Het Boek. Jaargang 7

[p. 129]

[Nummer 4]

Protestantsche 16^e-eeuwsche schoolwetten en schoolprogram.

Voor enkele jaren deelde ik in Het Boek (1912. blz. 320) ‘de wetten voor de Haarlemsche en Amsterdamsche gymnasiasten van 1576’ mede. Zij gaven een heel volledige schets van de plichten van een leerling in den katholieken tijd. De katholieke kerkdienst, biecht, mis, koorzang nemen er een groote plaats in.

Sedert is mij een soortgelijk boekje in handen gekomen van eenige jaren later, de wetten, en meteen het program, van de Latijnsche school te Brielle in 1597. Op zich zelf is het merkwaardig endoor vergelijking met het oudere boekje wint het nog aan belangrijkheid; we zien, hoe de organisatie der Latijnsche school zich gehandhaafd heeft, bij veranderden grondslag; immers de protestantsche leer heeft de katholieke vervangen.

Over de Brielsche school in dien tijd zijn we uitvoerig onderricht door de onderzoekingen van H. de Jager, in zijn uitgaaf ‘Uit de Brielsche archieven’ - vooral II blz. 199 en v. -, en in den Navorscher - vooral 1893 blz. 72. Over den Rector, Jacobus Barlaeus, heeft J.A. Worp alles nagevorscht en beschreven in zijn reeks studies in Oud-Holland, en de daarna in het Biographisch Woordenboek (dl. II) gegeven levensbeschrijvingen.

Jacobus was een oom van den beroemden Caspar Barlaeus. Hij was te Antwerpen geboren, en was na den overgang in 1585 uitgeweken. Een tijd lang was hij conrector der Latijnsche school te Leiden, en daarna te Amsterdam.

De Latijnsche school te Brielle was in 1593 zeer in verval, waarom de Regeering bij besluit van 16 Februari 1593 Jan Commersze en Jacob Jansze van der Heule committeerde ‘omme te reijsen tot Amsterdam ende aldaer te handelen tot aenneminge van een nyeuwen rectoor,’ Deze zending leidde totdeaanstelling van JacobusBarlaeus. Hij was aangenomen tegen 10 April, maar er verliep nog eenige tijd voor zijn komst, en eerst op 28 Mei is zijn ‘aanneminge’ in het Memoriaalboek opgeteekend, uitvoerig omschreven in 10 artikelen.

[p. 130]

1.	In den eersten naedemael de groote schoole deur den ouderdom ende jaeren van mr. Dirrick Cocxs geheel vervallen ende zulcxs verga en es, dat geen ofte zeer weijnich jongens latijn zijn leerende, immers over vyer ofte vijff jongens nyet, soe es geconditioneert ende bevoorwaert dat den voorsz. rectoor zijn vuy terste beste ende naersticheyt sal doen de voorsz. jonckheyt wel te leeren ende goede instructie ende lessen te geven, omme tot het latijn leeren dzelve te trecken, met goede seden ende maenieren, ende in alles zijn beste te doen nae behooren.
2.	Ende zullen mijnnen Heeren Burgemeesteren ende Regierders voorn, denzelven gaijgeren met een stipendium van 500 ca: guldens tsjaers, innegaende nu meije dach 1593 voorleden, te betaelen alle drie maenden een vierde paert van zijnne belooffde gaige.
3.	Item den voorn, rectoer zal wesen vry ende exempt van des stadts byer excijnsen van de bieren die hij binnen zijnne huyse ofte schoole drincken zal.
4.	Den voorsz. rectoor zal voorzyen worden van huysinge ende woonplaetsze met de gewoonelicke schole, daer den ouden rectoor totnochthoe heeft gewoont.
5.	Item den rectoor zal genyeten tot schoolgelt van de jongens leerende latijn ende heure fondamenten omme vorder te studeren, zes ca: guldens, ende van de jongens leerende duyts lesen ende schrijven ende oock die eenige latijnsche boucken leeren lesen, comende nyet verder aen de fondamenten van tlatijn, zullen geven vyer guldens, ende vorder studerende om haer fondamenten te leeren, zullen geven als vooren zes ca: guldens, te betaelen alle vierendeel jaers een vierdepaert vant voorsz. schoolgelt.
6.	Welverstaende indien eenige jongens vuyt den weeshuse ofte andere schamele jongens, van de aelmisse levende, begeerden te studeren, ende daerthoe bij de Magistraat bequaem werden gekent, die zal den voorsz. rectoor gratis zijn gehouden te leeren sonder yet daervan te genyeten.
7.	Item de Burgemeesters ende Regierders voorn, zullen versorgen beneffens voorn, rectoor te houden eenen goeden ende bequamen ondermeester, wel ter penne, omme de jongers wel te leeren lesen ende schrijven. Ende zal genyeten van alle tschoolgelt van de kinderen, die aldaer zullen leeren soo latijn als duyts, lesen ende schrijven, een gerecht derdepaert vant voorsz. schoolgelt. Ende wes den voorn, ondermeester verder ofte meer tot zijn onderhout ende tractement van doen zoude mogen hebben, sal hem van wegen de voorsz. Magistraet vuytgekeert ende betaelt werden buyten last ofte cost van den voorsz. rectoor.
8.	Maar de jongens, wesende in de kost bij den rectoor, daervan en zal den voorn, ondermeester nyet genyeten van eenich schoolgelt.
9.	Den voorn, rectoor zal gehouden wesen eerlijcken ende statelicken in de predicatie te comen met zijnne jongens als naer behooren.
10.	Ende indient Godt versaege, dat de stadt van Antwerpen werde gereduceert ende overginck aen deze zijde, zoe zal de voorsz. rectoor, als wesende zijn vaederlicke stadt, terstondt hem derwaerts mogen begeven ende vertrecken zonder jegenspreecken van mijnnen Heeren, mits zijn vuyterste beste doende om mijnnen Heeren aen een ander rectoor te helpen. Maer soe wanneer hij, rectoor voorn., elders vertoge om een andere conditie aen te nemen ofte elders te gaen woonen, sal in zulcken gevalle mijn Heeren een halff jaer te vooren waerschouwen.

Niet lang na de ambtsaanvaarding van den Rector kwam er een nieuw schoolgebouw, en bij resolutie van 1 Februari 1595 werd besloten, van nu af niet meer als van ouds ook meisjes in de school toe te laten, maar alleen jongens.

Up huyden soe hebben mijnnen Heeren die Burghemeesters ende Regierders der stede van den Briele, oudt ende nyeuwe gerechte, geresolveert, soe wanneer den rector vuyt de oude schoole in de nyeuwe sal vertrecken, datter geen meysgcs in de nyeuwe schoole ter schoole sullen gaen, gelijct van outs altijt es gecostumeert geweest.

[p. 131]

Naast deze door de Overheid gestelde regels, vroeger door De Jager uit het archief voor den dag gehaald, hebben we nn de voorschriften van den Rector zelven. Ziehier den titel.

We zien dat deze wetten op last van de Stadsregeering zijn uitgegeven. Als drukker wijst het titelvignet Jan van Waesberghe te Rotterdam ‘aen de merckt in de Fame’ aan.

Het boekje heeft 6 bladen in 4^o, een voorwerk van vier bladen, een blad Leges, en een blad Methodus lectionum.

Het voorwerk bestaat uit een jambisch gedichtje aan de jeugd op de keerzijde van den titel, een opdracht in hexameters en een in proza aan de Stadsregeering, en een korte voorrede aan de burgers. Ik laat dit alles hier volgen.

[p. 132]

 

Aetas tenella non minus Rectoribus

 

Quam navis in mari, indiget:

 

Desint Magistri, et haec et illa fluctuat

 

Extremo vt in periculo.

 

Quare huc, puer, te confer, et sis audiens

 

Dicto, facilemque praebeas

 

Te, dum tuum cor perpolitur litteris

 

Bonis, piisque moribus.

Optime Brielanas qui res moderare Senatus,

Quem pia Religio, atque animis concordia iunctis.
Et Probitas, et amor Recti flecti inscius ornat.
Tu mihi dira meae fugienti incendia terrae
(Terrae vbi nunc infelices ad Schaldidos vndas
Vana superstitio, et rabies Cantabrica regnat)
Portum aperis, placidamque quietem ostendis, et inter
Dignaris numerare tuos mea nomina civeis.
Tu mihi collapsi concredita sceptra Lycei
Das regere, insipidaeque iubes praecordia pubis
Moribus ingenuis, Latiisque sacrare Camoenis.

Grande opus: at blandae officio nutricis habenas

Edulcas, magnumque bona mercede laborem
Pensans, emeritis cumulas compendia curis.
Nunc etiam Scholicae fortis miferatus acerbae
Eductam coeno conaris sede locare
Regali, vt Musis cum suavibus almus Apollo
Clarè habitet velut informi splendescere limo
Offendens gemmam, capit hanc, rutilumque decorem,
Igneisque admirans, non parcit sumptibus vllis
Staret vt in medio lapis hic spectabilis auro.

Quas grates meritorum hac preffus mole tuorum

(Ordo sacer) referam? queis laudibus ora resolvam?
Certe has primitias, nec enim munuscula Divi
Despiciunt hominum spicas et serta ferentum,
Sinceri affectus monumentum hoc accipe carmen.

Addictissimus vobis
Jacobus Barlaeus
Rector Scholae Brielanae.

Eidem Amplissimo Senatvi.
Nemo tam iniquus rerum judex, qui non affirmet, vt olim, ita nunc quoque Scholas non vtiles modo ad communia civitatum subsidia, sed etiam ad salutem necessarias esse. Nam cum civitates sint concilia coetusque hominum jure sociati vt ait Cicero, quomodo poterit haec societas retineri praesidio Scholarum destituta? Quod nisi sint in civitatibus qui doceant, et qui discant artes dicendi, Grammaticae, Dialecticae, Rhetoricae, linguas Latinam et Graecam, de moribus, de pietate doctrinam, quomodo vel esse civitates, nedum felices esse poterunt? Haec quiavos clarissimi prudentissimique Consules et Senatores, optime intelligere video, non possum non vestrum tam feruidum in promovendis litteris studium laudare, qui Martio hoc saeculo etiam Palladis tam diligentem rationem habeatis: vt non solum tenerae

[p. 133]

ac rudi aetali de praeceptoribus idoneis, sed etiam de loco aedeque commodissima infinitis sumptibus tam liberaliter consultum velitis: Hanc mentent vt in vobis conservet augeatque Deum optimum max. toto pectore oramus. Et nolite quaeso, committere vt liberos vestrose medio studiorum cursu abreptos tanquam a lacte nutricis vel ad mechanicas artes detrudatis, vel ad alienas Musas, amandatis privata quadam vtilitate ducti, quod a vobis nonnullis non semel factitatum non optimo caeteris exemplo, et non exiguo animi nostri moerore nuper vidimus. Cogitate potius optimatum pueros praeter caeteros doctrina, bonis moribus, et optimarum artium cognitione excolendos esse, vt aliquando adulti, et Republicae gubernaculis, quibus destinantur, adntoti, et praeesse aliis facilius, et prodesse vberius possint. Exornate mecum hanc nostram Spartulam adhuc in sua lterba luxuriantem et altius efflorescere gestientem.
Quod turn maxime fiet, si vestram sobolem, non ocio, non neglectu corrumpi patiamini: sed eam liberalioribus studiis, et hontine tantum dignis excolendam ad Scholas mittatis: ita praelucebitis caeteris civibus vestris, vt idem etiam velint, studeant: et nostram in docendo formandoque operam et assiduitatem confirmabitis.

Amplitudini vestrae addictiss.
Iacobus Barlaeus.

Ad Benevolos Cives.
Licet minus splendoris habent Scholae, quant alij vitae gradus: tamen propter necessitatem constat summam earum dignitatem esse. Nam vbi Scholae recte institutae sunt, ibi neque Ecclesia viris sanctis, nequeSenatus hominibus prudentibus, nequc Respublica pacificis civibus destitui vnquam potest. Vt autem rite instituantur duo sedulo procuranda. Primum vt Pietas, mores, legesque observentur: deinde vt optimis artibus et linguis, optima ratione et via non civitatum agri aut fundi, sed civium bonorum liberi excolantur, vt parvo labore et exiguo tempore optimarum disciplinarum fructum consequantur. Alibi Helicon aliquis, aut Parnassus hunc nostrum locum videatur docentium discentiunique frequentia superare: nos tamen cogitemus hunc locum nobis esse attributum, vbi tanquam in Sarepta non nostrae. sed Dei gloriae, et puerorum saluti studeamus. Deus qui est cordis inspectors cit fideles nos esse in docendo, et candidi homines judicare possunt nos nulli vnquam labori pepercisse, neque dum parcere, quo non male de nostra hac juventute nobis commissa mereamur. Non frangintur igitur nonnullorum studiis, sed hac voce Pauli consolamur nos: vester labor non erit inanis in Domino. Exiguam hic, vt dixi, habemus spartulam cum aliis gymnasiis minime conferendam, sed in qua tuenda soli quantum laboris et taedii subimus nobis ipsi conscii sumus, cum a primis vsque elementis ad supcriora nobis quotitie sit desudandum. Nequesolum nobis res est cum inscitia puerorum, ingeniiquecultu, sed imprimiscum moribus formandis, qui eo mihi hic ferociores videntur, quo viciniores sumus turbulento illi et immani elemento, quod dulcescere nunquam potest.

We zien dat aan de jeugd voorgehouden wordt, dat zij leiding noodig heeft, en dus gehoorzaam moet zijn aan haar leermeesters. De Regeering wordt hartelijk bedankt, omdat zij den Rector na het verlies van zijn geboortestad, die nu aan bijgeloof en Spaansche razernij is prijsgegeven, een rustige haven heeft verschaft, en hem de opvoeding der jeugd heeft toevertrouwd. Zij wordt geprezen omdat ze het onderwijs in eere hersteld en daaraan nu ook een waardig huis heeft gegeven. In de proza-opdracht wordt deze lofrede herhaald en uitgewerkt - maar dan maakt de Rector meteen gebruik van de gelegenheid om den Heeren eene kleine vermaning toe te dienen, dat

[p. 134]

ze zelf het voorbeeld behooren te geven, en nu ook hun jongens niet te vroeg uit de school moeten nemen, en ze ook niet, zooals nog pas bij herhaling gebeurd is, naar elders ter school moeten zenden. Ook aan de burgers prijst de Rector het nut van onderwijs en letteren aan, en drukt hun op 't hart, dat deze school, al is ze klein bij vergelijking met scholen in andere steden, toch geene minachting verdient. Hij voegt er bij dat de taak zwaar is, niet alleen om de onwetendheid van de jongens die nog alles moeten leeren, maar ook omdat de woeste zee die zoo vlak bij is, de karakters hard maakt.

Op deze inleidende stukken volgen de Leges, in 20 artikelen.

Leges Scholae Brielanae.
Omnium interest, sed imprimis Iuventutis de legibus reverenter sentire. ad quaram obedientiam et sacra scripta, et prophana tam sedulo nos invitant. Nota est sententia Salomonis: Qui custodit legem beatus est, et vere a Demosthene, fulcra et quasi fundamenta rerum dicuntur.
Lex. I. Quicumque Brielanam Scholam bonis litteris operam navandi gratia frequentant, pietatis memores, vnicum Deum patrem Domini nostri Jesu Christi imprimis colant, qui nisi studiis benedixerit omnis opera luditur.
II. Diem et noctem, actionesque omnes a precibus auspicentur.
III. Dominicis diebus templum bini adeant, sacris concionibus suo loco intersint, eas cum attentione et reverentia auscultent. Majores summam concionis observent, minores sententiam aliquam memoriae mandent, quam in Schola a Rectore interrogati referent, fabulari sub concione, mutare locum, autsine venia templo excedere, prohibitum sciant.
IIII. Consulibus, Senatoribus, verbi divini Ministris, parentibus, praeceptoribus, omnibus dignitate et senio veuerandis reverentiam exhibeant.
V. Iurare, mentiri, obscene loqui, subsannari, et dira alicui imprecari cane peius et angue vitent: porro sermo de rebus honestis et litterariis semper sit.
VI. Mane ante horam debitam libris armisque Scholasticis instructi recta via maturè Scholam adeant: precibusque labores diurnos auspicentur, et vesperi finiant.
VII. Loco ab ingressu capto et assignato maneant: sero venientes meritam poenam luant: Nemini abesse Schola absque Rectoris permissu licitum sit, aut reversusa parentibus quo excusetur adducat.
VIII. Rectori docenti attentos se et dociles praebeant, nullas resalias tractent. annotanda in margine aut diariis notcnt, audita domi relegant, memoriaeque mandent.
IX. Discentem, legentem, scribentem, aut auscultantem ne obturbent, memoriter praelectionem recitantibus ne suggerant, ipsi clarè et distinctè suam recitent.
X. Themata prosa seu ligata oratione studiosè componant proprio Marte, composita et emaculata statis diebus et horis vt corrigantur Rectori tradant.
XI. Latiné semper, et quo ad poterit purè loquantur, maternam linguam vitent.
XII. Res suas suo loco ponant. Vendere aliquid, permutare, vel donare non licere sciant, alienis rebus inscio vel invito domino manus abstineant.
XIII. Ad opus naturae consensu exeuntcs actutum revertantur, petulantiam ibidem, clamores et rixas excitantes severissimè plectantur.
XIIII. Sedilia, januas, parietes, tabulata creta vel carbone ne depingant vel cultro incidant.
XV. Hyeme glaciei, aestate ne se aquis temerè committant.
XVI. Signiferi advigilent vt se sua nota liberent. notam a quo acceperunt non reddant nisi gravem ob causam, ad aliorum vicia conniventes eadem poena, qua peccantes afficiantur.

[p. 135]

XVII. Demissi è Schola confestim recta via Rectore tarnen prius salutato domum se recipiant: cursitationes, vociferationes, lapidum jactationes, aliasque insolentias vitent.
XVIII. Nihil eorum quae inSchola acta aut dicta eliminent, aut ad parentes deferant.
XIX. Remissionis diebus honesto lusu se exerceant, qualis est pila palmaria, trochus, moderata cursuum certamina, et mature ad libros redeant.
XX. Si quid praeterea Rectori edicere aut interdicere visum fuerit, ratum sit.
Domestici et qui Rectoris mensa fruuntur horis quibus ordinariae lectiones in Schola non fiunt auditas repetent, et memoriae mandabunt, aut compositioni thematis operam dabunt. Sub horam septimam vesperi extraordinaria fruentur lectione. Nemo se inscio Rectore foras proripiet. Si causa egrediendi inciderit eam Rectori indicet, et exeundi facultatem petat.
His legibus, quantum ad illas spectant, caeterae classes quae vernaculae tantum linguac et scriptioni student etiam obtemperabunt, et Rectoris admonitioni et castigationi parebunt. Idemque diligenter animadvertet ut Magistorum quisque officia sua quotidianafaciat, discentium utilitatibus serviat, rationem temporis habeat, inque universum praescriptam normam et Rectoris arbitrium sequatur.

Evenals in de katholieke schoolwetten zien we hier eerst eenige voorschriften aan den godsdienst gewijd (I-III), maar natuurlijk geheel anders van inhoud. Godsvrucht, geloof aan en eerbied voor God den Vader en Jezus Christus worden vooropgesteld, bidden 's morgens en 's avonds en bij den aanvang van alle handelingen wordt voorgeschreven, voorts ordelijk kerkbezoek, twee aan twee naar de kerk gaan, aandachtig en eerbiedig luisteren. De ouderen moeten de preek in haar geheel in zich opnemen, de jongeren moeten ten minste een spreuk of tekst in hun geheugen prenten, en die in de school weten weer te geven. Praten, van plaats veranderen, heengaan zonder verlof is verboden.

Sub IIII wordt ook hier eerbiedbetoon aan meerderen voorgeschreven, en wel in deze orde: Burgemeesters, raden, predikanten, ouders, onderwijzers, en allen, die door waardigheid en leeftijd eerbied verdienen.

Art. V verbiedt vloeken, liegen, vuile praat, hoon en verwenschingen; de gesprekken moeten loopen over fatsoenlijke en literaire onderwerpen.

VI-X regelen den gang van het schoolbezoek en het werk: tijdig gaan met boeken en benoodigdheden, zonder omwegen; bidden bij den aanvang en het slot; op de plaats blijven zitten; straf voor wie te laat komt; geen verzuim zonder verlof of zonder autorisatie van de ouders; op school attentie, niets anders doen, opteekenen wat moet, thuis 't werk nazien en de lessen leeren; geen anderen in 't werk hinderen, niet voorzeggen, zelf de les flink en duidelijk opzeggen; de thema's met zorg maken zonder hulp, netjes en op tijd aan den Rector inleveren.

Sub XI wordt voorgeschreven altijd Latijn te spreken.

[p. 136]

Dan komen een aantal andere voorschriften voor het gedrag: alles op zijn plaats leggen, geen dingen verkoopen, ruilen of weggeven, niet aan dingen van anderen zitten (XII). Wie zich met permissie verwijdert moet dadelijk terugkomen, en degenen die daar baldadigheid plegen of zich aan schreeuwen of vechten te buiten gaan, moeten streng gestraft worden (XIII). De jongens mogen niet met krijt of kool op banken, deuren, wanden of borden schrijven, of er met een mes in snijden (XIIII). Het is verboden, roekeloos 's winters op het ijs of 's zomers in het water te gaan (XV).

In art. XVI leeren we iets naders over een eigenaardig tuchtmiddel, de nota scholastica, die in de oudere katholieke leges ook al vermeld werd, maar zonder eenige nadere aanduiding. Ik meen dat deze nota tot in de 19^e eeuw wel op de scholen in practijk is geweest. Hier worden als signiferi aangeduid degenen die tot straf in de klasse een zichtbaar schandmerk dragen - de vorm wordt niet nader aangegeven - en die daarvan eerst bevrijd worden, wanneer ze het weer kunnen overdragen aan een ander die het er dan weer naar gemaakt heeft. Het wordt hun eenerzijds verboden het, tenzij om een ernstige reden, terug te geven aan dengene van wien ze 't ontvangen hebben. Anderzijds mogen ze niet iemand ontzien die het wel verdiend heeft; ze beloopen dan dezelfde straf als de schuldige.

Daarna gaan de algemeene gedragregels verder: regelrecht naar huis gaan, na den Rector gegroet te hebben; zich onthouden van baldadigheid op straat (XVII). Verboden wordt, ‘uit de school te klappen’ (XVIII). De vrije tijd moet aan ordelijke spelen gewijd worden, en daarna moeten ze weer tijdig aan de boeken gaan (XIX). Tot slot wordt bepaald, dat ook buiten deze voorschriften alle bevelen en verboden van den Rector van kracht zullen zijn (XX).

Op deze 20 artikelen volgen andere voorschriften, eerst voor de kostjongens, die deels bij den Rector inwonen, deels alleen bij hem in den kost zijn. De voorschriften betreffen het huiswerk en een extra avondles om 7 uur, en verbieden het uitgaan zonder verlof van den Rector. De leges gelden, voor zoover toepasselijk, ook voor de jongens die geen Latijn leeren. Eindelijk wordt het toezicht en gezag van den Rector over de andere meesters vastgesteld.

Het geheele reglement is zichtbaar verwant met de oudere katholieke leges, maar spiegelt duidelijk een nieuw tijdvak in het onderwijs af. Zouden we het als een eigen werk van Iacobus Barlaeus moeten beschouwen? Waarschijnlijker komt het mij voor, dat hij het naar een Amsterdamsch voorbeeld geredigeerd heeft; dat hij de

[p. 137]

Brielsche school heeft georganiseerd naar het voorbeeld van de Amsterdamsche, waar hij werkzaam was, toen de Brielsche heeren hem als Rector aannamen. Immers de katholieke Amsterdamsche wetten kunnen na de vernieuwing van de scholen in 1578 niet meer van kracht gebleven zijn; eene protestantsche omwerking kort na den overgang is dus zeer waarschijnlijk. Mocht zij eens voor den dag komen, dan zal het blijken, of Barlaeus eenvoudig het voorbeeld overgenomen, of zelfstandig zij ne Brielsche school naar nieuwe regels georganiseerd heeft.

Vergelijken we deze Brielsche wetten weer met de latere Rhenensche, door Jesse voor enkele jaren in het licht gegeven (Bijdr. enmeded. v.h. Hist. Gen. 1912 p. 307), dan zien we, dat uit de zooveel oudere Brielsche wetten meer zelfstandig inzicht spreekt, dan uit die jongere. In de Rhenensche wetten wordt b.v. evenals in de oude katholieke het baden en zwemmen in den zomer, op 't ijs gaan in den winter, ook sneeuwballen gooien volstrekt verboden.

Stagnum, flumen aut lacum lavandi causa aestivo tempore ne ingrediuntor, glaciem vero brumali ne conscendento, niveis globis neminem impetunto.

Barlaeus daarentegen waarschuwt alleen (lex XV), zooals ieder verstandig opvoeder nu nog zal doen, tegen roekeloosheid.

Ook verder zijn zijne voorschriften van dien aard, dat een hedendaagsch rector er niets uit zou behoeven weg te laten¹⁾.

Wordt voortgezet.

C.P. Burger Jr.

1) Dat het met de Rhenensche wetten in dit opzicht anders staat, is practisch gebleken. Door den Rector van het Utrechtsche gymnasium zijn ze op een los blaadje herdrukt als ‘leges quaedam collectae in usum scholae Rhenanae nec non Ullrajectinae, maar met uitlatingvan twee voorschriften. De zin ‘Aliis praesentibus flatum ventris emittere cavento’ geheel weggelaten. Van ‘In locis publicis, coemeteriis ne ludanto (sic) aut alvum exoneranto’ zijn de drie laatste woorden geschrapt; wat voorafgaat is gecorrigeerd in ludunto, wat hier toch wel niet het juiste woord zal zijn.