plaats hadden en men een brief van Palmerston door den Engelschen gezant aan den Baron Van Zuylen, waarnemend minister van Buitenlandsche Zaken, in een bijzonder gehoor voorgelezen, den volgenden dag letter voor letter in dat blad zag opgenomen, stelden de Koning en Zijn ministers er een onbegrensd belang in, dat zou worden uitgevonden, van waar dit trouweloos gedrag henen kwam; ik werd er door den Heer Van Tuyll mede belast^*) en hoe moeyelijk, ja schier onmogelijk de Minister van Justitie ook had gemeend, dat die ontdekking, waarvoor zelfs de verwijdertste aanduiding niet bestond, zijn zou, was reeds acht dagen later door mijn rusteloos pogen, wat men gewenscht had, verwezenlijkt; de Heeren Van Maanen, Van Doorn en Van Zuylen erkenden dat voor een Meesterstuk van Hooge Politie en de gezamentlijke Nederlandsche ministers, die er een onbepaald belang in stelden, dat geen vermoeden op hun Departement zou kleven, waren er mij dankbaar voor. - Weinig dagen later geraakte ik tot de ontdekking, dat er van uit den Haag met de redactie van datzelfde blad in cijfers werd gebriefwisseld; ik wist mij in het bezit van eenige aldus geschrevene brieven te doen stellen en binnen de 14 dagen was ik tevens in het bezit van den sleutel; ik ontcijferde hetgeen geschreven was en de Minister van Justitie kwam daardoor tot de ontdekking, dat dit verraad inhoudend geschrift het bevorderen van de Scheiding van België ten kennelijk oogmerk had, hetwelk aan de Amsterdamsche bevolking smakelijk moest worden gemaakt^**).

*) Van Tuyll was gouverneur; Copes van Hasselt griffier.

**) R.A. (Kabinet des Konings).

[p. 199]

Nieuwspapieren doorgaand even spoedig als de Regeeringen zelve onderrigt waren van het geene haar te wagten stond en dat hij wel eens het allereerst, langs dien weg van den gang der zaken was geinformeerd geworden. Zijne Ma-

[p. 200]

jesteit gaf vervolgens te kennen, de toekomst nog zeer duister intezien, daar Europa zig in een voorbeeldelozen staat van gisting bevond, die evenzeer ten gevolge kon hebben, dat wij de tooneelen der middeleeuwen wederom beleefden, als dat wij de orde en rust hersteld zagen, welke in den lateren tijd hadden plaats gehad; - dat het eerste wel eens het gewrocht konde worden juist van die algemeene verlichting, door welke de tegenswoordige eeuw zig kenmerkte, daar zo veelen zig thans tot het bestuuren der Natien berekend gevoelden, en eene verdeeling van Europa, in een groot aantal kleine burgerlijke maatschappijen, ruime gelegenheid gaf, om dat gevoel te bevredigen; - dat ten tweede, bij den opgewondenen staat der gemoederen, niet ligtelijk zoude kunnen worden verwezentlijkt, dan door eene ijzere hand, die de harstogten weet in toom te houden, en genoegzaam uitstekende hoedanigheden bezat, om ontzag inteboezemen; en dat alleen een man als Napoleon daartoe in staat zoude zijn, dog dat zulke mannen naauwlijks eens in eene Eeuw geboren worden. Al voortredeneerende betuygde de Koning zijn leedwezen over de langdurige onzekerheid, waarin de toestand van ons Vaderland bleef verkeeren, en zijn verlangen, om daaraan op eene, met onze belangen strookende, wijze een einde gemaakt te zien; waaromtrent Hoogstdezelve echter nog geene berekeningen maken konde, er ten slotte bijvoegende, dat de Oostenrijksche en Pruisische Ratificatiën, met de aankleeve van dien, de zaken geen stap nader aan de ontknooping gebragt hadden, en dat het nog te bezien staan zoude, of de Russische wel volgen zoude.

Omtrent deze laatste gaf ik te kennen, dat ik voor mij dezelve op gelijksoortigen voet, als de twee anderen, voor meer dan waarschijnlijk hield, dog uit 's Konings gelaatstrekken opmakende, dat mijne verwagting niet welgevallig was, liet ik er dadelijk op volgen, dat het zeer mooglijk was, dat dezelve niet zoude bevestigd worden, daar zij alleenlijk gegrond was op de onderstelling, dat de Keizer van Rusland gaarne geheel ongehinderd in de uitvoering zijner ontwerpen omtrent Polen wenschte voortegaan, en daarom al ligtelijk van oordeel zoude kunnen zijn, ook van zijnen kant iets te moeten doen, hetwelk aan die Mogendheden, van welk Hij opzigtelijk de Poolsche aangelegenheden de meeste moeilijkheid te wagten had, behagen kon-

[p. 201]

de, en dat Hij in het verleenen der bedoelde ratificatiën welligt te minder zwarigheid zoude vinden, dewijl de staat van zaken in Europa nog zo geheel wisselvallig was, dat dezelve op het alleronverwagts konde veranderen, en de ratificatie daardoor van zelve krachteloos worden. Ik zeide verder, dat, bijaldien dezelve werkelijk mogt inkomen, ik dan verwagtte, dat de leden der Conferentie, wel begrijpende dat het van Zijne Majesteit niet wel te vergen was in eene vriendschappelijke aanraking met België te komen, zo lange niet al wat nog te vereffenen viel zoude vereffend zijn, den taak zouden op zig neemen, om het zo ver te brengen, dat de 24 Artikelen, op eenen voor den Koning aanneemlijken voet, gewijzigd werden, en alsdan aan dezelve een nieuw voorstel tot goedkeuring doen zouden.

Het geene ik omtrent de vermoedelijke behandeling der zaak door de Conferentie gezegd had bleef van 's Konings zijde onaangeroerd. Met betrekking tot de Russische Ratificatie was het anders gelegen.

Op dat stuk verklaarde de Koning geheel anders dan ik te denken, omdat Rusland, na tot demping van den Poolschen opstand zo krachtdadig gehandelt te hebben, niet gevoeglijk op dien van onderdanen eener bevriende Mogendheid het zegel zijner goedkeuring drukken konde, en ook, omdat het finantieel belang van Rusland medebragt, het bestaan van het Koninkrijk der Nederlanden zo lang mooglijk dragende te houden, hetwelk, van 's Keizers kant, het geval niet meer zijn konde, wanneer het Tractaat door Hem zoude geratificeert, en alzo Leopold tot Koning van België erkend zijn. De Koning ontleende deze tweede rede daaruit, dat de betaling van een vierde der oude Russische schuld hier te Lande door Engeland aan het bestaan van het Rijk der Nederlanden verbonden was, en derhalven, wanneer hetzelve zoude ontbonden zijn, niet meer verpligtend bleef; dat nu, wel is waar, het Engelsche Ministerie zedert lang aan Rusland had doen zien, dat men, ingevalle der Russische medewerking tot afdoening der Belgische quaestie verkregen werd, Engeland met die betaling zoude blijven voortgaan, maar dat Keizer Nicolaas zeer wel wist, dat zulks niet zonder toestemming van het Parlement zoude kunnen geschieden, te minder, dewijl de verbintenis van Engeland tot het dragen van een deel dier schuld, in der tijd, onder een ministerie van Torys was aangegrepen, en

[p. 202]

men alstoen zelfs noodig had de medewerking van het Parlement, zo dat het tegenwoordig ministerie, hetwelk uit Whigs bestond, het Parlement nog veel minder zoude kunnen voorbijgaan, omtrent welks gezindheid het reeds in die vergadering voorgevallene weinig geschikt was, den Keizer in de vervulling der gegevene uitzigten te waarborgen¹⁾.

Daar de gevoerde redeneering verre af was, van zonder waarde te zijn, en ik bovendien weinig genegenheid gevoelde met Zijne Majesteit in eenige woordenwisseling te treeden over iets, het geene alleenlijk question de fait was, en zig binnen weinige dagen moest oplossen, onthield ik mij van alle wederspraak dienaangaande, en bepaalde mij tot de opmerking, dat, indien het nog maar op de sluiting van het Tractaat aankwam, ik dan in het gevoelen des Konings omtrent de waarschijnlijke weigering van Rusland deelen zoude, dog, dat vermits hier blotelijk van ratificeeren de rede was, ik de zaak anders meende te moeten inzien.

Zijne Majesteit voerde mij hierop te gemoet, dat de Russische gevolmagtigden te Londen hunne instructien waren te buiten gegaan, daar zij wel bevoegd waren Artikelen vasttestellen, om dezelve aan ieder der belanghebbenden voor te dragen, maar geenszins, om dezelve in een definitief Tractaat met België op te neemen.

Teneinde het gesprek op eene voor den Koning niet ongevallige wijze te besluiten, merkte ik op, dat, ingevalle de Keizer van Rusland zijne ratificatie weigerde, zulks dan het tweede voorbeeld eener zodanige weigering, gedurende mijnen leeftijd, zijn zoude, want dat ook de Keizer Alexander het, door zijnen staatsraad d'Oubril in den jare 1806 te Parijs gesloten, vredestractaat met Frankrijk niet had willen bekrachtigen, om dat desselfs gevolmagtigde zijne instructiën was te buiten gegaan. Daar ik mij herinnerde, in het bezit te zijn eener brochure²⁾, tot dat onderwerp

1) Op dit punt heeft zich de Koning misrekend; Engeland had op dat moment reeds Rusland's medewerking gekocht; vgl. den text van de z.g. ‘Bribe Treaty’ van 16 Nov. 1831, Groen, Briefw., I, Bijlagen, No. 40, Orloff's Zending, no. 5.

2) Observation sur la Conduite de M. d'Oubril, sur le Traité qu'il a signé, le 20 Juillet, et le refus de l'Empereur des Russies de le ratifier.

[p. 203]

betrekkelijk, welke mij in der tijd, dat ik minister-secretaris van Staat onder den Koning Lodewijk Napoleon was, door den beruchten Wijbo Fijnje¹⁾ (die als toenmalig directeur der officieele courant tot mij in gemelde qualiteit in betrekking stond) als een zeer zeldzaam stuk was ter hand gesteld, bood ik den Koning aan, die brochure, welke in een quartier uurs te doorlezen was, aan Hoogstdezelve ter inzage toetezenden, welk aanbod werd aangenomen, en het gesprek daarmede afgebroken.

Het stukje is mij eenige dagen teruggekomen met de hiernevens gevoegde geleidende missive²⁾.

1) W. Fijnje, 1750-1809. - ‘Berugt’ wegens het bekende, na den staatsgreep van 22 Jan. 1798 tegen hem ingespannen, proces wegens besteding van publieke gelden voor partijdoeleinden.

2) Vgl. R.A. (Röell), Hoffmann aan Röell, 4 Mei 1832... ‘Z.M. doet haar daarvoor Hoogstdeszelfs meesten dank betuigen.’

VII. Gesprek van Van Assen met den Koning, 8 Mei 1833.³⁾

Op een wenk van den Heer Groen, mij schrijvende, dat Zijne Majesteit naar mij gevraagd had⁴⁾. Sedert 2 Augustus had ik de eer niet den Koning te spreken⁵⁾. Met opzet mijdde ik dit, voelende, welke de denkwijze van Hoogstdezelve was; ik kan er niet mede instemmen⁶⁾.

De Koning is zeer vriendelijk, duidt mij niet ten kwade, dat ik sedert October het hoofdkwartier verliet⁷⁾, en

3) R.A. (Jorissen).

4) Vgl. Groen, Briefw., I, Groen aan Van Assen, 6 Mei 1833.

5) 2 Augustus 1832, bij gelegenheid van 's Konings inspectie van het leger in Brabant, die aanleiding gaf tot de, door Van Assen gestelde, maar door den Prins van Oranje, (met het oog op een, mede door de Belgische Orangisten verlangden, tweeden inval in België) gewijzigde, dagorde van 4 Aug. 1832, vgl. Groen: Briefw. I, Bijlagen, no. 43, no. 1.

6) De Koning wilde, na Orloff's zending, volhouden; Van Assen sluiten.

7) In September 1832 wilde de Prins van Oranje, ter ondersteuning van de Nederlandsche nota van 20 Sept. 1832 - vgl. Receuil III, p. 188 vlg. - waarin, ‘dans un terme aussi rapproché que comporte la matière’, van de Conferentie ‘la signature du traité de séparation de la Hollande d'avec la Belgique, sur le pied des notes néerlandaises du 30 juin et du 25 juillet’ (1832) werd geëischt, een tweeden inval in België forceeren; wat Van Assen, door De Mey onder's hands in te lichten, had pogen ‘voor te komen en te verbieden’. De order was reeds gegeven, om 17 September op te marcheeren, toen 16 September een koerier van den door Van Assen's dringende brieven ingelichten Koning, de order bracht om den aanval uit te stellen. Vgl. de stukken in Groen, Briefw., I, Bijlagen, No. 34. Van Assen was, mede deswege, bij den Prins van Oranje in ongenade gevallen, waarom hij, begin October, het hoofdkwartier verliet; vgl. Groen, Briefw., I, Bijlagen, no. 67/69.

[p. 204]

vraagt mij terstond wat mij dunkt van de publieke zake.

Ik had gaarne terstond gezegd: ‘Die nota van 16 April¹⁾ van den Heer Dedel bind nog niet,’ doch ik durfde niet en tastte de zaak meer zijdelings aan door te zeggen: ‘Het antwoord op de nota van Palmerston en Talleyrand van 23 April heeft mij gesmart²⁾.’

‘Verwachtte Gij dan iets anders dan onbeleefde ton van hen?’

‘Neen dat wel niet, doch de beleefdheid van de vorige nota van 4 April³⁾ was ons allen een soort van toenadering toegeschenen en nu is deze hope geheel teleurgesteld.’

‘Gij schijnt moedeloos te worden.’

‘Dat niet, maar ik zie zo weinig gunstigs in 't verschiet. Wij hebben ons met duizend dingen gevleyd en wat is de uitkomst geweest?’ Ik sprak van Frankrijk enz.

Het gesprek duurde bijna één uur.

Zijne Majesteit kwam telkens terug tot de vraag, of ik dan maar wilde toegeven, of ik Holland tributair aan België wilde zien enz., en mijn refrein was: toegeven op dit

1) Vgl. Papers, II, 1, p. 228.

2) Lees: het antwoord van Palmerston en Talleyrand van 22 (niet 23) April op Dedel's nota van 16 April heeft mij gesmart. De Nederlandsche repliek op dit antwoord van 16 Mei d.a.v., dat leidde tot de ‘prealabele conventie’ van 21 Mei 1833, was nog in de maak; vgl. Ged., X⁵, no. 186.

3) Bedoeld is de Engelsch-Fransche Nota van 2 April 1833, vgl. Papers, II, p. 228.

[p. 205]

oogenblik om nieuwe krachten in te zamelen; gedeeltelijk te ontwapenen, de schutterijen zóó naar huis te zenden, dat zij spoedig weer bijéén konden zijn.

De Koning integendeel oordeelde om reserve, schutters en landstorm, in gereedheid te moeten houden om daardoor te imponeeren. Zijne Majesteit vleyde zich, dat er ligtelijk of hier of daar toch in Europa (wat) kon gebeuren, waaruit oorlog ontstond. Talleyrand kon steunen. Talleyrand wilde België deelen, doch Zijne Majesteit begreep, dat, als dit geschiedde, het hem onmogelijk zou worden om ooit het geheel te herkrijgen. In één woord: België te herwinnen was doel¹⁾.

Ik wierp de haat der Hollanders tegen.

Zijne Majesteit ontkende, dat ze bestond.

Ik wilde het enthousiasme van het oogenblik te baat nemen om de huisselijke zaken te regelen.

De Koning sprak veel van Fabius Cunctator en van de tijd.

1) Vgl. Groen: Briefw., I, Bijlagen, No. 33, Verdeeling van België en Ged., X⁴, no. 279.

VIII. Gesprek van Van Assen met den Koning, 11 September 1833.²⁾

‘Wees verzekerd, dat eene aanbeveling van U en de nagedachtenis van Kemper bij mij zwaar zullen wegen³⁾. Maar wat zegt Gij nu van onze zaken?’

‘Sire, ik ben buiten geweest en weet van niets af, doch mij dunkt zij blijven op eene hoogte en gaan niet veel vooruit.’

‘Neen, dat doen zij niet, zij gaan achteruit.’

‘Indien U.M. dit zegt, dan wordt het tijd om te sluiten; ik durfde het niet zeggen.’

‘En wat zoudt Gij dan willen dat ik moet?’

‘Ja, indien het mij geoorloofd is te zeggen wat mij op het hart ligt, voor geweld moet men bezwijken.’

2) R.A. (Jorissen), Op Gewone Audientie.

3) Ten behoeve van J. de Bosch Kemper, die plaatsing zocht bij de rechterlijke macht.

[p. 206]

‘Zoo, en je woudt dus dat ik maar alles toegaf, ik zou zoo maar voor hun bezwijken?’

‘Sire, ik bezig misschien niet het regte woord; door bezwijken versta ik het wijken voor de overmagt.’

‘Jawel! wijken,... en dan van de wal in de sloot.’

‘Neen! U.M. mag mij niet voor dwaas genoeg houden om dit te bedoelen.’

‘Maar wat wil je dan?’

‘Mag ik het beeld vervolgen, dat Uwe Majesteit gebruikte? Ik wilde wijken, terwijl er nog ruimte achter ons is om veilig te staan en nieuwe krachten te verzamelen voor de toekomst; want zoo de zaak achteruitgaat, staan wij wachtende, en dan kan men wel eens langs sluipwegen achter ons om loopen, om ons in de sloot te trekken. U.M. zei mij toch eens, dat ook onze menschen niet zoo mak waren, als ze begonnen.’

‘Ik kan op niets rekenen. Gij ziet het immers, zij willen naar geen rede luisteren.’

‘Dus, te eer, Sire, wordt het tijd een schitterend besluit te nemen. De Mogendheden zien toch dat de geest van de propaganda in Duitschland veld wint bij [de Jugendbund]¹⁾. Zij zullen maatregelen moeten nemen. Uwe Majesteit belemmert haar nu door oponthoud, maar zien zij, dat U.M. om des vredes wille wil toegeven, dan zal U.M. met een zoo trouw volk voor de toekomst de steun en toeverlaat zijn.’

‘Och Mijnheer, gij maakt U illusiën. Gij denkt nog aan beginselen!, waarlijk,’ (met luide stem) ‘Gij maakt U illusiën.’

‘Sire, hoe kan ik dat, die geene hoop meer heb en daarom een einde wensch. U.M. zegt immers zelve, dat het achteruitgaat, maar als ik in het verre verschiet nog eenig licht zie, dan wijs is het gaarne aan om op te beuren. U.M. is onrechtvaardig behandeld. Het kwaad zegepraalt, doch de gerechtigheid triomfeert ten laatste, en op dien tijd

1) Op deze plaats begint een nieuwe snipper en ontbreekt een woord. Vermoedelijk moet ‘de Tugendbund’, of iets dergelijks worden gelezen; te Teplitz had men zich van 7 tot 16 Augustus d.a.v. vooral beraden over maatregelen tegen den aan de Duitsche universiteiten veldwinnenden revolutionairen geest, die door de Parijsche comités voortdurend werd aangewakkerd.

[p. 207]

doel ik. Door nu te wijken, zal U.M. dan geëerd zijn en de voldoening genieten van alle hare opoffering.’

‘Voldoening! die is er niet meer voor mij. Ik wacht geene belooning op deze wereld. Ik wenschte dat ik ouder was.’

‘Ik niet, Sire! Er is geen volk, dat aan zijn Koning zoo hartelijk geattacheerd is; dit heeft zij¹⁾ getoond. Zij wil daarom, dat U.M. glorierijk eindige en niet geheel gedwongen wordt.’

‘Nu, als zij mij niet verlaat, zal ik haar niet verlaten. Dan moeten wij desnoods te zamen te gronde gaan.’

‘Sire, dat wilde ik toch liever voorkomen, want waarlijk er komt eens een tijd, dat wij, nu intègre blijvende, nog een groote zedelijke rol kunnen spelen. Maar thans is de geestdrift over.’

‘Zoo, dus wilt gij, dat het geheele leger maar naar huis zou kuyeren?’

‘Waarom niet, daar wij toch één tegen 5 zijn? De groote massa heeft evenals de kinderen een speelpop noodig, waar zij zich mede vermaakt. Er is nu niets meer dat de geestdrift opwekt en de hope levendig houdt. Alles is ons tegengeloopen en U.M. zegt zelf, dat het achteruit gaat. Verleden jaar beschouwde men Leopold nog als een zetschipper, doch, nu hij een zoon heeft, is hij een princeps geworden²⁾. Lodewijk Philips zal hem niet zoo gemakkelijk weg laten jagen. Daarom, als onze menschen nu naar huis gaan, zullen zij, wanneer er nieuwe beweegredenen bestaan, U.M. toonen, dat zij niet ontzenuwd zijn.’

‘Als zij heen zijn, krijg ik ze niet meer bij elkaar.’

‘Maar, Sire, het is nu het vierde jaar!’³⁾

‘Weet Gij wat het voorjaar zal geven?’

‘O neen, doch ik zag reeds zoovele voorjaren, die nieuwe hope aanbragten, de herfst kwam en de winter kwam.’

‘Ik heb zooveel op dit hoofd geleden en zooveel ondervonden, desnoods ben ik een Jan de Wit en offer mij op!’

‘Maar, Sire, Jan de Wit werd door het Souvereine volk

1) Van Assen denkt ‘natie’, doch heeft ‘volk’ geschreven.

2) Leopold's eerste zoon, Leopold Victor Ernest, was 24 Juli 1833 geboren. Hij overleed in Mei 1834.

3) De bekende, door Groen gestelde proclamatie ‘Te Wapen’, was van Sept. 1830. Het vierde jaar was dus juist begonnen.

[p. 208]

vermoord, omdat hij de stem des volks miskende. Alles riep om Oranje, en hij verzette zich, hij had dus schuld. Daarenboven een Koning is geen individu, hij is een moreele persoon’....

‘Nu ja, ik beken, omnis comparatio claudicat. Maar ik laat mij niet coujonneeren door mijns gelijken.’

‘Sire, hierom handhaaft de natie Uwe eer, maar durf ik iets zeggen? Uit de diplomatieke stukken, die ik vroeger las, bleek mij wel eens, dat de groote Mogendheden in de goede trouw meenden, dat zij U.M. met eerbied behandeld, en alleen door de omstandigheden gedrongen tot het tractaat overgingen. Zij vleyden U.M. met de toekomst, want men gevoelde, dat het niet zoo blijven kon.’

‘Ja, ik kan ook niet zeggen, dat zij mij niet genegen zijn, maar ik heb je wel begrepen. Ik heb veel gehoord, dat ik ter harte zal nemen, ik hoor je met plezier...’

‘Ik ben zeer gevoelig aan die eer! U.M. wil mij dus toestemmen dat het tijd is?’

‘Maar heb dan toch geduld. Ge hebt volstrekt geen geduld. Het verveelt de Heeren en daarom willen zij er een einde aan hebben. Ik wilde, dat jij op mijn plaats stond. Ik heb er genoeg van en ben mijn leven moede. Weet jij raad? ik neem ze gaarne.’

‘Vergeef mij, Sire, ik hèb geduld, maar moet toch een uitzicht hebben, wáár naar ik wacht? Ik beken, dat het moeyelijk is, om precies te zeggen, wanneer die tijd daar is, doch...’

‘Ha, ha, daar heb ik je juist, nu zijn wij het eens. Dat tijdstip is er nog niet. Weet je wat men te [München Grätz]¹⁾ gaat doen?’

‘O neen, Sire, maar zou het dan juist over onze zaken zijn? De Mogendheden hebben zich sedert 2 jaren daarin stellig verklaard.’

‘Dat zei ik je ook niet, dat het juist over onze zaken zal wezen, maar in die onzekerheid moet ik wachten’²⁾.

1) Onleesbaar; doch de Koning heeft zonder twijfel gezinspeeld op de conferentie, die, na de mislukking der bijeenkomst te Teplitz door de vertraagde aankomst van den Keizer van Rusland, van 10 tot 12 September 1833 te München Grätz heeft plaatsgevonden.

2) De Koning had inderdaad goede reden, om de uitslag van de besprekingen te München Grätz af te wachten; vgl. A. Debidour: Histoire Diplomatique de l'Europe, I, La Sainte Alliance, p. 32: II fut aussi question de la Belgique dans les conférences. Le prince royal de Prusse’ (de Koning van Pruisen was van Teplitz naar huis gegaan) ‘très porté à la guerre et particulierement très désireux d'une querelle avec la France, ne fut pas écouté. Il fut arrêté que l'indépendence et la neutralité du nouvel Etat seraient respectées; que les trois grandes cours devraient hâter la solution des difficultés encore pendantes entre les rois Léopold et Guillaume, enfin qu'elles ne croiraient devoir prendre les armes, que si cette solution était contraire aux interêts de la Confédération Germanique (qui prétendait ne se relâcher d'aucun de ses droits sur Luxembourg); dans ce cas, il y aurait guerre générale, et le czar fournirait au minimum 120.000 hommes à la Prusse...’

[p. 209]

‘Sire, October nadert en de Staten Generaal...’

‘Wel, die zullen mij toch geen crediet weigeren, en doen zij dat dan...’

‘Sire, de schutters kosten zooveel geld! In de steden betaalt men voor de vrouwen. De menschen klagen over de belastingen en de Belgen betalen ons niet.’

‘Ja, dat beken ik, wij zijn nu achter de XXIV Artikelen.’

‘Dat is toch jammer, Sire, liever ze dan aangenomen met een protest voor heel Europa, dat klinkt als een klok.’

‘Ja, maar dat is nog geen tijd. Gij zeidet aanstonds, dat het moeyelijk was het juiste tijdstip aan te wijzen.’

‘Sire, de omstandigheden, die ons omgeven, wijzen die tijd aan, en dat bedoelde ik. De quaestie over Luxemburg...’¹⁾

‘Och, Mijnheer, geloof niet, dat het daar zit!’

‘Neen, Sire, dat beweer ik ook, want, niet waar, U.M. nam zelve op zich, om de noodige démarches te doen...’

‘Dat is te zeggen, ja, dat weiger ik niet, mits zij mij vooraf waarborgen, dat zij dan op het overige redelijker zullen zijn’²⁾.

‘Sire! het tractaat is geteekend en de Mogendheden hebben toch schriftelijk beloofd, dat zij U.M.'s eere wilden handhaven, zoodra de teekening van U.M. er was. De woor-

1) Vgl. Van Assen's Nota over de Luxemburgsche Kwestie in Groen, Briefw., I., Bijlagen, No. 46.

2) Vgl. Ged., X⁵, p. 337, de Pro Memorie van Van Zuylen van 17 Aug. 1833 en bijbehoorende stukken.

[p. 210]

den, door Pruissen gebezigd, zijn in dat opzigt belangrijk. U.M. ziet, dat Duitschland genegenheid toont door het handhaven van de regten van Luxemburg als deel van het Bond. Zij zal dus genegen blijven, indien U.M. kan besluiten.’

‘Maar, Mijnheer, wij zijn nog zoo ver niet! Over eenige weken komen de Staten-Generaal bij elkaar en dan zullen wij zien. Ik hoop je nog wel iets anders te zeggen, maar ik kan nu niet alles zeggen’¹⁾.

‘O, dit verstaat zich, Sire. Ik maak slechts gissingen, uit hetgeen ik om mij heen zie. Ik wil dus met U.M. aanneemen, dat het nog zoo lang duren moet, eer de zaak kan beslist zijn.

Nu, ik zal je nog eens nader spreken hoor, mijn les is: “abstiens-toi”. Maar nu ga je weer heen en dan zie ik je niet!’

‘O, Sire, ik woon te Leiden en dat is slechts 3 uren van hier.’

‘In November dan wil je nog wel eens weder komen?’²⁾

‘Sire, ik ben zeer vereerd.’ Enz.

1) Toespeling op het nieuwe overleg omtrent de in de toekomst aan te nemen houding, vgl. Ged., X⁵, no. 221, Verstolk's rapport van 21 Sept. 1833, waarin, onder de alternatieven, behalve 's Konings opvatting (3: onbepaalde schorsing of afbreking der onderhandeling en gewapende afwachting der gebeurtenissen; ‘abstienstoi’) ook Van Assen's wensch (2: aanneming der XXIV art.) en de oplossing, die de Prins van Oranje ten vorigen jaar had pogen door te drijven (1: gewapende inval in België tot verkrijging van billijke voorwaarden van scheiding, of naar gelang der omstandigheden tot het terugbrengen van België onder den scepter van Z.M.) ter toetse komen.

2) In dien tusschentijd was de beslissing gevallen op een ander, door Verstolk voorgestaan, alternatief (5: Vertoogen te Berlijn, Weenen en Petersburg, en aanhouding van het te nemen besluit tot dat derzelver uitslag zal bekend zijn). Vgl. Ged., X⁵, no. 242, Verstolk's instructie voor zijn zending naar Weenen, 2 Dec. 1833, no. 21.

[p. 211]

IX. Gesprek van Van Assen met den Koning, 14 Mei 1834.¹⁾

Dank betuigd voor mijn ontslag²⁾ van de bezigheden aan het Hoofdkwartier te Tilburg³⁾.

Zijne Majesteit vraagt, of mijne academische bezigheden de heusche redenen waren van het ontslagvragen⁴⁾.

Zijne Majesteit vraagt, hoe het aan de Hoogeschool gesteld zij. Klagt, dat dikwijls jongelieden, die van onder af aan een ministerie werken, bekwamer zijn dan die gedocterd van de Hoogeschool komen. Zijne Majesteit meent, dat wij te ouderwetsch zijn en te veel aan het oude hechten.

Antwoord, dat uit het rapport der Commissie van 1829⁵⁾ was gebleken, hoe eensgezind de leden oordeelden over het niet verbinden der praktische wetenschap met academisch onderwijs.

Ik klaagde over de verwaarloosde regtenstudie wegens de niet-invoering der wetboeken.

Zijne Majesteit zeide, dat de organisatie niet plaats kan hebben en de Constitutie een hof eischte voor elke provincie.

Andwoord, dat dit punt gemakkelijk kan veranderen bij andere noodige wijzigingen van de Constitutie, doch deze thans onaangeraakt moest blijven bij dien toestand, waarin wij verkeeren.

De Koning: ‘Ja, wat zegt Gij van onzen toestand?’

1) R.A. (Jorissen), Op de Gewone Audientie.

2) 4 Mei 1834; vgl. Groen: Briefw., I, p. 830, vgl. Nos. 95/100.

3) Als Secretaris-Generaal van den Prins van Oranje.

4) Vgl. over de redenen Groen: Briefw., I, p. 821, vgl. Nos. 62, 64, 69.

5) Bedoeld is de Commissie, benoemd bij K.B. van 13 April 1828, No. 100, ‘ter raadpleging over sommige punten betreffende het Hooger Onderwijs’. Het Rapport der Commissie werd vastgesteld op 30 Mei 1829 en in 1830 gepubliceerd; vgl. Groen, Bescheiden, No. 12, Verdediging der Beginsels op het Hooger Onderwijs die in de Noordelijke gewesten van het Rijk algemeen aangenomen zijn, p. 153/193, (ter perse), waar men in de noten een overzicht aantreft.

[p. 212]

Ik: ‘Niemand kan dien beter beoordeelen dan U.M.! Mij komt ze zoodanig voor, dat de schutterijen naar huis zouden gezonden kunnen worden.’

S.: ‘Hoe krijg ik ze weer bijeen?’

Ik: ‘Gelijk in 1830.’

S.: ‘Toen had ik ½ jaar werk.’

Ik: ‘Maar nu zijn ze georganiseerd.’

S.: ‘Welke houding zal het buitenaf hebben?’

Ik: ‘Het ontwapenen zal onze morele kragt vermeerderen. Ook zonder wapenen kan men onrecht afweren. De bondgenoten hebben ons toch verlaten.’

S.: ‘Ja, maar mij blijft Eén.’

Ik: ‘Op dien rekent ieder volk evenzeer.’

X. Gesprek van Van Assen met den Koning, 15 Maart 1837.¹⁾

Sire: ‘Het is mij aangenaam U te zien.’

Ik: ‘De Heer Van Royen, mijn schoonvader, is zeer gevoelig voor de goedheid, die U.M. gehad heeft door het betoonen van Hare deelneming in zijne ongesteldheid’²⁾.

Z.M. sprak hierover met groote hartelijkheid na.

S.: ‘Hoe gaat het te Leiden?’

Ik: ‘Zeer wel. Studenten geen gebrek: 712 volgens de laatste raming; voeg hierbij Utrecht en Groningen. Er zijn veel uit Noord-Braband, die vroeger in België studeerden; tot mijn leedwezen houden zij zich te veel onder elkander en zijn zeer gesloten.’

S.: ‘Zijn ze knap?’

Ik: ‘Ja, in vergelijking knapper dan de Hollandsche. Zij leeren Latijn op de ouderwetsche wijze en weten dat ééne ding beter, dan de Hollanders hun allerlei. Het is een belang, dat er stevige maatregelen worden genomen tot handhaving van de soliede studie. Wij zijn in onze fakulteit

1) R.A. (Jorissen), Op de Gewone Audientie.

2) H. van Royen (1760-1844); 1775 stud. litt. te Leiden; 1778 stud. theol.; rector Latijnsche scholen te Vlissingen, staatsraad i.b.d.; administrateur der Posterijen; zijn papieren berusten thans onder 1ste luit. art. M.W.P.J.A. van Royen te Bergen op Zoom.

[p. 213]

streng, om U.M. sollicitanten te leveren, die op goede grond een post kunnen vragen.’

S.: ‘Ik vleye mij, dat de organisatie eerlang tot stand kome.’

Ik: ‘Ja, dat is een behoefte.’

S.: ‘Maar het is zoo moeyelijk de leden bij elkaar te houden.’

Ik: ‘De Commissie kan gelast worden het werk te voltooyen.’

S.: ‘Ja, maar de Staten Generaal maken op alles aanmerking; bepaalden zij zich bij het wezenlijke, dan ware het spoedig voltooid. Wat hebben zij mij nu niet weer gecontrariëerd!¹⁾ De ééne wil, de andere niet.’

‘Ik: ‘Zij hebben hun gevoelen uitgebragt en ten slotte zijn toch de wetten²⁾ aangenomen, doch alles roept om een einde aan de Belgische zaak, die zoo lang duurt.’

S.: ‘Ik kan dat einde niet bevelen. De Heeren werken mij tegen en willen niet begrijpen. Wij moeten door harmonie aan de Mogendheden toonen, dat wij ons niet laten bang maken.’

Ik: ‘Dat kan op zulk een wijze in het oneindige duren en de uitgaven voor oorlog zijn buitengewoon!’

S.: ‘Maar Mijnheer gelieve dan toch te begrijpen, dat wij in een toestand van oorlog zijn. Dat willen de Heeren niet bedenken. Ik moet gewapend staan voor elke onverwachte verrassing.’

Ik: ‘Het oordeel hieromtrent is verschillend. Juist die 3 Leden uit de Kamer, die bij het leger te velde dienen, hebben tegengestemd³⁾. Zij worden geoordeeld beter dan anderen te weten, of die uitgaven niet al te hoog zijn; daarenboven, ik weet dat nog anderen bedenkingen [hadden] of voorgeven te hebben gehad.’

1) De Tweede Kamer was na het reces 15 Februari 1837 weer bijeengekomen.

2) N.l. de drie financiëele wetten: a. leening ten laste van Oost-Indië; b. voorziening in de volle rentebetaling der Staatsschuld; c. verhooging der begrootingen voor marine en oorlog. De laatste werd aangenomen met 31 tegen 20 stemmen.

3) n.l. Schimmelpenninck van der Oye, Van Dam Van Isselt, Backer.

[p. 214]

S.: ‘Welke?’

Ik: ‘Ja, als ik het durf zeggen, zij willen wat meer leven en kracht in dien armee. Er zijn zoovele versleten krijgslieden, voor welke de jongeren geen genoeg eerbied hebben.’

S.: ‘Wat noemt men oud? De jongeren voeren thans niet meer uit dan de ouden. Zal ik ze op stal zetten, dan wordt immers die uitgave nog grooter, dan komt de Kamer weer met nieuwe bedenkingen. Ik kan ze toch niet zonder pension aan den dijk jagen.’

Ik: Dat stem ik gaarne toe; doch bij dezen slependen toestand gaat het wetenschappelijke van de krijgskunde zoo achteruit. De krijgskunde toch is eene wetenschap gelijk medicijnen en theologie.’

S.: Een weinig nadenkend: ‘Heb je daar met Frits over gesproken?’

Ik: ‘Neen, in de laatste tijden niet meer.’

S.: ‘Maar hoe kan men het eene verloren uitgave noemen? Het geld blijft in het land.’

Ik: ‘Ja, maar ik ben een man des vredes en zag liever dus andere komende werken, dan een leger, dat jaar uit jaar in op de grenzen ligt.’

S.: ‘Maar er moet eens kans komen.’

Ik: ‘Och, er zijn zoovele zaken, die verloopen en geene kans zelfs hebben.’

S.: ‘Nu ja, ik beken de kans kan nog lang achterblijven: jaren misschien. Hebben onze voorouders niet 12 jaren in een Bestand geleefd?’

Ik: ‘De geschiedenis van die tijden is in mijne oogen van geene toepassing. Het is thans met Europa zoo geheel anders gesteld.’

S.: ‘Daar kan iets gebeuren, waar niemand op rekende. Heb ik geen ondervinding? Toen ik het minst rekende op het terugkomen in dit land, naderde de tijd het snelst. Ik moet gereed staan. Ik moet mij hierboven kunnen verantwoorden. Daar heb ik mijn eed voor gedaan. Dat hebben ook de Staten Generaal gedaan, doch zij schijnen het te vergeten, en, Mijnheer, wat zal het zijn als ik daar opgeef en zeg: “Ik wil met Leopold en die duivelsche kerels niet meer te doen hebben!” hè? Dan heb ik voor inlandsche onlusten te vreezen. Men kan mij, de eene met de grond-

[p. 215]

wet, de ander met...¹⁾, als anderen en dan ben ik “le lion mourant” en zal ezelstrappen moeten lijden. Neen, Mijnheer, denkt men, dat ik smaad zal dulden, dan kent men mij niet! Ik kan mijn Wanderstab opnemen en heb nog buitenlands een schutplaats.’

Ik: ‘Maar Sire, welke gedachten! Er is niemand in de Kamer, die voor anderen rede tegenstemt, dan om het welzijn van den Troon zelve.’

S.: ‘Dat kan ik beter beoordeelen dan zij. Ik ken mijn zaak. Ik heb mij genegen getoond tot schikkingen; dat zij niet willen is mijne schuld niet. Ware ik een Napoleon (en hier zette zich Z.M. in waarachtig Koninklijke houding), ik behoefde geen verantwoording te geven, doch nu sta ik alleen tegenover magtigen en heb dus niets dan de regtvaardigheid mijner zaaken. De Natie denkt ook anders dan de Kamer.’

Ik: ‘Ja, Sire, de één ziet hier waarheid, de andere daar. De wil om te eindigen is wel nationaal. De gehouden redevoeringen worden gedrukt en overal gelezen en vestigen dus eene opinie. Onze regeeringsvorm brengt die publiciteit mede; dat mag Uwe Majesteit niet uit het oog verliezen. In de Kamer drukt men algemeene wenschen uit.’

S.: ‘Och, Mijnheer, zij willen mij plagen en tegenwerken. Is er niet een tijd geweest, dat ik de coloniën moest opgeven²⁾; wat had er het moederland aan; toen erkende men mij wel als Opperheer en meer³⁾; ik zag het beter in, of niet ik, maar de Voorzienigheid gaf het mij in...⁴⁾ Ik handhaafde, en nu, nu de coloniën goud geven, waarmede ik doen mag wat ik wil of niet, al werp ik het in het water, nu ik alles besteed aan Oorlog, werkt men mij nòg tegen. Waarom hebben zij verleden jaar het budget verworpen? Waarom? Omdat zij durfden zeggen, dat zij dan in 3 jaren niets te zeggen hadden! Gelijk ik U zeg, ik kan mijn Wanderstab opnemen. Denk niet, dat het nog om België te doen

1) Hier zijn blijkbaar eenige woorden weggelaten, waardoor de zin niet duidelijk is.

2) Vgl. I.

3) Vgl. Antwoord op de Troonrede 1826/1827.

4) Zinspeling op den Last aan Van den Bosch van 23 Mei 1829, vgl. W. Knibbe: de Vestiging der Monarchie, Utrecht, 1935, p. 127 en passim.

[p. 216]

is. 15 Jaren lang heb ik er mede getobt. Ik heb er geen lust in.’

Ik: ‘Dat vleye ik mij allezins. U.M. heeft er groot verdriet genoeg over gehad en...’

S.: ‘Maar het is mij om de zaak te doen. Het is een “mal necessair” en Holland's belang.’¹⁾

Ik: ‘Zoo denkt men er toch niet over.

Hier ontstond een breed betoog van de eischen der Mogendheden en de schikkelijkheid dezerzijds betoond.

Ik betuigde mijn leedwezen, dat wij voor ééne quaestie nu twee hadden en de Luxemburgsche steeds grooter wierd.

Waarop Zijne Majesteit, dat herinner ik mij nog, zeide: ‘Ik ben in ouderwetsche principes opgevoed. Ik heb sedert ik wat meepraten mogte altijd geleerd, dat Maastricht ons bolwerk was, enz.

Ik: ‘O ja, dat zegt ook de Heer Van Hogendorp in één zijner schriften en ik heb van die plaats soms partij getrokken. Doch ik meende, dat men niet Maastricht maar de enclaves vroeg.’²⁾

S.: ‘Ja, ik laat mij niet dwingen. Ik moet mij verantwoorden en een gerust geweten hebben. Ik word elken dag kalmer en onverschilliger en zie met gelatenheid de toekomst in.’

Het is mij niet mogelijk alles te herhalen, wat Zijne Majesteit met buitengewone gemakkelijkheid zeide. Eigenlijk ving ons staatkundig gesprek aan over den vraag, die de Koning mij deed, hoe mijn vriend, de President van de Tweede Kamer het maakte³⁾.

1) De geheele passage is slecht leesbaar. 's Konings bedoeling is: ‘dat het bezit van Maastricht voor de veiligheid van Noord-Nederland onmisbaar is’. De richting die Nederland met Holland vereenzelvigde, was altoos spoedig bereid om dergelijke ‘buitenvestingen’ maar op te geven. Bij den Koning leefde nog zeer sterk de militaire traditie van de 18e eeuw en de herinnering van de veldtocht van 1793/4. Vgl. over de rol van Maastricht en de Maaslinie in die jaren vooral De Pradt: De La Belgique, depuis 1789 jusqu'en 1794, Bruxelles, 1820, die op levendige wijze de indruk van den tijdgenoot weergeeft.

2) En Maastricht èn de enclaves.

3) L.G. Lusac. Hij was in 1829 lid van de Tweede Kamer geworden en werd voorzitter voor de zitting van 1836-1837. Het was de eerste maal, dat de Kamer een uitgesproken liberaal als no. 1 op de voordracht plaatste. Bij zijn afwezigheid te 's Gravenhage trad zijn neef C.J. Lusac (die, na het omkomen van zijn vader, dèn graecus en historicus J. Lusac, bij den Leidschen kruitramp in 1807, ten huize van L.G.'s vader, E. Lusac, was opgevoed) als zijn plaatsvervanger op.

[p. 217]

Ik antwoordde: ‘Hij is zeer blijde te kunnen uitrusten. Hij neemt nu weder met dezelfde wijver de rechtbank waar en gevoelt zich gelukkig bij ons. Hij houdt veel van zijn vrouw en zijn mooye bibliotheek, want hij is een man van studie.

S.: ‘Ja, hij is een braaf ban en die alles met nauwgezetheid behandelt.’

Ik: ‘De Heer Lusac heeft niets van zijn oom V[alckenaer]¹⁾ dan diens bekwaamheid.’

S.: ‘Werd hij niet erfgenaam van zijn oom?’²⁾

Ik: ‘Van deszelfs schulden.’

De nota van den Heer Schimmelpenninck is ook in het gesprek gekomen³⁾. Zijne Majesteit zeide, dat de Heer S. groote complimenten had gemaakt over de edelmoedigheid der regeering met al het Indisch geld aan te munten, hij dus niet had mogen stemmen tegen de uitgaven voor Oorlog.

Ik antwoordde, dat ik die nota kende en er die gevolgtrekking niet uit had opgemaakt.

Ook de ontbrekende som bepraat.

Ik drong aan op de organisatie.

1) De bekende J. Valckenaer (1759-1821).

2) Lusac's vader, E. Lusac (1754-1827), was gehuwd met J. Valckenaer's zuster Johanna Suzanna.

3) Van Alphen en Schimmelpenninck hadden beiden een in het proces-verbaal der 2e afdeeling opgenomen nota ingediend.

XI. Gesprekken van Van Assen met den Koning en Prins Frederik, 21 Februari 1838⁴⁾.

Het is heden reeds Vrijdag. Ik werd gisteren verhinderd.

4) Colenbrander heeft Ged., IX⁵, p. 654 het eerste deel van dit stuk, bevattende het Gesprek met den Koning, gepubliceerd, echter zonder aan te duiden, dat het vervolg is weggelaten. Zijne aanteekening bij dit gesprek luidt (p. 654, noot 1): ‘R.A. (Hog.) - In de hand van Van Assen.’ - Men moet daaruit opmaken, dat het door hem gepubliceerde stuk een origineel is. Het stuk in R.A. (Hog. 1913, no. 204 C. is echter geen orig. maar een afschrift en niet in de hand van Van Assen.

[p. 218]

Het is zoo moeijelijk zulk een lang gesprek van langer dan ½ uur geleidelijk te herinneren. Wat ik schrijf is gezegd, doch nog vele andere zaken zijn gezegd, die ik mij niet precies en in orde herinner. Van Z.M. ging ik bij Z.K.H. Prins Frederik, met wien ik terstond in gesprek had. H.D. gaf mij te kennen, dat alle de Mogendheden ons ongenegen waren en men ons strafte voor hetgeen Z.M. in 1831 eigenhandig aan de drie had geschreven. ‘Het hangt van mij af geheel Europa in vuur en vlam te zetten’. Z.K.H. had dien brief afgekeurd, gelijk ook dePrins van Oranje - de verhooging in het Leger was noodig. Meyer was een man van gewone manieren, dien men niet langer houden kon.

Ik geef U.K.H. de eer, zich omtrent dezen gelijk te zijn gebleven in haar oordeel. Ik herinner mij nog hoe vreemd ik opkeek, toen wij in 1831 in Breda waren en U.K.H. mij zijne brieven toonde. Hand en stijl was van een keukenmeid Edoch Van Geen kende het niet beter. Ik had gedacht, dat ook deze op stal zou zijn gezet, maar misschien bleef hij omdat Van Geen beteekent van nul. Hoe heeft hij zich zoo goed kunnen houden. In Nov. 1831 zei de Prins van Oranje mij: ‘Ik geloof dat Van Geen gek is’.

Er is zoo veel, dat mij niet bevalt. Welk een boel heeft d'Aubrene ons gelaten, Livery bedienden zijn door hem tot officieren voorgedragen.

Ik weet hoe dit U.K.H. moet ergeren. U.K.H. wil dat Pruisische martiale en fatsoenlijke in ons leger brengen, en dat gaat langzaam. Houd echter goeden moed, al piano wordt het toch beter. De Kavalerie althans waarvan te Leiden een depôt ligt, heeft zeer beschaafde officieren en met uw lievelingswapen de artillerie gaat het ook goed, van Uwe K. nieuwe adjudant zegt men veel goeds. Waren onze zaken maar eens op orde! De Staten Generaal zijn verdrietig en het zal nog erger worden.

Dit is onbillijk. De belastingen worden elk jaar verminderd.

[p. 219]

Op finantiën versta ik mij niet veel, doch zij beweren dat die bezuinigingsmaatregelen slechts in schijn zijn, en dit moet ik zeggen: Er is geen ding van het dagelijksch leven dat niet belast is. U.K.H. staat te hoog in de Maatschappij om dit te gevoelen.

Het zijn de steden met al haar opcenten, die zoo bezwaren, doch dit is de schuld der Regering niet.

Ik brak dit punt af en wilde Z.K.H. liever vragen of mijne plans bij den Kroon-Prins van Pruissen nog eenig gevolg konden hebben, dan de Generaal Trip liet zich aandienen, en ik wist vooraf uit het gesprek van 14 Oct. dat Z.M. aan dat voorstel Secundoginiture van Luxemburg geen zin had.

Hierop ging ik bij den Heer de Mey.

‘Zijt gij bij den Koning geweest?’ was de eerste vraag.

‘O ja! zijne Majesteit was zeer vriendelijk.’

‘Ik heb hem uwe laatste Missive laten leezen. De Koning spreekt zeer gaarne met U’ zeide......

‘Mijne Missive!?’ (ik bloosde, want er stonden stoute dingen in) ‘O ja, dat is nog het eenige nut, dat ik doen kan.’

‘Ik weet dat men U nog raadpleegt. Maar durf ik 't zeggen, men neemt het den Heer van Doorn kwalijk, dat hij nog openlijk hecht aan het herstel van Belgien.’

‘Het doet hem dan toch eer aan, dat hij openlijk voor uitkomt.’

‘En waarlijk, er zijn aannemelijke gronden voor.’

‘Wij kunnen thans niets doen. Aan schuld en Schelde moeten wij niet meer denken.’

‘Mijn hemel!’

‘Ja, alles is ons tegen. Ancillon was nog heilig in vergelijking van Werther. Hij is geheel Franschgezind.’

‘Ziet gij niet, dat de Franschen geen ander doel hebben, dan ons eerst aan Leopold over te leveren en dan met hen in te lijven. Er moet weinig gebeuren of wij hebben de Pruissen in ons land.’

Hierop liet zich de Burgemeester van Cattenburg aandienen en ik brak af.

[p. 220]

XII. Gesprek van Van Assen met den Koning, 23 September 1838.¹⁾

Vrage van Zijne Majesteit naar de onlusten onder de studenten.

Ik antwoordde, dat die studententwist geheel was bijgelegd, en ik Zijne Majesteit durfde verzekeren, dat alle die gerughten aangaande Roomsche en Protestantsche oneenigheden valsch waren²⁾.

Zijne Majesteit betuigt mij, niet te weten, hoe alle die gepromoveerden te helpen, nu de hope op de organisatie vervuld was voor de geplaatsten, doch den nieuwaankomenden eene teleurstelling was³⁾.

Op de vrage van Zijne Majesteit, wat nieuws ik medebragt of had, was mijn antwoord, dat sedert het ophouden mijner briefwisseling met den Heer De Mey de lust mij ontgaan was voor alle politieke bemoeyingen en de ziekte van den geëerden man mij dagelijks meer en smeer smarte deed⁴⁾.

Hierop werd Zijne Majesteit zichtbaar aangedaan. Ik zag een traan in zijn oogen.

1) R.A. (Jorissen).

2) Vgl. Studenten Almanak 1839, blz. 145/6: ‘Reeds sints jaren voelde men dringende behoefte aan ‘eenheid van een studentencorps en de uitdelging van alle kleingeestige partijschap’. Dit leidde in 1839 tot de instelling van het Collegium Supremum.

3) Vgl. K.B. van 16 Sept. 1838, houdende de benoeming van alle regterlijke ambtenaren. Met het oog op het groot aantal benoemingen werd, in stede van het gebruikelijk uittreksel, een gedrukt exemplaar, door den secretaris van het departement, Muller, persoonlijk onderteekend, aan de belanghebbenden toegezonden; in de Utrechtsche Universiteitsbibliotheek wordt, in de verzameling ‘Varia’, zulk een exemplaar bewaard.

4) Vgl. voor de briefwisseling tusschen Van Assen en De Mey t/m. 1833 Groen, Briefw., I, Bijlagen, no. 32. J.G. de Mey van Streefkerk, sedert 28 Dec. 1823 Secretaris van Staat, had wegens gezondheidsredenen 4 Nov. 1835 ontslag gevraagd, dat hem 12 Nov. werd verleend. Sedert verflauwde de briefwisseling om in 1837 een einde te nemen.

[p. 221]

‘Ja, Mijnheer,’ zeide de Koning, ‘welk een man hij was en wat ik aan hem verlies, gevoelt niemand zoo diep als ik zelf. Zijn lijden is zoo langdurig, dat men bijna het einde moet wenschen’¹⁾.

‘Zou Uwe Majesteit zijne toestand hopeloos rekenen?’

‘Ja, er zou een wonder moeten gebeuren, herstelde hij. In de twee laatste jaren was hij van eigenlijke bezigheden verwijderd, doch het was mij een genoegen hem te raadplegen’²⁾.

‘Ik weet, Sire, dat hij kinderlijk geattacheerd was aan Uwe Majesteit en eene zoo edele ambitie had om...’

‘Weet Gij welke ambitie hij had? De ambitie om goed te doen, en in mijn lange ondervinding heb ik er zoo zelden ontmoet.’

Het gesprek ging over op het Fransche Ministerie, op de moeyelijke taak van Molé en over onze Belgische zaak. Zijne Majesteit was ter neergedrukt.

Ik zeide, dat de teekening der XXIV artikelen van het voorjaar onzen toestand in alle gevallen had verbeterd, enz. Z.M. nog op dit oogenblik in haar geheel was³⁾.

‘Wij verkeeren in onzekerheid,’ zeide Zijne Majesteit. ‘Moge de Voorzienigheid ons niet verlaten!’

1) De Mey overleed in 1841.

2) Gelijktijdig met zijn ontslag als Secretaris van Staat had de Koning De Mey benoemd tot Minister van Staat, met recht van zitting in den Kabinetsraad en tot lid van de Eerste Kamer. 18 Oct. 1836 zag De Mey zich, wegens verergering van zijn kwaal, genoopt intrekking van dit besluit te verzoeken.

3) Bedoeld is de overhandiging, door Dedel, op 14 Maart 1838 aan Palmerston van een nota, waarin hij kennis gaf, namens zijn Regeering de XXIV Art. te willen teekenen. Van dit besluit was reeds 11 Maart aan de Staten-Generaal in Comité-Generaal mededeeling gedaan. Vgl. R.A. (Jorissen), Van Assen's Aanteekening: ‘Na mijn bezoek bij den Heer De Mey 16 April (1838) toen Z.E. mij verhaalde hoe Palmerston aan Dedel op deszelfs verzoek om de XXIV Art. te teekenen, had geantwoord: “Vous badinez! beaucoup de choses sont changés depuis 7 ans” enz.; hoe Palmerston een ontwerp van antwoord aan den Koning liet vervaardigen door Bülow en onze minister nog intijds hiervan de lucht hebbende gekregen, verzocht had, dat de gezanten der Noordsche hoven niets zouden toestemmen zonder nader order van hunne hoven enz., en dus onze zaak slecht stond’ (vgl. A. de Ridder: Histoire diplomatique du Traité de 1839, Bruxelles/Paris, 1920, p. 15 vgl.) ‘Z.M. had met genoegen herlezen mijne memorie van 1833 over de verplichting der Belgen om nog altijd de teekening des Konings aan te nemen. Ik werd verzocht, ook die over art. 58 der Grondwet, die men in het kabinet niet kon vinden, medetedeelen...’ (etc.); vgl. Groen, Briefw., I, Bijlagen, nos. 48 en 41, waar beide memories zijn afgedrukt.

[p. 222]

Wij spraken nog over de noodzakelijkheid van alle voorzorg te nemen...

XII. Gesprek van Van Assen met den Koning, 11 December 1839.¹⁾

Zijne Majesteit was buitengewoon voorkomende en scheen den onaangenamen indruk te hebben vergeten, die ik 3 Juli ll.²⁾ had gegeven door het zeggen: dat ik, alles wel in overweging hebbende genomen, Zijne Majesteit geluk wenschte met einde der Belgische geschillen, en waarop mij toen, bij het krijgen van een hoogroode kleur, werd tegemoet gevoerd: ‘Hoe kan een zoo wijs man, gelijk Gij, mij geluk wenschen?’ ‘Wij zitten er nu erger in dan ooit en nu vangt het verdriet eerst aan.’

Ik andwoordde toen, dat die moeyelijkheden mij onbekend waren en ik niets wist, dan wat de Nieuwspapieren mij meldden. Mijn wensch toch was sedert jaren lang geen andere geweest, dan finale scheiding of divorce; inrigting van ons staatshuishouden als een modelstaat, gegrond op liefde en ondersteund door wederzijdsch vertrouwen; en hierdoor opwekking van de jaloezy der Belgen, van hun berouw en herlevende wensch van het ontbonden huwelijk te herstellen.

De eerste vraag nu was na eene heusche berisping, dat ik niet op de eerste wenk van Prins Frederik voor 3 weken was gekomen: - Hoe het mij in België was bevallen en wat er was van de groote welvaart?

Mijn antwoord was, dat er overal gebouwd werd, als b.v.

1) R.A. (Jorissen).

2) Dit gesprek is niet teruggevonden.

[p. 223]

te Gend Theater en Palais de Justice, terwijl er meer dan ooit klagten werden opgeheven over het Fransche douanestelsel en het verval der fabryken. Ik noemde dat bouwen: behoefte om aan de ingeschapen activiteit te voldoen, die de Belgen eigen was, een deugd in dit volk, die ik altijd op groote prijs had gesteld, en waarom ik altijd de hereeniging met ons zielkundig wenschelijk had geoordeeld. Ik sprak van hun ijver voor de taal tegenover de slaperigheid, die bij ons heerscht, om iets tot stand te brengen. Ik doelde op hetgeen Zijne Majesteit mij in Juli andwoordde op mijne klagte, dat het zoo moeyelijk bij ons was een groote zaak met spoed voltooid te zien, of gebreken verbeterd. Ik had met name het verderfelijke aangetoond van het besluit van Zijne Majesteit van 1826, waarbij aan het Academisch Diploma een schoolmeesterlijken graad vervoegd wierd.

‘Bij ons, Mijnheer,’ zeide Zijne Majesteit, ‘is een spreekwoord: “langzaam, maar zeker.” Gij kent het. Ik zie ook niet altijd zoo spoedig vervuld, wat ik wenschte.’

Ik herinner mij zeer goed toen gerepliceerd te hebben: ‘als alle ambtenaren zoo vroeg opstonden als Uwe Majesteit, dan zou de dag lang genoeg zijn, ons rijk is zoo groot niet.’

Zijne Majesteit vroeg mij nu, of ik in de Courant de vrijstelling gelezen had van den Heer Metdepenningen. Mijn andwoord was: ‘ja, en men zal nu niet meer twijfelen aan zijn onschuld, wijl de Chambre de mise en accusation te Brussel streng zal onderzocht hebben.’ ‘Metdepenningen,’ voegde ik er bij (om op het boek van mijn vriend Thorbecke te komen) ‘schijnt een hupsch mensch te wezen. Ik hoorde dat van den Heer Thorbecke.’

‘Kent die hem?’

‘O ja, Sire. Metdepenningen is zelfs één zijner élèves uit Gend en bezocht hem nog dit voorjaar’¹⁾.

1) H.D. Metdepenningen (1799-1881) prom. dr. jur. utr. 18 Juni 1818 als eerste aan de pas opgerichte Hoogeschool te Gent op diss. inaug. De agnoscendis naturalibus liberis secundum jus civile hodiernum; vgl. over de feestelijke viering Gazette van Gent, 19 Juni 1818. Hij ontwikkelde zich tot een schitterend pleiter. Hartelijk Nederlandsch-gezind en overtuigd vrijmetselaar, bekampte hij, als leider der Gentsche loge en leider de Gentsche orangisten lange jaren hardnekkig den Belgischen Staat; het is uit zijn loge, dat de bekende tafeldronk: ‘Op den ondergang...!’ stamt, die, tijdens den wereldoorlog, door de activisten als herkenningsteeken werd gebruikt, en waarbij ‘van België’ in gedachten moet worden aangevuld. Zooals blijkt uit mijn ‘Muiterij en Scheuring’, II, Rapport van Grégoire aan den Prins van Oranje, 20 April 1831, behoorde hij, met de gebroeders Jacquemijns en ettelijke andere aanzienlijke Gentenaren, tot de intellectueele hoofden van den aanslag op Gent; ook in 1839 werd hij van orangistisch complot verdacht. Van Assen vergist zich echter, wanneer hij hem een leerling van den eerst 4 Oct. 1825 zijn intrede te Gent doenden Thorbecke noemt. In Archief Thorbecke is, om begrijpelijke redenen, geen briefwisseling tusschen beide mannen aanwezig; zijn door Van Assen vermeld bezoek behoort tot het ongeschreven hoofdstuk van de betrekkingen van Thorbecke tot het Orangisme en de Orangisten.

[p. 224]

‘Zoo! wat moet ik met dat boek van den Heer Thorbecke? Wat zal ik daarmee, het is vast zeer geleerd.’

‘O, Sire, doet U.M. mij de eere er over te spreken, dan mag ik zeggen, dat het zoo gemakkelijk is, dat toch te leeren kennen. Gelijk ik reeds vroeger aan U.M. schreef, het boek is soliede gelijk de schrijver en zonder bijoogmerk geschreven. Thorbecke wordt niet verleid door den wind van nieuwe denkbeelden, noch is vol ambitie aan een partij gehecht. U.M. late op een exemplaar Hoogstderzelver alle de punten aanteekenen, die de Heer Thorbecke als vatbaar voor verbetering aanwijst. Hij prijst de Constitutie en handhaaft hare beginselen’¹⁾.

‘Maar ik kan aan die Grondwet niet veranderen. De Heer G.C. van Hogendorp, dien ik met name bij Mijnheer noemen mag, heeft mij altijd ernstig geraden, dat men niet dan in den hoogsten nood aan de Grondwet raken mogt. Bedenk dat, Mijnheer!’

‘Maar, Sire, de Heer G.C. van Hogendorp dacht er in 1830 geheel anders over²⁾ en durf ik zeggen wat mij op het harte ligt? De Regering beloofde het overwegen van wijzigingen openlijk in Januari 1831, zelfs sprak men toen van Ministeriëele verantwoordelijkheid.’

1) De Aanteekening op de Grondwet, die te Amsterdam in 1839 was verschenen.

2) Maar Thorbecke en Groen waren destijds tegen grondwetsherziening.

[p. 225]

‘Mijnheer! is men dan nòg niet wijzer geworden? Heeft men dan in Frankrijk niet met Polignac en Charles X gezien wat ijdelheid het is?’¹⁾

1) De Koning doelde hier op de omstandigheid, dat Karel X door de Polignac in zijn val was meegesleept, ondanks art. 13 der Charte van 1814, dat, in tegenstelling met de Grondwet van 1815, uitdrukkelijk bepaalde: ‘La personne du roi est inviolable et sacrée. Ses ministres sont responsables.’ - De Koning had daarop reeds gewezen, toen de Brusselsche bezending de verwijdering van de ministers, die de ministerieele verantwoordelijkheid afgewezen, in 't bijzonder Van Maanen en de invoering van de ministerieele verantwoordelijkheid gewenscht had. Vgl. mijn Muiterij en Scheuring, I, p. 8, De Koning aan den Prins van Oranje en Prins Frederik, 1 Sept. 1830: ‘..ayant donné à connaître sur le premier point ce que j'avois dit à ceux de Liège, que la nomination des conseillers de la couronne étant un droit constitutionel du Roi, c'étoit un objet qui me concernoit uniquement et sur lequel je ne pouvois admettre d'influence quelconque, tandis que sur le troisième point, je donnois également à connaître qu'il ne se trouvait pas dans la loi fondamentale, le contraire s'y trouvant, tandis que les formes de poursuite en cas de méfait étoient fixées d'une manière qui n'étoit dans aucune autre constitution, qu'il étoit pas dans le cas de juger actuellement ce qui peut être bon et désirable, mais uniquement ce qui est et que par conséquent...., du moins aussi longtemps que la loi fondamentale est conservé intacte, ayant ensuite fait observer sur les [demandes] que l'exemple récent de la France prouve que celle de la responsabilité et inviolabilité du Roi n'est pas suffisante pour garantir la stabilité, puisque la déchéance du Roi a été décrétée, et que les ministres sont poursuivis pour les mêmes actes.’
Reeds tijdens het contitutioneel conflict over de eerste Tienjarige Begrooting, had de Koning op dit verschil tusschen de beide constituties gewezen. De Prins van Oranje had toen gesproken van un gouvernement représentatif (monarchie modérée et notemment responsalibité des ministres) tel que le nôtre’, waarop de Koning geantwoord had: ‘Nous n'avons pas un Gouvernement représentatif; la France, l'Angleterre sont des Gouvernements répresentatifs, mais notre Gouvernement est une monarchie moderée... vous me parlez de la responsabilité des Ministres; je n'en veux pas... je n'en peux pas avoir avec l'espèce de mon Gouvernement... voyez le dernier paragraphe de l'article 73 de la Constitution: de Roi décide seul...’ Het lijdt geen twijfel of 's Konings opvatting was de juiste: toen in 1815 door de Belgische leden der Grondwetsherzieningscommissie op de invoering van de ministerieele verantwoordelijkheid aangedrongen werd, verklaarde Hogendorp ze ‘bij ons vreemd en ongevoegelijk’, en de Koning zelf verklaarde haar te houden voor ‘een der gevaarlijkste instellingen voor den geregelden gang der bezigheden’. Vgl. Mr. P.W. Kamphuizen: Koning en Minister, Utrecht, 1935, die, p. 28/35, de verschillende plaatsen o.a. uit Colenbrander: Ontstaan der Grondwet, op overzichtelijke wijze bijeenstelt. De aangehaalde uitlatingen des Konings: Ged., VIII², p. 234/7.

[p. 226]

‘Sire, de vraag is ook niet, of het goed zij, want ik versta ze niet, maar wat beloofd zij. En het gebeurde met Polignac en Charles X was meer dan die belofte, of mijn geheugen bedriegt mij’¹⁾.

Zijne Majesteit beet een weinig op de lippen en herhaalde: ‘nu dit heeft U, Mijnheer van Assen, mij altijd gezegd.’

In den loop van het gesprek klagte over de 3 ton, die de Justitie met alle de Hoven kostte. Ik haalde er een bewijs uit tegen den tekst der Grondwet, enz.

1) Van Assen bedoelt: Bij de Juli-revolutie ging het niet om verbreking van een toezegging van grondwetsherziening, maar om schending van een bezworen grondwet. Of Karel X met de bekende Juli-decreten inderdaad de Charte geschonden heeft, is en blijft, in verband met art. 14, een open vraag.

*) F.J. van Maanen (1777-1855), raad-adviseur voor den Geneeskundigen dienst bij Binnenlandsche Zaken; 1848 ontslagen en Staatsraad i.b.d.

*) Van Tuyll was gouverneur; Copes van Hasselt griffier.

**) R.A. (Kabinet des Konings).