Het Boek. Jaargang 10

[p. 377]

Varia.

Nieuws over het oude Wilhelmus.

‘Er is op den jongsten Koninginnedag een merkwaardige vondst bekend geworden, die nieuw licht geeft over de oudste geschiedenis van ons Wilhelmus. In het Vaderland van 31 Augustus publiceerde de heer Frits Kossmann een onbekende redactie der Wilhelmus-melodie door hem gevonden in een liedboekje, in 1574 te Antwerpen verschenen, d.i. dus een paar jaar nadat het Wilhelmus gedicht moet zijn.

In Oud-Holland van 1894 verzette ik mij tegen de authenticiteit der Valerius-melodie van 1626, het dus-genoemde oude Wilhelmus en meende een melodie, bewaard in een duitsch drukje van 1607 te mogen houden voor de tot dusver oudst bekende practisch bruikbare redactie. De vijf-endertig jaar oudere redactie van 1574 verschilt niet wezenlijk van die van 1607; zij sluit daar onmiddellijk op aan en bevestigt mijn opvatting.

De historische gegevens noemen het Wilhelmus seen trompetdeuntje; het is dus een instrumentale melodie, welke - wat ook van elders blijkt - in het leger te huis behoorde. Hoewel twee noten van deze redactie van 1574 met op de trompet geblazen kunnen worden, is zij overigens op dat instrument uitvoerbaar en in haar factuur daarvoor gedacht.

In latere studies heb ik de opvatting naar voren gebracht, dat in de oudste tijden de melodie burgerlijk verspreid was vooral onder de Roomschen en niet bekend was in het Noorden van ons land. Welnu, het was een antwerpsche rederijker, die de wijs in 1574 benutte om er op te dichten zijn vroom liedje ter eere der oude katholieke Kerk, schrijft de heer Kossmann.

Als zangwijs wordt in het boekske van 1574 aangegeven niet het Wilhelmus of de wijze van Chartres maar de wijze van Condé. In December 1568 werden huurtroepen afgedankt, die onder Condé het beleg van Chartres hadden meegemaakt; waarschijnlijk is daarop een deel dier troepen in dienst van prins Willem overgegaan. Langs dien weg, zoo meende ik, kan de fransche melodie naar 's Prinsen leger zijn overgebracht. Het ‘naar de wijze van Condé’ is een krachtig argument ten voordeele dezer stelling.

In 1901 heb ik de sedert veel bestreden gissing gewaagd, dat de Wilhelmus-woorden zooals wij die kennen, in 1572 door Marnix vertaald zijn uit net Fransch en sedert van Zeeland uit hun weg gevonden hebben naar het boorden, m.a.w. dat de benaming ‘Wilhelmus van Nassaue’ in de vroegste tijden niet of nauwelijks bekend was. Dit antwerpsche drukje van 1574 Kent de melodie als die van Condé, niet als het Wilhelmus.’

Tot zoover wat J.W. Enschedé in De Amsterdammer van 8 October meedeelt over de vondst van Kossmann. Hij laat nog een beschouwing over de interpretatie der melodie volgen, die wij hier niet weergeven. We hopen spoedig eene studie van den heer Kossmann zelven te geven over het Antwerpsche boekje waarin ook over deze vondst uitvoeriger zal worden gehandeld.

Vulcanius te Antwerpen.

De heer P.C. Molhuysen wijst mij er op, dat de kwestie van het lange verblijf van Bonaventura Vulcanius te Antwerpen, waarvan op blz. 282 en v. melding werd gemaakt, niet zoo eenvoudig is. Inde Bronnen v.d gesch. der Leidsche Universiteit komen stukken voor die hierop betrekking hebben (I n^o. 71, 75, 76); het laatste is het op blz. 283 afgedrukte stuk met de dateering. Te Leiden berust eene verzameling afgedrukte copieën van de ± 1000

[p. 378]

brieven van Vulcanius, voor uitgaaf bestemd, maar nog niet geheel geordend. De heer M. is midden in de voorbereiding van de uitgaaf blijven steken. Voor bestudeering door een belangstellende kan dit materiaal eventueel ter beschikking worden gesteld.

De heer Prosper Verheyden schrijft mij het volgende: Over het verblijf van Bonaventura Vulcanius en van den jongen Marnix te Antwerpen leveren Aldegonde's rekeningen bij Plantin een paar bevestigingen van hetgeen gij blz. 282-283 mededeelt. Toen ik Een Brief van Antw. aan Gent schreef heb ik kopy van die rekeningen genomen (reg. XVIII, 266; XX, 38); zij gaan van 22 Nov. 1577 tot 6 Oct. 1585. Op 18 Maart 1578 wordt aangeteekend dat ‘Mr. Aldegonde’ ontving 1 Livre pour escrire, de Francfort, f^o doré a fill. soye en kort daarop weer een register, elk 4 hand dik; blijkens eene aanteekening gedateerd 13ⁿ decembris 1584 kwam Vulcanius die afhalen uit naam van Marnix, (lesquelz ledit S^r a annoté de ne avoir pas eu et que le S^r Vulcanius est venu querir en son nom), later ook andere boeken, die eigenlijk voor Vulcanius zelf bestemd waren, zoodat Marnix de waarde ervan liet aftrekken van het bedrag zijner rekening. ‘Par D. Vulcanium’ ontving Marnix gratis, ad 4 Julij 1578, 12 Oratio Legatorum Lat., 12 Idem Gallice en 12 Idem iterum desdits par ledit’ (dezen post heb ik overgedrukt in Een Brief). Ad 8 Novemb. 1578 staat er op de rekening: ‘Par D. Vulcanium’, 1 Ephemerides Stadij, 1 Pierij Hieroglyphica, 1 Hist^a Novj orbis; den 29ⁿ Dec., 1 Theatrum Alleman et frā 8^o par D. Vulcanium. - Den 16ⁿ April 1579 echter ‘pour ligature de ung Thesis lig. dore soye par D. Asswerus Renyenbergh’, en na den 4ⁿ Juli 1579 ‘pour 1 Grammatica Despouterij pr son fils du 16^e de mars 1580,’ Behalve ‘le françois son serviteur’ (26 Jan. 1585) kwam op Marnix' rekening nog boeken halen in 1585 ‘son homme Taffin.’

Ik kan U de heele rekening overschrijven, als gij er belang in stelt; en meteen eens nazien of de overeenstemmende posten in het Journal, zooals dikwijls het geval is, niet méér inlichtingen geven over de personen die boeken afhalen voor rekening van Marnix.

B.

De gestudeerden in het bibliotheekvak.

Mijn antwoord aan Dr. Burger op diens opmerkingen in het nr. van 15 Oct. kan kort zijn. Dat Dr. B. een kind van zijn tijd is en dus democratisch, is zeer prijzenswaardig, maar om nu alle wetenschappen over één kam te scheren, gaat toch wel wat ver. 't Doet me denken aan het ‘Egalité’ enz. der Fransche revolutie. Curieus is echter, dat mijn geachte opponent in het overige deel van zijn artikel imperialistisch is en in hoofdzaak over den bibliothecaris spreekt. Is er in een groote algemeene openbare bibliotheek alleen maar een bibliothecaris werkzaam? Mijn stelling luidde: ‘Gestudeerden behooren als regel niet in een bibliotheek thuis.’ Juist met 't oog op den leider, sprak ik van ‘als regel’. Wie 't best voor bibliothecaris in aanmerking komt, is mij nog steeds niet volkomen duidelijk. Hoewel deze speciale kwestie in dit artikel eigenlijk niet op haar plaats is, grijp ik toch de gelegenheid aan er nog even op door te gaan. Indertijd heb ik getracht licht in deze voor mij duistere zaak te krijgen door mij tot de Redactie van dit tijdschrift te wenden, maar het bleef mij duister. Door de jaren is het mij zelf wel wat lichter geworden. Het leiderschap toont zich m.i. door de zelfstandige keuze der boeken. Al 't andere (- catalogiseeren, administreeren, enz. -) is bijzaak. Kan nu een bibliothecaris van een algemeene wetenschappelijke bibliotheek in denhuidigen tijd zelfstandig de boeken kiezen?

[p. 379]

Natuurlijk niet. Zoo'n polyhistor was misschien inde 18^e eeuw mogelijk, in de 20^e zeer zeker niet meer. Voor speciale bibliotheken, als b.v. de Koninklijke Bibliotheek (- die de experimenteele en technische wetenschappen uitsluit -) en de Technische Hoogeschool-Bibliotheek, zou misschien een zelfstandig leider te vinden zijn, hoewel ik, bij de tegenwoordige ontwikkeling dier wetenschappen, ook daaraan twijfel. Waar dit niet het geval is, n.l. zelfstandig de boeken kiezen, daar zal Dr. B. 't toch wel met mij eens zijn, dat bibliotheek-ambtenaren hulpwetenschappelijke menschen zijn. Maar, laat ons tot de eigenlijke zaak terugkeeren. Wat Dr. B. zegt over den catalogus van Dr. Knuttel en den Incunabelcatalogus van het Museum Meermanno-Westreenianum, weerlegt de opmerkingen van Prof. Fruin en van Dr. B. zelven niet. Dat ‘wij, Nederlandsche bibliografen er trotsch op zijn, dat onze landgenooten zulke voortreffelijke standaardwerken hebben geleverd’, zooals Dr. B. zegt, wie zal dat niet roerend met hem eens zijn. Maar een bibliograaf heeft een ander doel dan een catalograaf. Reeds te vaak wees ik hierop in onze vaktijdschriften, om dit nog eens aan te toonen. Bibliografieën samenstellen behoort niet tot de taak van ambtenaren eener openbare bibliotheek. Dat Dr. Rogge zich steeds zijn tekort aan kennis van oude talen bewust was, kan ik me alleen verklaren door te veronderstellen dat hij dit gemis meer als geleerde dan als bibliothecaris voelde. Voor de zuivere bibliotheekswerkzaamheden - zonder franje - bezit een volslagen gymnasiast absoluut voldoende kennis van oude talen. Als ik nu nog even opmerk, dat ik niet van zwaren catalogusarbeid - zooals Dr. B. mij zeggen laat - gesproken heb, maar van zuiveren catalogusarbeid en dat net bezigen van uitdrukkingen als ‘zonderling’ en ‘raar steeds de kracht van een betoog, ten nadeele van hem die ze bezigt, verzwakt (- Dr. B. zal als classicus dit uit de leer der dialectiek toch wel weten -) dan heb ik gezegd, wat mij op het hart lag.

Den Haag.

L.C. Kloos.

Het blijkt alweer, als zoo vaak bij polemicken, dat de strijders niet zoo ver van elkander afstaan, als aanvankelijk het geval scheen te zijn. Zeker, voor zuiveren catalogusarbeid - ik maak mijne verontschuldiging voor de aan mijne aandacht ontsnapte dwaze drukfout - is geen volledige studie-opleiding noodig. Maar de stelling, waarbij gestudeerden zoo algemeen werden uitgesloten kwam mij toch - en komt mij ook nu nog - zonderling voor; en al verzwakt het gebruik van dit woord mijn betoog, wat ik gaarne toegeef, ik herhaal het hier; we werken bij deze discussie toch niet met zuivere dialectiek, maar komen niet verder dan tot het uiten van persoonlijke meeningen.

Moet dan een bibliotheekambtenaar alleen zuiveren catalogusarbeid doen? Ik sprak van een bibliothecaris, maar had daarbij met uitsluitend het oog op den directeur van eene bibliotheek; en ik doelde niet op den aankoop der boeken, maar wel degelijk op de ordening en beschrijving der verzamelingen, de voorlichting en hulp aan studeerenden en al wat daar verder mede samenhangt; bibliothecarissen noem ik allen die decl hebben aan dien omvattenden arbeid. Dat is iets anders dan het enkel catalogiseeren naar een in vaste regels samengevat stelsel; er zit heel wat meer aan vast. Ga eens na wat b.v. de bibliothecaris of conservator an eene handschriften verzameling voorvragen te beantwoorden, voor correspondentie te voeren heeft. Zal een kundig catalogiseerder dat alles ook kunnen? Of zal hij telkens bemerken dat niet alleen zijne speciale vakkennis, maar ook zijn algemeen begrip van wetenschappelijk onderzoek daar bij

[p. 380]

te kort schiet? En geldt hetzelfde niet van de tallooze onderzoekingen op het gebied van de gedrukte boeken - ik noem maar weer de incunabelen en de pamfletten? Neen, na lange ervaring voel ik steeds meer de gegrondheid van de bekentenis van mijn voorganger H.C. Rogge, die toch op het uitgestrekte gebied van den bibliothecaris zoo uitnemend te huis was; wat hij hierover voelde en zeide had geheel en uilsluitend opzijn bibliothecarisambt betrekking; juist daarvoor is de volledige wetenschappelijke opleiding ten zeerste gewenscht.

Ik zou mij aan een wezenlijk verzuim schuldig maken, als ik niet nog even inging op de door den heer Kloos op nieuw geposeerde onderscheiding tusschen bibliografie en catalo(go)grafie. Wie zou niet de juistheid van die onderscheiding toegeven? En toch mogen we niet meegaan met de uitsluiting van de bibliografie buiten de taak van de bibliothecarissen. Hier komen we weer op den aard van de bibliotheek wetenschap. Deze gaat ver uit boven de catalogiseertechniek; ze omvat wel degelijk ook de bibliografie, en nog meer. Mag zij dan hoogstens eene hulp wetenschapzijn? En is het heelemaal noodig, ja is het mogelijk de vakken van wetenschap naar rangen en graden in te deelen? Gaat het wezenlijk te ver om ze alle over één kam te scheren? Het komt mij voor, dat rangen en standen op dit gebied in 't geheel niet passen. Als mannen van wetenschap zulke rangverdeelingen maken, zal het wel altijd zijn om het eigen vak hooger, de andere lager te plaatsen. En als ze het op een accoord gooien en van die onderlinge rangindeeling afzien - ja, dan zijn ze het er misschien over eens, het bibliotheekvak toch in een lageren rang neer te drukken. Mij dunkt, wij bibliothecarissen mogen dan toch wel die dwaze pretentie afwijzen.

Alle wetenschappen hebben, zooals ik schreef, elkaar noodig, en onze voorlichting is voor mannen van wetenschap altijd noodig. Voor eene quaestie op het gebied van physiologie of logica wendt men zich tot den hoogleeraar in dat vak. Maar tot wien moet een onderzoeker zich wenden, als hij over de dateering van een handschrift, over het karakter van eene miniatuur, over den druk van een oud boek, over de beteekenis van een pseudoniem, of van een drukkersmerk, en over zoo talloos vele andere vragen op dit gebied voorlichting noodig heeft? Immers tot een bibliothecaris of conservator. Deze functie van wetenschappelijke specialiteit kan men niet scheiden van die van bibliotheekbestuurder. Vooral hij die eene besturende plaats aan eene bibliotheek bekleedt, zal zich door zijn werk zelf tot deskundige in het boekenvak ontwikkelen. En wie anders kunnen op dat gebied het wetenschappelijke werk leveren? de bibliografie verder brengen? Immers, naast enkele antiquaren en enkele particulieren die zich daaraan willen wijden, zijn het van zelf alweer de bibliothecarissen. En het materiaal voor hun werk leveren hun de door hen beheerde bibliotheken. Zou het nu niet verkeerd zijn, wanneer men hen wilde dwingen, uitsluitend zuiveren catalogus-arbeid te verrichten, zich van bibliografisch werk te onthouden? Onze verzamelingen zouden zeker niet het nut doen, dat ze kunnen doen, onze wetenschap zou ernstig schade lijden. Men moet juist menschen zoeken, die naast dien catalogus-arbeid nog wat meer en wat beters kunnen.

Intusschen is over de voor bibliotheek bestuurders gewenschte opleiding het uitvoerige en degelijke rapport van den oud-bibliothecaris Roos verschenen, dat over de hier behandelde vragen een breeder licht laat vallen, zoodat verdere besprekingen zich allicht beter daaraan zullen laten vastknoopen.

B.