Bijdragen en Mededelingen van het Historisch Genootschap. Deel 66

[p. 60]

Brieven van Lamoraal van Egmont
Medegedeeld door Dr A.A. van Schelven.

Bijdragen in Feestbundels en Miscellanea voor academische jubilarissen behoren altijd wat conciliant beoordeeld te worden. De eisen, waaraan zij beantwoorden moeten, zijn waarlijk niet zo gemakkelijk te vervullen. Zo'n studie mag niet te lang zijn, want er zijn veel vakgenoten, die aan de huldiging van de persoon in kwestie wensen deel te nemen.. Ze moet een aantrekkelijk onderwerp ter sprake brengen. En als ze niet min of meer een gesloten geheel vormt, voldoet zij ook maar zeer matig. Terwijl last not least deze eigenschappen dan nog in combinatie aanwezig moeten zijn. Metterdaad, wie zich aan het schrijven van werk van dit genre durft te wagen, zet zijn schouders onder een niet lichte taak.

Intussen, al is het dan billijk in zo'n geval het geleverde niet op de scherpste manier te toetsen: sunt certi denique fines!

Aan dit adagium dacht ik onwillekeurig, toen ik enige tijd geleden Miscellanea Alberti de Meyer Leuven onder de ogen kreeg en in deel II daarvan op bldz. 914-919: Pl. Lefèvre, O. Praem., Le problème du comte d'Egmont vond.

Ziehier de korte inhoud van wat pater Lefèvre daar te lezen gaf: men heeft in de terdoodveroordeling van Egmont een parodie van de gerechtigheid en een daad van tyrannie gezien. Wie dat doet verliest echter uit het oog, dat deze gebeurtenis in het tijdperk van de absolute monarchie voorviel en dat er geen grens aan 's vorsten potestas was. Kon Philips van Egmont niet terecht als ‘félon’ beschouwen? Daar ligt de knoop van het probleem, waarover wij licht moeten zien te krijgen.

Met deze redenering bleek de geleerde schrijver echter nog niet aan het eind zijner overwegingen gekomen te zijn. In verband met hetgeen hij tot dusver gezegd had merkt hij vervolgens ook nog op hoe jammer het toch is, dat wij van deze figuur uit ons volksverleden geen correspondentie ‘d'ordre privé’ hebben. Bestaan heeft deze zeer zeker, want Egmont had vele vrienden. Had ons

[p. 61]

van dat materiaal nu tenminste een deel ter beschikking gestaan, dan hadden wij daarin allicht ook wel iets over de manier, waarop de briefschrijver de politiek van zijn souverein beoordeeld heeft, gevonden. Maar wij kennen slechts de ‘papiers personnels’, waarvan de autoriteiten zich bij de arrestatie van de overwinnaar van St. Quentin en Grevelinghen meester hebben kunnen maken: ‘les listes de ses byoux, de ses meubles, de ses propriétés’. En hoe belangrijk deze in meer dan één opzicht ook mogen zijn, voor ‘le problème essentiel’, n.l. ons oordeel over ‘la culpabilité de leur propriétaire’, hebben wij er vanzelf niets aan. Evenmin als aan de ‘lettres missives’, de ‘correspondance administrative’, en ander materiaal van dergelijke aard, dat hij van zijn handtekening voorzien heeft.

Vertoont een bijdrage als deze de traditionele gebreken van het genre nu toch metterdaad niet in zulk een hoge mate, dat het moeilijk wordt iets anders te doen dan haar publicatie te betreuren? Een groot, over Egmonts daden inlichtend feitenmateriaal had de auteur in staat gesteld toch wel iets meer omtrent de vraag, of zijn held tegenover diens souverein schuldig heeft gestaan, te zeggen, dan hij doet. Daaraan wijdt hij echter geen enkel woord. Nieuw materiaal in verband met de kwestie, die hij zo, als gold het hier een onopgelost probleem, ter sprake brengt, levert hij ook niet. Bewijs van zijn beweringen geeft hij nergens. Het enige wat hij doet is: verklaren en proclameren. Is echter wel één van zijn beide verklaringen juist?

Dat de eerste, die betreffende Philips' absolute macht, niet opgaat valt al heel gemakkelijk in te zien. 's Konings wensen worden daarin met zijn bevoegdheden verward. Philips hield ongetwijfeld zijn zeggingschap voor onbegrensd. Maar dit geeft Pater Lefèvre toch nog niet het recht om te zeggen, dat er geen grens aan zijn potestas was. Hoeveel privilegiën - hetzij op een geschreven charter, hetzij op mondelinge overlevering berustend - maakten de landsheer over de Nederlandse gewesten vanaf de eerste dag, dat hij als zodanig optrad, niet duidelijk, dat hij integendeel aan alle kanten niet verder kon gaan, dan tot aan een punt, waarop de bevoegdheid ener andere instantie als staketsel fungeerde.

En dan nog de bewering van de schrijver, dat wij in deze zaak een veel gunstiger positie zouden innemen wanneer ons particuliere correspondentie van Egmont ter beschikking stond. Ook daarvan is de waarde niet groot. Tenminste: vier brieven van zijn hand, die ik een aantal jaren geleden in het Thüringisches Staats-

[p. 62]

Archiv te Sondershausen vond¹⁾; brieven, door hem aan graaf Gunther von Schwarzburg, de zwager van Willem van Oranje, gezonden en dus van een genre zo particulier als het zich maar denken laat; vier kroongetuigen in een geval als dit bevatten niet alleen niets van de door Pater Lefèvre veronderstelde aard, maar spreken in het algemeen op zulk een luchte, speelse toon, dat wij van deze briefschrijver alles eer verwachten, dan onthullingen over de beweegredenen van zijn politiek van verzet tegen de maatregelen van de Koning.

Slechts twee van deze brieven zijn volledig gedateerd. Maar de beide andere maken de indruk uit dezelfde tijd afkomstig te zijn als de eerste en de laatste; dat is dus uit het begin der jaren zestig. Voor zover zij in het Frans geschreven zijn, zijn ze eigenhandig. De Duitse echter schreven - nog wel twee onderscheiden - secretarissen; zij werden uitsluitend van een manu propriaondertekening voorzien. Enkele annotaties ter toelichting van de inhoud van wat Egmont schreef geef ik bij de brieven zelf. Evenals een aantal verduidelijkingen van de tekst²⁾.

A.A.v.S.

1) Zij waren destijds te vinden in de portefeuille Gunther bellicosus no. 112.

2) Reeds Bakhuizen van den Brink wees er op, dat Van Egmonts brieven ‘deerlijk’ van spelling en opstelling zijn; vgl. Abel Eppens, Van Hollandsche Potaard (1944) blz. 59.

I. Lamoraal van Egmont aan Gunther von Schwarzburg.

Brussel, 25 April, 1561.

Monseur, il fault que vous me pardonnes le mauvais devoir, que i'ay fet, d'ettre sy long tans sans vous partir de mes nouvelles; mes³⁾ se n'et à fault de vous ettre serviteur et vray amy, et plus vostre que nuls de vos freres; et vous promes, ma foy, que suis encores le plus mary du monde quant y me souvient, que n'ay eu se⁴⁾ bien que de m'avori peu trouver à vos nosses avoec la bonne compaingnie quy y at etté; mes⁵⁾ monseur le prinse et

3) mais.

4) ce

5) mais.

[p. 63]

le seigneur Suendy¹⁾ m'ont asseuré que vous aves prins mes escuses de bonne parte; dont ie suis etté fort content. L'on ma dit que vous aves desja commenché d'aller veoir vostre grande mere. Ie me souhaide spendant vostre apsense cheu²⁾ vous pour ettre vostre lieutenant, affin que Kaetterge³⁾ ne perde le gout et sur ce vous vois beser les mains. Priant le Créateur vous donner bon vit⁴⁾ et long.

De Bruxelles ce XXVe de Apryl, anno 1561.

Monseur, je vous prie beser ung coup madame la contesse de ma parte, et ne faudray se soier de boire ung bon coup à vous.

Entièrement vostre bon frere et amy à vous fere servise

Lamoral d'Egmont.

Monsieur, ayyant trouvé monsieur le conte d'Egmont, quy vous escripvoit, n'ay voulu layser vous faire part des nouvelles de ceste court, que⁵⁾ sons⁶⁾ que monsieuh d'Aras⁷⁾ ast⁸⁾ depuis ung peu conquis ung chapeau rouge, de sort qu'il est cardinal. Je vous lesse penser les cardinalesse(?) qu'il y aura dycy à peu de tamps en la ville de Bruxelles⁹⁾; en cas ayes quelque de vos seures quy veuilie estre de cest ordre, les poures envoyer vers luy. Quant à moy leur feray vouluntiers toute adresse. Au surplus vous offre mon affectioné service avecque ung goutte droncq¹⁰⁾.

1) Lazarus von Schwendi, een militaire figuur uit die tijd.

2) chez.

3) Oranje's zuster gravin Katharina (geb. 29 Dec. 1543) met wie Gunther bellicosus 17 Nov. 1560 getrouwd is.

4) bonne vie.

5) qui.

6) sont.

7) De aartsbisschop van Atrecht, Granvelle. Op 5 April 1561 had deze voor het eerst de insignia van zijn nieuwe kardinaalswaardigheid gedragen.

8) a.

9) Wel een zinspeling op Granvelle's maîtressen.

10) Goede dronk.

[p. 64]

L'entièrement prest à vous faire service le conte d'Aremberge.

[Hier 'n ingewikkeld kruis voor handtekening].

(Thüringisches Staatsarchiv Sondershausen Gunther bellicosus no. 112).

II. Lamoraal van Egmont aan Gunther von Schwarzburg.

Brussel, 2 Mei¹⁾.

Monseur, avoec la commodité de ce porteur n'ay voullu lesser de vous fere ses²⁾ deulx motz, et vous dire que combien que ne puis avoir se bien que d'ettre en vostre compaingnie sy ne lesse ie de my souhaider mainte fois, vous asseurant que le couronnel Suendy et moy devisons souvent de vous, et que ie vous suis aulant serviteur que nuls de vos frères seroiet³⁾ ettre. Il coure ung bruit que vous fettes⁴⁾ quelque levee de gens et que le roy de Dainemarque et vous aves quelque emprinse sur main⁵⁾; sy vous plet vous nous en manderes quelque choze. Sy i'estoie vostre voisin ie seroie content d'ettre des vottres, car maintenant nous navons quqe fere par decha, sinon chaser⁶⁾ et voller et aller veoir les dames et quelquefois boire ung bon coup; vous asseurant que sy ie me treuve iames⁷⁾ en vostre compaignie que iaseray de scavoir sy vous y aves aprins quelque choze. Depuis vostre partement dichy⁸⁾ i'ay trouvé monseur le prinse d'Orenge fort fasonnés depuis son voiage d'Alemaine⁹⁾. Au reste Monseur

1) De berichtgeving in deze brief sluit zozeer bij die in de vorige aan, dat hij m.i. niet anders dan uit hetzelfde jaar 1561 kan zijn.

2) ces.

3) saurait.

4) faites.

5) In 1561 regeerde Frederik II over Denemarken. Hij heeft in 1563 de Noordelijke 7-jarige oorlog tegen Zweden ontketend.

6) chasser.

7) jamais.

8) d'icy.

9) Deze reis van Oranje naar Duitsland heeft van November 1560 tot eind Januari 1561 geduurd.

[p. 65]

d'Arras¹⁾ et²⁾ plus rouge que ung cardinal et pretent desja à ettre pape; ie voudroie quy³⁾ le fut et que le diable l'eut emporté, et sur ce vous vais beser les mains.

Priant le Createur vous donner bonne vie et longue.

De Bruxelles, ce deusième de May.

Ie bese les mains de madame la contesse vostre compaingne et desire bien de scavoir de son portement.

Vostre vray amy et serviteur en tout ce que voudres employer

Lamoral d'Egmont.

(Thüringisches Staatsarchiv Sondershausen Gunther bellicosus no. 112).

1) Bedoeld is Granvelle.

2) est.

3) qu'il.

III. Lamoraal van Egmont aan Gunther von Schwarzburg.

Parijs, 17 September⁴⁾.

De par monsieur le conte d'Eguemon: bist dro gutt deutz.

Nochdem wir erfaren das E.L. sampt groff Lutwigen von Nassaw wechfertig seint noch Deutzlant zu reisen⁵⁾ Katterina zu besuchen fur wir, groff von Egemont, disse klach, das myr nit vermeint hetten, ein groff des Rechs, dem wir sofill geselschafft geleist, allso schimfflich sonder einen adee zu sagen sich von uns heimlich verstollen⁶⁾ und aus dem landt scheiden. Auch wider

4) Het jaar van deze brief is m.i. niet met beslistheid aan te wijzen. Vermoedelijk is hij uit 1561; 1563 komt echter ook in aanmerking.

5) Heeft deze voorgenomen reis misschien met de sluiting van het huwelijk van de Prins van Oranje op 25 Aug. 1561 in verband gestaan?

6) verstohlen.

[p. 66]

alle seine zusach¹⁾, das ist fur seinem abscheit zur letz uff gutz deutz: jo, jo, sich mit mir follen sauffen, bist dros erlich deutz schwartzreutter welt je woll glaben hallten; und eweren²⁾ wech uff das lant zu Lutteringen zu nemen, das jo, nit uber 15 meill umb ist. Dan wir werden von zinnen mit bis gen bar uff des hertzogen heimfürung davon dan verhoffen myr erleiben zu haben und den hertzogen begeleiden bis gen Nassei³⁾ bist der nun so fremd und erliche dem Reingroffen glaben zu halten wie uff scholmen schelten zugesacht Inen zu besuchen, den selbigen wech uffs lant zu Lutteringen zu nemen, so werden wir einander zu Nausei³⁾ finden. Scheiden dut wee; mochten leiden, wir und der Reingroff, das wir ewig bey einander sei konnten, ist es mochlich. Ich der Reingroff bit dienstlich, bruderlich umb gutter gesellen willen darumb man follent das die Reis nit abgeschlagen wert; den von Nausei uff gutten glaben kont ir in 4 dagen zu Dillenberch sein, durch die Eiffel oder Huntzruck. Hiebei unseren dienst groff Lutwigen auch E.L. mit hertz, leib und gut zum besten. E.L. werden gutte freundt nicht verschweigen; sonst werden wyr, von Egemont, gen Sondershausen auch nit kommen und das soll ja sein: es steet im alten stant drewlich.

Den von Mansfelt, unseren furst der soll die Reis auch mit dun, dan wir, Von Egemont, wolten alls dan mit Im durch sein Gubernement ziegen. Datum Paris, den 17 Septembris.

Bist zu gront deuscht, wirst in kommen

Lamoral d'Egmont

Prinz v. Havern.

(Thüringisches Staatsarchiv Sondershausen Gunther bellicosus no. 112).

1) Zusage.

2) eueren.

3) Nassau.

3) Nassau.

IV. Lamoraal van Egmont aan Gunther von Schwarzburg.

Breda, 11 November 1563.

Unser freundtlich Dhienst und was wir mehr Liebs und gutts vermogen zuvorn. Wollgebornner freundtlicher lieber Schweger

[p. 67]

und Bruder. Wir seint itzo sampt dem grafen zuu Hörn und andern Herrn alhier zuu Breda bey unserm freundtlichen lieben Ohemen und Ordensbrudern dem Printzen zuu Uranien gewessen und den hailigen Sanct Martin in Frolichkeit helffen begiessen¹⁾; darizuu wir Eur Liebe samptlich gewundschet und derselben Ahnwessen²⁾ gerne gesehen hetten. Dan es seint zimbliche schware Drunck gefallen, das unser etliche under die banck gesuncken seint, und nit zweiffelten wan Eur Liebe bey uns gewessen were, sy würde auch Ire theill davon getragen haben. Ferneres haben wir freundtlichen gerne gehöret, das es Eur Liebe und dem gantzen hauffen in Schweden glücklich tzugestanden³⁾ und gönten Eur Liebe freundtlichen gerne, das es derselben nach Irem Willen und gedheien ferner ergienge. Und konnen wir Eur Liebe in ihren Dhienst und freundtschafft ertzaigen, sollen uns Eur Liebe als Iren dhienstwilligen Bruder allzeit guttwillig befinden. Und thun hiemit Eur Liebe dem Almechtigen in seinen Schutz und Schirm bevelhen. Datum Breda ahm hailigen Sanct Martins Tag. Ao. LXIII.

Lamoralt Printz zuu Havern, graf zuu Egemont, und Freiherr zuu Bar, und Stadthaltheir in Flandern.

Lamoral d'Egmont.

(Thüringisches Staatsarchiv Sondershausen Gunther bellicosus no. 112).

1) ‘Sanct Martin in Frolichkeit helfen begiessen’ wil zeggen: op 11 November (de aan St. Maarten gewijde dag) een drinkgelag houden. Hoe het bij dergelijke gelegenheden kon toegaan, zie Bakhuizen van den Brinks mededeling in Abel Eppens, Van Hollandsche Potaard (1944) blz. 77, 78.

2) Anwesen, tegenwoordigheid.

3) Deze uitdrukking heeft waarschijnlijk betrekking op de oorlog tussen Denemarken en Zweden, die in 1563 begonnen is.