Het Boek. Jaargang 11

[p. 281]

Varia.

De aanvangsstrofe van het Mariareferein.

In eene vorige aflevering (blz. 84 en v.) deelde ik een fragment mede van een refereingedicht op de zeven weeën van Maria, ontleend aan drie blaadjes, toevallig bewaard van een devoot boekje van omstreeks 1540. Op de vraag, bij welk boekje het behoorde, kon ik toen geen antwoord vinden.

Onlangs vond ik het, weder zonder den aanvang, als slot van een defect exemplaar van de ‘XV bloetstortinghen ons liefs Heeren Jesu Christi.’ Daarmede zijn we geholpen; het boekje is bekend, en al kennen we er niet veel drukken van, zelfs maar enkele exemplaren, toch blijkt wel, dat dit gedicht er een vast bestanddeel van is.

Nijhoff-Kronenberg beschrijven onder n^o. 425 een druk van Jan van Ghelen te Antwerpen; een exemplaar is in de Koninklijke Bibliotheek. Dit boekje bestaat uit 20 blaadjes, 2½ vel druks. De vijftien bloedstortingen met de illustreerende houtsneden vullen 15 blaadjes. Dan volgt (16 recto) een Maria-houtsnee met den tekst ‘Weestghegroet alder heylichste maria...’ Op de keerzijde staat een groote houtsnede, Maria met de zeven zwaarden op haar hart gericht, en daaronder begint het gedicht, hier niet doorloopend gedrukt in proza-gedaante, maar behoorlijk als gedicht, elke versregel vooraan beginnend met een hoofdletter.

O suuerlike virtuten o leuende crachten,
Inwendich wtwendich gepeysen gedachten
Herte aderen vleesch bloet hebt medelijden
Och oghen screyt tonghe maect clachten
Aensiet die edelste van alle gheslachten
Door symeons woort vol drucx tallen tijden,
Seggende een sweert sal dijn siel doorsnijden
Dat sweert der lippen so origenes ontbint
Het woort christi was tsweert zonder vermonden
Aent cruce seggende wijf siet hier v kint.
O maria door dat sweert mi wel versint
Waert ghi bouen alle martelaren beuonden
Nv en claechdi v droef heit niet een twint
Segt tot maria die droefste diemen vint.
Maria wie soude uwen druc doorgronden.
Ic bid v maria door dijns kints vijf wonden
Verlost ons van alle onse sonden Amen.

Pater noster. Aue maria.

O maria rose reyn maechdelijc keest.
Hoe inwendelijc verscricte uwen gheest
Door Herodes sweert fel ende wreet
Voor v teer suygende kindeken waerdi bevreest
In egypten vlyende droeflijc meest
...........

De verdere tekst komt overeen met den destijds hier gegevenen, behoudens spellingverschillen en in dien lateren tekst ingeslopen fouten. Vermelding verdienen slechts een paar lezingen, die blijkbaar juister zijn dan de reeds meegedeelde. In de derde strofe (blz. 85) moet in den regel ‘Vele soecken hem luttel sijnder gequelt’ het laatste woord luiden ‘getelt’. In de volgende strofe, 3^e regel is de betere lezing ‘het was v een half sterven’. Het woordje v was ook uitgevallen in de voorlaatste strofe (onderaan blz. 86): ‘Het aensien en mocht v niet versaden wat.’

[p. 282]

Het defecte exemplaar, waarvan hiervóór sprake was, is van wat later, waarschijnlijk iets na het midden van de 16^e eeuw. Het bestaat slechts uit twee vel druks, en heeft denzelfden inhoud met overeenkomstige houtsneden van veel slechtere qualiteit. De vijftiende bloedstorting begint op bl. B3 verso. Daarna zijn nog slechts twee blaadjes bewaard die de laatste vijf Strophen van het refereindicht bevatten. De drie verloren blaadjes zullen dus wel den tekst van de 15^e bloedstorting, het Weest gegroet, de houtsnee met de zeven zwaarden en de eerste twee strofen bevat hebben. In de bewaarde strofen vind ik geene varianten van groote beteeken is; midden in str. 3 lezen we: ‘Gods moeder wesende een bitler pijne’; in str. 5 tegen het eind: ‘was v een cruyce dus moet ic tseggen plien’.

Voorts heb ik nog ter vergelijking een veel lateren druk - begin 17^e eeuw - van Claes Jacobsz Paets te Amsterdam (Amst. Boekdr. IV blz. 372), een boekje, vroeger achtereenvolgens in 't bezit van Doedes en van Beijers. Ook dit boekje heeft 16 blaadjes; de inhoud komt in hoofdzaak met de oudere drukken overeen, maar op de keerzijde van den titel staan de 10 geboden, in eene berijming die ik hier laat volgen:

De thien Gheboden.
I.	Boven al bemint eenen Godt
II.	Ydelic en sweert, noch en spodt.
III.	Viert de H. daghen alle gader.
IIII.	Eert u Moeder ende Vader.
V.	Met wille oft met wercken en slaet niemant doot.
VI.	En steelt oock niet, al zijdy bloot.
VII.	Buyten houwelijck en doet gheen oncuysheyt.
VIII.	Noch en gheeft gheen ghetuyghe der valscheyt.
IX.	En begheert niemandts beddeghenoot.
X.	Noch onrechtelijck yemants goet.

Van de XV bloedstortingen is de inleiding weggelaten. De tekst met houtsneden vult bl. A2 tot B5 recto. Op B5 verso staat het Weest ghegroet. Op de laatste drie blaadjes Maria met de zeven zwaarden (kleine houtsnede) en het gedicht. Dit laatste is weer doorloopend als proza gedrukt; het is gelijkluidend met de oudere drukken, behoudens al weer spellingverschillen en tekstafwijkingen die echter alleen als curiositeit beteekenis hebben. Dit geldt vooral de afwijking in de regels

Nochtans v kint nyet en begeerde te lone
Gulden diademe oft peerlen breet
Anders dan alleene een doornen crone

waar we nu lezen ‘Guldens, diamanten oft peerlen breet’.

De woorden ‘Lof bloem der maechden zee vol genaden’ zijn geworden ‘Lof bloeme der Maechden, seer vol genaden’.

De copiïst of zetter begreep dus niets van de dichterlijke tegenstelling van gulden diadeem en doornenkroon; evenmin van de woordspeling ‘zee vol genaden’ = Maria gratia plena.

Van wien het gedicht is, blijkt ook nu niet. Trouwens wie de auteur van de Vijftien bloedstortingen is, is mij ook niet bekend.

C.P.B. Jr.

[p. 283]

Ein niederländisch-lateinischer Einblattdruck.

Bei der Katalogisierung der Handschriften der Lübecker Chroniken fand ich in einem aus der Mitte des 16. Iahrhunderts stammenden Manuscript der sogenannten Rufus-Chronik (vgl. Koppmann in den Lübecker Chroniken Bd. 2 (= Die Chroniken der deutschen Städte vom 14. bis ins 16. Iahrh. Bd. 26) S. 175-276) lose einliegend den nachfolgenden, vermutlich aus dem Ende des 17. Iahrhunderts stammenden niederländisch-lateinischen Einblattdruck, 33 cm hoch, 20,5 cm breit, zweispaltig, ohne Angabe des Orts, des Iahres und des Druckers. Die hier mit geistlich-kirchlicher Tendenz erzählte Sage von der Gräfin Margareta von Henneberg (vgl. Grimm, Deutsche Sagen n 579 oder n 584 nach der in den verschiedenen Auflagen wechselnden Zählung) ist in der Rufus-Chronik nicht überliefert, aber in Lübeck aus der Chronica novella von Hermann Korner (vgl. zum Iahr 1300 S. 207 in der Ausgabe von Schwalm) und aus der Wendischen Chronik (diese ist gemeint mit dem Zitat ‘Detmar I, 442 ad a. 1313’ bei Grimm; vgl. Grautoff, Die Lübeckischen Chroniken I, 442 (und ihrer lateinischen Fassung, dem Chronicon Sclavicum (vgl. S. 124/125 der Ausgabe beider Texte von Laspeyres), die sie aus dem Iahr 1313 anführen, bekannt geworden.

Die Wiedergabe des Einblattdrucks ist der Vorlage nur unvollkommen nachgebildet.

Ziet hier een wondere	En tibi monstrosum
gedenkens waarde daat;	nimis et memorabile factum:
Waar van, alle Euwen door	Quale nec a Mondi conditione
geen voorbeelt meer en staat.	datum.
MArgareta, Harman, Grave van Hennenberghs Huysvrouw, Dogter des vierden Kloris, Grave van Holland en Zeeland, Zuster van Willem den Konink van Romen ende daar na Keyzer des Ryks, ende van Aleyd Gravinne van Henegouw, wiens Oom was Bisschop van Uytrecht; haar Ooms Zoon van haar Moeders weegen was Hertog van Braband, ende Grave van Duringen. Deeze Hoog geboore Gravinne, oud zynde omtrent XLII jaaren, heeft ter Waereld, voortgebragt, op den goeden Vrydag omtrent negen uren, in 't jaar 1276. Drie honderd vyf en sestig Kinderen, die al te zaamen eerst Gedoopt zyn, in twee Bekkens van Guide den Wybisschop van Uytrecht, van welken de Knechtkens, alle Iohannes, de Maagdekens, Elizabeth, genaamt zyn; die alle te zaamen met de Moeder op eenen dag gestorven, ende hier te Loosduynen inde Kerk begraven zyn. 't Welk gebeurt is door eene Arme Vrouw, die twee Kinderen van eender dragt op haare Armen droeg, waar door deeze Gravinne verwonderd zynde, sprak dat zulks by eenen Man niet en mogte geschien; en heeftze met schoffierlyke woorden alzoo verstooten. Waar door deeze Arme Vrouw verstoort zynde; haar wenschte zoo veel Kinderen, tot eender dragt te verkrygen, ls 'er dagen in een Iaar mogte weezen: 't welk ook miraculeuselyk alzoo geschiet is: gelyk hier tot een Memorie, uyt den Ouden, zoo wel geschreven als	MArgareta, Hermanni, Comitis Hennenbergiae uxor, quarti Florentii Comitis Hollandiae et Zelandiae Filia, Guilhelmi Regis Romanorum, ac postea Caesaris seu Gubernatoris Imperii, atque Alitheiae Comitis Hannoniae Soror, ejus Patruus Episcopus Trajectensis, avunculi autem Filius, Dux Brabantiae, et Comes Thuringiae. Haec autem Illustrissima Comitissa, annos quadraginta duos circiter nata, ipsa die Parasceves nonam circiter horam, anno Millesimo ducentesimo septuagesimo sexto, Trecentos sexaginta quinque enixa est pueros: qui Prius a Guidone Suffraganeo Trajectensi omnes in duobus ex aeri pelvibus Baptizati sunt: quorum Masculi quot quot erant, Iohannes, puellae autem omnes Elizabethae vocatae sunt, qui simul omnes cum matre uno eodemque die fatis concesserunt, atque in hoc Lausdunensi Templo Sepulti jacent. Quod quidem accidit ob pauperculam quandam Foeminam, quae ex uno partu gemellos in ulnis gestabat pueros; quam rem ipsa Comitissa admirata, dicebat, id per unum virum fieri non posse; ipsamque contumeliose rejecit. Unde haec paupercula animo perturbata, ac perculsa, mox tantum prolium numerum ac multitudinem ex uno partu ipsi imprecabatur, quot vel totius anni dies numerarentur. Quod quidem praeter naturae cursum obstupenda quadam ratione ita factum est. Sicut in hac tabula in perpetuam hujus rei memoriam

[p. 284]

gedrukte Kronyken, in deeze Tafereelen in 't korte gestelt, ende verhaalt is.	ex vetustis, tam manuscriptis, quam typis excusis, Chronicis, breviter positum et enarratum est.
God zy hier van gevreest, geëert, ende geprezen in der Eeuwigheyt, Amen.	Deus ille ter Maximus hac de re suspicien-dus, honorandus, Ac laudibus extollendus in Sempiterna secula, Amen.
O Leezer? die dees daad met aandagt heb geleezen,
Gy zult, eer gy vertrekt, verbaast in 't Harte weezen.	Haec lege, mox animo Stupefactus Lector abibis.

Dass dieser Druck nicht zu einem allgemeinen, sondern nur zu einem örtlich beschränkten Vertrieb bestimmt gewesen ist, scheint aus den Worten ‘hier te Loosduynen inde Kerk’, ‘in hoc Lausdunensi Templo’ hervorzugehen, da dieser Wortlant besonders der lateinischen Fassung dadurch, dass der Druck vielleicht in Loosduinen hergestellt ist, sich nicht ausreichend erklärt. Andrerseits kann er nicht für die Bewohner des Orts berechnet sein, denen die mit ihrer Kirche verknüpfte Sage bekannt war. Unter diesen Umständen ist zu vermuten, dass er als Plakat (vgl. ‘in deeze Tafereelen’, ‘in hac tabula’) in oder vor der Kirche angeschlagen war für Fremde, die nach Loosduinen kamen, und zugleich an sie zur bleibenden Erinnerung verkauft wurde. Dazu passen die Schlussverse ‘O Leezer! die dees daad met aandagt heb geleezen, Gij zult, eer gij vertrekt, verbaast in 't Harte weezen, Haec lege, mox animo Stupefactus Lector abibis.’

Diese Vermutung fand ich später im wesentlichen bestätigt durch ein Zeugnis in den Hamburger Historischen Remarques der neuesten Sachen in Europa vom 12. Dec. 1699 (Bd. I S. 393 ff.): ‘Man siehet auch allda [zu Losduyn in der Kirche der Bernhardiner eine halbe Meile von Haag] noch die 2. Becken darinnen sie getauffet worden / und können die Passagiers bey deren Betrachtung zugleich einen gedruckten Lateinischen Zettel bekommen / darauff der gantze Verlauff kürtzlich beschrieben / weil aber dieserwegen niemand leicht eine Reise wird vornehmen / auch bemeldter halbe Bogen 3. Stüver kostet / so werden wir dem geneigten Leser einen doppelten Gefallen erweisen / wenn wir solchen hier referiren, und ihn [sic] dadurch so wohl die Mühe / als das Geld ersparen. Die deutsche Ubersetzung mag in Kauff gehen / wodurch wir zugleich den Vortheil erhalten / dass wo solche nicht nett genug / der Perdon desto leichter zu hoffen.' Es ist also nur von einem lateinischen, nicht von dem niederländischen Text die Rede, und auch der folgende Abdruck des lateinischen Textes zeigt, dass es sich nicht um den vorliegenden zweisprachigen Druck handelt, sondern um eine vermutlich etwas ältere auf die lateinische Fassung beschränkte Ausgabe. Die Varianten sind: Munstrosum, Mundi in der Ueberschrift, Z. 2 Uxor quarti, quarti (vielleicht nur Fehler des Abdrucks, da das erste quarti in der beigefügten deutschen Uebersetzung nicht berücksichtigt ist), Z. 3 Zeelandiae, Z. 7 cujus für ejus, Z. 12 ipso für ipsa, Z. 18 aere für aeri, Z. 20 quotquot in einem Wort, Z. 26 feminam, Z. 39 sicuti hic in perpetuam. Mögen diese Varianten teilweise auf den Abdruck in den ‘Remarques’ zurückgehen, so weist doch die letzte auf eine andere Vorlage zurück. Der deutschen Uebersetzung folgt zum Schluss die Bemerkung: ‘Das Epitaphium, so Guicciardinus in descriptione Hollandiae anziehet / ist fast gleiches Inhalts; und nennen einige den Bischof der sie getaufft Ottonem, welche Confusion daher entstanden / weil der Gräfin Vater Bruder diesen Nahmen geführet / und diese Würde besessen. Andere wollen es gar für eine Fabel ausgeben; welches zu entscheiden wir aber nicht auff uns nehmen.’

Diese Einblattdrucke haben gewiss auch zu dem Fortleben der Sage beigetragen, das durch die in der Kirche von Loosduinen gezeigten Denkmäler

[p. 285]

besonders begünstigt wurde. Davon geben z.B. Kunde Becherer, Thüringische Chronica. 1601. S. 294/295, der berichtet, dass Mutter und Kinder wurden ‘in ein Nonnen Kloster S. Bernhards Orden / die Loszdune genannt / eine halbe Meile vom Hagen in Holland gelegen / zusammē in ein Grab gelegt / da die gantze Historia uber dem Grabe lateinisch beschrieben / funden wirt’ und der Rheinische Antiquarius. 1744. S. 885, der unter Berufung auf ‘verschiedene Scribenten’ ausser dem Grab der ‘Gräfin von Holland, von einigen Mächtild, von andern Margaretha genant, des Grafen Hermanns von Henneberg Gemahlin’ und der Kinder zwei Taufbecken in der Kirche von Loosduinen erwähnt: ‘Es sind daran folgende Worte: In dese twee Beckens syn alle dese Kinderen ghedoopt, und in einer dabey befindlichen Tafel verschiedene lateinische und niederländische Verse zu lesen.’ In demselben Rheinischen Antiquarius wird übrigens S. 876 nach einem Hinweis auf die Grabdenkmäler der Admirale Tromp und Peter Hein in der S. Ursulakirche zu Delft bemerkt: ‘Ueber dieses kan man in dieser Kirche auf einer Tafel die Historie der Gräfin Mechtildis, so auf einmal 365. Kinder soll geboren haben, in Augenschein nehmen.’ Bezeichnend für das andauernde und verbreitete Interesse an der Sage ist, dass Lud. Smids, Schatkamer der Nederlandsche Oudheden. Tweeden Druk. Vermeerdert met Aantekeningen door Bieter Langendyk. Te Haarlem. 1737. s.v. Loosduinen S. 210-212 eine ganze Anzahl niederländischer Autoren anführt, welche die Sage erwähnen, und dabei hinzufügt ‘en moghelyk noch wel honderd andere.’

Eine Nachbildung der Sage ist aus Hamburg überliefert. In veränderter Form berichtet ein Hamburger Chronist die Geschichte von einer jungen Gräfin von Holstein, die um Neujahr 1313 mit ihrem Gatten in Hamburg war; vgl. Beneke, Hamburgische Geschichten und Sagen I n 37 S 90/91.

Als Zeit der Sage wird in der Regel das Iahr 1276 angegeben, doch verzeichnet Smids a.a.O. daneben ausser 1266 noch 1214, dem auf derandern Seite in der Wendischen Chronik das Iahr 1313 gegenübersteht, und auch 1270 und 1300 werden genannt.

Die in dem Druck vorliegende spätere Form der Sage unterscheidet sich nicht unwesentlich von einer älteren, bei einem Vergleich für sich selbst sprechenden Fassung, wie sie bei Korner - die älteste niederländische Nachricht zu ermitteln bin ich leider nicht in der Lage - erzählt wird. Hier wird im wesentlichen folgendes berichtet. Zu Haag in Holland lebte eine edle Frau, Katherina mit Namen, Gattin des Ritters Symon (bezw. Wilhelm nach einer andern Handschrift). Sie war allgemein beliebt und verehrt und erregte dadurch den Neid und Hass der Landesherrin Margareta, Gemahlin des Grafen Iohannes von Holland. Von ihr wurde sie nach einer Zwillingsgeburt der ehelichen Untreue beschuldigt: es sei eben so unmöglich, dass die Zwillinge von einem und demselben Vater stammten, wie es unmöglich sei, dass sie selbst so viele Kinder gebären könne als Tage im Iahre sind. Die Verleumdung bewirkte, dass Katherina von ihrem Mann verstossen und in ein Nonnenkloster eingeschlossen wurde. Hier flehte sie den Herrn mit inständigen Bitten an, ihre Unschuld zu offenbaren. Und es geschah, dass die Gräfin Margareta 364 Kinder zugleich gebar, die von einer Hebamme durch Besprengen mit Weihwasser getauft wurden und alle gleich nach der Geburt starben. Die Kunde von diesem wunderbaren Ereignis verbreitete sich und man sah in ihm eine Strafe Gottes für die Verleumdung. Der Ritter Symon (bezw. Wilhelm) aber nahm seine unschuldige Frau unter Veranstaltung einer grossen Festlichkeit wieder bei sich auf und war ihr fortan in zärtlichster Liebe zugetan.

Lübeck.

Paul Hagen.

[p. 286]

Bibliotheca Heinsiana.

Het aantal bibliotheken, aan de Amsterdamsche Universiteits-Bibliotheek in bruikleen afgestaan, is in den loop van het vorige jaar wederom met een vermeerderd, namelijk met een groot gedeelte der Bibliotheek der Vereenigde Doopsgezinde Gemeente te Amsterdam, bevattende hoofdzakelijk Klassieke Letterkunde.

Het zou niet doenlijk zijn deze collectie in dit kort bestek uitvoerig te bespreken. Behalve eenige incunabelen en een paar handschriften zijn het hoofdzakelijk 16^e en 17^e eeuwsche drukken. Voor hen die er belang in stellen verwijs ik naar den Catalogus van de Bibliotheek der Vereenigde Doopsgezinde Gemeente te Amsterdam, deel II pag. 357-457, waarin men de ruim 1300 nummers vermeld vindt. Één nummer echter dat zeer mijn aandacht trok zou ik gaarne eenigszins uitvoeriger bespreken. Het is de Veiling-Catalogus der Bibliotheek van Nic. Heinsius D.f. welke in 1682 te Leiden geveild werd. Duidelijkheidshalve laat ik den titel hier in zijn geheel volgen:

Bibliotheca Heinsiana sive catalogus librorum quos magno studio et sumptu, dum viveret, collegit vir illustris Nicolaus Heinsius Dan. fil. In duas partes divisus. Lugduni in Batavis. Apud Joannem de Vivié.

Een zeer fraaie gravure naar W. van Mieris, door B. de Blois, met een vierregelig vers van Joh. Goes van Absmade gaat aan den titel vooraf.

Heinsiades sic ora tulit, sic reddidit illum,
Qua datur, artifici picta tabella manu:
Ingenium, mores, et amicas Regibus artes,
Sat bene, qui potuit pingere, solus erat.

Vorm en uiterlijk wekken niet het vermoeden dat men hier een veilingcatalogus in handen heeft. Het is een gewoon in perkament gebonden octavo deeltje, doch het curieuse er van is, dat het een exemplaar is waarbij de prijzen welke de boeken hebben opgebracht vermeld staan, uitgedrukt in guldens en stuivers. De indeeling is bijna geluikluidend aan onze tegenwoordige veiling-catalogi, alleen met dit verschil dat men de formaten afzonderlijk gehouden heeft, namelijk f^o, 4^o, 8^o en 12^o. Het eerste deel bevat ‘Godgeleerdheid, rechtsgeleerdheid, medicijnen, wiskunde, wijsbegeerte en geschiedenis. Het tweede deel is speciaal gewijd aan Letterkunde. Wanneer we de nummers van iedere groep vergelijken, merken we dat de hoofdafdeeling van het eerste deel Theologie is, en bestaat uit 2549 nummers, op zichzelf een omvangrijken catalogus vormend. De tweede rubriek Rechtsgeleerdheid’ bestaat uit 570 nummers. De derde ‘Medicijnen’ overtreft het aantal der tweede rubriek, namelijk 728 nummers. De vierde ‘Wiskunde en Wijsbegeerte’ te zamen 1465 nummers, en de vijfde of laatste rubriek van het eerste deel vertegenwoordigt de afdeeling ‘Geschiedenis’ met 1747 nummers.

Zoo als boven reeds gezegd, bestaat het tweede deel geheel uit Letterkundige werken, en wel 5875 in aantal. Opvallend groot is hier de afdeeling Italiaansche Letterkunde, waarvan we niet minder dan 1062 titels vermeld vinden, door het veelvuldig verblijf van Heinsius in Italië zeer verklaarbaar.

De overige talen hebben tezamen het respectabele getal van 4813 nummers. Wanneer we nu alle nummers bij elkander tellen bereiken we het getal van 13034 nummers, hetwelk volgens v.d. Aa het niet onbelangrijke bedrag van f 23,833 heeft opgebracht. Hoe jammer dat de toenmalige Curatoren der Leidsche Hoogeschool juist een bezuinigingsplan op touw hadden gezet, waardoor het aanbod der Erven van Heinsius, ‘de bibliotheek in

[p. 287]

zijn geheel over te nemen’, beleefd van de hand werd gewezen. ‘Doch’ zoo lezen we bij Siegenbeek, Geschiedenis der Leidsche Hoogeschool ‘zij besloten nogtans den catalogus der genoemde boekerij te stellen in handen van de Hoogleeraren Spanheim en Jac. Gronovius, ten einde hun die boeken op te geven welke, naar hun oordeel, boven andere voor de Bibliotheek behoorden aangekocht te worden.’ Ten gevolge hiervan is dan ook werkelijk bij de openbare verkooping der meergenoemde boekerij, eene som van f 631: 9. [stuivers] ten behoeve der Universiteit besteed, waarvoor men verkregen heeft 61 werken in folio, 90 in 4^o en 61 in 8^o, te zamen een getal van 212 werken uitmakende.

E.J.v.d.L.