Bijdragen en Mededelingen van het Historisch Genootschap. Deel 69

[p. 47]

Bijdragen en Mededelingen

[p. 49]

De werkzaamheid van Janus Dousa Sr († 1604) als geschiedschrijver van Holland
Medegedeeld door Dr B.A. Vermaseren

Jonker Jan Van der Does, heer van Noordwijk, is een van die vele merkwaardige mannen uit het Europa van de 16e en 17e eeuw, die in hun leven, gewijd aan de dienst van hun vaderland, immer tijd wisten te vinden voor een intensieve beoefening der schone letteren. De lijst van uitgaven, in de biografische woordenboeken achter zijn leven afgedrukt, getuigt waarheen zijn belangstelling ging: publicaties van klassieke auteurs, gedichtenbundels en studies over de historie van het middeleeuwse Holland wisselen elkaar in bonte mengeling af.

Geboren op 6 December 1545¹⁾, bezocht Dousa de scholen te Lier (Brabant) en Delft, waarna hij studeerde aan de universiteiten van Leuven, Dowaai en Parijs. In 1566 in het vaderland teruggekeerd, ‘uxorem, malum necessarium, duxit.’ - aldus de anders zo droge priester-biograaf Franciscus Sweertius²⁾ - en vestigde hij zich te Noordwijk. Geheel zonder financiële zorgen, kon hij zich nu met volle kracht aan zijn liefhebberij bij uitstek, de boeken, wijden. Mag men de Leidse latinist Daniel Heinsius, een van Dousa's latere intimi, geloven³⁾, dan hield de toekomstige dichter zich reeds in deze jaren bezig met onderzoekingen op historisch terrein. Bleef hij in den beginne buiten de actie van Oranje, zodra in 1572 de opstand in Holland een feit was geworden, heeft hij er zich vóór verklaard. Zo viel als vanzelf de aandacht der in Juli 1572 te Dordrecht bijeengekomen Staten - waarin hij als lid der beschreven Ridderschap zitting had - op zijn persoon, toen men iemand van adellijke huize zocht om toezicht te houden bij het voorgenomen copiëren der lands- en stadsprivileges, die be-

1) De eerste, in sobere en stijlvolle bewoordingen gehouden levensbeschrijving is de lijkrede, welke Petrus Bertius in 1604 voor de Senaat der Leidse Universiteit hield. Zij verscheen in druk onder de titel: ‘Oratio de vita et obitu Nobilissimi D. Jani Dousae...... habita Lugduni Batavorum post exsequias ejusdem. Lugduni Batavorum, Ex officina Ioannis Patii. An. CIƆ.IƆ.CIV’.

2) F. Sweertius: Athenae Belgicae. Antverpiae 1628, 379.

3) Heinsius hield na Dousa's overlijden een lofrede, geheel in de gezwollen trant die hem eigen is. Hij geeft dan ook weinig levensbijzonderheden. Zijn herdenking verscheen in druk onder de titel: ‘Laudatio...... Jani Dousae......’ Lugduni Batavorum 1605. Op blz. 10 leest men: ‘Ea autem aetate cum nihil esset facilius quam naturam sequi, quamvis et antiquitatem totam et historiam diligenter coluisset......’

[p. 50]

rustten op het kasteel te Gouda⁴⁾. Deze vér strekkende plannen moesten wapens verschaffen in de strijd tegen de Brusselse aanspraken. Wel ging van dit moment af de politiek langzaam maar zeker steeds meer beslag op de heer van Noordwijk leggen. Zo vertrok Dousa nog in December van hetzelfde jaar in een gezantschap vanwege Holland en Oranje naar Engeland. In 1574 benoemde de Prins hem tot bevelhebber in Leiden, waar hij reeds van 1571 af woonachtig was. Klaarblijkelijk als beloning voor de bewezen diensten zag Van der Does zich na de aftocht der Spanjaarden door de Prins en de Staten voorgedragen tot curator der op te richten hogeschool. In deze functie heeft Dousa enorm veel gedaan: gedurende 29 jaren bleef hij zijn verantwoordingsvolle taak met zorg uitoefenen en meer dan eens was het aan zijn persoonlijke bemoeienissen te danken dat geleerden van Europese faam zich in de Sleutelstad als hoogleraar kwamen vestigen.

Aldus was de nog niet 30-jarige edelman in nauw contact geraakt met hen, die in de nabijheid van Prins Willem vertoefden. Diens lijfarts was de veelzijdig ontwikkelde Hadrianus Junius, die in opdracht van de Staten reeds lang doende was met studies over het ontstaan van Holland. De vriendschap tussen Dousa en Junius, die elkaar al langer kenden, werd zo innig dat beide mannen in samenwerking een dichtwerk vervaardigden over het beleg van Leiden en de stichting van de Universiteit aldaar⁵⁾. De bundel is van meer dan gewone betekenis omdat zij veel gegevens bevat over de gebeurtenissen binnen de stad tijdens het beleg,

4) R.C. Bakhuizen van den Brink: Cartons voor de geschiedenis van den Nederlandschen vrijheidsoorlog II ('s-Gravenhage 1898³), 203. Eerst in 1575 kwam men inderdaad zo ver. Dousa maakte toen een lijst op van enkele stukken, waarvan de inhoud ‘tot vrydomme ofte gerechticheyt van den graefschappe van Hollant diende’; copieën daarvan werden aanstonds overgebracht (J. Smit: Een bijdrage tot de geschiedenis v.h. Hollandsche archiefdépôt te Gouda. In: Ned. Archievenblad 33, 1925-'26, 151-156. Zie ook mijn: ‘Het ontstaan van Hadrianus Junius' “Batavia” (1588)’. In: Huldeboek Pater Dr Bon. Kruitwagen O.F.M. 's-Gravenhage 1949, 407-426.

5) De eerste uitgaaf viel nog in 1575; ik benutte een herdruk van 1576, getiteld: ‘Iani Dousae Nordovicis Novorum Poematum secunda Lugdunensis editio, plus dimidia parte, hoc est, novem librorum accessione recens locupletata et aucta. Quorum omnium, imo singulorum indicem versa pagina explicabit. Impressum in nova Lugduni Batavorum academia. Anno CIƆ.IƆ.LXXVI’. Fruin, V.G. VII, 168-169 bespreekt datgene wat handelt over het beleg en ontzet. Over de samenwerking van Junius en Dousa in deze, zie Junius' brief aan Nic. Vorstius van 18 April 1575 in Hadr. Junius: Epistolae, quibus accedit ejusdem Vita et Oratio de artium liberalium digaitate...... Dordrecht 1652, 492. Reeds in 1568 had Junius zijn uitgave van Martialis aan Van der Does opgedragen.

[p. 51]

alsook omdat de schrijvers de jonge hogeschool telkens vergelijken met Leuven en Dowaai, zodat de geestesgesteldheid en bedoelingen der oprichters duidelijk geïllustreerd worden. Voor ons is bovendien van belang dat in het gedicht over de strijd tegen Valdez voortdurend parallellen worden getrokken met de vrijheidsstrijd der Bataven, die hemelhoog geprezen worden. Op dit punt is waarschijnlijk de invloed van Junius te bespeuren, die juist in 1575, vlak voor zijn dood, de laatste hand aan het eerste deel van zijn ‘Batavia’ had gelegd⁶⁾. En niet onmogelijk is mede aan die invloed het feit toe te schrijven, dat Dousa in deze jaren vertrouwd raakte met de gedachte de geschiedenis van Holland in versvorm op papier te gaan stellen. Van 1577 af, twee jaren na het overlijden van Junius, was hij ten minste druk met de nodige voorstudies bezig⁷⁾.

Het toeval heeft gewild dat er enkele uitvoerige brieven van Dousa aan zijn vrienden Adriaan Van Blyenburg (1560-'99) te Dordrecht en Lambert Van der Burch te Utrecht uit 1582 en '83 bewaard zijn gebleven, die een helder licht werpen op de plannen en werkzaamheden van de Heer van Noordwijk. Respectievelijk op 21 en 24 October 1582 deelt hij aan beide personen ongeveer hetzelfde mee⁸⁾. Diep betreurt hij de dood van Junius, die ‘stipendio ac decreto publico honoratus’ bezig was met een historie van het gewest Holland. Het eerste deel daarvan had Van der Does zelf als jongeman bij hem gezien. Hij weet evenwel op het moment niet waar het gebleven is. In ieder geval rust op Junius' zoon Pieter en de andere erfgenamen de plicht om het manuscript overeenkomstig de uiterste wilsbeschikking van hun vader door de druk gemeen te maken. Daar echter te vrezen valt

6) Junius had er een wat overdreven waardering van het dichterstalent van zijn jongere vriend in geplaatst. Niet ver van de roemruchte Janus Secundus staat Janus Dousa ‘paululum extra iustos adolescentiae terminos egressus (id quod honori carminis eruditi tributum volo) qui edito nuper in lucem egregio exigui libelli foetu, in tantam excitatae famae opinionem irrepsit, ut non modo a Secundo secundi votum depositurus, multis etiam primam laudem sit crepturus’ (Junius: Batavia. Lugd. Bat. 1588, 236).

7) Op 13 Nov. 1582 schrijft hij aan Lambert Van der Burch, dat hij in vijf jaar tijds een hele reeks auteurs heeft onderzocht. Zie Bijlage C. Na in zijn lofrede het beleg van Leiden verhaald te hebben, vervolgt Heinsius: ‘Ex hoc tempore divino studio, cui diu animum intenderat, uti non frui cepit, et quae voluptati nata multi nugantur, virtuti consecrare. Patriae ergo Annales versibus conscribere aggressus est. Sciebat ex illo fonte sapientiae rivulos manasse omnes. Neminem olim eam coluisse quam ut doceret......’ (13).

8) Bijlage A en Bijlage B.

[p. 52]

dat de geleerde wereld voor altijd van zulk een schat beroofd zal blijven, heeft Dousa vooral op aansporen van Justus Lipsius en de Leidse stadssecretaris-dichter Jan van Hout het plan opgevat om in de voetsporen van Junius te treden en als het ware diens opvolger te worden. De liefde tot het vaderland dringt hem tot deze stap meer dan de hoop op beloningen. En hij behoeft niet te aarzelen, want hij is door zijn studies niet de mindere van zijn voorganger. Zeer zeker zouden de Staten al enig specimen van zijn arbeid hebben verkregen, indien hij op z.i. voldoende wijze zijn zaken gereed had gehad. Hij wordt echter geremd door gebrek aan bouwstoffen, nl. oude annalen en memoiren. Had Lipsius hem niet opgebeurd en aangemoedigd, dan zou hij zeker zijn opgehouden. Als Junius nog leefde, zou hij, Van der Does, kunnen beschikken over een perkamenten manuscript van wel 200 jaar oud, waarin een nauwkeurige beschrijving van het oude Holland en de daden der vroegste graven voorkomt. Naar hij meent, was het te voorschijn gekomen uit de archieven der Brederodes; waar het evenwel is gebleven, weet hij niet. Ook zelf bezat hij vroeger een latijns werk over Holland van de hand van een onbekend schrijver. Hij had het aan Junius uitgeleend en daarom was het verloren gegaan, toen bij de inname van Haarlem diens bibliotheek door de Spanjaarden geplunderd werd. Hij heeft wel veel nut gehad van een handschrift uit het klooster Egmond, dat de Haarlemse raadsheer Willem Heda hem ter beschikking had gesteld. Doch ondanks dit alles, voelt hij zich toch genoodzaakt een beroep te doen op de hulp van zijn vrienden. Als zij iets tegenkomen wat voor hem van belang is, houdt hij zich aanbevolen. Wil Blyenburg eens naar de Dordtse predikant Nicolaas Dammius gaan? Toen deze te Leiden woonde, had hij n.l. van een kennis een geschreven exemplaar van ‘De rebus Batavicis libri XIII’ van Reinier Snoy. Zou hij willen vragen of Dammius het al weer heeft teruggegeven aan de eigenaar en zo ja, of hij het dan opnieuw in bruikleen wil zien te krijgen, zodat hij, Dousa, het voor een maand op zijn beurt eens kan inzien? En ook Van der Burch bezit een Snoy in zijn welvoorziene bibliotheek, evenals werken van Hadrianus Barlandus en Johannes Becanus (= Joh. de Beka). Zou hij hem dat alles willen sturen?

De kroniek van Reinier Snoy (1477-1537) welke in deze tijd door Dousa zo gezocht werd, was algemeen bekend⁹⁾. Of

9) Zelfs de Keulse drukker Arnold Mylius wist aan de Gouwenaar Cornelius Loos te vertellen dat het handschrift bestond, doch nog niet in druk verschenen was. Zie Cornelius Loos Callidius: Illustrium Germaniae Scriptorum Catalogus. Moguntiae, Typi inventricis; Apud Casparum Behem, anno M.D.LXXXI, blz. N⁸-0¹ over Snoy: ‘Item conscripsit Chronica sive Historiam Batavicam, typis nondum excusam. De qua me certiorem fecit Arnoldus Mylius, civis Agrippinus’. Mylius had zijn kennis wellicht opgedaan bij Bonaventura Vulcanius, die hij goed kende.

[p. 53]

de Delftse humanist Pieter Opmeer Sr, die een aantal van Snoy's nagelaten en onuitgegeven geschriften op het gebied der medicijnen, theologie, philosophie en historie had weten te verwerven, ook de bovengenoemde kroniek in zijn bezit had, blijkt nergens. Wel gaf hij op onbekrompen wijze zijn schatten aan anderen ten gebruike¹⁰⁾, zodat de mogelijkheid bestaat dat ook Van der Does van Opmeers hulpvaardigheid heeft kunnen profiteren. Zeker is in ieder geval, dat Dousa's latere tegenstander, de Rotterdammer Jacob Cool of Brassica († 1637) een manuscript bezat, dat hij eerst in 1620 in R. Sweertius' ‘Rerum Belgicarum Annales’ het licht deed zien. Ook Junius heeft een afschrift van de kroniek van Snoy gekend¹¹⁾. En te Utrecht was naderhand Arnold Buchelius eveneens in het bezit van een geschiedenis van Holland door Snoy, welke aanmerkelijk afweek van het door Brassica aan zijn uitgave ten grondslag gelegde werk¹²⁾. En van

10) Men kan dit concluderen uit de eigen woorden van Opmeer: ‘Florebat et Goudae Reinerus Snoyus Medicus, qui Bataviae illustrandae operam suam contulit: maiore sane laude dignus quam ij, qui eius scriptis a me ipsis traditis profecerunt, illi detulere’ (P. Opmeer: Opus Chronographicum. Antverpiae 1611, I, 457).

11) Sprekend over de naam ‘Holland’, zegt Junius: ‘Hactenus fere prodideram, quando aliud forte agens incidi in Collectanea Medici Goudani, qui huic texendae historiae labori manum quondam admolitus fuit (cuius manes recte conditos stylo lacessere, hoc est, cum larva luctari nolim) ubi magno auctore inditam regioni nomenclaturam severo supercilio asserit......’ (Junius, Batavia, 176).

12) Zie L.G. Visscher in Kronijk v.h. Hist. Gen. 2 (1864), 173-176. Dit exemplaar berustte toen in het Provinciaal Archief te Utrecht. In de Universiteitsbibliotheek aldaar bezit men een exemplaar van Van Buchell, waarin een inscriptie van J.B. Gramaye. Dit exemplaar schijnt in het bezit van Dousa geweest te zijn. Want op 30 November 1625 schrijft Buchelius aan zijn vriend Franc. Sweertius o.a. over Snoy: ‘Habeo apud me exemplum, quod Gramayus Hedae tribuisse videtur, cum sit R. Snoy, qui Goudam patriam suam ibi diserte nominat, et historiam XIIII libris distinguit, eam ad Carolum usque V Imperatorem perducens. Heda a capitum tam distinctione in Henrico Bavaro praesule librum suum terminet. Fuit hoc aliquando in potestate Cl. Douzae, qui ad margines sua manu quaedam quae ibi scriptorum culpa corrupta vel omissa videbantur, notavit; sed ea pauca sunt et ad librum I tantum, nec magni adeo momenti’ (A. Buchelius: Epistularum Farrago 1590-1621, fol. 190^v-191^r, hs 7E5, Utrecht, Bibliotheek der Rijksuniversiteit). Het Algemeen Rijksarchief te 's-Gravenhage, Hof van Holland, 6025, bevat een notarieel uittreksel dd. 6 Oct. 1600, uit het werk van R. Snoy, eveneens naar een ander handschrift dan Brassica's uitgave van 1620.

[p. 54]

Brassica's editie week ook af het handschrift, dat aan Lambert van der Burch toebehoorde¹³⁾ en dat nu Dousa aan hem vroeg.

De Utrechtse kanunnik heeft met spoed het gevraagde naar Leiden gezonden, want reeds op 13 November 1582 dankte Dousa mede namens Lipsius en Van Hout voor een pakje boeken¹⁴⁾. Uit de dankbrief blijkt dat het pakketje een der werken van Barlandus heeft bevat alsmede de toen nog niet uitgegeven kroniek van Joh. de Beka en een gedeelte van de kroniek van Snoy. In een begeleidend schrijven had Van der Burch gezegd dat hij een kennis ten spoedigste zou vragen hem het andere gedeelte van de kroniek van de Gouwenaar te verschaffen. Na veel omhaal van woorden vroeg Dousa nu aan zijn vriend of hij van hem een nederlandse bewerking van Beka¹⁵⁾ zou kunnen krijgen om met de latijnse tekst te vergelijken. De bedoeling is om zijn zoon Janus, die bij Lipsius latijn leert, door het lezen van Tacitus en Livius, vertaaloefeningen te laten maken zodat hij beter zijn uitdrukkingen leert. Voor hem, de vader, wordt dan tevens het werk verlicht. Zelf houdt hij zijn zoon Sallustius als model voor ‘cuius Atticum plane scribendi genus ipsi quoque subinde per ferrarum intervalla inculcare non cesso’¹⁶⁾. T.z.t. zal hij dan zelf de ‘Annales Batavici’ opnieuw ordenen en dan zal

13) J.N. Paquot: Mémoires pour servir à l'histoire littéraire des dixsept Provinces des Pays-Bas. Louvain 1763-1770, XI, 63. Het door Paquot bedoelde handschrift is nu aanwezig in de Koninkl. Bibliotheek te Brussel (nr. 13912). Dit zal ook dat zijn waarover Dousa spreekt. In 1599 schonk de bezitter het aan de Mechelse historicus Lambertus Sonoy of Snoy. Men bezit te Brussel nog een ander afschrift van ‘De rebus Batavicis’ of ‘Chronica Hollandiae’ van R. Snoy, dat eveneens aan Van der Burch toebehoorde. Het werd van 12 Maart tot 19 Mei 1583 door Adolf Blijleven uit dankbaarheid voor hem gecopiëerd (nr. 10250). Dit laatste kan dus onmogelijk door Dousa in deze brief van 12 Maart 1583 bedoeld zijn. Zie Catalogue des Manuscrits de la Bibliothèque Royale de Belgique XI (Renaix 1927), 85-86.

14) Bijlage C.

15) Het exemplaar van L.v.d. Burch genoemd door S. Muller Fz.: Lijst van Noord-Nederlandsche kronijken...... Utrecht 1880 (Werken H.G., N.S. 31), 40. Over de talrijke bewerkingen en vertalingen, zie H.P. Coster: De Kroniek van Johannes de Beka. Haar bronnen en eerste redactie. Utrecht 1914, 292-297.

16) Dousa had in 1580 zelf Sallustius uitgegeven onder de titel: Jani Douzae Nordovicis Ad C. Sallustii Crispi Historiarum libros, notae: cum luculenta fragmentorum aliquot accessione hactenus non editorum. Antverpiae, Ex officina Christophori Plantini, Architypographi Regij, CIƆ.IƆ.LXXX. Aan het einde van de brief zegt hij dat hij een commentaar op deze ‘Romanae Historiae Principem’ voorbereidt.

[p. 55]

het geheel spoedig in Sallustiaanse stijl gereed zijn. Inmiddels heeft hij in de vijf jaar, gedurende welke hij aan het werk is, al een hele reeks auteurs onderzocht. Bovendien zal hij een belangrijk handschrift uit de Egmondse abdij, dat alle landerijen, rechten enz. beschrijft, ter inzage ontvangen van Pieter Vekeman Meerhout, nu rector te Amsterdam¹⁷⁾.

Op 12 Maart 1583 kwam Dousa in een brief aan Van der Burch nogmaals op Snoy terug¹⁸⁾. In vorige (voor ons verloren) brieven had hij de afschrijver van het exemplaar van Snoy, dat aan zijn Utrechtse vriend toebehoorde, vanwege de fouten meer dan eens gelaakt. En dat nog wel terwijl door toedoen van de kanunnik van de uiterste grenzen van Friesland een complete Snoy in zijn handen was gekomen. Nu wilde hij toch wel bekennen dat hij wat voorbarig om hulp had verzocht, want momenteel had hij een zorgvuldig afgeschreven exemplaar van de kroniek van de Goudse medicijnmeester ontvangen vanwege de Hollandse landsadvocaat Paulus Buys. Daarom retourneert hij de kroniek van Snoy. Verder zendt hij bij deze de latijnse Beka terug; de nederlandse wil hij nog even behouden omdat hij er nog in werkt. Bovendien doet hij zijn vriend het boek van Willem Heda toekomen dat hij en zijn zoon alsmede Bonaventura Vulcanius hebben afgeschreven.

Alles bijeengenomen zag het er dus niet naar uit dat er binnen afzienbare tijd ook maar een deel van het opgezette geschiedwerk zou verschijnen. Daarom vatte Dousa het plan op om alvast min of meer belangrijke teksten bij wijze van voorstudie uit te geven. Reeds in November 1582 liep hij met de gedachte daaraan rond, want in de brief van de 13e van die maand aan Lambert Van der Burch zegt hij dat hij Barlandus terugzendt. Hij heeft hem helemaal laten overschrijven omdat hij de tekst opnieuw wil doen drukken, althans indien Van der Burch daaraan zijn goedkeuring wil geven. En om die toestemming te verkrijgen, beschrijft hij uitvoerig hoe hij zich het komende boek voorstelt: in fraaie letter gezet door Plantijn, met een lofrede van Lipsius en rijk geillustreerd met de prenten van Philips Galle. Deze had de Antwerpse aartsdrukker nog liggen van een uitgave van Michael

17) Hij kreeg het ook inderdaad. Dit manuscript, het anonieme ‘Chronicon Egmondanum’, bezat naderhand de verzamelaar Meerman. Zie BMHG. 66 (1947), 128-129; 125 nt 5; 124 nt 1. Vervolgens had Dousa t.z.t. nog uit de registerkamer van Holland een 15e-eeuws Egmonds exemplaar hiervan (BVGO., N.R. VI, 1870, 251). Vgl. hierover Fruin, V.G. VII, 51-53. Vgl. hierachter blz. 48, nt 2.

18) Bijlage E.

[p. 56]

Vosmeer: ‘Principes Hollandiae et Zelandiae, Domini Frisiae’ (1578)¹⁹⁾. Niet alleen, zo gaat Dousa voort, zal de uitgave Holland tot eer strekken maar ook Utrecht²⁰⁾, ja tot buiten de grenzen zal de roem onzer provinciën verspreid worden. Als de kanunnik toestemt, zal Dousa zorgen dat zijn naam in de voorrede wordt vermeld! Jan van Hout had hem nog de ‘Hollandiae Gelriaeque Bellum’ (1507-1510) van Willem Hermansz van Gouda²¹⁾ gegeven om eventueel aan Barlandus toe te voegen. Dousa voelde er veel voor omdat hij uit 's mans eigen werk en uit Snoy verneemt dat hij een vaderlandslievend persoon was, wiens pennevrucht allesbehalve middelmatig is.

Wie zou voor zulk een verzoek met zulke verleidelijke voorstellen niet zwichten? Van der Burch gaf direct de verlangde toestemming. Van rond deze dagen moet dan ook het korte briefje dateren dat Dousa tot zijn vriend Vulcanius richtte²²⁾ om van hem een druk van Barlandus' beschrijving van de Hollandse steden te lenen²³⁾ alsmede een brief van Chrysostomus Sanctius van Napels over Holland²⁴⁾ omdat hij beide werkjes bij zijn

19) Deze editie is aanwezig in de Universiteitsbibliotheek te Leiden. In 1586 verscheen een Franse uitgave er van. Over de platen zie men W. Pleyte: Een iconographie der graven van Holland en Zeeland. In: BVGO. III² (1882), 219 vlg.

20) Hieruit blijkt dat Van der Does een handschrift had ontvangen dat bevatte de ‘Libelli III Principum Hollandiae, Episcoporum ecclesiae Trajectensis, Caroli Burgundiae ducis’ (1e druk: Antwerpen 1520).

21) J. Romein: Geschiedenis van de Noord-Nederlandsche geschiedschrijving in de Middeleeuwen. Haarlem 1932, 206-208.

22) Bijlage D.

23) Voor het eerst in 1524 verschenen in Hadr. Barlandus: ‘Dialogi XLII...... Eiusdem opusculum de insignis oppidis inferioris Germaniae’ en altijd met de ‘Dialogi’ herdrukt (F. van der Haeghen: Bibliotheca Belgica. Bibliographie générale des Pays-Bas. Première Série. Gand-La Haye 1880-1891, B 2631).

24) Chrysostomus Sanctius is waarschijnlijk dezelfde als Giangrisostomo Zanchi uit Bergamo, later kanunnik aan de St Jan van Lateranen te Rome. Hij trad in 1524 in de Orde van de Reguliere Kanunniken te Bergamo en overleed in 1566 als Generaal van zijn Orde. Hij had de faam een groot geleerde te zijn en heeft dan ook verschillende werken op zijn naam staan. Volgens Tiraboschi had hij in zijn jeugd, in 1498, kennis gemaakt met P. Bembo. Het is daarom m.i. een nog niet uitgemaakte zaak of hij inderdaad de schrijver is van de hier door Dousa bedoelde ‘Epistola de situ Hollandiae vivendique Hollandorum institutis’, welke reeds in 1514 voor het eerst te Leuven werd uitgegeven door de hoogleraar Mart. Dorpius achter zijn ‘Dialogus, in quo Venus et Cupido omnes adhibent versutias’. Zie H. de Vocht: Monumenta humanistica Lovaniensia. Louvain 1934, 333-334; 287-289. G. Tiraboschi: Storia della letteratura italiana VII (Firenze 1812), 875-877.

[p. 57]

uitgave wilde doen afdrukken. Zoveel haast zette Dousa achter zijn voornemens, dat hij reeds in Maart '83 aan Van der Burch kon meedelen dat het nog slechts wachten was op de komst van Plantijn te Leiden. Deze arriveerde in April - reeds in November '82 had hij op aansporen van Dousa zelf een huis gekocht²⁵⁾ - en moet aanstonds de teksteditie van Van der Does in handen van zijn zetters gegeven hebben. Nog in hetzelfde jaar schijnen enige exemplaren het licht te hebben gezien²⁶⁾. Immers, bij resolutie van 30 September 1583 schonken de Staten van Holland de beroemde uitgever honderd gulden uit de inkomsten van de Universiteit ‘tot een vereering ende recompense van het gedrukte dat bij den selven Plantinus van de Graven van Holland is uitgegeeven en de Staten van Holland gedediceert’, terwijl ook de curatoren hem bij besluit van 26 December van hetzelfde jaar royaal bedachten. En op 30 October en 19 December hadden de Staten van Utrecht de drukker eveneens beloond voor zijn opdracht van het Utrechtse gedeelte van Barlandus' geschriften²⁷⁾.

In de dedicatie, welke gedateerd was op 13 September 1583, verklaarde Plantijn dat het de Heer van Noordwijk was geweest die hem had aangespoord de werken van Barlandus, welke zeldzaam waren geworden, te herdrukken. Want Dousa was bezig met een grote geschiedenis van Holland en tot nut en meerdere verlichting van de toekomstige lezer had hij gemeend dit als samenvatting en inleiding aan haar vooraf te moeten laten gaan. Van der Does was bij dit alles niet weinig geholpen door Lambert Van der Burch, die hem copieën van boeken en oude annalen verschafte.

De uitgave zelf bevat een tekst welke uitgebreider is dan de ‘Libelli III’ van 1520²⁸⁾, hetgeen wel te verklaren is, daar Dousa klaarblijkelijk een manuscript van zijn Utrechtse vriend aan de copij ten grondslag had gelegd. Bovendien waren ter verklaring van de wat beknopte aantekeningen van Barlandus passages

25) P.A. Tiele: Les premiers imprimeurs de l'Université de Leiden. In: Le Bibliophile Belge IV (1869), 113-114.

26) De enig bekende druk dateert van 1584 onder de uitvoerige titel: Hadriani Barlandi Hollandiae Comitum Historia et Icones: cum selectis scholiis ad lectoris lucem. Eiusdem Barlandi Caroli Burgundiae ducis vita. Item Vltraiectensium episcoporum catalogus et res gestae. Eiusdem argumenti libellus Gerardo Noviomago auctore. Lugduni Batavorum, Ex officina Christophori Plantini. CIƆ.IƆ.LXXXIV.

27) Tiele, t.a.p., 116. (Gedrukte) Resolutiën van de Staten van Holland en West-Friesland, dd. 30 Sept. 1583.

28) Aldus Van der Haeghen, t.a.p., B 2571 vlg.

[p. 58]

uit Jacobus Meyerus' ‘Annales Flandriae’ van 1561 ingelast²⁹⁾.

Of het nu aan deze uitgave van Barlandus te danken is geweest ofwel aan een actie van vrienden en hemzelf, een feit is dat de Heer van Noordwijk zich op 1 Maart 1585 door de curatoren van de Universiteit - o.w. Paulus Buys, Jan van Hout en hijzelf! - zag benoemd tot bibliothecaris op een wedde van 300 gld. per jaar. Bovendien was hij ook gehouden ‘voort genot van de zelve jaerl. gaigen te beschrijven de historie ende zaecken van Hollandt in der Latijnsche tale ende prose, zulcx ende als hier voormaels by den Staten van Hollant wijlen doctor Adrianus Junius daerthoe op zeeckere jaerlicxe wedden last ende bevel es gegeven geweest, daervan den voorn. heere van Noortwijck een schijnzel binnen sjaers zal verthoonen, omme 't zelve daernaer te doen ederen ende uytgaen ten believe van de zelve Staten’³⁰⁾. Aldus had Dousa nu officieel opdracht om het werk van Junius, wiens opvolger hij zich al zo lang voelde, voort te zetten; m.a.w. hij was historiograaf van Holland geworden. Het wekt evenwel bevreemding dat er geen benoeming bekend is vanwege de Staten zelf: noch de gedrukte, noch de geschreven resolutiën geven ook maar enige aanduiding hierover³¹⁾. Ook is niet heel duidelijk aan wie Dousa binnen het jaar ‘een schijnzel’ van zijn werk zal moeten laten zien. Toch mag men zich er van overtuigd houden dat dit alles niet buiten de hoge regeerders om ging: later richt Van der Does zich in zijn boeken tot de Staten en ook juist tot hen alleen.

Voor zijn studie kwam het Van der Does uitstekend van pas dat in hetzelfde jaar 1585 Otto van Egmond, heer van Kenenburch, kwam te overlijden. Deze had, vanaf een ons onbekend moment doch zeker na 1572, het ambt van charterbewaarder van Holland bekleed. Nu had Dousa het geluk deze post te verwerven: zijn benoeming, goedgekeurd door Leycester wiens tegenstander hij later was, werd gedateerd op 14 November 1586³²⁾.

29) Zie ook V. Fris: Essai d'une analyse des Commentarii sive Annales rerum Flandricarum (Annales Flandriae 1561) de Jacques de Meyere. Gand 1908, 218.

30) P.C. Molhuysen: Bronnen tot de geschiedenis der Leidsche Universiteit. I, 1574-7 Febr. 1610. 's-Gravenhage 1913, 122^o-123^o.

31) Evenmin de nog bewaarde vroedschapsresolutiën van Gouda (Vriendelijke mededeling van de archivaris Drs J. Taal).

32) ‘Et quia ad Bataviae Hollandiaeque Annales conscribendos animum adjunxerat...... etiam Archivorum Bataviae custodiam post obitum nobilissimi viri D. de Kenenburch in se suscepit, anno 1585’. Aldus Bertius, Oratio, C3^v, verkort overgenomen door J. Meursius: Athenae Batavae. Lugduni Batavorum 1625, 89. De commissie voor Dousa is aanwezig te 's-Gravenhage, Alg. Rijksarchief, Rekenkamer van Holland, Domeinen nr 498: Vierde register van de commissiën 1586-1625, fol. 29^r. In zijn nieuwe hoedanigheid trok Van der Does zich ook het lot aan van de verwaarloosde Librije van het Hof van Holland, waarvan hij in 1595 een en ander naar Leiden liet brengen (J.L. van der Gouw: De Librije van den Hove van Holland. In: Het Boek 29, 1947-'48, 127).

[p. 59]

Voortaan had hij, onafhankelijk van wie dan ook, toegang tot de archieven, een buitenkans die hij ongetwijfeld goed benut heeft³³⁾.

Zo werd de Heer van Noordwijk langzamerhand hét centrum van allen die zich met de geschiedenis van hun eigen land bezig hielden. Bovendien was hij door zijn gedichten en uitgaven van klassieken het richtpunt van ieder in Holland, die op min of meer gelukkige wijze de nieuw-latijnse dichtkunst beoefende³⁴⁾. Geen bundel uit die dagen kan men in handen nemen of men vindt er de naam van de even beroemde als geleerde poëet in. De jonge Haarlemmer George Benedicti Werteloos bijv. vervaardigde te zijner ere een hele reeks grafschriften op de Hollandse graven tot en met Karel V, aldus Dousa op twee manieren tegelijk lof toezwaaiend³⁵⁾.

Inmiddels bleef Van der Does voortgaan met zijn studies. Misschien heeft hij de hand gehad in de bronnenverzameling, welke zijn vriend Vulcanius in 1586 onder de titel ‘Batavia’ bij Plantijn het licht deed zien³⁶⁾. Zekerheid hieromtrent valt echter niet te

33) Zo heeft bijv. P. Scriverius in het manuscript van Junius' ‘Batavia’ van de Koninkl. Bibliotheek te 's-Gravenhage aangetekend: ‘Zyliae genti Dousicae stirpis antiquitas subjicienda, eo opportunius quod ei domui cum Zylia de Nobilitatis praerogativa controversia aliquando fuerit, arbitrio Gulielmi Comitis decisa denique. Qua de re publicae confectae tabulae, quarum archetypum in archivis arcis Gaudanae probe ac fideliter hucusque servatum: ex quo apographum patris Jani Dousae manu transcriptum, penes haeredes etiam nunc extat’ (A.D. Schinkel: Beschrijving van het in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage berustende handschrift der Batavia, uit de nagelaten schriften van Mr. Gerard Van Lennep. 's-Gravenhage 1840, 3-4).

34) Over Dousa als leider van de kringen te Leiden zie men G. Ellinger: Geschichte der neulateinischen Lyrik in den Niederlanden vom Ausgang des fünfzehnten bis zum Beginn des siebzehnten Jahrhunderts. Berlin-Leipzig 1933, Hoofdstuk IV.

35) Georgii Benedicti Harlemensis: De rebus gestis Illustriss. Principis Guilielmi, Comitis Nassovij, &c. Lib. II. Item Epigrammata, Epitaphia. Lugduni Batavorum, Ex officina Ioannis Paetsij Anno MDLXXXVI, 75-87. Dousa zelf had in dit boekje een lofdichtje geplaatst.

36) Batavia sive de antiquo veroque eius insulae quam Rhenus in Hollandia facit situ, descriptione et laudibus; adversus Gerardum Noviomagum, Libri duo; Auctore Corn. Aurelio, D. Erasmi Roterodami olim praeceptore. Item alia quae proxima pagella indicabit. Bonaventura Vulcanii operâ, nunc primum in lucem edita. Antverpia, Apud Christophorum Plantinum CIƆ.IƆ.LXXXVI.

[p. 60]

bekomen omdat noch in de briefwisseling van de drukker noch in die van Vulcanius - voor zover deze te Leiden bewaard is - noch in de voorrede van de bewerker iets daarover te lezen valt. Daarentegen weten wij wel dat Van der Does er in slaagde het manuscript van de ‘Batavia’ van zijn vereerde Junius in handen te krijgen: het exemplaar met zijn eigenhandige notities wordt heden ten dage bewaard in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage³⁷⁾. Uit de brief van 24 October 1582 aan Lambert van der Burch is ons al bekend dat hij het op dat moment niet bezat, zodat de uitlating van P.C. Bockenberg, Dousa's verbitterde vijand, als zou de Heer van Noordwijk Junius' werk bewaard hebben, slechts gedeeltelijk juist is³⁸⁾. Na '82 evenwel schijnt hij Pieter Junius te hebben overgehaald om hem het voltooide gedeelte af te staan. Heel veel moeite heeft het hem wellicht niet gekost, daar hij Pieter al als kleine jongen gekend had³⁹⁾. En ook moet Dousa omgang gehad hebben met de echtgenoot van Hadrianus' dochter Clara, de medicus Meynard Van der Laan. Want toen hij in 1586 zijn ‘Odarum Britannicarum liber’ had uitgegeven, verzuimde hij niet een exemplaar er van met opdracht ‘eximio D. Meynardo Van der Laen... magni illius Hadriani Junii genero...’ te zenden⁴⁰⁾. Ook deze bezat nog handschriften van Oranje's voormalige lijfarts⁴¹⁾.

Wanneer men nu de uitgave van 1588 van Junius' ‘Batavia’ ter hand neemt⁴²⁾, vindt men daarin met geen enkel woord gerept over de uitgever er van: noch de zoon noch de vriend hebben klaarblijkelijk de naam van de in hun ogen zo grote geleerde willen schaden. En hoe men ook zoekt in contemporaine werkjes en documenten, men treft nergens een bevestiging van de algemeen aanvaarde opinie dat Dousa het werk ter perse heeft

37) Schinkel, t.a.p., 2.

38) P.C. Bockenberg: Pro Annalibus suis...... oratio. Delphis 1603, 8-9: ‘....... post Adriani Junii excessum, cuius lucubrationes nondum aeditas servabat’. In een ander werkje spreekt Bockenberg hierover niet.

39) H. Junius aan Nic. Vorstius op 18 April 1575: ‘Salutat te uxor, nam Petrum meum nuper apud Douzam deposui’ (Junius, Epistolae, 492).

40) Exemplaar van de Universiteitsbibliotheek te Leiden.

41) D. Velius: Chroniick van Hoorn...... Tot Hoorn...... 1617, 296.

42) Hadriani Junii Hornani medici Batavia, in qua praeter gentis et insulae antiquitatem, originem, decora, mores, aliaque...... declaratur quae fuerit vetus Batavia...... Ex officina Plantiniana, apud Franciscum Raphelengium [Leiden] 1588.

[p. 61]

bezorgd. Feitelijk geeft alleen de overigens accurate Bertius achter zijn lofrede de aanwijzing, die wij behoeven om althans enige zekerheid te krijgen. Onder drie werken die hij daar opsomt als door tussenkomst van de overledene te zijn uitgegeven, plaatst hij ook de ‘Batavia’ van Junius⁴³⁾. De uitgave werd aanvankelijk allerwege gunstig ontvangen. Zo sprak de geleerde Renatus Van der Duyn in 1589 van uit Spiers tegenover Suffridus Petri, die tot historiograaf van Friesland was benoemd, de hoop uit dat hij eenzelfde sieraad voor zijn gewest zou vervaardigen als Junius voor Holland⁴⁴⁾. Maar al in 1590 was Petri bezig aan een geschrift tegen de ‘Batavia’ en later vatte iemand als Scriverius het plan op om ‘Observationes’ er op uit te geven⁴⁵⁾.

Nog een ander manuscript mocht Van der Does van Pieter Junius ontvangen: nl. de ‘Rijmkroniek’ van Melis Stoke. Waar Dousa echter niet de gewoonte had om zijn onderzoekingen van één handschrift te laten afhangen, verbaast het niet te vernemen dat hij ook een exemplaar had gekregen van Jacobus Blondelius uit Aalst, oud-prior van Egmond, die het op zijn beurt van de ondergang als scheurpapier had gered. In 1591 zag dit historiewerk, dat voor de geschiedenis van Holland van zo groot belang is, bij Barend Adriaensz. te Amsterdam het licht. Op het titelblad⁴⁶⁾ leest men duidelijk dat een Voorrede door Van der Does er aan is toegevoegd. Maar slecht-ziende biografen hebben daarvan gemaakt dat de Heer van Noordwijk de uitgave bezorgd heeft en zo is deze opvatting gemeengoed geworden⁴⁷⁾. Leest

43) Daarna geeft pas W. van Gouthoeren: D'oude chronycke ende historien van Holland...... Dordrecht 1620, in een lijst van bronnen Junius op als te zijn uitgegeven door Dousa.

44) S.A. Gabbema: Epistolarum ab illustribus et claris viris scriptarum centuriae tres. Harlingae 1663, 486.

45) Gabbema, t.a.p., 599-600. Scriverius had in 1609 zijn boek persklaar. Zie twee brieven van hem aan Joh. Isaac Pontanus uit dat jaar in Ant. Matthaeus: Veteris aevi analecta...... I. Hagae Comitum 1738, 373; 387.

46) Hollantsche Riim-Kroniik Inhoudende de gheschiedenissen der Graven van Hollandt tot het Jaer M.CCC.D. Door enen wiens naeme noch onbekent is/ voor 286. Jaren beschreven. Met een Voorrede des Edelen E. Jonkh. Jan vander Does/ Here tot Noordtwyk/ Registermeester van Hollandt. Hier is noch by gevoeght de moort van Graef Floris/ ende Gherrit van Velsens wedervaren/ zangsgewijs. T'Amstelredam, By Barendt Adriaensz., woonende inde Warmoes-straet int Gulden Schrijff-boeck, Anno M.D.XCI. Deze editie is zeldzaam, want zij werd bij de drukker door brand vernield.

47) Zie bijv. P.J. Blok in NNBW. VI, 427 en Romein, Geschiedschrijving, 52. Bertius zegt hiervan niets!

[p. 62]

men evenwel die lange berijmde voorrede, die aan Hendrik Laurensz. Spiegel is opgedragen, aandachtig door dan blijkt zonneklaar hoe ongegrond die opinie is! De eerste pagina van het gedicht bevat niets dan verontschuldigingen voor het feit dat Dousa, zo gewoon aan dichten in het Latijn, ditmaal de Muse in zijn eigen taal aanroept. Maar Spiegel, ‘zijnen goeden vrundt’, heeft nu eenmaal gewild dat hij een proeve van zijn kunnen in het nederlands zou afleggen en daarom moest hij deze kroniek, die Spiegel ‘niet sonder pinen en costen is bedacht in druc te laten gaen’, inleiden. Nog enige malen laat Van der Does zich in dezelfde geest uit, zodat het boven twijfel verheven is dat niet Dousa de uitgever en bewerker is, doch Spiegel. Zo was ook de mening van Fruin en vroeger die van Balthazar Huydecoper, die in 1772 een herdruk bezorgde⁴⁸⁾. De voorrede leert bovendien dat bij het bewerken en gereedmaken van de handschriften voor de pers Pieter Pauw en een Sebastiaan behulpzaam zijn geweest. Eerstgenoemde was een neef van Spiegel - zijn moeder was Geertruida Spiegel, gehuwd met Pieter Pauw, raad van Amsterdam - sinds 1589 buitengewoon hoogleraar in de botanie te Leiden. In 1593 zou hij huwen met Maria van Hout, de dochter van Jan Van Hout⁴⁹⁾. Hij behoorde dus geheel tot de kringen van letterkundigen die ons hier bezighouden, zodat zijn belangstelling inzake de uitgave van het dichtwerk van Melis Stoke niet vreemd aandoet. Sebastiaan, die niemand heeft kunnen identificeren, is hoogstwaarschijnlijk het lid van de Hoge Raad Mr Sebastiaan Van Loosen, die zoveel interesse voor geschiedenis bezat (en misschien ook wel zoveel kennis) dat de Staten van Holland hem in 1594 opdroegen om te zamen met Mr Johan Van Banchem rapport uit te brengen over het geschiedwerk van hun

48) R. Fruin: Tien Jaren uit den Tachtigjarigen Oorlog 1588-1598. 's-Gravenhage 1908⁶, 264-265. H.A. Ett: De briefwisseling Balthazar Huydecoper - Gerard Meerman en Huydecoper's onvoltooide Voorrede tot de Rijmkroniek van Melis Stoke. In: BMHG. 66 (1947), 156. Vgl. Geschiedenis v.d. Letterkunde der Nederlanden III, 's-Hertogenbosch 1944, 333-334; 394-395; 400.
In 1750 kocht Huydecoper ter auctie van de bibliotheek van Jacob Marcus twee mss van M. Stoke, waarvan het ene wordt aangeduid als ‘gekomen uit het Clooster van Egmond, en daarna uit de Bibliotheek van Jonker Jan Van der Does, Registermeester van Holland’. Zie Bibliotheca Selectissima,...... Nagelaaten door den Heer Jacob Marcus...... Amstaelodami...... (7 Sept. 1750), Libri manuscripti in folio, p. 6, nr 65 en 66 (exemplaar U.B. Amsterdam).

49) NNBW. IV, 1051-1053. Huydecoper in BMHG. 66 (1948), 155.

[p. 63]

historiograaf P.C. Bockenberg⁵⁰⁾. Hij was het die de kantaantekeningen - waarschijnlijk dus de korte inhoudsopgaven in margine - aanbracht.

Met dat al is het zeker dat het aandeel van Dousa in deze uitgave zich beperkt tot het ter beschikking stellen van zijn beide handschriften, die hij in het gedicht tot Spiegel noemt. Vóór de uitgave had hij al ruim gebruik gemaakt van de gegevens van de hem onbekende auteur ten behoeve van zijn ‘Annales’, die op rijm zouden verschijnen. Maar vooral Heda, zo zeide hij in deze voorrede, was voor die ‘Annales’ zijn leidsman geweest. Op het moment van schrijven is hij zo ver gevorderd dat hij weldra het feest zal meemaken dat een gedeelte er van voltooid zal zijn en naar de drukker gaan. Opnieuw spreekt hij van zijn geschiedwerk als van een vervolg op Junius' arbeid⁵¹⁾. Juist dat maakt het uitgeven van de ‘Rijmkroniek’ alleszins waard: dat Dousa en zijn zoon de vaderlandse historie in het latijn zullen bezingen terwijl Spiegel door de uitgave van deze kroniek hetzelfde doet in de moedertaal⁵²⁾. Beide werken vullen elkaar dus schitterend aan. Een andere reden om de kroniek door de druk voor het publiek toegankelijk te maken, achtte Dousa haar belang voor de taal. Wel vond hij Stoke hier en daar wat langdradig en keurde hij de vele herhalingen af.

Er ging echter nog heel wat tijd overheen eer Dousa er toe kwam zijn eigen ‘Annales’ aan de zetter toe te vertrouwen: het zou 1599 worden. De reden van die vertraging kan men slechts gissen. Er gebeurde veel in die tussentijd. Zo werd in deze jaren de Gouwenaar Bockenberg door de Staten officieel tot hun historiograaf verheven; hij genoot al lang jaarlijkse uitkeringen voor de moeite die hij deed in het beschrijven van 's lands historie. Was Dousa, van wie men wellicht niets meer verwachtte, hierdoor in zijn wiek geschoten? In de Rijmkroniek had hij met een vrij duidelijke vingerwijzing in de richting van zijn mededinger gezegd, dat diens werk

50) (Gedrukte) Resolutiën van de Staten van Holland en West-Friesland, dd. 13 Dec. 1594. Hij was op 18 Jan. 1582 door Oranje benoemd tot lid van de Hoge Raad ('s-Gravenhage, Alg. Rijksarchief, Hoge Raad van Holland, nr 1279: Register van ordonnantien, placcaten, enz. 1582-1607, fol. 10^v).

51) ‘Die nu in Junii spoir derf setten zijnen plant:
Spoir onbetreden noch van ander’ (blz. iiij^r onderaan).

52) ‘Te dienen/ U en my: ons Vaderland ten thone:
In de Romeynsche spraik/ voor my ende mynen soone;
U in ons moeders tael’ (blz. iij onderaan).

[p. 64]

 

‘Nut tot geen ander saik, dan om veel wit en schoon

 

Papiers te maken vuyl (hoewel niet sonder loon)

 

Tot oneer niet van hun, sijnd' all' eer overcomen

 

Maar ons liefs Vaderland, daer van sy sich steets romen’.

Of vond de beroemde dichter dat zijn werk niet gaaf genoeg was? Hij had niet al te veel gelegenheid zich aan studie en dichtkunst te wijden, daar juist in 1591 alweer een nieuw ambt, dat van raadsheer van de Hoge Raad (hetgeen hem verplichtte in Den Haag te gaan wonen) zijn beslommeringen in staatsaangelegenheden kwam vermeerderen. De laatste gissing benadert waarschijnlijk het dichtst de werkelijkheid, want in 1593 liet Dousa een open brief aan de Staten van Holland uitgaan om zich tegenover het publiek te verontschuldigen over het lang uitblijven van zijn boek⁵³⁾. Na een lange inleiding van veel woorden en weinig inhoud, komt hij eindelijk ter zake en zegt dat hij het ten zeerste waardeert indertijd charterbewaarder of archivaris van Holland te zijn geworden. De hoeveelheid der stukken oefende een bijzondere aantrekkingskracht op hem uit om de geschiedenis van het gemeenschappelijk vaderland eenmaal te voltooien. En daarom twijfelt hij er niet aan of men zal hem hiervoor meer tijd gunnen naarmate zijn plichten van staat meer tijd in beslag nemen. Slechts door harde noodzaak gedwongen lijkt hij ondankbaar. Hij zou niets liever doen dan de uitgave van zijn ‘Historiae’ bezorgen, die hij de Staten had beloofd en in het vooruitzicht gesteld. Wat blijft dan nog over? Dat, wanneer eindelijk het eerste deel zal verschijnen, het wordt opgedragen aan U, de Staten van ons gewest (blz. 9-13).

Daar overleed in 1597 na een korte ziekte vrij plotseling Dousa's veelbelovende oudste zoon en naamgenoot Janus, die hem tot dan toe trouw geholpen had. De slag kwam hard aan, doch

53) J. Dousae Epistolae apologeticae duae. Quarum priore de prolatâ Annalium suorum editione auctor se purgat: altera pro praetore Nortuicano, peregrinitatis in Batavis reo, causae-dictionem complectitur. Ad illustres, nobiles, amplissimos ac prudentissimos Hollandiae Westfrisiaeque Ordines. Lugduni Batavorum, Ex officina Plantiniana, Apud Franciscum Raphelengium. CIƆ.IƆ.XCIII. Het tweede stuk dateert al van veel vroeger datum. Waarschijnlijk in 1575 (de brief is ongedateerd) schrijft Dousa aan Junius: ‘Cum Dordraci essem, filio tuo libellum supplicem unum aut alterum ad Nordovicum, municipium nostrum, pertinens (de Praetura Peregrina ejusdem pagi loquor una cum literis obsignatis) ad Ordines servandum tradidi, quem ille una cum iis, quas dixi, literis secum imprudens in Zelandiam asportavit’; stuur daarom a.u.b. die verhandeling weer terug (Junius, Epistolae, 647-648).

[p. 65]

verlamde de vader niet. Integendeel, hij was nu 52 jaar oud en voelde misschien zelf ineens dat hij dicht bij de dood stond. Twee jaar later waren de ‘Annales... nunc primitus in unum metricae historiae corpus redacti’ voor het publiek verkrijgbaar⁵⁴⁾. In de opdracht aan de Staten van Holland betoogde de dichter dat de geschiedenis van het gewest alleszins waard was om beschreven te worden, wijl men vroeger oorlogen voerde met niemand minder dan keizers en koningen. Noch de duisterheid van het ingewikkelde der vroegere historie, noch de zwaarte van de ondernomen taak schrokken hemzelf of wie de Staten dan ook tot het vervaardigen van dit geschiedwerk hebben willen aanwijzen, af; wat hemzelf aangaat: hij heeft geen moeite gespaard, want als beheerder der archieven stonden hem alle bewaarplaatsen van de publieke schatten open. Hier ziet men de vruchten voor zich, die het bekleden van dit eervolle ambt hebben afgeworpen. Want niets is heerlijker dan de privileges, verdragen etc. der vorsten aan het licht te brengen. Daarom dankt Dousa de Staten voor het in hem gestelde vertrouwen. Na deze dedicatie volgde een tractaat ter verdediging van het feit dat er een geschiedwerk in dichtvorm is geleverd. Toch is dit niet zo ongewoon als het lijkt, want Dousa kan zich o.m. beroepen op het voorbeeld van Melis Stoke. Overigens is zijn oordeel over zijn voorganger wel wat veranderd; hij vindt hem overdreven lang, saai en vervelend; hij neemt nutteloos de tijd van de lezer in beslag, heeft een slechte stijl, slechte woordkeuze, kortom: er is geen beschaving aan hem te vinden!

In de dedicatie had Dousa ook vermeld dar hij een tweevoudige editie van de ‘Annales’ prepareerde, nl. een in dicht en een in proza. Mocht deze laatste niet zo gauw gereed zijn, dan is zulks te wijten aan het noodlot dat hem zijn zoon ontnam. In een brief, die hij kort voor de uitgave, doch nog in 1599, aan zijn oude vriend Lambert Van der Burch schreef⁵⁵⁾, kondigde hij zowel de annalen op rijm als in proza aan: zij zouden ongeveer tegelijk op de markt komen. Welnu, de proza-editie verscheen pas in 1601. Op het titelblad werd vermeld dat Dousa Jr haar

54) Jani Dousae Nordovicis Annales rerum a priscis Hollandiae Comitibus per CCC.XLVI. Annos gestarum continuatâ serie memoriam complectentes. Nunc primitus in unum metricae historiae corpus redacti, atque in X. libros tributi ac dispartiti. Ad illustres, nobiles, praepotentes, ac vere magnificos Hollandiae Westfrisiaeque Ordines. Hagae-Comitis, Ex officina Alberti Henrici. CIƆ.IƆ.IC. Cum privilegio ad sexennium.

55) Bijlage F.

[p. 66]

vervaardigd had en de vader haar voltooid⁵⁶⁾. De annalen in versvorm en in proza lopen beide precies even ver, nl. tot graaf Floris II († 1121)⁵⁷⁾. Ook nu was het boek vanzelfsprekend aan de Staten opgedragen. Reeds de 8ste September besloten dezen de auteur voor zijn werk ‘tot dienst van den Lande gemaakt’ een gouden ketting met medaille toe te kennen ter waarde van 600 pond, terwijl hem bovendien als bijzondere gunst werd toegestaan zijn salaris als raadsheer van de Hoge Raad te toucheren zonder verplicht te zijn er te verschijnen⁵⁸⁾. Het was een eerbetoon waarop de beloonde trots mocht gaan: gouden kettingen werden alleen geschonken aan hen die zich op meer dan gewone wijze voor het land verdienstelijk hadden gemaakt. En wijl Dousa nog in de voorrede op Melis Stoke en in de opdracht van 1601 niet nagelaten had er op te wijzen dat hij zijn werk had ondernomen uit vaderlandsliefde - een motief, dat hij ook vroeger al had opgegeven - kan men slechts eerbied hebben voor de ijzeren onverzettelijkheid waarmee hij zijn doel bleef nastreven en zich slechts verheugen over het eerbewijs dat hem ten deel viel.

In feite is met de uitgave der ‘Annales’ de loopbaan van Van der Does als geschiedschrijver der Staten geëindigd. Maar niet zonder dat zijn werk een steen des aanstoots werd voor sommige geleerden, die hij ongetwijfeld overdreven hooghartig en zelfbewust, om niet te zeggen onbeschaafd, had behandeld. Hij had nl. in zijn gedicht in de ‘Rijmkroniek’ niet alleen Bockenberg aangevallen, maar ook diens waarheidsliefde in twijfel getrokken met de woorden:

‘Of eenen Snois gelijc / dick met een waire schijn
Bekleedt / doch meestendeels bevlekt met logentael’.

De Goudse geleerde had hierop geantwoord met de herdruk van een zijner boekjes, vermeerderd met een lijst van werken die hij

56) Bataviae Hollandiaeque Annales: a Jano Dousa Filio concepti atque inchoati iam olim; nunc vero a Patre eidem cognomine et superstite, Nordovici Domino, supremo Concilij Adsessore, tum Archivorum in Batavis custodiae Praefecto, recogniti, suppleti, novaque octo librorum accessione ad integrae usque Decadis finem perducti et continuati. Ex officina Plantiniana Apud Christophorum Raphelengium, Academiae Lugduno-Bataviae Typographum CIƆ.IƆ.CI. In Catalogus 1, Mei 1942, van Antiquariaat Burgersdijk en Niermans te Amsterdam komt onder nr 20 een exemplaar voor dat Dousa schonk aan Arn. Buchelius.

57) J. Tideman: De Annales van Dousa. In: Algemeen Letterlievend Maandschrift II (1846), Mengelwerk, 32-35 heeft beide uitgaven vergeleken.

58) (Gedrukte) Resolutiën van de Staten van Holland en West-Friesland, dd. 8 Sept. en 9 Nov. 1601.

[p. 67]

zou gaan schrijven⁵⁹⁾. Dousa had toen in zijn ‘Annales’ van 1601 een scherpe passage tegen hem ingevoegd en vooral ook tegen Jacob Cool of Brassica⁶⁰⁾, de bloedverwant van Snoy, die in 1599 in zijn ‘Hollandiae Etymon’ de naam ‘Holland’ van ‘Holtland’ wilde afleiden. Beide geleerden verdedigden zich in felle pamfletten, waartegen Dousa zich niet verweerde; misschien achtte hij het beneden zijn waardigheid om tegen zijn medehistoriograaf en diens aanhanger in het krijt te treden. Daniel Heinsius nam voor hem onder de schuilnaam ‘Janus Philodusus’ de toegeworpen handschoen op, doch daar hij geen historicus was, kwam hij niet verder dan het uiten van venijnige schimpscheuten die de persoon van zijn tegenstander moesten treffen, maar fouten bij hem niet bewezen! De vrij nutteloze en op zeer laag peil gevoerde strijd duurde tot 1603 toe⁶¹⁾.

In de loop van 1604 is Dousa vrij onverwacht aan de pest gestorven. Mogelijk had hij nog plannen tot uitgave van Heda en Beka. Met eerstgenoemde dweepte hij erg: men zie daarvoor zijn uitlatingen in de brieven aan Lambert Van der Burch van 12 Maart 1583 en van 1599. Ook aan Beka heeft hij gewerkt, als we ten minste het bericht van Bernard Furmerius, die in 1612 de door S. Petri voorbereide tekst van Beka uitgaf, mogen geloven⁶²⁾. Het was echter voor anderen weggelegd de werken van deze twee auteurs aan de historieliefhebbers in de Nederlanden te schenken.

59) P.C. Bockenberg: Historiae Batavorum hactenus editae a P. Cornelissonio Bockenbergio. Cum Catalogo omnium de rebus Bataviae voluminum edendorum. Ad Ampliss. Hollandiae et Westfrisiae Ordines. Post Monstra illa montana nuper edita. Lugduni Batavorum, Ex officina Plantiniana, Apud Franciscum Raphelengium. CIƆ.IƆ.XCII.

60) J. Dousa, Annales...... 1601, 251-254; 281-282; 297-298.

61) Omdat Dousa zelf niet in deze twist ingreep, worden de gewisselde pamfletten besproken in een biografische schets van Bockenberg. Heinsius zegt zelf in een brief van 20 Febr. 1602 aan Scriverius, dat hij ‘Philodusus’ is: ‘Interim mea Lux tibi cura quam nosti de Tragora (de bijnaam, die Bockenbergs tegenstanders aan hem gaven) incumbet, quod ut quam emendatissime excuditur, operam velim des...... Nosti partim exemplares quod typographo tradidi ab Heremitio nostro descriptam, quamobrem velim de distinctionibus paulo magis sis sollicitus, praeterea ubi haec verba sunt cum per totum prope terrarum orbem tot sint φιλοδουσι quot φιλομουσι memini ab Heremitio scriptum fuisse φιλομυσι pro φιλομουσι, puto tamen illud me emendasse. Tu ex hoc in te recipias velim’ (Leiden, Universiteitsbibliotheek, Cod. B.P.L. 885). D.J.H. ter Horst: Daniel Heinsius. Utrecht 1934, 19, had reeds op deze brief attent gemaakt.

62) B. Furmerius zegt, in de uitgave van Beka's en Heda's ‘Historia veterum episcoporum Ultraiectinac sedis......’ Franeker 1612, in zijn narede op de tekstuitgave van Beka door Suffridus Petri op blz. 191 het volgende: in Beka staan enige fouten welke Heda wel opmerkte, doch niet verbeterde. ‘Janus autem Dousa Nortvici Dominus corrigere voluit, sed per omnia non potuit, quamvis in eam rem diligentem operam navarit’. Zie ook E.H. Waterbolk: Twee eeuwen Friese geschiedschrijving. Groningen 1952, 222; 225 nt 1; 229; 231.

[p. 68]

Het boek over de geschiedenis van Holland door Junius met steun van Oranje opgezet, is nimmer verder gekomen dan de inleiding welke onder de naam ‘Batavia’ werd gedrukt. Dousa, evenals Junius officieel door de Staten benoemd - de curatoren van Leiden zouden de benoeming zeker niet tegen de zin der Staten hebben kunnen doordrijven! - wilde het vervolg leveren en kwam na een heel leven van serieus en hard werken niet verder dan tot rond 1100: ook zijn werk, blijkens eigen uitlatingen een eerste deel, bleef een torso. Wel is Dousa betrokken geweest bij verschillende belangrijke uitgaven: die van Barlandus in 1584, van Junius zelf in 1588 en in de verte bij die van Melis Stoke in 1591, terwijl nog waarschijnlijk een uitgave van Beka en Heda in de pen was. Ongetwijfeld had Dousa meer succes gehad dan zijn voorganger en vriend. Maar mogelijk omdat zij op een gegeven moment er aan twijfelden of hij nog wel ooit tot het schrijven van een boek zou komen, hadden de Staten Bockenberg opdracht gegeven de middeleeuwse geschiedenis van Holland te bewerken. Twee historiografen voor hetzelfde onderwerp was wel veel. En bovendien: was het nu, in 1604, nog wel erg nodig te bewijzen dat men van ouds onafhankelijk was? Zodoende werd op 20 December 1604 ‘op de requeste van Job van Teylingen⁶³⁾, om te weesen historieschrijver in plaats van den Heer van Noortwijk, geresolveert en geappoincteert: Word niet noodig gevonden voor dees tijds iemand ten einde als in deesen van nieuws aan te neemen’.

63) (Gedrukte) Resolutiën van de Staten van Holland en West-Friesland, dd. 20 Dec. 1604. In 1582 raakten Augustijn en Jan Van Teylingen, zonen van een Job Van Teylingen, in proces over een jachtrecht in de domeinen van Holland. Die Jan had een zoon en kleinzoon, die beiden Job heetten. Een Johan Van Teylingen schreef ten behoeve van G. Sandelin een citaat af uit de Kroniek van Wilhelm Procurator (Romein, t.a.p., 55) over de oorsprong der Brederodes en Van Teylingens. ‘Haec chronicon est apud haeredes Jani Douzae’, zegt hij er bij (nu te Hamburg). In 1600 vertaalde een Job Van Teylingen ook een oud register over zijn familie. Zie De Wapenheraut 8 (1904), 409; 9 (1905), 449-460; 13 (1909), 385-406.

[p. 69]

A. Brief van Janus Dousa aan Adriaan van Blyenburgh (1560-'99), uit Leiden, 21 october, Z.J. [1582].¹⁾

Dousa bevestigt de ontvangst van een brief, tegelijk met een ‘Anselmus’. Blyenburgh had deze, met het oog op een door beiden te ondernemen uitgave, voor Dousa laten afschrijven, waarvoor Dousa hartelijk dankt; hij wil zijn vriend de dienst graag op gelijke wijze vergelden. Dat kan omdat zij beide nu eenzelfde veld van studie hebben, want Dousa is zich op voorbeeld van Junius met de historie van Holland gaan bezig houden. Hij tast echter in het duister rond door gebrek aan annalen en oude memoires. Als Junius nog in leven zou zijn, zou hier een schat aanwezig zijn; deze had immers een oude codex uit het archief der Brederodes, die Dousa nu niet meer kan vinden. Hij vraagt daarom of Blyenburgh er eens op wil letten wanneer hij een of ander exemplaar van latijnse of hollandse annalen tegenkomt.

Hij verzoekt de groeten te doen aan zijn oud-collega, de predikant Nic. Dammius en te vragen of hij nog de kroniek van Snoy bezit ofwel reeds aan zijn vriend heeft teruggegeven. Laat hij hem dan weer opvragen zodat Dousa het werk kan benutten, al is het maar voor een maand.

Ianus Dousa Nordovix Hadriano Blienburgio Dordraceno S.D.

Literas tuas accepi, mi suavissime Blienburgi. Nam quot? inquies. Unas ac singulares modo, postremas illas scilicet, quas tu Anselmo nostro reduci comites ire iussisti, benevolentiae, fidei, festivitatis plenissimas. Neque dubito quin alterae quoque priores illae, quas ad me binas datas intelligo, ad idem fuerint exemplum. Quas ego tamen nullus accepi, magno quidem cum dolore meo atque incommodo, maiore etiam dedecore tuo, qui iisdem ad me curandis certiores homines allegare non potueris, quam levifidos istos nescio quos populares tuos, quorum oscitantia, an madidae memoriae vitio effectum, ut et tu conceptissima laboris tui opinione, ego vero iucundissimo earundem lectionis fructu penitus exciderimus. Proinde quod nos inauditos atque indefensos ingrati

1) Deze brief is te dateren op 1582 omdat de inhoud vrijwel gelijkluidend is aan die van het schrijven aan Lambert Van der Burch, dd. 24 October 1582.

[p. 70]

silentii crimine condemnes, caussa non est. Ego enim (ut vides) extra noxiam; tute in culpa, qui tam sublestae fidei tabellarijs usus.

Sed hoc beat saltem, quod in Anselmo²⁾ remittendo cautiorem tete ostenderis mihi: quem quidem poetam opera iam atque industria tua congeminasse nobis ac communium Musarum cultoribus gaudeo utique vitulorque merito: ipsi gratulor, qui in Batavis porro nostris aliquem posthac etiam locum habiturus. Atque ego decimam modo eius editionis partem tua manu exceptandam stipulatus fueram mihi, Hymnorum opusculum puta, in quo a reliquis Epigrammatum libris seiungendo novam te oeconomiam nobis sedulo instituturum receperas. At tu, non contentus pensum, quod datum fuerat, ex utriusque nostrum sententia confecisse, etiam totum insuper Poetam mihi a capite ad calcem curatissime descriptum repraesentare es ausus: non modio neque trimodio verum hercle ipso horreo delitiarum thesaurum nobis ultro atque insperato admensus: sane in tempore. Qua in re constantiamne promissi magis, an laboris mea a te causa suscepti pertinaciam potius laudem ac demirer, nescio (ita omnino nec dictis nec opera tua parcipromus fuisti); multo impensius illud, cuiusmodi nam potissimum gratias reddam tibi; nam, hostimentum par pari, non audeo dicere. Unde enim ea Dousae tuo vel facultas vel copia? Deberi confiteor certe? Quod possum tamen, nunquam praedicare porro cessabo officium tuum, gratamque animi voluntatem si non re, aut factis: at lingua, at calamo saltem in promtu habere, probareque in perpetuum tibi. Et hoc Delphis, non Lugduno tibi responsum dicito. Atque satisfactionem hic aliam a Dousa tuo exspectes, cave.

Nam quid ea est opus? Puto te iam dicere. Nihilne igitur ad nos de privatis rebus atque interioribus literulis illis tuis, hoc est, de praesenti communium studiorum ratione? Mane, istuc ibam. Illud igitur primum, de novo impetusne an consilij nostri instituto. Quid quaeris? Ecce Gliplandi subito ex Hollandis facti sumus, ab antiquarijs et poetis tuis ad Lipsianae disciplinae severitatem, hoc est, in Historicorum castra, non sine perfugij nota, dilapsi traductique. Vah, unde nova haec, inquies, tam subito cupido obiecta est tibi? Magis dicas, ubi quid rei sit planius aliquanto percognoveris. Historiam, inquio, adornamus, et quidem serio, opera celoce, puta, haud corbita. Nam cuiusmodi? dices.

2) Anselmus, over wiens gedichten hier wordt gesproken, is waarschijnlijk de Italiaan Georgius Anselmus, die in 1528 te Venetië liet verschijnen ‘Epigrammaton libri septem; Sosthyrides; Palladis peplus; Aeglogae quatuor’.

[p. 71]

Nescio. Historia vocatur; et (si quaeris) Batavica: ad exemplum Iunianum scilicet; cui nos succidaneos porro fieri, quid vetat? Quid? An non et nos quoque Hollandi cluimus, aeque ac ille? Cluimus oppidò, et si minus ingenii, doctrinae ac Chronicorum Veterum struicibus pares; studiis certe ac propensa adversus comunem patriam voluntate inferiores non sumus. Quibus opibus confisi nescio quid sic quasi e quercu exsculpere institimus nuper, impolitum quidem illud ac rude, sed quod aliquam tamen simulacri speciem habere videretur. Ea cura, et quidem potissima, nunc impendet pectori. Sed enim auxiliariis cohortibus destituti, Marte nostro solisque domesticis copiis rem gerere, sic tanquam in tenebris micantes, cogimur; non quidem nostro, hoc est architectorum, verum hercule materiariorum vitio, Chirographorum Annalium defectu dico, ac Memoriarum Veterum maxime. Quarum in his locis copia non est; esset, si quidem Iunium nostrum superstitem haberemus modo. Apud quem membranaeeum quoddam probatae fidei ac vetustatis exemplar, intermortuam iampridem ac sepultam priscae Hollandiae descriptionem multo accuratissimam, tum superiorum Comitum res gestas rite atque ordine recensitas (con)tinens memini in re praesenti oculis usurpare iam olim, ex archivis (uti opinor) Brederodanae Gentis depromtum. Quod nunc ubinam gentium sit, id vero aut Harpaces Celtiberos, aut certe Gliplandos nostros scire oportet, scilicet. Fuit, fuit, inquam Iunianus ille thesaurus nobis, omnigenis rerum domesticarum opibus effertissimus. Cui si quid simile uspiam adipiscendi aliqua porro nobis eveniret facultas, faxo in proclivi sint omnia, nec molestiarum quidpiam ulterius haberemus, tantis statuminibus suffulti. Quod te per Gratiarum Genium

Perque Aganippaeos latices, et Musica labra³⁾,

rogatum atque exobsecratum cupio, ut si quod aliud antiquum forte, sive Latinum, sive adeo vernaculum Hollandicorum Annalium exemplar (cuiusmodi in cellulis istis coenobiorum a monachis conscribillari scis solere antiquitus, Chronicorum titulo inscripta) vel istic vel alibi in latebris situm fueris odoratus; id vero omne mihi communis Patriae ac Reipubl. nostrae nomine excipere ac procurare ne graveris. Ad tempus dico, et in leges eius, cui id ipsum non expensum laturus, sed acceptum.

Quod si feceris, illud adiuvabis, ut veterem collegam meum, Nicolaum inquam Dammium (qui nunc, sicuti audio, apud Dor-

3) Dit citaat zal wel niet uit de Oudheid stammen; het is althans niet te vinden. Mogelijk een dichterlijke vondst van Dousa zelf? Aganippe is een bron gewijd aan de Musen (Gratiae); vgl. Pausanias IX, 29, 5.

[p. 72]

dracenos publici concionatoris munus fungitur) nostro nomine studiosissime consalutes⁴⁾, eumque meis verbis interroges sedulo, ecquos etiamnum penes sese Reineri Snoij Goudani Latinos Hollandicae Historiae Commentarios habeat in mundo, manu inquam expressos, haud typis: quibus idem ille (id quod ex Rysvijco accepi) interim dum apud nos Leidae degeret, aliquo tempore commodatis usus iam olim, beneficio, ni fallor, nostratis nescio cuius, qui non ita pridem hinc in Frisios commigraverit. Vel si exemplar istud, quod dico, iam restitui fortasse amico illi curaverit suo, rogitare me dicas obnixissime, ut id ipsum denuo si fieri possit, precario remittendum postulet sibi, usu, non mancipio dico, hoc est, in leges eius, cuius est, ut sit scilicet, quo ego, et tuo et Dammiano beneficio maxime, in tanta concinnandae Historiae necessitate, uti, frui pauxillisper possim, vel unum in mensem modo. Omnino mihi Chronicis illis cognitis inspectisque est opus ad eam rem, quam cogito. Quam si tu opera isthac tua in partem adminiculari porro, Duosaeque quasi secundas agere non recusaveris, erit quod forrasse non modo nos, sed vero et Dordracum ipsa, et haec Patria nostra communis in perpetuum debitura sit tibi. Quod si consequor,

Rex sum, Regem autem quid loquor? imo Deus⁵⁾.

Vale amicorum ocelle, et fac quaeso mutuum. Lugduno Batavorum. XII Kalend. Novembris. Raptim, ut vides. Alias erimus accuratiores.

Tuuse tuo merito, quomodo nosti Dousa

(Adres:) Et literis et moribus ornatissimo Hadriano Blienburgio amico benevolenti suo. Ten huyse van wylen Mr. Adriaen van Blyenburch s.g.⁶⁾ Tot Dordrecht.

's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, hs. 129 A 26. Oorspr.; ondert. oorspr.

4) Mr Nic. Van Dam, ongeveer 1549 geboren, werd in 1575 op aanbeveling van Joost De Menyn te Leiden tot professor in de wijsbegeerte en rhetorica benoemd. In 1579 nam hij ontslag; sinds 1583 woonde hij te Dordrecht, ofschoon hij predikant was te Groote Linde. In 1585 vertrok hij naar Brielle. In 1616 was hij emeritus. Hij stond bij vele geleerden van zijn tijd hoog in aanzien. Zijn dochter was gehuwd met Theophilus Rijckewaert (A.J. Van der Aa: Biografisch Woordenboek. 21 dl. Haarlem 1852-1878, s.v. Nic. Van Dam; NNBW. IV, 492).

5) De woorden ‘Rex sum’ komen voor bij Plautus, Poenulus, 671. De uitdrukking ‘quid loquor’ eveneens bij Plautus, o.a. Captivi, 535; Mostellaria, 723; Pseudolus, 1178, doch dan voortdurend als ‘quid loquar’.

6) s.g. = saligher gedachtenisse. De vader van geadresseerde, eveneens Adriaan geheten, was in 1582 overleden.

[p. 73]

B. Brief van Janus Dousa aan Lambert van der Burch, kanunnik te Utrecht, uit leiden, 24 october 1582.

Dousa spreekt over het handschrift, dat Junius bij zijn dood heeft achtergelaten; het handelt over de Hollandse geschiedenis en het zou een verlies zijn indien het onuitgegeven bleef. Hij heeft nu zelf het plan opgevat diens werk voort te zetten. Er zijn echter vele moeilijkheden door gebrek aan materiaal voor een studie van de geschiedenis van Holland. Dousa vraagt hulp en raad aan zijn vriend. Verdere plannen op dit gebied.

(77^v) Janus Dousa Nordovix Lamberto Burchio suo S.D.

Literas tuas accepi. Literas dico? Imo thesaurum boni, hoc est, delicias meras. Ad quarum capita ac partes antequam respondere porro insistam singillatim, pauca prius ad praesentis instituti rationem, quae faciant, apud humanitatem tuam praefari, haud dissentaneum videtur, mi optime atque eruditissime Burchi.

Juniano obitu quantum provincia haec nostra, praesertim literaria, noxae ac detrimenti acceperit, melius quam te, neminem pro rei magnitudine aestimare posse arbitror. Communis Patriae nostrae Annales, stipendio ac decreto publico honoratus, latinitate donandos susceperat, veteris nimirum ac novae nuperaeque huius Bataviae situm; omnes insulae praeterea, gentisque (78^r) nobilissimae vetustates iam inde ab ipsis usque Cattis, hoc est, ab ovo atque ultima origine sua repetitas, multis cum artis tum ingenij luminibus ornare atque excolere aggressus. Quod quidem opus ex casca illa et opica antiquitate, omnique adeo ac omnifario monimentorum genere, quanta fieri potuit industria ac fide (in tanta scriptorum aevi veteris incuriane, an stribligine dicam, ac domesticarum rerum omnium caligine) in unum quasi corpus coacervatum, tomique adeo prioris titulo inscriptum, ceu specimen quoddam exaedificationis futurae, nos id temporis adolescentuli apud ipsum architectum vidimus iam olim: nunc autem ubinam gentium delitescat, id vero Petrum Junium reliquosque Juniani nominis haeredes scire oportet scilicet: eos utique, quibus de paterna testatoris ipsius voluntate, typis eapse aliquando divulgandi cura potissima, ac privata quaedam necessitas incumbit. Sed quando illum diem quum gloriosissimum patriae nostrae tropheum

[p. 74]

oculo tandem praesente ac superstite usurpaturi? Nescis, mi doctissime Burchi, quanto cum stomacho atque animi moerore haec ipsa nunc apud te querulus atque indignabundus deponam: vereorque sane (atque utinam de nihilo fuerit hic metus) ne tanti tamque praeclari thesauri in perpetuum porro innopiam (78^v) patiamur. Eorum inquam hominum perfidia, qui nobis ac Reipub. melius esse aliorum comitate pati non possunt.

Cui desiderio quum parem me minus esse animadverterem, Lipsii atque Hauteni impulsu maxime, aliquando a memet ipsus impetrare institi tandem, ut Juniani exempli inhaerens vestigiis, atque in vacuum sic quasi successor subiens, succidaneam porro istiusce rei curam cogitationemque susciperem. Satis pol confidenter, inquies. Fateor, ac prae me fero. Sed enim patriae ipsius omnia exsuperat caritas: cuius utilitatibus praevorti, nosque ac studia nostra servire oportere potissimum, cum ratio, tum natura, tacita quodammodo flagitatione aurem nobis vellere videntur. Qua fiducia magis, quam opima praemiorum spe solicitatus, superiorum adeo Hollandiae Principum res gestas, ex publicis Bataviae fastis, at superstitibus Memoriis, Chronicisque (quae quidem ex idiotismi nostri relatu ac fide, sic quasi per manus tradita, reliqua etiamnum nobis rapsodorum comitas fecit) curiosa utique investigatione scrutari, exsculpere, atque exterebrare penitius aliquanto occaepi (unde nam alios mihi duces, ad hoc iter?)¹⁾ indidemque bellissimum quodque ac memorabilissimum decerptum Romana (79^r) civitate donare porro, atque in latina plantaria ire transfusum scilicet.

Eiusque opellae aliquod iampridem a me specimen Ordines impetrassent nostri, si mehercule aciem, quantam istiusmodi certamen postulabat, ex animi mei sententia, tum rei ipsius dignitate instructam habuissem satis: in tanta praesertim superiorum temporum barbarie, librorumque ac Memoriarum veterum direptione, quae vicatim oppidatimque per coenobiorum omnium archiva, collegiorumque at sacrarum aedium pinacothecas, ceu universalis quaedam pestilentiae contages, immanissime simul ac impunissime grassata. Quae quidem odiosissimae remeligines, in causa aliquandiu fuere, ut rerum magis ignoratione, quam negotii asperitate deterriti, equos interiungere coacti fuerimus haud semel, curriculique ab ipsis usque carceribus rate atque ordine instituti pausam facere tantisper, donec a chirographorum codicum sub-

1) Het is mij onbekend gebleven aan wie Dousa deze zegswijze ontleend heeft.

[p. 75]

sidiis instructiores essemus, et vero tanta inchoata res est, ut paene vitio mentis tam vastum pelagus ingressus videre mihi, nisi hanc ipsam solicitudinem nobis Lipsiana potissimum elevaret ac minueret auctoritas. Quam ne quid caussae sit cur defugiat, id vero cauto cumprimis opus.

Qua in re magna nobis nuper et levamento et subsidio Gulielmi Hedae, septemviri Harlemensis, prothymia ac benignitas fuit, subministrato ad id ex (79^v) Bibliotheca Egmondana veteris fidei autographo; sed quod CC. ac LXXIV. annorum res gestas contineat modo, a temporibus Florentii puta Tertij, usque ad Gulielmi III cognomento Boni²⁾, principatum magno (ut dixi) tamen usui futurum mihi ad id quod paro. Sed enim quantus legitimae historiae defectus, et quam paupertinis auxiliaribus copijs sustentemur, vides: non quidem fabri, ceu architecti, sed materiarorum vitio, quorum in his locis copia non est; sublato praesertim Junio, apud quem membrananum quoddam Batavicae Historiae exemplar ante annos ducentos calamo exaratum memini in re praesenti oculis aliquando usurpare, ex archivis (uti opinor) Brederodianae gentis depromptum. Cui si simile quidpiam adipiscendi nobis eveniret facultas, faxo in proclivi sint omnia; nec molestiarum quicquam ulterius haberemus, tantis statuminibus suffulti, ne latinum quidem illud, nescio quo auctore, Hollandicarum rerum inexhaustum ac iuge quasi copiae cornu, magnopere desiderantes; quod anserina item cuspide exaratum, ante postremam hancce civilium discordiarum procellam, eidem Junio nostro utendum tractandumque commodaveramus:

Ut foret, Harlemo capta quod scilicet urbe,
In praedam, belli iure, vocaret Iber;³⁾

2) Graaf Floris III van Holland regeerde van 1157-1190; Willem III van 1304-1337. Het hier aangeduide handschrift is waarschijnlijk de kroniek van Wilhelmus Procurator, welke de periode van 1206 tot 1332 omvat (J. Romein: Geschiedenis van de Noord-Nederlandsche geschiedschrijving in de Middeleeuwen. Haarlem 1932, 55-57). De geleerde Meerman bezat naderhand uit het bezit van Dousa een exemplaar hiervan, dat toegevoegd was aan de Annales Egmondani (875-1205). Omdat de opgegeven periode niet klopt, is het best denkbaar dat Dousa nog een ander afschrift bezat. Vgl. BMHG. 66 (1947), 128-131; 125. Deze Heda, leenman der abdij, bezat ook een daarvan afkomstig exemplaar van het anonieme ‘Chronicon Egmondanum’ (-1205). Zie H.v. Wijn Huiszittend Leeven. Amsterdam 1801-1804, 371-372. Zie ook S. Muller Fz.: Lijst van Noord-Nederlandsche Kronijken...... Utrecht 1880 (Werken H.G., N.S. 31), 9-11.

3) In Dousa's eigen werken heb ik dit niet kunnen terugvinden.

[p. 76]

(80^r) Juniani (id quod te inaudisse arbitror) non fundi, sed musaei calamitas, cuius contages pertinuit etiam ad me, ubi tam cari cimelij iacturam fecerim miser: magno meo dolore atque incommodo, maiore etiam detrimento publico, maximo denique flagitio eorum hominum, qui istiusmodi nobis tempestates tragoediasque concivere. Incredibile est memoratu, quam nobis exemplaris eius amissio aspera, acerba, ne dicam luctuosa evenerit; Plautinum illud experiundo reapse verum nimis esse comperentibus:

Tum denique homines nostra intelligimus bona,
Quum quae in potestate habuimus, ea amisimus.⁴⁾

Nam quo nunc gentium ea persequar, aut investigem denique? In Cantabros? Gerrae germanae, atque edepol λῆϱος πολὺς. Quae passim impedimenta, medijs conatibus nostris transvorsum incurrentia, mecum aliquandiu ruminatus, quum in animo meo identidem agitarem, ecce tibi impetrabilissime affinis meus, qui digitos nobis ad ipsos fontes iampridem sitientibus intendit, sane in tempore: ad librarias istas fodinas inquio, jugesque ac uberes Burchianae bibliothecae gazasne an thesauros dicam? quos unus ego pluris aestimo, quam

Persarum Montes, vel divitis atria Crassi,⁵⁾

ut ait ille. Nam quid literatissimas literas tuas dicam? quae me delibutum plane gaudio reddiderunt moerorisque ac aegritudinis nobis

(80^v) Abstersere omnes ex animo maculas.⁶⁾

ὦ χϱυσὸν ἀγγειλας ἐπῶν Hera dum, amabo, eadem ista mihi, Burchi animo meo carissime. Etiamne consilij nostri rationem de Historia concinnanda calculo probari tuo? Macte virtute

Et peream, si unquam lepidum apportaverit aeque
Ipse suo Patri nuntium Athlantiades.
Non, cupido Alcmenam quum conciliaret amanti;
Non caesove redux victor Aristoride.⁷⁾

4) Plautus, Captivi, 142-143.

5) Terentius Varro: Saturarum Menippearum reliquiae, VIII, 5.

6) Ongetwijfeld een herinnering aan Plautus, Captivi, 841: ‘ego ex corpore exigam omnis maculas maerorum tibi’.

7) Deze beeldspraak over Mercurius was bij de klassieken niet te vinden. De uitdrukking ‘macte virtute’ bij Vergilius, Aeneidos, IX, 641.

[p. t.o. 76]

[p. 77]

Itaque sustulimus manus et ego, & Lipsius meus; tanta erat oportunitas.

Nec potui debere mihi spem longius istam,
Pennato peterem quin mea vota gradu:⁸⁾

atque hoc literularum quod vides, nomini inscriptum tuo, ad te recta via Ultraiectum vorsus cupientissime dirigerem. Vides familiaritas quid facit, etsi iure id quidem: ‘Omnia n[am] inter amicos communia’, qui quidem amici sint, uti nomen possident: In quorum numero nos precor esse velis.⁹⁾. Et vero quid grave, si quod ultro a te nec opinanti mihi, quasi coelitus oblatum ingenue ac sine aulicae tergiversatione uti capior? Auget fiduciam hanc nostram veteris verbi ruminatio, quo vulgo dictatur, ‘epistolam non erubescere’.

Habes proinde desiderii nostri summam, haud aliorsum contendentis, quam ut de tantis cupediarum tuarum struicibus Dousae tuo aliquantam gratiae partem facere ne gravere; neu communium (81^r) disciplinarum cultori brevem commentariorum istorum visum ac tractationem invideas diutius; ad tempus dico, et quidem in conceptissimas leges, ut ad te videlicet cis menstruum hercule, vel bimestre certe spatium, quo eosdem illos a te accepero, in manus istas fide ac liberalitate praestantes, illuc unde bonum pedem attulerint scilicet, sarti tecti sine ulla porro comperendinatione revortantur: iure utique postliminij, nec ut foenus, sed depositum aliquod repetendum quum volueris, tuo (mi Burchi) potius quam nonorum aedilium arbitratu; usu, haud mancipio inquam: ut fiat illud: ‘Inter bonos bene agier’. Ea praeterea conditione, ut quicquid indidem utilitatis ad nos, ipsamque adeo Rempub. in posterum sit dimanaturum id vero universum datori suo, tibi, tibimet inquio, tuaeque in patriam pietati, in Tabulas porro Publicas nostro qualicunque praeconio non expensum, sed acceptum meritissimo hercule ac lubentissime in perpetuum reseratur. Etenim ingrati ac illiberalis animi esse deruto, nolle porro agnoscere, quorum studio operaque fideli in re tua crepera antea sis adjutus:

Neque illi qui faciunt mihi placent, plane loquor,¹⁰⁾

ut qui illam Laurentium legem didicerim; eandemque in posterum pro regula mihi et quasi norma quadam praescribere, ceu potius

8) Dit citaat heb ik niet kunnen terugvinden.

9) Zie vorige noot.

10) Plautus, Persa, 64.

[p. 78]

(81^v) imperare decrevi. Hic vero Hadr. Junium nobis obiectat quispiam? O steriles veri, ac praeposteros famigeratores. Quid enim? Cave autumes popularem illum meum quicquam praeter Aborigines nostros, Cattorum gentem scilicet, plenamque ac accuratam Veteris Bataviae enarrationem; priore isto Commentariorum suorum volumine complexum tantum abest ut aut Francigenas nostros, novamque Hollandici tituli usurpationem, aut continuatos longa ac legitima succesionis serie Comitum indigenarum principatus, vel tralaticia saltem commemoratione attigerit uspiam.

Eo dico, ne aut ita impudentem me, aut maligne ambitiosum existimes, ut vel Miloni malum tenenti dextram corrigere¹¹⁾, vel clavam Herculi de manibus ire extortum me postulem; nedum falcem meam in alienae possessionis messem immergero.

Non hoc ingenio natus: genus odi ego furum
Omne; neque hac unquam nobilis arte fui.¹²⁾

En hoc clienti huic tuo iniurato accredas velim, me adeo istorum neminem, Barlandum dico, Snoium, Jo. Becanum, seu quemcumque etiam nostratium facinorum laudatorem, inter praeteritos, vel extra numerum habiturum, neque quenquam, bene meritum modo, debitae (82^r) laudationis adorea, ingrati silentij culpa, fraudaturum. Quod ingenuitatis temperamentum in rebus quoque caeteris, ad historiae scriptionem necessarijs, ex professo adhibere servareque porro decretum est mihi, ut videlicet unicuique quod suum est studiose utique ac sedulo, reddere ac tribuere perseverem, neque odio, neque ambitioni obnoxius. Molimur (ut scis) opus magnum, ac non unius anni: sed tamen nihil est, quod potius faciamus. Quo maiore opere rogatum te atque obsecratum cupio; ut, quantus potest, triumviros illos (quos nominavi modo) una cum Historia vernacula auctoris incerti (de quo in catalogo tuo festiva mentio) calamo exarata, haud typis dico, e sanctuariis tuis erutos aliquando depromas mihi, ad nos recta evestigio Lugdunum porro opera quaestoris mei transmittendos scilicet, ea fide, easque in leges, quas paullo ante positas, nihil habeo necesse denuo hic iterare.

Venio ad laudes meas, in quibus adeo tu plena manu, non

11) Milo was een reus uit de Oudheid; niemand kon hem een granaatappel ontrukken, die hij in zijn hand hield.

12) Dit is een samenstelling van de volgende verzen uit Plautus, Bacchides, 1086: ‘eo est ingenio natus’; Pseudolus, 1112: ‘neque is unquam nobilis fui’.

[p. 79]

modio, neque trimodio, verum ipso horreo cumulate in nos congerendis nimium effusus sane, ne dicam luxariatus; poeticaeque potius, quam historicae fidei leges servasse videri potes. Mihi tamen volupe; et in hoc ipso amplector errorem de me tuum. Quid nam Dousae obsecro gloriosius, quam suffragio (82^v) maxime, atque auspicijs tuis, inter signiferos istos patriae communis maiorum quasi gentium praecones, qui et aetati huic nostrae in praesens, posteris vero et exemplo porro et admirationi esse in perpetuum possint, in ipsa inquam orchestra principe paene loco collocatum spectari? Satin' ad lassitudinem, aut languorem etiam datus propemodum nimia ista, ne dicam putida literarum nostrarum loquacitate? Mane.

Nondum enim habes omnia. Etiam catastrophae istarum molestia devoranda est tibi, ut fiat illud pervolgatum: ‘Tute quod intristi, exedundum est tibi’.¹³⁾. De relligionis re loquor, quam, ut perfunctiorie tantum, ac cum modestia tractare, exequique insistam porro, literae me quoque per caussam commofaciunt tuae; amice sane, ac prudenter; neque ego repugno. Itaque obtemperare cogito praeceptis tuis; neque animi mentem modo, verum et styli aciem a Spe, Metu, Ira, Gratia, lectori meo liberam atque incorruptam praestare; nec praeiudicium meum inter infestos aut obnoxios Reipub. partibus interponere (haud facile enim animus verum providet, ubi illa officiunt) idque propositum nobis iam inde a principio fuit, ut videlicet indelibatam fidem palam ac publicitus professi, odii, faventiaeve quantum est caussas ab Historia (83^r) hac nostra segregaremus quam longissime. Te tamen, mi Burchi, sic amo, ut debeo; utque tua ista germana ingenuitas meretur, quod mihi in re tam seria sententiam libere ac simpliciter ostenderis tuam; sine fuco omni ac dissimulatione more maiorum, atque ut amicum decet. Signum nam haud vulgare et benevolentiae et fidelitatis Dousae dedisti tuo.

Ego vero, si habenas indignationi laxare, stomachoque ac dolori vela indulgere ulla adeo mihi lubido foret; quanto mehercule iustius in haec importunissima hominum genera debaccharer, quorum barbarie atque insolentia effectum ut tot publicarum tabularum ac m. scriptor. codicum antiquitates, tot rerum iampridem intermortuarum memorias, lapidumque veterum ac monimentorum illustrium inscriptiones fractas, dissipatas, incendio

13) Het spreekwoord ‘Tute hoc intristi (= intrivisti), tibi omne est exedendum’, d.w.z. alle gevolgen op je nemen, komt voor bij Terentius, Formio, 318. Vgl. echter A. Otto: Die Sprichwörter und sprichwörtlichen Redensarten. Leipzig 1890, 175.

[p. 80]

absumtas in perpetuum porro simus desideraturi, nequaquam divae facientes vota monetae.

Sed ego cruda ista ac recentia valentioribus sustinenda relinquo. Utilius enim duco hulcus istud non tangere, manumque in universum abstinere potius, quam ut harum aut illarum partium dominatio, potiorve pollentia ex se porro nobis quicquam pariant incommodi. Proin de re hacce tota in utramque aurem ita conquiniscas licet, et hoc in posterum tibi persuadeas velim, nihilque Dousae tuo in optatis prius, nihil esse antiquius, quam pacis otiique (83^v) tam privati, quam publici tranquillitatem, neque aliud ullum votum impensius totos hosce annos decem (qui in parietinis reipub. patriaeque nostrae vastissimis ruinis iacuerunt) a nobis factum conceptumve esse, aut etiamnum concipi, quam ut calamitosissimi huius belli oram exitumque videre aliquando ac reperire possimus. Neque nam voluntate officioque huic nostro officere oportere arbitror publicae mutationis invidiam aut communem culpam in privatum expetere, quam civilium secessionum rabies, cui fatalis quaedam necessitas contraxerit. Haud magis utique, quam Protogeni pictori quondam Rhodio patriae suae obsidium; qui quum a rege Demetrio in castra hostica accitus, interrogatusque esset, qua fiducia in pergula sua suburbana, hoc est, extra obsessae civitatis suae muros commorari ac versari intrepidus auderet, neque tot interpellantium praeliaribus pugnis vel tantillum commotus inchoata opera intermitteret, obsessori respondit: ‘Scire se illi cum Rhodiis bellum esse, non cum artibus’¹⁴⁾. In quo omine, mi Burchi, desino.

Quod si quid contra fuerit, in quo humanitati tuae sive opera, sive industria mea, sive adeo supellex libraria, quanta quanta est, usui vicissim vel adiumento esse possit,

(84^r) Audacter iure idomne fac poscas tuo;
Sume, utere, et quoad vives, nunquam tibi
Datum hostimentum par pari putaveris.
Integra enim apud me gratia usque erit et recens:
Postremo, nil (sciente me) frustra voles.¹⁵⁾

14) De Griekse schilder Protogenes (4e eeuw v. Chr.) woonde het grootste deel van zijn leven in Rhodes. Gedurende het beleg van die stad door Demetrius (305-304) bleef hij schilderen in zijn tuin, ofschoon die ten slotte midden in het vijandelijk kamp lag.

15) Het citaat als geheel is niet te achterhalen. De derde regel schijnt een reminiscentie aan Plautus, Asinaria, 172: ‘Par pari datum hostimentumst’.

[p. 81]

Sed turpe est nos pluribus verbis agere tecum, quasi benignitati tuae diffidentes. Vale (mi patrone) et fac quaeso mutuum; neque nos harum rerum desiderio patere oblanguere diutius. Literarum impolitiae, ac lituris nostris ignosces.

Lugduni Batavorum, IX Kalend. Novembres, Anno asserto sal. CIƆIƆLXXXII

Et mancipio tuus semper, & usu quum voles;
ut cui me meaque omnia dicto audientia esse cupio.
DOUSA.

Superscriptio
Reverendo, nobili, ac spectatae eruditionis viro Dn.
Lamberto vander Burch, dignissimo D. Virginis apud
Ultraiectinos collegii Decano, amico suo ac benevolenti
vel potius patrono.

Ultraiectum.

Utrecht, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, hs. 7 E 10:
Arn. Buchelius: Collectanea varia, fol. 77^v-84^r. Afschrift.

[p. 82]

C. Brief van Janus Dousa aan Lambert van der Burch, uit Leiden, 13 november 1582.

Allereerst dankt Dousa mede namens Lipsius en Van Houten voor een pakje boeken.

Vervolgens vraagt Dousa een nederlandse Beka te leen, opdat zijn zoon hem dan werk voor zijn ‘Annales’ over Holland uit handen kan nemen. Uitvoerige uitweidingen over de stand van zijn studie betreffende de Hollandse historie. Met name heeft hij het plan om de opera van Barlandus over Holland, aangevuld door die van andere auteurs over hetzelfde gewest, te gaan heruitgeven. In verband hiermee vraagt hij een handschrift van Snoy te leen.

Aan een verzoek van Van der Burch betreffende Lipsius heeft hij voldaan: deze zal de uitgave van de ‘Saturnalia’ zenden. Weldra zullen ook Tacitus' ‘Annales’ en ‘Historiae’ met Lipsius' commentaren te verkrijgen zijn.

Naar aanleiding van deze mededeling somt Dousa tekstuitgaven van klassieken op, waaraan hij zelf werkt.

Janus Dousa Lamberto Burchio, S.D.

(315) O factum bene de fasciculo librorum ad nos misso. Incredibile est, quanta, non dico me, verum et Lipsium meum atque adeo Hautenum, omnes denique familiares meos, voluptate hoc tam lucrificabili nuncio in commune affeceris. Nam quid literas tuas dicam,

Omne malum mihi quae tota de mente fugarunt
Deformis aegrimoniae, dulcibus alloquiis?¹⁾

Eas itaque ipsus hercule tantum non legendo ac relegendo contrivi, in quibus illud sane liberalissimum visum, de reliquis Snoii Commentariis, parte illa dico altera, cuius brevi oppido potiundi spem tibi ab amico haud obscure factam literae porro nobis adsignificant tuae. Quod utinam, iterum utinam, tuo tamen commodo. O mi Burchi, tantine obsecro literarum mearum fructus aestimatus

1) Uit Horatius, Epodon, 1. XIII, 17-18:
‘Illic omne malum vino cantuque levato,
Deformis aegrimoniae dulcibus alloquiis’

[p. 83]

tibi, ut praeter (316) tantam tamque omnibus modis festivam nostratium scriptorum copiam, etiam de vernacula eiusdem Becani Historia²⁾, et quidem duplici ac bipartita: de Fasciculo Temporum ac tralaticia Io. Veldenarii editione³⁾, aliisque talibus cimeliis verius quam libris; haud apud te modo, verum et apud amicos tuos insuper in secretiore Lararii parte sepositis, atque inter pretiosissima habitis gratiam nobis facere velle animum porro inducas tuum, et quidem tua ipsius sponte? Proinde flagitatus quid faceres? Quanquam ego conditione ista non utor. Uterer vel impermissa, siquidem canis illud Catulliani os non dico ferreum⁴⁾, sed (quod durius impudentiusque est) aut Geldrum Bureni pectus, aut Carrionis nostri frontem multo perstrictissimam haberem.⁵⁾

Et fac quaeso, qui ego sum, esse te, estne aut tui pudoris aut nostri, cimeliorum bellissimum quodque a patrono vel benevolenti auferre velle; neque reliquum quicquam facere homini amico? De rebus longe carissimis loquor, quarum me unum, exclusis aliis, dignum abs te judicari qui particeps fiam, non jam gaudeo solum; sed, si in re humili verbo uti superbo licet, triumpho vitulorque merito. Essentque, mi patrone, facilia omnia atque in proclivi, si vel diem repetundarum modo easque saltem leges praescripsisses nobis, ut isto munificentiae tuae cumulo non antea Dousae tuo utifrui esset copia, quam priora illa denuo (317) recepisses. Mihi tamen ista prothymiae tuae largitas grata acceptaque oppido (Quis enim damnet sua vota libenter?)⁶⁾ imo vero peropportuna. Vixque adeo, ac ne vix quidem dissimulare apud te cupiditatis meae impotentiam possum. Verum esse vel hinc uti videas Sallustianum illud scilicet: Animo cupienti nihil satis festinatur⁷⁾. Illud permolestum est modo quod oneri prius quam usui esse cogimur tibi, subverentes identidem ne nimia ista beneficentia tua abuti videamur. Itaque crebro regusto literas tuas. In his acquiesco:

2) Vgl. blz. 27, nt 15.

3) De boekdrukker Joh. Veldenaer gaf te Leuven in 1476 en te Utrecht in 1480 zijn ‘Fasciculus Temporum’ uit, een herhaling van een gelijknamige wereldkroniek van een Keulse Kartuizer. Hij voegde er een enigszins verward vervolg aan toe, dat vooral handelde over Holland en Utrecht en dat misschien ontleend is aan een vermeerderde Beka (Romein, t.a.p., 114-116).

4) Toespeling op de onbeschaamdheid van Catullus die in zijn gedichten waarlijk geen blad voor de mond neemt!

5) Het is mij niet duidelijk op welke onbeschaamdheden Dousa hier zinspeelt.

6) Onbekend gebleven.

7) Deze regel in Sallustius, Bellum Iugurthinum, 64, 6.

[p. 84]

meque ipsum rusticitatis crimine subinde accusare non desino, qui mihi bene esse amicorum opera pati haud possim; nec permisso uti, dum licet, dumque adest occasio, quae fronte capillata, occipitio calvo, haud temere a poetis nostris, neque citra rationem, perhibetur. Habes confitentem reum, sed eum tamen, qui iudicis sui faventia tutus animo securo in ius descendere caussamque pro semet ipsus dicere nullo porro tempore sit reformidaturus. Et quidem eo mehercule fidentius, quod maximam et gravissimam noxiae istius partem auctoritas sustineat tua. Quam tantum abest ut defugites, ut cupiditati huic nostrae insuper secundas agere, ac velut alimenta subministrare magis etiam magisque perseveres quotidie.

Proinde caussam nullus(!) video, cur rustico huic pudori potius quam ingenui animi desiderio morem gerere debeam diutius, in tanta praesertim conscribillandae historiae opportunitate. Quorsum haec tam putida tendunt⁸⁾, (318) inquies. Eo, mi suavissime Burchi, ut plane perspicias, me haudquaquam sponte mea; sed enim facilitate ipsius tua ac promtitudine corruptum, urbanae ad praemia frontis, hoc est, ad libertatem hancce plus quam Decembrem ita familiariter descendere.⁹⁾ Qua fiducia fretus, ecce et hoc abs te precario videor audere contendere, ut alterum e duobus vernaculis saltem istis, Becanum inquio, nobis aliquando properes representare. Quo, facta inter se geminorum exemplarium conlatione, utrum alteri antistet, compertius in re praesenti dijudicare possim scilicet. Qua re patrata, quid reliquum est porro nisi ut pars aliqua depositi vorsoriam ad te rursus, hoc est ad creditorem suum, capiat postliminio? De chronicis Becani latinis loquor; quorum me hercule desiderium aequiore porro animo videor laturus, quam interpretum istorum quos praedicas mihi. Ita enim rem natam scito, ut exoticis domestica, hoc est latinis belgica, jure et quidem optimo, multis millibus anteponam. Quod proclivius ut accredas, haud abs re videtur, paucis prius toties instituti nostri rationem, quam planissime potero, humanitati tuae ob oculos proponere. Filiolum habeo natu maximum modo non duodecennem, qua spe, qua industriae indole puerum te ex aliorum relatu malo potius quam a me, qui illi parens cluo, cognoscere. Unum istuc praestare haud verecundabor tibi, tantos eum progressus in utriusque linguae literatura fecisse, (319) ut et iam sapiat aliquid

8) Horatius, Sermones II, 7, 21.

9) ‘Libertas Decembris’ = Decembervrijheid is een uitdrukking, ontleend aan Horatius, Sermones II, 7, 4, waarmee wordt bedoeld de vrijheid der Saturnaliën, die op 7 December en volgende dagen werden gevierd.

[p. 85]

ad genium huius adolescentioris Academiae: nec Vulcanii aut Tiarae¹⁰⁾ lectionibus modo, sed et Lipsio meo docenti quotidianam aurium operam locare idoneus censeatur. Is mirabiles mihi commoditates praebet, non in apographis conficiundis solum aut excipiendis dictatis (quae quidem ille pro ludo habet), verum adeo in phrasibus quoque historicis coacervandis, Tacito utique ac Livio peculiaribus; quos auctores familiares jam illi assidua Lipsianarum lectionum frequentatio fecit. Ego duumviris istis C. insuper Sallustium adstruxi, cuius atticum plane scribendi genus ipsi quoque subinde per feriarum intervalla inculcare non cesso: cum bona ac certa spe, fore, ut nobis aliquando in instituti iam operis exaedificatione et usui simul et levamento esse in posterum possit. Quod adeo facilius ut assequar, eidem particulam interdum aliquam Batavicorum Annalium thematis loco soleo proponere, ex idiotismo hoc nostro in romanum sermonem transferundam; non quidem ut medullam aut nucleum, hoc est rem ipsam (cuius adeo intelligentia in tantulae aetatis captum haud cadit) sed ut verba solum ac voces in partem suppeditet mihi, a Sallustianis aut Cornelianis¹¹⁾ certe fontibus saltuatim petitas, velutque in locos quosdam communes puerili meditatione digestas. Qua ratione efficitur, ut et ipse assidue legendo, commentando atque excolendo stylo uberes ac tempestivos diligentiae (320) suae fructus capiat denique; et mihi pars laboris haud modica dematur minuaturque; opera, inquam, atque industria eius, quem Fata (ut spero) haeredem olim mihi ac successorem destinarunt. Cui ego postea, collatis undique (quod in me est) cum artis, tum ingenii luminibus, inversa subinde narrationem serie ordineque totius dictionis commutato; novoque rerum ac sententiarum ornatu, et quasi delectu quodam adhibito, hoc est toto orationis corpore ad Sallustianae frugilitatis limam revocato, acrem porro me praebeo castigatorem et velut Aristarchum¹²⁾. Eo dico, ne mirere, cur interpretem Becani potius, quam auctorem ipsum tractare lubido sit mihi. In caussa est (ut dixi) Dousa filius mihi, adde primigenius, cuius immaturae aetatulae ex usu magis (meo quidem animo) ac conducibilius videtur de vernaculis argumentis latina et quasi sua

10) Petreius Tiara, vriend van Dousa, geb. op 15 Juli 1514 te Workum, overl. 9 Febr. 1586 te Franeker, was behalve geneesheer een uitstekend kenner van het Grieks. Hij doceerde deze taal aan de Universiteiten van Douai, Leiden en Franeker (NNBW. II, 1432).

11) Bedoeld is Tacitus.

12) Aristarchos was een Alexandrijns grammaticus, berucht om zijn strengheid.

[p. 86]

facere, quam ex inquinato et proletario dictionis genera labem, animo haesuram, trahere in posterum, merique ruris ac sordium infici contagione. Quid? an antiquam illam Venusini poëtae similitudinem oblitus?

Quo semel est imbuta recens, servabit odorem Testa diu.¹³⁾

Itaque frequentem addo operam facioque sedulo, ut hanc inter caeteras quoque cautionem adhibeam, ne ingenium eius industrium ac capitale scabiei quidpiam aut aeruginis contrahat. Quod bene constitutum si aliena barbaries infuscaret, graviter mihi accideret. Et certe (ut 321 quod res est, praedicem) si quid generis istiusmodi nos delectat, Latinitas non delectat. Quam tamen tantum abest, ut abhorreat aut refugiat animus, ut nihil appetam cupientius, nihil consecter avidius; praesertim si sub pannuceo centone purpurae lumen alicubi, hoc est sub opicarum vocum stribiligine gazae aliqua abstrusioris lateat copia; unde sic, velut e fodinis aurum, subtilioris nobis Historiae argumentum nascatur, novoque operi fabricando materies et quasi caementum architectis suppeditetur. Quo in lustro iure censuerim non nostratem istum Becanum modo, sed vero et Speculi Historialis¹⁴⁾ et Fasciculi Temporum, Chronici item Bergomatis structorem¹⁵⁾, et (qui haud paullo istis antiquiores ac latini magis) Gildam¹⁶⁾ puta, ac Bedam¹⁷⁾; Aimonium cum Adone Viennensi¹⁸⁾; Dit-

13) Uit Horatius, Epistulae I, 2, 69-70.

14) De Dominicaan Vincentius van Beauvais (†1262) schreef als onderdeel van een groter werk een ‘Speculum Historiale’ tot 1244.

15) Jac. Phil. Foresta of J.Ph. di Bergamo (Bergomensis), overl. in 1520, schreef een ‘Supplementum chronicorum orbis ab initio mundi usque ad annum 1482 libris XV’, dat, met een 16e boek vermeerderd, verscheen te Venetië in 1503 en 1506 (A. Potthast: Bibliotheca historica medii aevi. 2 dl. Berlin 1896, s.v. Foresta).

16) Gildas Sapiens, een Britse monnik uit de 6e eeuw, schreef een ‘Liber querulus de calamitate, excidio et conquestu Britanniae......’ (Potthast, t.a.p., s.v. Gildas).

17) Beda Venerabilis: Historia ecclesiastica gentis Anglorum libri V. Zie voor de uitgaven Potthast, t.a.p., s.v. Beda. Het kan zijn dat Dousa ook andere werken van Beda doorgelezen heeft.

18) Aimonius († 1008) schreef een ‘Historia Francorum seu libri V de gestis Francorum’, te Parijs in 1514 en '67 uitgegeven (Potthast, t.a.p., s.v. Aimonius). Ado van Vienne schreef een tegenwoordig onbelangrijke wereldkroniek tot de dood van Paus Nicolaas I (867). Zie Potthast, t.a.p., s.v. Ado.

[p. 87]

marum denique ac Sigebertum¹⁹⁾; adde etiam Reginonem²⁰⁾, Luitprandum²¹⁾, Wittikindum²²⁾, Eginardum²³⁾, Lambertum Scafnaburgensem²⁴⁾, Otthonem²⁵⁾, Radeuvicum²⁶⁾, Romerium²⁷⁾, Gunterum²⁸⁾, Helmoldum²⁹⁾, Saxonem Grammaticum³⁰⁾, Conrardum Abbatem Urspergensem³¹⁾, non contem-

19) Ditmar of Thietmar van Merseburg (†1018) stelde samen ‘Chronici libri VIII’, uitgegeven te Frankfurt in 1580 (Potthast, t.a.p., s.v. Thietmarus). Sigebert van Gembloux schreef aan het eind van de 11e eeuw een wereldkroniek onder de titel ‘Chronographia’ (381-1112). Over de uitgaven, zie Potthast, t.a.p., s.v. Sigebert.

20) Regino van Prüm (ongeveer 900): Chronicon sive Annales non tam de Augustorum vitis quam aliorum germanorum gestis...... usque ad annum 906. Vóór 1582 slechts te Münster in 1521 uitgegeven (Potthast, t.a.p., s.v.).

21) Luitprand of Liudprand van Cremona (ongeveer 950) schreef een ‘Antapodoseos seu Rerum per Europam gestarum libri VI’, alsmede een geschiedenis van Otto de Grote. Het eerste werk verscheen te Parijs 1514 en te Bazel 1532, bezorgd door M. Frecht in diens verzameling der duitse historici (Potthast, t.a.p., LXXI en s.v. Liudprand).

22) Widukind van Corvey (ongeveer 975) schreef ‘Rerum gestarum Saxonicarum libri tres’, uitgegeven te Bazel in 1532 door Frecht (vgl. nt. 21) en te Frankfurt in 1577 (Potthast, s.v.).

23) Eginardus of Einhard (†840) schreef behalve zijn bekende leven van Karel de Grote een korte wereldkroniek tot 829, o.a. uitgegeven door H. Nuenarius te Keulen in 1521 (Potthast, t.a.p., s.v. Einhardus).

24) Lambertus van Aschaffenburg stelde samen de ‘Annales’ van Christus' geboorte af tot 1077, vóór 1582 in verschillende uitgaven bekend. Zie Potthast, t.a.p., s.v. Lambertus Hersfeldensis.

25) Otto van Freising: Chronicon seu rerum ab initio mundi ad sua usque tempora 1146 libri VIII. Zie daarover Potthast, t.a.p., s.v.

26) Radeuvicus (een andere naam voor Rahewinus of Radewinus), leerling van Otto van Freising, schreef een vervolg op Otto's ‘Gesta Friderici I imperatoris’. Zie Potthast, t.a.p., s.v. Otto Frisingensis.

27) Romerius schreef een anoniem vervolg op de kroniek van Regino van Prüm tot 967 (Potthast, t.a.p., s.v. Regino Prumiensis).

28) Met Gunterus wordt bedoeld Günther van Pairis in de Elzas, die een verhaal schreef van de Latijnse Kruistocht en een gedicht over keizer Frederik I. Dit gedicht was in de 16e eeuw in verschillende uitgaven bekend; het verhaal over de kruistocht verscheen voor het eerst in 1604 (Potthast, t.a.p., s.v. Guntherus). Daarom zal Dousa het gedicht bedoelen.

29) Helmoldus, pastoor te Bosavo rond 1175 schreef een ‘Chronica Slavorum’, waarin veel belangrijks over Hendrik de Leeuw en de opkomst van de stad Lübeck. Zijn geschrift werd o.a. te Frankfurt in 1581 uitgegeven (Potthast, t.a.p., s.v.).

30) Saxo Grammaticus schreef over de ‘Gesta Danorum seu Historiae Danicae libri XVI’ tot 1185, uitgegeven te Parijs, Bazel en Frankfurt, resp. in 1514, 1534 en 1576.

31) Koenraad, abt van Ursperg, werd vroeger voor de schrijver gehouden van de wereldkroniek van Ekkehard van Aura (rond 1100). Zijn boek werd in de 16e eeuw verschillende malen uitgegeven (Potthast, t.a.p., s.v. Ekkehardus Uraugiensis abbas).

[p. 88]

nendos sane Britannicarum, Francicarum, aut Germanicarum rerum scriptores. Quorum vix vola tamen, vel vestigium hodie comparet uspiam, in hac turba novorum voluminum. Ego tamen opera mea parcus non ero, quin et hos ipsos alicunde e latebris eruam terraque aut mari evolvam tandem. (322) Verum id frustra, an ob rem faciam, vel hinc (Burchi doctissime) aestimare possis, quod et bonam chronologorum istorum partem iam adeptus, et plures adipiscendi aliquando fiducia mihi ab iis facta, quos ego studiorum quasi socios, ac tantum non contubernales, habeo, quorumque adeo libraria supellectile utorfruor perinde ac priva, meopte potius quam novorum aedilium arbitratu.

Literae interea Amsterodamo, et quidem ferentariae. Quid quaeris? Prorsus εὐαγγέλια. O mihi nuncium beatum, lepidum, festivumque adeo ac voluptabilem. Quid vero boni? inquies. Nimium. Exemplaria manuscripta scilicet, totidem quot ego ac tu sumus. Quorum alterum, sane vetus, a Caroli Calvi Donatione initio facto, domi militiaeque medio tempore res gestas, usque ad Gulielmi VII. principatum, commemoratione non indignas, strictim et quasi summatim complectitur³²⁾; alterum universa Coenobii Egmondensis Dominia, Iura, Immunitates, Latifundiaque ac possessiones iam inde ab antiquo usurpatas dissignat³³⁾. Auctor boni tanti P. Meerhoutanus, gymnasio Amsterodamensi praefectus, a quo alia item nonnulla, proposito huic nostro non aliena, brevi sane me habiturum confido. Ita supercilium salit. Inprimis chronicon quoddam multo vetustissimum, praeter superioris aevi memorias, iam inde ab ipsis usque Aboriginibus nostris altissime repetitas; etiam famosum illud, sed velut per caliginem tantum, nescio qua (323) chronologorum invidia, satis pol fastidiose ad posteritatis notitiam transmissum, Veronae inquam nostrae excidium, exitium, murorumque ac aedificiorum omnium vastitatem ab ipsis usque fundamentis, celeberrimae illi veterum Frisiorum

32) Welk kroniekje over de Hollandse graven Dousa hier bedoelt, is m.i. niet uit te maken. Fruin neemt aan dat de briefschrijver zich vergist en ‘Theodorici VII’ had moeten schrijven i.p.v. ‘Gulielmi VII’ omdat die niet bestaan heeft (V.G. VII, 51). Hij denkt niet aan de mogelijkheid, dat we hier met een drukfout hebben te doen voor ‘Gulielmi VI’. In beide gevallen kan men een kroniekje aanvoeren, dat Dousa zou hebben gelezen; zie daarvoor Romein, t.a.p., 103-107.

33) Zie blz. 28, nt 17. Over het ‘Chronicon Egmondanum’ ook Romein, t.a.p., 50-51.

[p. 89]

metropoli, meritissima belli lege inductam continens³⁴⁾. Quod simul atque accepero, poteris et ipsi tanti quoque thesauri, si voles, in partem compos fieri; iure tuo vel (si mavis) arbitratu. Etenim (quod ille ait) omnibus amicis, quod mihi est, cupio esse idem.

Interim Barlandum tuum reducem habebis tibi. Quem quidem a capite ad calcem totum hic describendum curavimus, eo animo ac consilio ut is nostra porro opera typis aliquando recudatur fiatque publici iuris denuo; hac tamen exceptione, nisi tu ne vis! Nolis autem? Vah! Procul certe malignitas ista a Burchiani genii ingeniique candore seu munificentia potius; quae reapse nobis, ac verissimis experimentis cognita compertaque, cogitationi huic nostrae solidam maximamque fiduciam tribuit. Quamobrem caussaedictionem a nobis, aut supervacaneum audaciae istius patrocinium exspectes, cave. Alterum illud potius, novam Barlandi nostri editionem scilicet, nitidissimis inquam Plantini formis, tum Lipsiano insuper elogio cohonestandam? Quo vendibilior ac commendatior in manus inque ora civium suorum venire possit denique. Dabis hoc imprimis genio ipsius auctoris, dabis etiam Dousae (324) tuo, dabis denique non Hollandis meis modo, sed vero et Ultraiectis tuis. Quorum vel cumprimis interest heroica principum virorum ac nobilitatis suae facinora, cum nobis tum posteris innotescere,

Et natis natorum, et qui nascentur ab illis.³⁵⁾

Neque ad Batavas aures penetrare solum, verum ad caeterarum etiam nationum, juxta seu procul sitarum, atque ad exoticarum gentium notitiam vocalissimo historiarum praeconio ac praeclarorum ingeniorum comitate dimanare atque in perpetuum diffundi. Neque hanc Erasmi ac Barlandi nostri popularibus redivivam ac restibilem gloriae accessionem invidebis, spero; neque

34) Ook in een brief van Renatus Van der Duyn aan Suffr. Petri is sprake van een geschiedenis van ‘Verona’ (Gabbema, t.a.p., 491-492). Heel wat manuscripten over dit Vronen, identiek met St. Pancras, deden in de 16e eeuw de ronde over de studietafels der humanisten. Vronen zou door Friso de Jonge gebouwd zijn, door de Romeinen ‘Verona’ genoemd; na een zware belegering zou de machtige stad(!) totaal verwoest zijn. In 1714 publiceerde Simon Eikelenberg te Alkmaar een boek: ‘Gedaante en gesteldheid van West Vriesland voor den jaare M.CCC en teffens den ondergang van het dorp Vroone; aantoonende dat de gemeene vertelling van een belegering en verwoesting van een magtige stad, die Vroonen zoude geheeten hebben, niet anders is dan een verdigtzel’ (hulpvaardige mededeling van dr M.Ph. van Buytenen te Leeuwarden).

35) Ontleend aan Vergilius, Aen. III, 98.

[p. 90]

adeo ius est? In tanta praesertim Cattigenis meis gratificandi opportunitate. Quod si impetro, omnia abs te mihi data putabo; faciamque sedulo, ut in ipso operis vestibulo, hoc est praefatione animi huius erga Rempub. vestri et fide et liberalitate praestantis, haud tralaticia fiat mentio. Et ut scias, cuiusmodi editionis, quam dico, futura sit oeconomia, illud quoque praedictum tibi habeas velim, comitibus singulis singulas icones suas a Philippo Gallione graphice atque ad verum expressas praemissum iri, spectandas exadversum scilicet et suo quamque loco. Adstruentur et alia nonnulla, argumento haud absimili; atque in his intermortua iampridem ac sepulta paene belli illius ruminatio, quod cum Carolo (325) Geldrorum duce Maximiliani imperatoris auspiciis gessimus. Cuius rei adeo Commentariolum a Gulielmo Hermanno Goudano³⁶⁾ exiliter quidem, sed tamen ex fide satis (uti apparet) ac rei gestae veritate traditum, diebus hisce Hauteno meo acceptum tuli; ea inquam conditione, ut (si tanti videretur) id ipsum leviter interpolatum, auctoris sui nomine, Barlando curarem accudi. Nunc intaque in eo sum totus, ut Goudanum istum, quem dico, Barlando tuo sic quasi sociennum adiungam. Sed vero aliquantum (ut dixi) exasciatum, vel dedolatum potius. Qua in re honori popularis mei consultum volui, idque de editoris ipsius, tum Lipsiana sententia maxime; ut nobili illo Erasmi praeconio dignum concinnarem scilicet, quem alioqui saeculi istius fastidium effugitare posse haud facile videbam. Et quidem eo mehercule lubentius, quod eumpse non minus veri studiosum quam bonum civem patriaeque amantem fuisse comperior, cum ex ipsius antelogio, tum ex V Chronicorum libri praefatione Reineri Snoii, diserte atque ingenue profitentis, opera se eius viri haud sane mediocriter adiutum, neque ipsius adeo Historica Fragmenta indigna habuisse, quae passim sparsimque operi per caussam intexeret suo. Unde perspicue dilucet nobis Gulielmum illum universam Batavicae gentis Historiam animo complexum fuisse iam olim; sed morte praeventum, vel luxuriae potius (id quod Erasmus queritur) intempestivo rictu absorptum; (326) telam, quam exorsus fuerat, Snoio superstiti detexendam sic quasi testamento legasse.

Quo maiore opere rogatum te volo, ut Snoium istum, cuius dimidiatum a te Annalem accepi modo, totum aliquando a fami-

36) Willem Hermansz. van Gouda, vriend van Erasmus, heeft nagelaten een ‘Hollandiae Gelriaeque Bellum’ over 1507 tot 1510. (Romein, t.a.p., 206-208).

[p. 91]

liari tuo, quem scribis, precario exsculpas nobis. Nam caetera illa (de quibus, in epistola tua, haud infestiva mentio) non moror, ut quae apud nos, non quidem de tabernis librariorum, sed vero ex amicorum scriniis pro arbitrio meo depromendi sit copia. Unum Gulielmum Hedam excipio modo, quem si a senatore isto Haghiensi auctoritas nobis expresserit tua,

Rex sum. Regem autem quid loquor! imo Deus.³⁷⁾

Idem de integris istis Reineri Snoii Commentariis dictum cupio; eo magis quod exemplar, quo (virtute beneficentiae tuae) dimidiato nunc utor, eiusmodi est; ut qui examussim omnia investigando assequi speret sese, cum servo Plautino capillum promittat necesse sit, incipiatque hariolari.³⁸⁾ Ita hiulcae perperamque subinde cohaerentes periodi; detruncatae passim sententiae; traiectae voces, aut syllabae? prorsus,

Ad mentem auctoris, archetypumne nihil.³⁹⁾

Verbi gratia: templorum ἀντι των temporum; vires pro videres; sinet pro finiet; non pro nos; obsidionibus pro obsidibus posita; quis vero absque stomacho tacitaque animi indignatione, aut fastidio certe legere sese sustineat porro? Scires omnino analphabetum fuisse apographi eius sarcinatorem. Mihi tamen tuum consilium stat sequi, (327) ut centone isto pro tempore vel tantisper saltem contentus me teneam (Lucillianam loquutionem⁴⁰⁾ agnoscis) donec integrioris exemplaris in re praesenti nobis tandem eveniat facultas; quod quidem ab amico iam promissum tibi ad nos Lugdunum usque porro opera mittendum tua animis cupientissimis, ne dicam insatiabiliter exspectamus. Hoc itaque curae tibi cordique habeas velim. Sed tamen sine incommodo tuo, sine molestia quod fiat.

Mandatum tuum de Lipsio curavi diligentissime; eidemque epistolae tuae perlegendae feci copiam. Quid vis amplius? Exsilire mihi gaudio propemodum visus tuique animi candorem, industriam

37) Vgl. boven, blz. 45, nt 5.

38) Dousa ontleent dit aan Plautus, Rudens 377: ‘capillum promittam optimumst occipiamque hariolari’.

39) Archetypus = origineel. Waarschijnlijk is deze zegswijze niet aan de Oudheid ontleend.

40) Dousa schijnt hier een toespeling te maken op C. Lucilius: Carminum reliquiae, 747 (ed. F. Marx, Leipzig 1904-1905, 51): ‘sarcinatorem esse summum, suere centonem optimum’. In 1597 gaf Franc. Dousa, de tweede zoon, Lucilius uit. Het is de verdienste van Janus de werken van deze dichter uit de codices verzameld te hebben. Dousa schrijft in zijn tekstcommentaren ‘Lucilius’ en ‘Lucillius’ doorelkaar.

[p. 92]

ac benignitatem utraque manu amplecti, exosculari laudibusque in coelum ferre; et (o Dii) quam facile perspiceres non ex oratione solum, sed etiam ex oculis et fronte (ut aiunt) totoque vultu denique, nihil non tua caussa porro cupere Lipsium meum! Quin et hanc quoque Saturnalium suorum editionem nomine ad te transmitti suo; atque istud responsi loco per me interpretem renunciari adiussit tibi; nil prius in votis aut studio esse sibi, quam loci illius seu die opportunitatem qua istam Rev.^tiae tuae prothymiam grata aliqua munisque ac memoris animi testificatione demereri, hostire, et quasi mutuum facere, pro tam insignita faventiae erga se tuae declaratione, cum privatim, tum publicitus possit (reapse ac factis, non logis dico) haud quidem in Horatio recognoscendo - ne quid erres - verum Tacito potius; cuius (328) sicuti Annales nuper, ita et nunc Historiarum libros, Lipsianis item Commentariis illustratos, propediem es habiturus.⁴¹⁾ Quanquam ad Venusinum illum quod attinet, nihil iam aut mea aut Lipsii cura opus esse video, post tantam commentariorum molem, tot notarum inquam ac scholiorum struices, alias aliis supergestas, non modio neque trimodio, verum ipso horreo. Nec vero hic Lambinum⁴²⁾ referam (de cuius interpretamentis, id quod res est, pronuncianti iure assentior tibi) multo minus obsoletos illos atque ambiguae fidei suspectissimos, Acronem puta ac Porphyrionem⁴³⁾, reliquosque eiusdem farinae enarratores; verum Landinum potius ac Glareanum, Xilandrum, Fabricium, Turnebum, Muretum, Manutium, Herfigulum, Io. Brutum, Hartungum, H. Stephanum, Cruquium ac Pulmannum denique.⁴⁴⁾ Et cui non ex hoc mustaceo laureola petita? Eo dico, ut ne male te

41) Zie over de Tacitus-bewerkingen van J. Lipsius J. Ruysschaert: Juste Lipse et les Annales de Tacite. Louvain 1949.

42) De Franse philoloog Dion. Lambin, 1516-1572, was sinds 1560 professor eloquentiae aan het Collège Royal en sinds 1561 professor in het Grieks aan dezelfde inrichting. Als commentator en uitgever van zeer veel klassieke teksten, o.w. met name Horatius dient te worden genoemd, genoot hij grote faam; men achtte hem de gelijke van Scaliger en Casaubonus.

43) De commentaren van de pseudo-Acron en van Porphyrius op Horatius werden in die tijd gewoonlijk samen gedrukt. Zie J.G.Th. Graesse: Trésor de livres rares et précieux. 6 dl. Dresde-Paris, 1859-1867, III, 347 b.

44) Zie voor al deze Horatius-uitgaven J.W. Neuhaus: Bibliotheca Horatiana sive syllabus editionum Q. Horatii Flacci...... ab an. 1470 ad an. 1770. Lipsiae 1775. Met ‘Herfigulus’ is bedoeld Herm. Figulus, wiens commentaren verschenen waren in 1546 te Frankfurt. Vgl. ook de volgende noot.

[p. 93]

habeat, quod eam quam in poëta illo operam a nobis postulare videris, nequeam polliceri. Libenter et hic quoque petitioni morem gesturus tuae, nisi - id quod dictum prius - in alienum opus ire verecundarer scilicet. Quod ipsum et in praefatione nostra Horatiano Commentariolo praefixa iam antea sum contestatus.⁴⁵⁾ Huc accedit nova haecce nostratis Historiae concinnandae necessitas; ut scholia interim in omnes Plauti Comoedias, Centurionatus titulo inscripta⁴⁶⁾; tresque Praecidaneorum (329) libros in Petronium Arbitrum silentio praeterfluere sinam⁴⁷⁾; quos iampridem adeo ad umbilicum perductos (ne affectos censeas modo) haud ego, sed chalcographus moratur. Quos simulatque a praelo madentes recepero primulum, unus eris, cui novae editionis primitias nostra imputabit tenuitas. Merito utique ac perlubenter. Utinamque par pari redhostiendi contra (ut ille inquit cum latranti nomine)⁴⁸⁾ facultas Dousae aliquando eveniat tuo; faxim, hominem haud nactum te dicas, qui (uti et hic quoque solens porro more Plautissem meo) beneficium norit sumere et reddere nesciat.⁴⁹⁾ Ne tamen iudices nos ad huiusmodi vota gratis, et

45) In 1580 had Dousa zelf gepubliceerd ‘In novam Q. Horatii Flacci editionem commentariolus’ Antverpiae, Ex officina Christophori Plantini, Architypographi Regij, CIƆ.IƆ.LXXX, een klein boekje van 84 bladzijden. In 1582 was het met een nog kleiner vervolg vermeerderd, dat eveneens te Antwerpen bij Plantijn het licht had gezien. Het was getiteld: ‘Ad superiorem commentariolum suum, septem capitum succidanea pro novissima Horatij editione adpendix(!)’ en diende als nalezing op de in hetzelfde jaar reeds verschenen ‘Q. Horatii Flacci Opera cum notis Th. Pulmanni et Iani Dousae patris’ Antverpiae, Ex off. Chr. Plantini.

46) De Plautus-verklaring, waarop Dousa hier doelt, verscheen pas in 1587 te Leiden onder de titel: ‘Centurionatus, sive Plautinarum explanationum libri IV. In quibus praeter Plautum, multa veterum scriptorum loca, poetarum imprimis, varie corriguntur, illustrantur, explicantur’.

47) Dit verliet in 1583 de pers onder de titel: ‘Jani Dousae Nordovicis pro Satyrico Petronii arbitri viri consularis Praecidaneorum Libri tres.’ Lugduni Batavorum ex officina Ioannis Paetsii Anno M.D.LXXXIII. Het boekje is opgedragen aan de Engelse humanist en staatsman Daniel Rogers of Albimontanus. Het enige, mij bekende exemplaar is aanwezig te Parijs, Bibliothèque Nationale Nr Z. 17051, vanwaar men mij welwillend deze titelbeschrijving heeft doen toekomen.

48) Dousa maakt hier een toespeling op Plautus, Asinaria 172. Plautus zegt in de inleiding van zijn ‘Casina’ (vs. 34) dat Diphilon deze comedie eerst in het Grieks had geschreven; naderhand bewerkte ‘Plautus cum latranti nomine’ haar opnieuw. De dichter geeft zichzelf deze bijnaam van ‘blaffer’. De eerste lettergreep van zijn naam doet inderdaad denken aan het blaffen van een hond. Feitelijk betekent zijn naam ‘platvoet’.

49) Dit citaat vrij naar Plautus, Persa 762: ‘nam improbus est homo qui beneficium scit accipere et reddere nescit’.

[p. 94]

tamquam asymbolos accedere, en tibi, mi spectatissime Burchi, libellum huncce vix diobolarem:

Pro quo suum nec buttubatta Naevius;
Ciccumve Plautus, aut titivillitium;
Blitum Catullus, nauci Afranius daret.

Notulas has dico nostras in Romanae Historiae principem non quidem in Bellum Iugurthinum, aut Catilinae Coniurationem, sed vero ad eiusdem Historiarum Fragmenta, quae de tot tamque praeclaris librorum monimentis reliqua nobis modo veterum literatorum curiositas fecit.⁵⁰⁾ Eas proinde literarii munusculi loco gratas porro acceptasque ut habeas tibi, etiam atque saepius te rogo, vel tantisper saltem, dum ad primum (330) musteumque ac recens Annalis mei specimen Rev.^tiae tuae exhibendum:

Romano Batavas legiones ore loquentes,
In Campumque meas acies educere pergo;
Sallusti antiquis insignibus exornatas;
Exorsamque mihi propero detexere telam.⁵¹⁾

Fratri (amabo) clariss. ac doctiss. viro multam a nobis salutem, et quidem de interiore nota. Vale, nosque ama, ac rescribe, quum vacabit. Hoc mihi gratius facere nihil potes. Ego te in oculis fero.

Lugduni Batavorum, Idibus Novembribus, LXXXII.

Rev.^dae Dom.^tioni vestrae sic quasi addictus, tuoque sane meritissimo

Dousa tuus, Burchi si modo Dousa suus.

S.A. Gabbema: Epistolarum ab illustribus et claris viris scriptarum centuriae tres. Harlingae Frisiorum, 1665, 315-330.

50) Dousa spreekt hier over zijn commentaar op Sallustius, dat in 1580 te Antwerpen bij Plantijn was gedrukt onder de titel: ‘Ad C. Sallustii Crispi Historiarum libros, notae: cum luculenta fragmentorum aliquot accessione hactenus non editorum’.

51) In de berijmde ‘Annales’ van Dousa zelf heb ik dit niet kunnen terugvinden.

[p. 95]

D. Brief van Janus Dousa aan Bonaventura Vulcanius, z.j., z.d. [1582]

Dousa vraagt aan Vulcanius een werkje van Barlandus en van Chrysostomus Neapolitanus te leen, ten behoeve van zijn voorgenomen uitgave van de werken van Barlandus.

Dn. Bonaventurae Vulcanio suo S.D.

Hadriani Barlandi de Hollandiae nostrae oppidis opusculum¹⁾, item Chrysostomi illius Neapolitani Epistolam, in qua accurata patriae meae descriptio²⁾, Lovanii (ni fallor) iam olim in 8. typis vulgatum, paulisper nobis commodes velim, usu, haud mancipio, inquam. Statui enim utrumque novae Barlandi editioni subtexere.

Itaque iis mihi transscriptus (sic) est opus eique provinciae filium meum allegabo, simulatque tuo beneficio quod velo, obtinuero.

Remittam intra biduum, interea valebis.

Tuus meritiss. tuo Dousa

Leiden, Universiteitsbibliotheek, Ms Vulcanianae, 105, II. Eigenh. oorspr.

1) Zie boven, blz. 29, nt 23.

2) Zie boven, blz. 29, nt 24.

[p. 96]

E. Janus Dousa aan Lambertus van der Burch, ongeveer 12 maart, 1583 (o.s.).

Na een verontschuldiging voor zijn langdurig zwijgen, spreekt Dousa uitvoerig over de handschriften van Snoy, die hij momenteel in zijn bezit heeft; met name heeft hij een belangrijk exemplaar van Paulus Buys. Hij zendt verschillende manuscripten aan Van der Burch terug. Vervolgens spreekt hij nog over een uitgave van Barlandus alsmede over Heda.

(84^v) Janus Dousa Lamberto Burchio suo S.D.

Puderet me tarditatis literarum mearum, siquidem ea ipsa ex privata potius, quam publica necessita penderet. Omnia feci, quo tibi opera nostra ad diem condictum appareret: sed enim quid agas? Patriae utilitatibus praevortendum fuit, cui quidem ego bis ter ad comitia Ordinum per literas publicas praesto esse jussus maiorem paene ac meliorem huius, tum superioris mensis partem alienissimo hercle tempore, nimisque adeo (ut quod res est praedicem) advorsus animi mei sententiam imputavi. Etiam in Brabantiam me cum auctoritate publica Hollandicae legationi sociumque ac comitem ijdem Ordines nostri (Status quos vocant) extrudere sategerunt. Et iam in navim paene invitissimus imposueram pedem, quum languor atque infirmitas mea, gelique (cuius adeo impatientissimus sum) intentissimi asperitas de vorsoria mihi aurem vellit, atque ut domum rursus revorsionem facerem, commonefecit. Sane in tempore! Etenim absque caussae huius, plusquam Sonticae, intercessione fuisset, perierat Dousa in perpetuum tibi, jure certo, haud arbitrario dicam; nec radicitus modo, verum hercule (85^r) etiam eradicitus. Quorsum haec tam putida tendunt?¹⁾ inquies. Eo (mi Burchi) ne, quod tanto iam tempore tete creditorem habere sustinuerim mihi, quodque pro responso largo adeo ac liberali gratias agere porro munificentiae tuae opera parcus mea negligensque fuerim usque adhuc, levior sit apud te Dousicae amicitiae auctoritas. Quod si bonitas vestra responderit opinioni meae, quam de te habeo, habeboque porro dum vivam semper, est quod gaudeam gratulerque ipsus ex animo met mihi, cui quidem patroni, an judicis istiusmodi evenerit copia. Illud igitur primum, nihil animo meo gratius, nihil

1) Horatius, Sermones II, 7, 21.

[p. 97]

adeo instituto nostro oportunius accidere unquam potuisse, quam jugis iste veterum Chronologorum thesaurus commodum sane atque in tempore obiectus mihi: de quo gratia nobis facta abs te, in queis Heda iste Vechtianus jure (mea quidem sententia) suo familiam nobis ducere videtur, impolitus quidem ille styloque ac sermone nimis quam proletario, caeterum judicio castigato, et qui curiosa oppido faelicitate usus facem primus praeluxerit nobis ad spississimas istas domesticarum antiquitatum tenebras evincundis errorumque (quibus hactenus laboratum) compendium faciundum, nebulasque omnes (85^v) ac caliginem aliquando discutiendam. Scires scriptorem illum in historicis non minus quam aulicis et politicis negotiis exercitatum imo subactum prorsus ingenium habuisse? Vin' paucis te absolvam?

Hic mihi pro multis millibus unus erit.²⁾

Tantum exempli eius exscriptorem propius accessisse ad archetypum vellem. Sed perfecto sic erit (id quod tibi quoque pervisum antea) vix ac ne vix quidem alphabetarium esse oportuisse, quisquis ille tandem fuerit, qui opellam suam apographo isti describundo locavit. Ita imperite omnia ac praepostere exarata: prorsus, nihil ad auctoris ipsius aut genium, aut mentem; verbi gratia: acrius pro armis; praetantes pro praefantes; wer pro ver; omni pro omine; praestationes ἀντι τῶν per stationes; Judii pro Judaei; severitate pro securitate; tacita pro tanta; essent pro effecit; constituens pro constitutus; crames pro crates; confessus pro confossus: irrecuperant pro irruperant; derivantes pro deviantes; in pro ní; parcum pro parum; vimnioribus pro vicinioribus; coluit pro floruit; ac pro ad; iniuriam pro in vitam; consimilis pro consumitis; manibus pro navibus; deposita pro disposita; praedictum pro praeditum; multa pro nutu; magnum pro imaginum; conservatus pro consternatus; predicta pro delicta; alius cathedrum pro aliquis cohaeredum; (86r) coenam pro sitam; Francibus pro fuacibus; neuter pro circiter; fagurum pro faginum; sibi pro sedi; sua pro sacra; secundis pro sedandis; paratur pro pacatur; judicis pro judiciis; et sexcenta alia denique ad hanc faciem, quae si percurrere singula vellem,

Ilias est operis, longa futura mei.³⁾

Sed haec levia etiam tolerabilia, prae quod formularius ille quem

2) Reminiscentie aan Horatius, Epistularum lib. II, II, 4-5:
‘candidus et talos a vertice pulcher ad unos
fiet eritque tuus nummorum milibus octo’.

3) Herinnering aan Ovidius, Epistulae ex Ponto, II, 7, 34:
‘Ilias est fati longa futura mei’.

[p. 98]

dico, periodos interdum integras visus est omisisse, partemque sane haud modicam sic quasi pro derelicto habuisse. Itaque nunc primum Snoii tui commentariorum descriptorem (de quo in superioribus literis meis serio conquestus fueram apud te) impolitiae crimine absolvo: prae quo alter iste (siquidem errorum utriusque conlatio fiat) vix mehercule dignus fuerit qui palum (id quod apud comicum est meum) figat imparietem.⁴⁾

Caeterum de hoc satis, ad reliqua porro quae restant gradum capessamus. Ut quonam potuis, quam ad Commentarios istos Becani tui, quos quidem ego non modio, neque trimodio, verum ipso horreo⁵⁾ accepisse mihi videor abs te. Nam quot? inquies, totidem quot ego ac tu sumus, patrio conscriptos idiomate. Etenim hocce cupio nescius ne sis, exemplar aliud auctoris incerti, in quo nec pes, nec caput comparere visum hactenus, quippe truncum passim ac mutilum, nec tralaticia deformitate insignitum non aliunde esse quam a Becano tuo quem (86v) quidem latinum abs te non horno, sed anno acceptare memini iam antea. Sic alia ex aliis commoda nata mihi.⁶⁾ Itaque trigeminus iam nobis Becanus factus scilicet, idque tua solius virtute ac comitate patratum potissimum dicere audacter possum, quem non piguit omnes res posteriores ponere, atque uni operam dare mihi; ac praeter operam eam, Dousici honoris gratia, sumptum insuper facere de tuo, in missitandis ad amicos iuxta proculque sitos nunciis literisque tuis scilicet, omniumque pariter bibliothecis atque archivis cum cura et fide excutiendis. Nec hac benignitate contentus, etiam ab extremis usque Frisiis integros nobis Snoii commentarios extricasti. Qua quidem in re visus sum hercule plus aliquanto, quam dignitatis tuae ratio postulabat, oneris tibi ac solicitudinis imposuisse, quum tibi de scriptore illo investigando molestiam creare ausus. Itaque iam calidae illi ac nimis praecoci petitioni mei lumbos equidem omnes defractos, teque mutata prioris consilii mei ratione obsecratum simul atque exobsecratum cupio; ne male (87r) te habeat, quod nimia ista comitate ac munificentia tua abusus fuerim, itaque pol familiariter.

Quid evenerit? Rogas? Quod quidem ego maxime iampridem habui in optatis. Etenim scias velim, me exemplar cronici istius

4) Plautus, Miles gloriosus 1140: ‘qui non sum dignus prae te palum ut figam in parietem’.

5) Uit Plautus, Menaechmi, 15.

6) Dit citaat doet denken aan Ovidius, Ibis 209-210:
‘Natus es infelix,...... ita di voluere...... nec ulla commoda nascenti stella levisque fuit’.

[p. 99]

Snoiani, et quidem curatissime descriptum, a P. Busio Hollandiae Ordinum Advocato exterebrasse iam nuper. Eo perinde nunc utor, teque de senatore isto, quem scribis, mea caussa, ulterius molestando securum porro esse, atque in utraque aurem conquiniscere jubeo; neque id sine rubore manefesto tamen, quo jampridem me effusa ista ac superfluens liberalitas tua totum propemodum perfudit. Nam quid de geminis illis Frisiae gentis annalibus commemorem tibi, quorum nos desiderium hactenus nimis quam anxios ac sollicitos habuit: eo magis, quod a nobili quodam eius gentis, Docone inquam Martena⁷⁾, quum nuper Andoverpiae essem, serio intellexeram nihil istius modi imo nec vestigium, nec volam (quod aiunt) residuam porro ullam apud populares suos exstare, extitisse jam olim, priusquam fatalis haecce plusquam civilium discordiarum procella supremam (87v) adeo Frisiis bibliothecis vastitudinem simul et interitum induxisset. Multum proinde (mi Burchi) de eo te amo; multum etiam D. Praepositum Buchonem Montismanum⁸⁾, qui tam luculenti et (quae ratio maxima est) insperati thesauri copiam haud inviderit nobis. Unum aegre ac molestum est nimis, quod tibi juxta, ac amicis tuis oneri prius, quam usui esse cogimur. Itaque jam ejus rei nomine hostimentum porro hic ullum a nobis exspectes, cave; quid nam hoc utique tempore ad manum habeam nihil, quo reapse, aut pro meriti dignitate prothymiam ac largitatem istam vestram tam insignem invicem remunerari, et quasi mutuum facere vobiscum possim, pro uberrimo isto historico (ut sic dicam) commeatu tam vili munere orationis defungi supervacaneum videtur, nisi forte ita sensures es, ut me referre gratiam putes, quum memoriâ tenebo, quod quidem ego mea ex parte facere nunquam desinam, studiose utique ac sedulo; merito vestro utique ac perlubenter, redibuntque ea porro denuo ad te in tempore, jure postliminii, atque ea fide, qua jam antea inter nos conventum, tuo arbitratu maxime, atque ex praescripto formulae illius (88r) veteris: ‘Inter bonos bene agier etc’⁹⁾, cuius repromissionis aliquod reapse experimentum ut capias

7) Zie over hem G. Kramer: Het leven van Doecke van Martena (1530-1605). In: De Vrije Fries 37 (1943), 105-157. Kramer weet slechts van één latijns gedicht uit 1572, dat Martena heeft geschreven. Verder deelt hij niets mede over diens verkeer met geleerden.

8) Bucho Montzima, proost van St. Jan te Utrecht, o.a. vriend van Hopperus. Hij woonde in 1564 te Leuven en overleed plotseling te Utrecht in 1594 (A. Van Buchell: Diarium. Amsterdam 1907, 360).

9) Dit spreekwoord wordt geciteerd door Cicero, Topica 66; De Officiis III, 61.

[p. 100]

Ecce Haedam reducem tandem aliquando tibi.
Thesaurum tamen ille jam reliquit
Nobis ex opibus suis perennem.

Apographum inquio, partim mea ac filii, partim etiam Vulcanii manu iterato, transcriptum; quae res in caussa fuit, ut utriusque nostrum desiderio fortasse tardius ad Vechtium consulem¹⁰⁾ depositum redeat suum. Quod quidem facinus tam candide velim ad aures perveniat tuas, quam simpliciter ac sine omni fuco est gestum. Adieci praeterea et Snoium tuum ac Becanum denique, latinum dico, nam vernaculis adhuc utor; quos quidem inter se ego conferre ac comparare non cesso, atque (ut Lucillius loquitur) signare linea alba¹¹⁾, ita alter alterius auxilio eget, qua in re magno usui atque adjumento est nobis exemplar istud vernaculum ex libraria tua depromtum, cui Lamb. Hortensius praemissus, alterumque ac tertium insuper chronicum adiectum in fine; et illud quidem Francorum regum prius, mox Romanorum sive Germanorum imperatorum diplomatibus insignitum. Quae quidem ego Hedae mei commentariorum apographo, singula locis suis reddita, rite atque ordine interposui, ad historiae nostratis illustramentum quod quidem (88v) exemplar ego aeque ac meipsum amo: ita uber quasi Amaltheae cornu¹²⁾ novae exaedificationis materiam nobis, et quasi caementa suppeditat. Nam generale illud rerum ab orbe usque condito gestarum Compendium, quod Hub. Pavonii senatoris¹³⁾ liberalitati debemus, non multum moror. Nihil enim in eo insigne aut memorabile, quod non in fastis nostris pervolgatis procusum reperias. Itaque remittam ad te, si voles, vel potius Commendatori Weerdensi¹⁴⁾, qui hic Lugduni apud nos degit, idipsum in manus tradam: idque de Pavonii ipsius sententia quantum quidem ex literis eiusdem Commendatori quem dico inscriptis, potui conjectare.

10) Herman Vechtius was o.a. in 1575 burgemeester van Utrecht (Van Buchell, t.a.p., 39).

11) Lucilius, Carminum reliquiae 831: ‘signat linea alba’.

12) Amalthea is in dit verband de aardgodin, die de hoorn, teken van overvloed, als attribuut voerde.

13) Hubertus Pavonius of Pauw werd in October 1586 raadsheer van het Hof van Utrecht (Van Buchell, t.a.p., 138).

14) Geheel duidelijk is mij die ‘Commendator Weerdensis’ niet. Weerde of Werde is De Waard bij Leiden. En tussen Woerden en Bodegraven lag de kleine commanderij Waarder van de Johanniters. Hier woonde een commandeur met een kapelaan. In 1594 was de 78-jarige Arnold Hieren de commandeur (E.A. Van Beresteyn: Geschiedenis der Johanniter-Orde in Nederland tot 1795. 's-Gravenhage 1934, 52-53). Verschillende leden van het geslacht ‘uten Weerde’ zijn lid geweest van de Duitse Orde, maar ik heb er geen kunnen vinden uit de tijd van Dousa. Zie J.J. De Geer Van Oudegein: Register der Overheden en Leden van de Utrechtsche Balije der ridderlijke Duitsche Orde. Utrecht 1899. W.J. Ablaing Van Giessenburg: Wapenboek der ridders van de Duitsche Orde, aanvangende met het jaar 1581. 's-Gravenhage 1871.

[p. 101]

De vastatione Mechliniensi, ac fraternae bibliothecae, tum literariae supellectilis direptione, quae scribis, ea vero cum Lipsio ac mihi, tum bonis doctisque omnibus non solum acerba, verum etiam luctuosa in perpetuum evenerunt. Quî illos Dii Deaeque omnes infaelicitent, qui tam immaniter ac schytica prorsus feritate in Musarum sacra, literasque ac literatos omnes sine ullo discrimine sunt debacchati. Sed humana humanitus ferenda, et (ut Lyricus noster canit) Durum sed levius fit patientia, Quicquid corrigere est nefas.¹⁵⁾ (89r) Atqui hoc beat saltem, quod politissimae istae Malinaei Epistolae¹⁶⁾ ex tanto incendio suspites ac superstites servatae in manus usque nostras tua potissimum industria ac vigilantia pervenerint, cui nuncio quae εὐαγγελια reddam nescio, deberi confiteor certe. Incredibile est, quam impense earum lectione fuerim delectatus; neque ego modo, sed vero et Lipsius noster, a quo literas quoque communis laetitiae testes atque interpretes his nostris adiunctas, atque in eundem fasciculum coniectas accipies. Dices: ubi igitur Malinaeus nobis? quem in rem praesentem reducem sistere se nobis significat Lipsius. Fateor ita esse ut dicis; caeterum ego illi comeatum interclusi, missionem haud prius impetraturo, quam omnes ad unam epistolas eius, aut mea aut filii manu exceptas videro, ut exemplar habeam scilicet, unde Plantinus, quum venerit, novam epistolici huius operis editionem procudere possit.¹⁷⁾ Sic igitur faciam, neque te (ut spero) invito: tuumque exemplar porro ut ad te, statim ubi illud descripsero, revortatur, in tempore operam dabo.

Interim Barlandum tuum eiusdem Plantini typis cusum exspectabis, una cum Centurionatu Dousico, hoc est, Praecidaneis

15) De regel: ‘Ferre humana humanitus’ in L. Afranius: Comicorum Rom. Fragmenta (ed. O. Ribbeck, Leipzig 1898), 514, 20. De beide andere versregels in Horatius, Carmina I, 24, 20-21.

16) Gul. Malinaeus, kamerheer van Karel V, heeft een zeer aanzienlijke briefwisseling met allerlei geleerden achtergelaten, vooral over de jaren 1551-1555. Die verzameling was beroemd en Lipsius schreef er aan Lambert Van der Burch een vleiend oordeel over. Malinaeus overleed in 1560. De genoemde brievenbundel is uitgegeven door De Reiffenberg. Zie over Malinaeus het uitvoerig artikel in de BNB.

17) Plantijn was in deze jaren bezig de briefwisseling van Lipsius uit te geven.

[p. 102]

ad Plautum nostris¹⁸⁾, in centena capita per quatuor porro libros partitis (89v) ac distributis, quorum publicationem aliud mehercule nihil quam typographi adventus moratur; quem tamen jamjam appropinquare ac tantum non pro foribus esse intelligo; qui simul ubi advenerit, nae ille pol mirificas cum nobis, tum rei nostrae Academiae in commune utilitates est praebiturus. Sed heus tu, dum Barlandi tui, quo Traiectinos Antistites recenset, Catalogum obiter his diebus et quasi saltuatim percurro, incidi in mentionem libelli nescio cuius, quem idem historicus ille paullo antea amicorum rogatu in lucem emisisse testatur sese cum inscriptione huiusmodi: De principum Hollandiae rebus gestis maxime dignis memoratu. Unde perspicue dilucet, non universa quidem ac generatim comitum nostrorum facinora, sed egregia ac selecta tantum sic quasi per satyram collecta libello singulari, qui ab hoc diversus fuerit, jam antea quoque ab eodem edita fuisse in vulgum. Eum si alicunde aut terra aut mari evolvere potueris, nobis beabis omnino Dousam tuum.

Id ipsum quoque de Guilielmo Heda praemonitum te volo, cuius ipsissima haec verba plena ac probe in Vechtiano codice exarata digna observatione putavi:

(90r) Episcoporum veterum Ecclesiae Traiectinae, quos ex meritis anteactae vitae Sanctos ac domesticos Dei habitos adhuc nostra tempestate suis quoque locis veneramur, gestis parum hic immorandum duxi; quod ea, prout a claris auctoribus in scriptis redacta sunt, formis excusa tradidimus, et in lucem emisimus, ut qui volet Lector examussim videre poterit.

Vides ut diserto testetur, omnes se scriptores eos qui Traiect: Antistitum vitam resque gestas memoriae tradiderunt, formis divulgandos curasse. Quo magis miror, quinam veteres auctores isti fuerint; nisi si Marcellinum forte, qui per tempora Caroli Magni, D. Willibrordi primi Ultraiectinae Ecclesiae Episcopi, ac Sc. Swicberti vitam duobus libris fuerit complexus¹⁹⁾; aut Luitgerum Episcopum, qui eiusdem vestigiis insistens S. Gregorii Albricique tertii ac quarti antistitis virtutum exempla libris toti-

18) Zie blz. 66, nt 46.

19) Dirck Franckensz. Pauw of Theodoricus Pauli schreef in de 15e eeuw onder de naam Marcellinus een ‘Vita S. Swiberti’ (Romein, t.a.p., 224-225).

[p. 103]

dem est persecutus²⁰⁾, aut Theofridum etiam Abbatem Echternacensem, qui (sicuti ipsus apud Hedam testatur) sub Henrico IV vitam quoque ipsius Guillibrordi longiore quam coeteri stylo est complexus²¹⁾, aut Radbodum denique vel Adelboldum Episcopos²²⁾, de quorum ingenii monumentis celebris passim apud Hedam mentio, quos quidem scriptores ego vetustatis ergo, tum quod in re praesenti non auriti, verum oculati testes exstiterunt, plures faciundos censeo, quam vulgo existimantur. Nam absque horum compertissimis indiciis Batavicam (90v) Historiam aggredi velle, perinde fuerit, ac si absque alarum remigio Daedalum fieri et postules, praeter morem humanum. Amabo sodes, juva in in partem, atque exime nobis hunc scrupulum, quod futurum est, si modo editionem illius ab Haeda procuratae ac propagatae denique, aut istic aut alibi adipiscendae spem saltem aliquam feceris Dousae tuo.

Plura non possum, temporis angustiis exclusus, etenim properat nauta et charta ut vides deficit. Haec raptim alias erimus accuratiores. Vale ac nos ama. Lugduni Batavorum,

Tuus tuo meritissimo

(geen naam)

I.m.: in adversa pag.
receptae XIII Martii LXXXIII
stylo antiquo.

Utrecht, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, hs. 7 E 10: Arn. Buchelius: Collectanea varia, fol. 84^v-90^v. Afschrift.

20) De schrijver Liudger - dikwijls verward met Liudger, bisschop van Utrecht rond 850 - heeft een ‘Vita S. Gregorii’ op zijn naam staan. Alberik (780-784) was de opvolger van bisschop Gregorius (Romein, t.a.p., 8-12).

21) Thiofried van Echternach schreef rond 1100 zowel in proza als in dichtvorm een uitvoerig leven van St. Willibrord. Bovendien liet hij na de ‘Miracula S. Willibrordi’.

22) Over de geschiedschrijvers, de bisschoppen Radbod (899-917) en Adelbold van Utrecht (1010-1026), zie Romein, t.a.p., 22-24; 30-33.

[p. 104]

F. Brief van Janus Dousa aan Lambertus van der Burch, z.j., z.d. [1599]¹⁾

Dousa verontschuldigt zich voor het uitblijven van een antwoord op de brieven van Van der Burch. De schuld van dat verzuim schuift hij gedeeltelijk op bezigheden van publiek belang, gedeeltelijk op besognes van huiselijke aard, gedeeltelijk ook op het feit dat hij zich ophoudt met de Muze der historie.

Hij heeft een groot geschiedwerk van zijn vriend doorgezien; zelf vordert hij dagelijks een weinig met zijn ‘Annales’, waarvan hij hoopt dat ze zó worden als de Geschiedenis van Savoye, welke Van der Burch zelf gepubliceerd heeft.

Dousa zet dan uitvoerig uiteen, hoe het met zijn boek staat en hoever hij is gevorderd. Dank aan zijn vriend voor de vele hulp bij moeilijkheden van allerlei aard.

Naschrift over een bezoek dat niet is doorgegaan.

(330) Janus Dousa Lamberto Van der Burchio, decano, S.D.

Vir Nobilis ac Reverende.

Sera gratiarum actio in offensam trahi non debet, praesertim ubi me suspicioni quidem ingratitudinis relictus est locus. Ego vero, mi Burchi, negligentiae notam lubenter equidem deprecarer, nisi omnem cessationis huius culpam partim publicae, partim (ut fuit) domesticae occupationes sustinerent. Huc historiarum tractatio si accedit, (331) quantillum porro temporis relinquitur, quod literularum ad amicos scriptioni impartiamur? Aedepol hominem negotiosum, inquies. Quid? tantum ne igitur a rebus tibi otii non suppetere, ut particulam unam modo, quae vel familiari epistolio, vel saltem schedulae raptim expediundae sufficiat, solido de die detrahere non possis? Mane, istuc ibam. Et certe in me verum nimis esse experior Horatianum illud, leviter quantumvis immutatum:

Nullum a labore me reclinat otium;

1) Deze brief moet uit 1599 dateren, omdat Dousa spreekt over de Geschiedenis van Savoye door Lambert Van der Burch, welke dit jaar verschenen was en die bij ontvangst zo'n diepe indruk op hem maakte. Ook spreekt hij over zijn eigen werk dat in 1599 het licht zag.

[p. 105]

Urget diem nox, urget et noctem dies.²⁾

Eo dico, ne me (praeter ingenii mei morem) vel beneficiorum immemorem, vel etiam ingratum devexa iam aetate factum existimes, quod ad literas tuas, ita erudite, ita peramanter scriptas temporius non responderim.

Responsurus utique, si vel tantillum temporis a tricis ac molestiis forensibus vacuum habuissem. Ita tamen, ut Historiarum tuarum lectioni noctes aliquot imputaverim et quidem eo mehercule avidius ac lubentius, quod et nos iampridem (id quod tangere occaeperam modo) tale aliquid molimur. Opus sane arduum atque immensum³⁾, sed tamen nihil est quod potius faciamus. Quod iam etiam sub manus gnaviter porro, haud ductarie procedit; atque ita ut operam hanc celocem, non corbitam locare civibus meis existimari possim. Miraris inter tot vitilitigantium argutias - ne offucias dicam - perpetem hanc laboris tolerantiam, praesertim (332) in Dousa? Quid? Si scias, quos quantosque in Annalibus nostratibus progressus faciam quotidie? quam non uniformem (ne bicipitem dicam) foetum, editurus, si quidem Lucinam faventem modo, Deosque Nixios propitios habuero mihi. Qui quidem mirifice tibi, immo pene supra votum opitulati in mustea atque aureola illa Serenissimorum Sabaudiae Principum Historiae publicatione.⁴⁾ Quid quaeris? Exsilui gaudio, quum beneficio tuo primitus tanti thesauri compos ac particeps factus; nec minus studiis meis privatim, quam rei literariae in commune plaudere ac congratulari occaepi, cui istius modi musarum Hercules obtigisset. Audi igitur me hoc non poëtica, sed vero historica fide praedicantem:

Cedite scriptores nostrates, cedite Galli;
Burchius Allobrogum primus in historia,
Scaligeri et magni meritus praeconia Lipsi.
Et quisquam huic sese postulet esse parem?

2) Uit Horatius, Epodon XVII, 24-25:
‘Nullum a labore me reclinat otium;
Urguet diem nox, et dies noctem:......’

3) Waarschijnlijk doelt Dousa hier op de vier delen ‘De Comitibus Flandriae’, die nog in 1622 te Mechelen bewaard werden. Dit handschrift berust nu in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel. Zie A. Miraeus: Elenchus historicorum et aliorum scriptorum nondum typis editorum...... Bruxellis 1622, 10.

4) Sabaudorum ducum principumque Historiae Gentilitiae libri duo, Lamberto Vander Burchio, ad divam Mariam Virginem Ultrâiecti Decano, autore. Ex officina Plantiniana, Apud Christophorum Raphelengium, Academiae Lugduno-Batavae Typographum, CIƆ.IƆ.IC.

[p. 106]

At enim ego aliquanto non dico industriosior, verum confidentior, qui simplici laureola non contentus geminam personam induerim mihi, et vatis pariter et historici partes (ut spero) si non absolute, at pro virili certe numeros impleturus. Nosti Ovidianum illud: In magnis et voluisse, sat est.⁵⁾ Etenim bipartitam Patriae Annalium editionem adornare me scito, equestri alteram ac numeris astricta; alteram pedestri ac soluta oratione conceptam; utramque in binas Decades divisam in proximas (cum Deo 333 volente) nundinas habiturus. Et illa quidem iam ad octavum usque librum Haghiensibus typis excusa processit; haec vero ad quinti libri umbilicum a Raphelingio nostro producta.⁶⁾ Quae simul absolutae fuerint, recta protenus ad te et quidem curriculo, hoc est, pennato gradu, vel a praelo madidae, auctoris missu advolaturae; neque diem interpositurus, quo minus humanitatem tuam ante alios Annalium meorum lectionis compotem faciam ac participem, ut aequum est tot tantisque a comitate ista tua beneficiis obstrictum, ac tantum non obrutum, iam inde ab antiquo. Qua quidem historica editione, utrum publicae de me exspectationi ipse satisfacturus sim, nescio; hoc scio me adnisum sedulo, ut tibi tuique simillimis, id est, et doctis omnibus et probis ingenii mei modulo tum fidem meam, tum diligentiam probarem. Et vero hoc haud timide asseverare possum in patriae nostrae antiquitatibus eruendis atque investigandis, multum nos operae atque industriae, multum temporis, plurimum denique olei impendisse. Quarum adeo rerum notitiam tuae potissimum comitati deberi, non sine grati animi ruminatione, lubens hercule ac merito agnosco; cuius beneficio festivam illam tot archaicorum voluminum copiam atque in his Hedam meum adeptus. Idque ipsum publicitus non ingrato memoris tabellae elogio (quando aliud mihi hostimentum pro tempore non suppetit) apud posteros testatum relicturus. Et vero absque istiusmodi (334) adminiculis foret, saepe in spissimis tenebris mihi caliginosa acie micandum, saepe cespitandum fuisset; et quidem eo gravius, quod manuductore destitutus, meoque remigio, hoc est domesticis copiis, rem gerere coactus, iter intentatum, ac nullius ante solo calcatum fuerim ingressus. In tantis tamen difficultatibus posito neque animus negotio defuit neque incaeptis labos. Itaque tot tantasque asperi-

5) Dousa vergist zich hier! Deze zegswijze komt voor bij Propertius, Elegiae II, 10, 5-6. Daarentegen komt bij Ovidius, Epistulae ex Ponto, III, 4, 79 de zegswijze voor: ‘Ut desint vires, tamen est laudanda voluntas’.

6) Zie boven, tekst blz. 38.

[p. 107]

tates ex parte eluctatus, e tenaci voragine ac limosis paludibus emersisse aliquando, pedemque iam propemodum extra lutum habere videor mihi; omniaque deinceps porto planiora sperare ac confidere debere, simulatque ad propiora tempora gradum promovero. Interim sustenta ac sponsionis vicem habeto tibi hanc epistolam a Douza tuo, amico ac cliente, non quidem nupero aut novitio, sed vero antiquo et veteri; ac non e face Romuli. Libet enim magnifice loqui, ne dicam paratragaediare; et certe decet, apud te praesertim, qui Dousam etiam, non inter Faunos aut Semones, sed majorum gentium Deos collocare ausus. Nescis, mi Burchi, in quem ruborem me dederit illa pars epistolae tuae, qua me proxime Scaligerum ac Lipsium statuere veritus non es; prae quibus Dousa dignus non est, qui figat palum in parietem. At enim abrumpam melius est, et tu iam (credo) lectitando defessus.

Itaque ἀεχπω simul Amplitudinem tuam ex sententia valere cupio optoque; nosque amare, mutuum utique tuo arbitratu facturos. Fratri tuo (335) doctissimo, integerrimo, amicissimo, poëtae ac I. Cto salutem nunties velim⁷⁾, et interiore nota, utique ego vos in oculis fero.

Quod mecum pro veteris illius necessitudinis, quam mihi tecum esse voluisti, iure familiariter expostulas; quod quum superiore bruma istic essem Amplitudinem tuam intervisere negligens fueram, facis tu quidem benignior et comiter, caeterum scias velim hoc ipsum non majori tibi, quam mihi id temporis dividiae pariter ac molestiae fuisse, ac vilem propemodum in nasum conscivisse, nimis praeter animi sententiam vorsoriam ad Lares meos capere ac Domnitionem accelerare coacto. Cui necessitati causa insuper plus quam sontica accedebat, Cajae meae invaletudo, cui ante omnia morem gerere compulsus, officium tui ac fratris salutandi, limenque vestrum quasi ex intervallo regustandi in commodiora tempora rejicere habui necesse, summa satisfactionis nostrae haec est. Placebo tibi, si me culpam emendare permiseris. Iterum vale.

Gabbema, t.a.p. 330-335.

7) Lambertus' broer Adriaan heeft verschillende dichtbundels, voornamelijk vrome poëzie, gepubliceerd.