De Boekenwereld. Jaargang 32

[p. 91]

Nieuws

Veilingverslag Van Stockum, woensdag 1 juni 2016
Edwin Bloemsaat

Voor het Haagse veilinghuis Van Stockum was dit in twee opzichten een memorabele veiling: de eerste in het nieuwe onderkomen, het Venduehuis der Notarissen aan de Nobelstraat, en de laatste die werd afgeslagen door Peter Pruimers (zie het interview met hem elders in dit nummer). Bijna had ik de kijkdagen gemist, want in vergelijking met vroeger zat er nu een week meer tussen kijkdagen en veiling. Op het laatste moment ging ik nog snel naar de nieuwe locatie, nieuwsgierig hoe het eruit zou zien.

Venduehuis der Notarissen, Nobelstraat 5, Den Haag. Foto Tosca/www.tijdomtekijken.

Het Venduehuis der Notarissen beschikt over meerdere grote ruimtes en in de achterste daarvan zijn boekenkasten aangebracht die - evenals vroeger aan de Prinsegracht - tot aan het hoge plafond reiken. De ladders zijn meeverhuisd, dus de legendarische verhalen over mensen die bij Van Stockum aan de bovenste plank bungelen zullen voorlopig niet uit de wereld zijn. De boeken stonden netjes in de kasten, van boven tot onder stampvol. In het midden bevond zich een rij standaards met prenten, in een hoek een afgeschermd contingent boeken op aanvraag (geen plaatslijsten) en in een andere hoek een rij tegen elkaar aan gestapelde ingelijste prenten. Vitrines zocht ik vergeefs. Ik moet bekennen dat ik even moest slikken, toen ik deze ruimte vergeleek met de statige boekenzaal in het pand aan de Prinsegracht. Het gaat natuurlijk in de eerste plaats om de kwaliteit van de te veilen boeken, maar presentatie is ook een belangrijk element op kijkdagen. Ik hoop dat er in de toekomst iets meer ‘lucht’ in de presentatie komt.

De entree voor de veilingzaal bevindt zich aan de rechterzijde op het pleintje voor het Venduehuis en via een enigszins shabby halletje en een trap kom je in die ruimte. Het is een mooie lichte zaal, met aan de muren aankondigingen van historische huizenveilingen. Aan de voorkant is een balie met computers, waarachter het veilingteam zit. Rechts daarvan (links van de veilingmeester) staat een tafel voor de internetbiedingen. Toen ik woensdagmiddag even na tweeën binnenkwam, was de sectie ‘Religion and Philosophy’ van maar liefst 265 lots net begonnen. Deze omvatte de collectie van C. Augustijn, emeritus hoogleraar kerkgeschiedenis aan de Vrije Universiteit. Zijn specialisme - de Reformatie - weerspiegelde zich in een flink aantal zestiende-eeuwse drukken, waaronder erasmiana en menige editie van de Bazelse drukker Froben. In de catalogus waren oude en nieuwe boeken uit Augustijns collectie door elkaar opgenomen, ongetwijfeld op grond van de overweging dat vele oude drukken niet in een perfecte staat waren. Augustijn was een praktische gebruiker die de boeken om de inhoud bezat. Niettemin werd om menig kavel door zowel handel als particulieren gestreden en liep de sectie als geheel goed.

C. Battus, Het secreetboeck, Leeuwarden, Hendrik Rintjes, 1664 (lot 562).

J. Goedaerdt, Metamorphosis naturalis, Middelburg, Jacob Fierens, 1662 (lot 600).

Bij de daarop aansluitende rubriek ‘Old and rare books’ (322 lots) zaten geen heel dure objecten, maar wel waren er enkele lots waarom fel werd gestreden. Zo werd Het secreetboeck van Carolus Battus (in de editie van Hendrik Rintjes, Leeuwarden 1664; lot 562) ingezet op €250 om voor €1100 (richtprijs €400) aan een Nederlandstalige telefonische bieder te worden toegeslagen. Dit biedgevecht verliep niet erg elegant. Op het moment dat de veilingmeester bezig was het lot toe te slaan aan een bieder in de zaal, kwam de telefonische commissionair de zaal binnenstormen met de mededeling dat hij vergeten was te bieden. Vervolgens moest deze klant nog gebeld worden en werd het boek aan hem toegeslagen. De bieder in de zaal bleef onthutst en verstoord achter. Door de nogal chaotische en weinig subtiele aanpak van telefonische biedingen krijg je snel zulke ongewenste situaties.

Gestreden werd ook om een mooi exemplaar van een zeldzame, rijk geïllustreerde editie van Plinius Secundus' Naturalis historia in 4to, gedrukt in Arnhem bij J. Jansz in 1617 (lot 579). Deze werd ingezet op €700 en toegeslagen aan een bieder in de zaal voor €1100 (richtprijs €400). Opvallend was ook de prijs voor een matig exemplaar van het eerste deel (van drie) van de Metamorphosis naturalis van J. Goedaerdt, gedrukt in Middelburg in 1662 (lot 600). Het werd ingezet op €150 en toegeslagen aan een bieder in de zaal voor €750 (richtprijs €250). Niet verkocht werd een elfdelige Vondel-editie (1720-1723). De serie werd ingezet op €350 (richtprijs €600), waarop het muisstil bleef in de zaal en Peter Pruimers verzuchtte: ‘De tijden zijn veranderd.’

Tijdens zijn laatste sessie maakte hij nog een verandering mee: er kon voor het eerst via internet meegeboden worden. Pruimers was hiervan nooit een voorstander - ‘ik heb de mensen liever zelf in de zaal zitten’. Hij zag deze biedingen dan ook enkele keren over het hoofd en vroeg voor het afslaan soms enigszins meewarig aan de internetcommissionairs: ‘Hebben jullie daar links ook nog wat?’

Aan niets was te merken dat dit Pruimers' laatste veiling was. Het laatste nummer, dat overigens niet verkocht werd, sloeg hij onbewogen af. Toch had ik het idee dat het tempo toenam naarmate het einde naderde. Na de laatste slag kreeg hij een grote bos bloemen en hield hij een korte toespraak, waarin hij de veranderingen in het veilingwezen in de loop der jaren schetste. Pruimers heeft een waardige opvolger gevonden in Jaap van Eesteren. Ik hoop van harte dat het Venduehuis de roemrijke traditie van Van Stockum in ere houdt en Jaap van Eesteren de gelegenheid geeft deze met verve voort te zetten.

Twee aanvullingen op Oceanus
Dick Welsink

Aan het slot van zijn artikel ‘Persreacties op een bruin fonds. Uitgeversmaatschappij Oceanus 1941-1945’ (De Boekenwereld 32/2016 nr. 1, p. 34-39) schrijft Co van der Zwet: ‘Er ligt vrijwel niets meer op de plank, behalve een stapel vers gedrukte exemplaren van Schenzingers Metaal. Die blijft daar

[p. 92]

liggen, want ten gevolge van de oorlogsomstandigheden is distributie onmogelijk geworden en is het uitgeversbedrijf vrijwel stilgevallen [...].’ Meteen na de bevrijding werd Oceanus door de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels geschrapt van de lijst van uitgeverijen; de directeur, Robert John Goddard, werd vervallen verklaard van zijn lidmaatschap en verloor zijn erkenning als uitgever, zo wordt aan het begin van het artikel vermeld. Maar betekende dit ook het einde van de activiteiten van de uitgeverij?

K.A. Schenzinger, Metaal. Exemplaar van de KB, ‘N.V. Uitgevers-Maatschappij “Oceanus”, Buitenhof 45 - Den Haag’. Zonder K-nummer.

Uitgeversmerk van Oceanus, ontworpen door Lid a von Wedell.

Volgens Brinkman's catalogus van boeken die gedurende 1946 tot en met 1950 [...] zijn uitgegeven of herdrukt [...] is in 1946 Schenzingers Metaal alsnog verschenen bij uitgeverij Boek en Periodiek in 's-Gravenhage, en in de bibliotheek van de Universiteit van Tilburg bevindt zich een exemplaar met het impressum Goddard, Den Haag. De Koninklijke Bibliotheek echter bezit een exemplaar met het impressum N.V. Uitgevers-Maatschappij ‘Oceanus’, Buitenhof 45 - Den Haag. Achterin staat reclame voor een ander boek van Schenzinger: ‘Van denzelfden schrijver is in ons fonds verschenen Aniline (tweede druk) Geb. f 5.25’. In het KB-exemplaar staat geen K-nummer, wat erop zou kunnen wijzen dat het boek na de oorlog gedrukt is. Vanaf 22 juli 1941 waren drukkerijen verplicht op al hun drukwerk een uniek, door de bezettende overheid toegekend nummer af te drukken. Hierdoor kon controle worden uitgeoefend op al wat er verscheen. Hoe het ook zij, op enig tijdstip niet lang na de bevrijding is Metaal wel degelijk in de handel gebracht. Het band- en stofomslagontwerp was van Lida von Wedell.

Plaat 9 uit Maria Sibylla Merian, Metamorphosis Insectorum Surinamensium, Amsterdam, Gerard Valck, [1705]. Koninklijke Bibliotheek, Den Haag.

Dat brengt me op een tweede aanvulling. Lida von Wedell is namelijk ook de ontwerpster van het cirkelvormige uitgeversboekmerk van Oceanus. In het Nieuwsblad voor den Boekhandel heeft een aantal jaren een onregelmatig verschijnende rubriek gestaan waarin aandacht werd besteed aan uitgeversboekmerken. In de aflevering van 26 maart 1942 werd het boekmerk van Oceanus afgebeeld, met als jaar van ontstaan 1941 en als tekenaar Lida von Wedell. Haar initialen staan onderaan de cirkel. Voluit heette ze Lida Louisa Franziska von Wedell-Weimann. Ze werd op 19 april 1887 geboren te New York en is op 9 november 1975 in Den Haag overleden.

Facsimile van Metamorphosis Insectorum Surinamensium van Maria Sibylla Merian
Marieke van Delft

Bijna driehonderd jaar geleden, op 13 januari 1717, overleed Maria Sibylla Merian, die als kunstenaar en wetenschapper haar sporen ruimschoots verdiend heeft. Zij werd geboren in Neurenberg, als dochter van de graveur Matthias Merian. Haar vader stierf toen zij drie jaar oud was, maar blijkbaar had zij deze aanleg van hem geërfd. Maria Sibylla was een begenadigd tekenaar en aquarellist, een talent dat door haar stiefvader Jacob Marrel verder ontwikkeld werd. En dat was maar één van haar gaven. Van jongs af aan werd ze geïntrigeerd door de natuur, vooral door bloemen en insecten. Reeds als kind ving ze rupsen en kweekte die op tot vlinders. Dankzij die intense belangstelling voor de natuur ontwikkelde ze zich eveneens tot een wetenschapper.

Merian was een eigenzinnige vrouw. Na een kort huwelijk vestigde ze zich met haar moeder en twee dochters in de godsdienstige commune van de Labadisten in het Friese dorp Wieuwerd. Haar moeder overleed daar, zijzelf verhuisde met haar dochters naar Amsterdam. In Wieuwerd had ze al kennis gemaakt met exotische planten en dieren, die daarheen werden gestuurd door geloofsgenoten in Suriname. In Amsterdam kwam ze in aanraking met nog veel meer exotica, aangevoerd op de schepen van de VOC en de WIC.

Ze besloot in Suriname te gaan bestuderen hoe vlinders zich ontwikkelen vanuit rupsen, zoals ze dat eerder in Duitsland en Nederland had gedaan. Ze verkocht al haar tekeningen en ging in gezelschap van haar

[p. 93]

jongste dochter Dorothea Maria scheep naar Suriname. Ze huurde eerst een huisje in Paramaribo en trok daarna het oerwoud in om onderzoek te doen. Haar bevindingen legde ze vast in een grote hoeveelheid tekeningen en notities.

Merian was van plan lange tijd in Suriname te blijven, maar een geheimzinnige ziekte (malaria? knokkelkoorts?) dwong haar voortijdig terug te keren. In Amsterdam werkte ze met hulp van haar dochters haar aantekeningen, schetsen en aquarellen uit tot haar meesterwerk Metamorphosis Insectorum Surinamensium. Het schitterende boek op groot folio formaat bevat zestig platen, waarop ze de transformatie van Surinaamse vlinders van ei via rups en pop tot vlinder illustreert.

In binnen- en buitenland staat Merian in de belangstelling. In Londen vond een tentoonstelling plaats van haar handgekleurde prenten op perkament, afkomstig uit de collectie van de Britse koningin Elisabeth. Vorig jaar is een Maria Sibylla Merian Society opgericht, die in de zomer van 2017 een congres over haar organiseert.¹ En dit najaar presenteren Uitgeverij Lannoo en de Koninklijke Bibliotheek in samenwerking met de Universiteit van Amsterdam een facsimile van het ingekleurde KB-exemplaar van de eerste editie van haar boek over de Surinaamse insecten.²

De reproductie van de platen wordt voorafgegaan door vier inleidingen. Ella Reitsma - bekend van Maria Sibylla Merian & dochters (2008) - schreef een biografisch overzicht. Cultuurhistoricus Bert van de Roemer (UvA) behandelt de kring van wetenschappers en verzamelaars in het Amsterdam van Merians tijd. Bioloog Kay Etheridge (Gettysburg College, Pennsylvania) laat zien hoe Merians ontdekkingen de biologie beïnvloed hebben en conservatoren Marieke van Delft (KB) en Hans Mulder (Artis Bibliotheek/Bijzondere Collecties van de UvA) doen de productie van het oorspronkelijke boek uit de doeken. Een team van entomologen, gelieerd aan Naturalis Biodiversity Center, heeft alle beestjes en planten op de afbeeldingen opnieuw gedetermineerd in de huidige wetenschappelijke terminologie. Bovendien is een lijst opgenomen van alle bekende exemplaren van deze eerste editie. Het facsimile is tweetalig, alle Nederlandse teksten van Merian zijn in het Engels vertaald.

Dit is de derde maal dat de KB in samenwerking met Lannoo een facsimile van een topstuk uitbrengt: in 2012 de Atlas de Wit, in 2014 de Nederlandsche Vogelen en nu dus de Metamorphosis Insectorum Surinamensium. De KB beschouwt dit als een uitstekende manier om een topstuk onder de aandacht van een breed publiek te brengen.

1 Voor het congres, zie www.themariasibyllameriansociety.hutnanities.uva.nl. Op deze website staat ook allerlei informatie over Merian en haar werk.

2 Voor een digitale presentatie zie www.kb.nl/merianmetamorphosis. Voor het facsimile zie www.sibyllamerian.com.

Boekenpostzegels

In het kader van het Jaar van het Boek wordt de Verkiezing van het Belangrijkste Boek gehouden. De uitslag daarvan is bekend gemaakt op vrijdag 23 september om 17.00 uur - net te laat voor dit nummer, dat iets eerder op die dag ter perse is gegaan. Is het de Bijbel geworden of Het achterhuis van Anne Frank? De Bijbel lijkt nog steeds de beste papieren te hebben, ondanks de ontkerstening. Harry Potter stevent af op het brons.

Een andere exponent van het Jaar van het Boek is een onlangs uitgebrachte serie boekenpostzegels, ontworpen door Niels Schrader. Het is een coproductie van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag en PostNL, die gezamenlijk de selectie maakten van de afgebeelde boeken. Het moge duidelijk zijn dat zo'n keuze gepaard gaat met enige willekeur. De volgende tien titels werden opgenomen in deze postale eregalerij: H.N. Werkman, Chassidische legenden (1942-43); Jan Wolkers, Turks fruit (afgebeeld is de editie van 1977, de eerste druk is van 1969); Anne Frank, Het achterhuis (1947), dat dus ook bij de postzegels in de top drie staat; Karel van Mander, Het schilder-boeck (1604); Herman Gorter, Mei (1889); H. de Roos, De schippers van de Kameleon (1949); Jac. P. Thijsse, Zomer (1904); Spinoza, Ethica (1677); Max Euwe en Albert Loon, Oom Jan leert zijn neefje schaken (1935); en Jacob van Maerlant, Der naturen bloeme (ca. 1266). In de marge naast Van Maerlant, zonder eigen zegel, is een negentiende-eeuwse editie van de Grondwet afgebeeld. En onderaan, naast het logo van de KB, zie je nog net een stuk van Couperus' Eline Vere, dat kennelijk ook te licht werd bevonden voor een zegel.

Er schieten me nog een paar voorbeelden van boekenzegels te binnen. In 1998 verscheen ter gelegenheid van het tweehonderdjarig bestaan van de Koninklijke Bibliotheek een zegel met een afbeelding van Een nieu Geusen lieden boecxken (1581). En vorig jaar werd in Engeland een prachtige serie uitgegeven ter herdenking van anderhalve eeuw Alice in Wonderland. De bibliofiele filatelie is een intrigerend chapiter. Een abonnee in Heemstede, die al tientallen jaren zulke postzegels verzamelt, zou in het bovenstaande een verkapte uitnodiging kunnen lezen voor een bijdrage aan De Boekenwereld. (svdv)