Het Boek. Jaargang 12

Boekbespreking.

Een nieuwe studie over de oudste nederlandsche drukken.
Louwerijsz Janzn Koster door P. Bausch. Overdr. uit het Nieuwsblad v.d. boekh.

We zijn den tijd te boven, dat de eerwaardige Haarlemsche overlevering van de uitvinding der drukkunst door Laurens Jansz. Koster, eenvoudig voor eene legende werd verklaard, dat Lodewijk Mulder sprak van ‘Haarlem met 't beeld van den Koster die nimmer bestaan heeft’, dat men zelfs durfde voorstellen het standbeeld op de Markt te Haarlem nu maar weg te ruimen en Frans Hals in Kosters plaats daar te zetten. Coornhert en Hadrianus Junius worden niet meer in een hoek geduwd als onbetrouwbare praatjesmakers, die het ter wille van den roem hunner stad met de waarheid zoo

[p. 282]

nauw niet nemen. Hessels en Ch. Enschedé hebben succes met hun onverwrikt vasthouden aan eene eerbiedwaardige overlevering, die trouwens den dubbelen steun vond van het getuigenis van de Keulsche kroniek, en van de sprekende monumenten zelve, de voortbrengselen van de Nederlandsche prototypografie, de zoogenaamde Costeriana. En ze hebben dat succes ten deele te danken aan onderzoekers, die zij zelven nauwelijks als bondgenooten zouden beschouwen. Enschedé meende dat Fruin aan de Coster-zaak meer kwaad had gedaan dan de bestrijders zelve - en toch heeft hij met zijn kalm en overtuigend oordeel in der tijd Hadrianus Junius weer in eere hersteld als een historicus wiens mededeelingen wel degelijk als betrouwbare berichten moesten worden beschouwd en met zorg bestudeerd. En Hessels vond niets goed in het werk van Zedler, waarin Coster was ‘verdraaid en verminkt’ - en toch heeft Zedler in ruimen kring, en bepaaldelijk ook in Duitschland, de inzichten gewijzigd, en zoowel aan de Haarlemsche overlevering als aan de Keulsche kroniek en aan de oude drukfragmenten weer de achting hergeven, die daaraan toekomt. Men schuift ze niet meer minachtend op zij, maar acht ze bestudeering waard. En Zedler deed nog iets van veel beteekenis; hij gaf eene reeks van goede afbeeldingen van die oude drukken in handen van de belangstellende lezers. Dit maakt het aan leeken eerst mogelijk de betoogen van de vakmenschen te volgen. En dat niet alleen; de beschouwing van die prenten doet zelfs bij iemand die daarvoor aangelegd is, nieuwe gedachten, nieuwe inzichten opkomen.

Het Nieuwsblad voor den boekhandel gaf sinds geruimen tijd beschouwingen over Koster en zijn werk, die den lezer troffen door de overtuiging waar mee ze geschreven waren, en den nieuwen kijk op die oude drukken, die er in afbeeldingen, aan Zedlers werk ontleend, aan waren toegevoegd. Eerst sedert korten tijd ligt de geheele reeks opstellen als een samenhangend werk voor ons, een boekje van 99 bladzijden in twee kolommen, met een vijftal lichtdruk-afbeeldingen van drukbladen. Het doorlezen is dus een heele taak; toch zal iemand die deze taak op zich neemt en ten einde brengt, zich zeker niet beklagen. De onderzoeker bekijkt zijne drukbladen zelfstandig; van vooropgezette meeningen wil hij niet weten. Wel neemt hij kennis van wat anderen gezegd hebben, maar òf om het te weerleggen, òf om zijn eigen meening te steunen, maar niet om er op te bouwen. Hij neemt niet iets als vaststaand aan, omdat mannen van het vak dat gezegd hebben. Want mannen van het vak kan men volgens hem niet vertrouwen. Bovendien wie zijn hier mannen van het vak? En wat maken ze ons wijs? Ze leeren ons eenstemmig dat boekdruk niet anders kan geschieden dan met losse gegoten letter. ‘Hoe is het mogelijk geweest, dat zulk een theorie omtrent de uitvinding der boekdrukkunst heeft kunnen inburgeren, en de opvattingen omtrent haar kunnen gaan beheerschen? Men zal wel niemand te kort doen, wanneer men hierin het gevolg ziet van de omstandigheid, dat deze opvatting omtrent de uitvinding der boekdrukkunst is te berde gebracht en op hun wijze bewezen door menschen, die van eene uitvinding niet meer weten dan de spelling en de taalkundige afleiding van het woord. Bibliografen zijn menschen met een groote geleerdheid en een eerbiedwaardige kennis van boeken - wat nog niet steeds hetzelfde is als boekenkennis - en voorts een bewonderenswaardige ambitie. Zoodra zij echter buiten hunne kennis van boeken gaan munten zij uit door een volslagen gebrek aan inzicht in alle techniek, en door een daaraan evenredig gebrek aan zelfcritiek. De samenstelling, noch de bewerking van eenig technisch werk zou men een bibliograaf toevertrouwen, dat spreekt van zelf. Niettemin werpen deze menschen met twee linkerhanden, die de uitoefening en de hulpmiddelen eener techniek vereenzelvigen met het beginsel waarop zij berust, zich op als de autoriteiten, die geroepen zijn om te oordeelen over de uitvinding der boekdrukkunst, eene techniek bij uitnemendheid....’

Nu weten we wat bibliografen zijn! Ik heb in mijne onnoozelheid - of neen, het zal in mijne aanmatiging als bibliograaf zijn - altijd de overtuiging gehad, dat voor de kennis van onze oude drukken een man als Holtrop de allergrootste verdienste had. Ik zal die meening nu moeten wijzigen.

[p. 283]

Hij toont, als wij allen, een volslagen gebrek aan inzicht, en een evenredig gebrek aan zelfcritiek; wat doet die man met twee linkerhanden zich met eene vraag van techniek te bemoeien?

Maar neen - deze beschouwing is niets dan eene rhetorische phrase; ze is geheel onverdiend en geheel onwaar. Het werk van de bibliografen is hier als altijd, beschrijvend, en het is onmisbaar voor ieder die van het onderwerp kennis wil nemen. Onderzoekingen als die van Bausch zouden onmogelijk zijn als we de oude druk-producten niet kenden door de studie en de beschrijving van onze groote bibliografen. Hoe komen zij dan tot die opvatting dat het wezen van de uitvinding der drukkunst gelegen is in de techniek van het lettergieten? Zij nemen dat in alle bescheidenheid aan, op gezag van de mannen der druktechniek zelve. Holtrop en anderen volgden hier het gezag van Johannes Enschedé, voor onzen tijd is de meening van zijn nazaat Ch. Enschedé op dit punt even beslissend geweest.

Bausch weet dit heel goed, en mag daarom zijne geringschatting van de bibliografen wel eens herzien! Hij zelf stelt de zaak omgekeerd voor; deze groote technici zijn volgens hem ‘aan die dwaasheid gaan meedoen’. Waarom? Niet omdat zij evenals de bibliografen twee linkerhanden hadden, maar omdat zij te veel in hun eigen kennis der hedendaagsche techniek vastzaten om zich te kunnen indenken in een geheel anderen tijd, een tijd toen er nog geen boekdruktechniek was. Dit schijnt wel veel juister, maar het doet meteen den aanval op de bibliografen te niet. Trouwens die geheele tirade zal niet zoo heel ernstig gemeend zijn. De onderzoeker die met een nieuw inzicht aankomt, dat de gevestigde opvatting op zij wil schuiven, gebruikt wel eens wat krasse woorden om de baan vrij te maken.

Hoe stelt nu Bausch zich den gang van de ontdekking voor. Hij raadpleegt nauwkeurig al de oude bronnen en vindt daarin wel melding van het snijden van letters in hout, wel van het drukken met metalen letters, waardoor die aanvankelijke houten waren vervangen, maar niets over het gieten van letters. Hij bekijkt verder - en dit is zeker het belangrijkste in zijn werk - de afbeeldingen van de primitieve drukken, en ziet daarin veel, dat anderen nog niet gezien hebben. in de eerste plaats stippen rondom elke bladzijde, een enkel maal ook in den tekst stippen die mede afgedrukt moeten zijn en niet anders kunnen zijn dan afdrukken van spijkerkopjes. Dit wijst er op, dat de bladen gedrukt moeten zijn van metalen platen, die weer op primitieve wijze gegoten moeten zijn naar de uit losse letters samengestelde bladzijde - een procédé dat als voorlooper kan beschouwd worden van de latere stereotypie. Hij ziet voorts bladzijden die niet door insluiting in houten ramen bijeengehouden kunnen zijn, maar veeleer op eene in ons oog primitieve manier, door ijzerdraden die door de doorboorde houten letters gehaald waren. Op eene plaats ziet hij zelfs een breuklijn over een druk regel heen die veroorzaakt moet zijn door zulk een ijzerdraad dat verkeerd terecht was gekomen.

Het is onmogelijk zijne uiteenzetting, die eene groote zelfstandigheid van oordeel, eene scherpen blik, en een gaaf van duidelijk betoogen doet zien, hier in kort bestek weer te geven. Wie er belang in stelt moet zijn boek zelf lezen, en zijne aanwijzingen op de bij gegeven platen nauwkeurig volgen.

Wat is dan de eindindruk? Het betoog geeft zeker te denken. De opvatting dat de uitvinder en zijne eerste navolgers niet in eens eene samengestelde techniek in zulke volmaaktheid gevonden hebben, dat die vervolgens eeuwen lang onveranderd kon blijven, spreekt zeker tot ons begrip. Dat het maken van een cliché in een zandvorm ouder is dan het gieten van letters, dat het bij den houtsneedruk reeds in gebruik was en zich dus aan den zoekenden uitvinder van zelf aanbood, is aannemelijk. Zijne technische waarnemingen zijn aannemelijk voorgesteld, maar wij arme onhandige bibliografen, staan tegenover zulke technische beweringen die door een anderen technischen onderzoeker wel weer zullen worden tegengesproken, zeer zwak; we wachten liever dien technischen strijd tusschen mannen die met eene rechterhand bedeeld zijn, af, eer we ons oordeel zeggen.

Reeds hoorde ik van technische zijde ernstigen twijfel uiten bij het be-

[p. 284]

zien van zulk een drukblad. Zulk een geheele bladzijde, uit honderden losse letters samengesteld, zou in werkelijkheid bestaan hebben uit gesneden houten, niet uit gegoten metalen letters! Dit scheen onaannemelijk. Komen we nu zoo tusschen twee technische beweringen te staan, dan willen we toch wel weer zelf ons een oordeel vormen. Ik bekeek dus nog herhaaldelijk aandachtig de afgebeelde platen, en het toeval was mij gunstig, en gaf mij juist op dat tijdstip ook eenige origineele costeriana in handen, wat toch nog veel meer indruk maakt. Ik bekeek ze, en vroeg mij af, zonder mij in de kwestie van de stereotypeering te verdiepen, of de letters waaruit zulk een bladzijde bestaat, nu inderdaad stuk voor stuk uit hout kunnen gesneden zijn, of dat we toch niet anders dan aan gegoten letters kunnen denken?

Een beslissend antwoord zou ik niet kunnen, en ook niet mogen geven. Op 't eerste gezicht lijkt dat twintig of meer malen snijden van dezelfde letter voor de samenstelling van een bladzijde ons nauwelijks aannemelijk, te meer voor iemand die de techniek van 't afgieten in metaal van de geheele bladzijde dan toch wel kende. Maar - bij nader kijken en denken staat daar toch wel iets tegenover. Vooreerst de talrijke letterverbindingen; waarom zou iemand die de letters c en o door gieten kon vermenigvuldigen in onbepaald aantal, ook nog een gecombineerden lettervorm co gaan maken? En dan, laat men een onderzoekend oog, liefst nog met vergrootglas gewapend, over de bladzijde gaan, dan krijgt men toch twijfel of de letters gegoten zijn. Beziet men achtereenvolgens op twintig plaatsen de letter e, dan meent men wel degelijk kleine verschillen op te merken. Nu is dit moeilijk vast te stellen; bij eene primitieve gietmethode kunnen er ook verschillen bij het gieten ontstaan; bij primitieven druk, vooral op een stof als perkament, kan de eene afdruk iets verschillen van de andere. Maar toch - weer bij de letterverbindingen krijgt men wel degelijk den indruk van wezenlijke verschillen. Hier de letter co aaneen, heel goed gevormd en scherp afgedrukt, en de c is heel duidelijk kleiner dan de o, reikt niet zoo hoog en niet zoo laag, en in den volgenden regel dezelfde verbinding met een c op volle grootte; de indruk is, dat die niet uit één vorm kunnen gegoten zijn. Daar een f met aangehechte e, die wat te lang is uitgevallen en onder de f uithangt, en, iets hooger, een e die zoet in 't gelid blijft met de f waaraan zij bevestigd is.

Het onderzoek zij aan anderen, ook aan technici aanbevolen. Het zal zeker nog wel door velen, bibliografen zoowel als mannen der techniek worden aangevat en voortgezet, misschien met bevestiging, misschien met weerlegging van de theorie der houten letters.

Voorbarig schijnt het mij in elk geval, als de Heer Bausch nu reeds - of begrijp ik hem verkeerd? - dien druk van bladzijden uit gesneden houten letters gevormd, wil aannemen voor den heelen incunabelentijd, te meer omdat het niet blijkt, dat zijne onderzoekingen buiten de prenten van Zedler, dus buiten de groep der Hollandsche prototypografie gaan.

Ik ben hier wat langer blijven stilstaan bij de vraag, die mij het hoofdpunt schijnt in het onderzoek van Bausch. Toch zit er veel meer in: hoe de drukpagina, nadat de ijzerdraadmethode overwonnen was, in een houten raam werd gesloten, soms in een te groot raam, dat maar aan twee zijden behoorlijk steun gaf. hoe sommige drukken de hand van een anderen zetter verraden doordat in een doctrinale tusschen de hoofdletter en de tweede letter van den regel een breede ruimte gelaten wordt. Alles heel belangrijk en heel leerzaam - maar ook die opmerkingen eischen een onderzoek op breeder schaal, niet over een enkele toevallig afgebeelde bladzijde maar over het geheele toegankelijke materiaal.

Dit breedere onderzoek zal zeker niet uitblijven; het hier besproken boekje opent ongetwijfeld eene nieuwe reeks beschouwingen en studies over de geschiedenis der drukkunst.

C.P. Burger Jr.