Biografie Bulletin. Jaargang 11

[p. 239]

Menno ter Braak en Anton van Duinkerken
Een vriendschap op gespannen voet
Een reactie op Sterven als een polemist, Menno ter Braak 1930-1940 van Léon Hanssen
Theo Kroon

Na lezing van het eerste deel van Léon Hanssens biografie over dr. Menno ter Braak¹⁾ was ik erg benieuwd naar het tweede deel²⁾, omdat daarin naar mijn stellige overtuiging nadrukkelijk zou worden ingegaan op de bijzondere relatie van Ter Braak met Anton van Duinkerken³⁾. Wie schetst mijn verbazing dat slechts incidenteel is ingegaan op die voor de literatuur belangwekkende relatie tussen beide auteurs. En wat mij nog meer bevreemdde, was dat dit voornamelijk gebeurt in negatieve zin. Hieronder wil ik aantonen dat dit ten onrechte is.

Ter Braaks grootste opponent was Van Duinkerken. Geen literair criticus schreef in de jaren dertig meer over Ter Braak dan hij en andersom. Ter Braak heeft in die tien jaar ongemeen boeiend gepolemiseerd en menig literair duel uitgevochten, maar volgens prof. dr. J. Bosmans⁴⁾ geniet dat met Van Duinkerken wel de meeste faam. Rector N. de Rooy schrijft in zijn bijdrage aan het gedenkboek In vrijheid herboren⁵⁾: ‘In de gehele emancipatie-eeuw is geen debat gehouden, dat zo breed werd gevoerd en op zo hoog niveau werd gestreden als dit debat.’ En Jan Rogier spreekt van ‘misschien wel de knapste polemieken in onze literatuur’⁶⁾. Iets meer aandacht voor hun literaire relatie was dan ook mijns inziens op zijn plaats geweest.

De verstandhouding tussen Ter Braak en Van Duinkerken was van dien aard, dat vrijwel uitsluitend het negatieve te benadrukken hen beiden onrecht aandoet. Het waren twee totaal verschillende figuren - de stijve intellectuele agnost Ter Braak en de autodidactische, intelligente, bourgondische katholiek Van Duinkerken - die elkaar tot op zekere hoogte mochten en in elk geval in hoge mate respecteerden. In feite dus een vriendschap op gespannen voet. Daarover liet mevrouw A. ter Braak-Faber voor mij in het telefonisch gesprek, dat ik met haar had⁷⁾, geen misverstand bestaan.

Ter Braak had grote waardering voor Van Duinkerken. ‘Wat raakt mij de leugen van deze katholieke renaissance der jongeren als zij nog een Van Duinkerken hebben om hartstochtelijk en scherpzinnig deze leugen te verdedigen’, schreef hij eens in zijn krant⁸⁾. Hij prees hem voor zijn moed: ‘Hij deinst voor geen aanslagen op de autoriteit van dekens en censoren terug’. Niet zo verwonderlijk overigens, want ‘nooit is hij door het vuur van de twijfel heengegaan. Daarom mag hij zijn gang gaan, in en zelfs tegen zijn kerk’, aldus Ter Braak. De opmerking van prof. dr. G.Th. Rothuizen, dat ‘Van Duinkerken onderschat is’⁹⁾, slaat dan

1) Léon Hanssen, Want alle verlies is winst. Menno ter Braak 1902-1930 (Amsterdam, Balans 2000)

2) Léon Hanssen, Sterven als een polemist. Menno ter Braak 1930-1940 (Amsterdam, Balans 2001)

3) Pseudoniem van W.J.M.A. Asselbergs, in die jaren literatuurcriticus bij het katholieke dagblad De Tijd en hoofdredacteur van het katholieke literaire maandblad De Gemeenschap.

4) ‘Vondel in Leiden’. Inaugurele rede bij aanvaarding van het ambt van gewoon hoogleraar aan de katholieke universiteit Nijmegen, 11 oktober 1991.

5) Hij schreef dat samen met prof. dr. L.J. Rogier. Het boek verscheen bij gelegenheid van het 100-jarig bestaan van het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie (1853-1953).

6) Vrij Nederland, 3 augustus 1968.

7) 13 mei 1982.

8) Het Vaderland, 15 november 1936.

9) Steen of stroom. Menno ter Braak en Anton van Duinkerken over het christendom.

[p. 240]

Anton van Duinkerken, 1939

ook zeker niet op Ter Braak. Deze wist terdege wie hij voor zich had. ‘Het is voldoende om zijn integere houding in de strijd tegen het nationaal-socialisme te noemen¹⁰⁾ om de lezer onmiddellijk te laten begrijpen welke waarde Van Duinkerken ook voor ons vertegenwoordigt’¹¹⁾, aldus Ter Braak. Van Duinkerken op zijn beurt waardeerde Ter Braak. In zijn interview met Bibel noemde hij hem ‘een hele fijne man’. En: ‘Hij heeft over mij en ik over hem dingen geschreven, die we raak bedoelden. Maar we waren vrienden. We hadden een omgang, die berustte op eerbied.’¹²⁾

Deze opmerking moet worden geplaatst tegen de achtergrond van Van Duinkerkens mildheid ten opzichte van Ter Braak, ondanks wat deze hem in de Leidse affaire¹³⁾ had aangedaan. Van Duinkerken schreef eerder over ‘heldere vijandschap’, ‘goede vrienden’, en later weer over ‘vrienden’¹⁴⁾. Ter Braak kon het woord ‘vrienden’ moeilijk uit zijn mond krijgen. Hij schreef dan ook omzichtig: ‘Het is mij nooit gelukt de vijand van hem te worden.’¹⁵⁾ Een haatliefde verhouding dus.

Tegen die achtergrond was het niet zo verwonderlijk dat Van Duinkerken, toen hij van dr. Victor van Vriesland hoorde dat Ter Braak zelfmoord had gepleegd, zich onmiddellijk in zijn werkkamer opsloot om voor De Gids een afscheidsartikel te schrijven. Het risico was hem bekend - de Duitsers namen geen halve maatregelen bij hun ongunstige publicaties - maar hij nam het zonder enige aarzeling. Dat gold tevens het literaire tijdschrift Critisch bulletin. Geen van Ter Braaks vrienden durfde een ‘in memoriam’ te schrijven. De hoofdredacteur Anthonie Donker¹⁶⁾ klopte echter bij van Duinkerken niet tevergeefs aan.¹⁷⁾

Het artikel laat zien hoe hun verhouding was. Van Duinkerken bracht hierin de moed op over zichzelf hierin het volgende te onthullen: ‘Het kenmerkte de debatten [tussen hen beiden] dat ze fel konden zijn zonder - althans zijnerzijds - ooit kwetsend te worden’¹⁸⁾, aldus Van Duinkerken.

10) Ter Braak hoefde bij Van Duinkerken niet te soebatten om toe te treden tot het Comité van Waakzaamheid.

11) Het Vaderland, 15 november 1936.

12) Vrij Nederland, 5 januari 1963.

13) Op 11 oktober werd Van Duinkerken benoemd tot bijzonder hoogleraar in de Vondelstudie in Leiden. Voor het zover was, ontstond er een persrel, die in universitaire kring zijn weerga niet had. De redactie van Het Vaderland in casu Ter Braak nam het voortouw in de hetze tegen deze benoeming en in feite tegen Van Duinkerken. Hij vond hem in navolging van prof. dr. P.N. van Eyck te oppervlakkig, te slordig en te katholiek en daarom een schande dat Van Duinkerken werd benoemd. Volgens Bosmans was Ter Braak de werkelijke aanstichter van de hetze tegen Van Duinkerkens benoeming.

14) Anton van Duinkerken, Verzamelde geschriften van Gorter, Marsman, Ter Braak.

15) Menno ter Braak, Verzameld werk.

16) Pseudoniem van prof. dr. N. Donkersloot.

17) Ds. J.G. Buskes sprak tegen mij 6 augustus 1972 met grote waardering en bewondering over de grootmoedigheid van Van Duinkerken om zich spontaan en niet zonder risico beschikbaar te stellen het ‘in memoriam’ te schrijven over de man, die kort tevoren de aanvoerder was geweest in de pershetze tegen Van Duinkerkens benoeming in Leiden.

18) Zie noot 15. Van Duinkerken was zó vergevingsgezind, dat hij de door Léon Hanssen geciteerde scheldkanonnade van Ter Braak op hem - deze hanteerde zelfs het woord ‘schoft’ - was ‘vergeten’.