Het Boek. Jaargang 19

[p. 49]

[Nummer 2]

Johannes Knudsen †

Een ernstig verlies, in 1929 geleden, is eerst heel laat tot onze kennis gekomen. Reeds den zesden Mei is te Kopenhagen overleden Johannes Knudsen, de verdienstelijke uitgever van onze oude zeekaartboeken, tevens jaren lang Secretaris en Redacteur van het Deensche Comité tot bevordering van de Volksontwikkeling: Udvalget for Folkeoplysnings Fremme. Voor mij persoonlijk was het bericht een wezenlijke schok. Bij zijn vroegere studies en uitgaven over onze oude Hollandsche Zeevaartgeschiedenis was ik zijn trouwe medewerker, en in Het Boek gaf ik in die jaren (1917 en 1918) eene met liefde en zorg opgezette reeks van kleine studies over zijn geheele werkzaamheid, eerst die betreffende de oude zeevaart, vervolgens ook over zijn sympathieke werk aan die groote nationale Deensche uitgavenreeks.

Sedert kwam er vertraging in de briefwisseling; zijne studie had niet meer zooveel aanraking met onze geschiedenis. In de 17e eeuw was het niet meer de Hollandsche zeevaartkunde en de Hollandsche cartographie, die voor de oostelijke zeeën den weg wees. De Denen zelf pakten het werk aan, maakten naar nieuwe methode nauwkeuriger kaarten; ook dat werk was evenzeer, ja nog meer dan dat van hun Hollandsche voorgangers in den loop der eeuwen in vergetelheid geraakt. Het was alweer onze Knudsen, die, zooals hij voor het voorafgegane tijdperk de vergeten Hollandsche zeekaartboekjes nieuw bestudeerd en nieuw uitgegeven had, nu het werk van die verdienstelijke Deensche voorgangers dat in archieven begraven lag, wist op te sporen, te ordenen en in voortreffelijke reproductie uit te geven. Ook van deze werken gaf ik destijds reeds een overzicht. Toen ook die taak was afgeloopen, vond hij nog meer belangrijk werk te doen, de bestudeering van de Deensche landbeschrijving. Ook voor de kennis hiervan was veel te vinden in weinig toegankelijke bronnen. Van zijn werk op dit gebied zond hij mij ook herhaaldelijk mooie proeven, maar uit den aard der zaak lag het onderwerp verder van ons af; tot vermelding

[p. 50]

bestudeering en bespreking in Het Boek was hier geen aanleiding.

De eens gevestigde vriendschapsbetrekking leefde echter voort, en was er eenig onderzoek noodig in Deensche bibliotheken of archieven, dan hadden we in hem een getrouwe vraagbaak. Juist in 1928 en 1929 had hij ons nog zeer goeden vriendschapsdienst bewezen door opsporingen in betrekking tot onzen zestiende-eeuwschen geleerden verzamelaar Bernardus Paludanus (Berent ten Broeke) te Enkhuizen. Dr. F.W.T. Hunger, die in zijne reeks historisch-biografische studies over onze oude kruidkundigen ook Paludanus ter behandeling had genomen, was gestuit op de vraag, waar er nog iets zou te vinden zijn van de eertijds zoo beroemde verzamelingen van dezen geleerde. De vraag werd dringend, toen in de Linschoten-Vereeniging het plan tot rijpheid begon te komen, om aan de uitgaaf van Jan Huyghen van Linschotens groote werk, het Itinerario, waarbij de Vereeniging zich aanvankelijk beperkt had tot herdruk van het eigenlijke reisjournaal, ook dien van de aansluitende stukken toe te voegen. Paludanus had reeds het reisverhaal op verzoek van zijn vriend Jan Huyghen voorzien van aanteekeningen over de in het Oosten waargenomen producten. Hij had daarna nog krachtdadiger meegewerkt aan de aansluitende beschrijving van de kusten en landen van Africa en van America; ja, de beschrijving van Afrika is geheel door hem gesteld. Als Linschoten een merkwaardig voortbrengsel van een overzeesch land vermeldt, waarvan hij een specimen heeft meegebracht en aan zijn vriend gegeven voor diens collectie, dan zegt hij in zijn beschrijving: ‘dit mach men by Paludanum sien.’ Maar in de Beschrijving van Africa lezen we veelal: ‘dit mach men by my sien’. Komt de beschrijver tot de kusten van America, dan luidt het weer - trouwens veel minder dikwijls - bij Paludanum.

Waar was nu die rijke, die kostelijke verzameling gebleven? Er was wel kwestie van geweest, dat Paludanus hoogleeraar te Leiden zou worden, en zijne verzameling mee daarheen brengen; ze zou dan waarschijnlijk hier te lande bewaard zijn gebleven. Maar hij had ten slotte zijn vaderstad Enkhuizen niet willen verlaten, en van aankoop van de verzameling na zijn dood was niets gekomen; ze was naar elders gegaan. Er waren gegevens die op Kopenhagen wezen, maar het spoor was moeielijk te volgen. In overleg met Hunger wendde ik mij tot vriend Knudsen, die onmiddellijk vol ijver was om te helpen, en al spoedig wist te vinden, wat hier kon dienen. De geheele collectie was werkelijk naar Denemarken

[p. 51]

gegaan; wat van de verzamelde voorwerpen bewaard is gebleven, is ingedeeld in verschillende musea, natuurlijke historie en ethnographie. Hoofdzaak echter was het terugvinden van den catalogus, zelfs in meer dan één exemplaar. We behoeven dus nu, dank zij Knudsen, niet langer te zoeken of in twijfel te zijn; photographische reproducties van dit oude getuigenis van wat onze verdienstelijke landgenoot had bijeengebracht, zijn nu ter beschikking.

De briefwisseling had over Knudsens werk zelf wel het stellige bericht gebracht, dat het in het geheel niet meer liep in de richting van onze oude Hollandsche zeevaart, maar zijn flinke en kundige hulp bij het zoeken naar het werk van een Hollandschen geleerde was van onschatbare waarde.

Nu missen we hem. Zijn dood is niet alleen een verlies voor zijn land, maar ook voor het onze. Een terugblik op zijn vroegere werk zij het dan minder uitvoerig dan wat ik twaalf jaren geleden er over schreef, moge dus hier nu een plaats vinden.

Johannes Knudsen was in 1872 geboren, was in 1890 in de letteren gaan studeeren, en kreeg reeds als student een plaats als Assisrent bij het hiervóór genoemde Comité; en hoewel hij zijn studie nog voortzette en in 1898 den graad haalde, die hem bevoegdheid gaf tot een benoeming als leeraar in oude talen en geschiedenis, is hij bij dat Comité werkzaam gebleven, en in latere jaren daar Redacteur geworden. Uit zijne jeugd had hij een voorliefde behouden voor het water, en voor het zeilen, en hiermee hangt het blijkbaar samen dat hij juist voor de uitgaven van het Comité telkens weer aardige en belangrijke beschrijvingen en verhalen voor den dag haalde, en ze vertaalde en bewerkte, die op de groote overzeesche ontdekkingen, op zeevaart en op reizen betrekking hadden (zie Het Boek 1918 blz. 93). Het begint met een stuk over de zeevaartwegen naar Indië, in 1901 verschenen. Uit de volgende jaren mag ik hier even de vermelding herhalen van de mooie Engelsche reisbeschrijving van Franck T. Bullen op de Amerikaansche walvischvaarder ‘Cachelot’ (1903) en de bewerking van het middeleeuwsche boek ‘Lucidarius’ (1909) waarin bij wijze van een gesprek het samenstel van de wereld wordt uiteengezet. De bewerking van dit boek bracht hem tot de studie van oude kaarten en van de ontwikkeling der cartografie, en zoo voortgaande tot de bestudeering van het gebruik van het compas en van de oude zeilaanwijzingen. In 1912 begon een reeks studietjes over deze onder-

[p. 52]

werpen in het Tidsskrift for Søvaesen (Het Boek l.c. blz. 94), waaronder een met afbeeldingen toegelicht overzicht van de oude zeekaarten van de landen van het noorden. Men ziet daar hoe de juiste kennis van die landen en zeeën verwonderlijk lang was achtergebleven; nog de zestiende eeuw brengt er afbeeldingen die een geheel onvolkomen beeld geven. Eene wezenlijke openbaring bracht daar de groote kaart in negen bladen van onzen Cornelis Anthonisz. We hebben toen op Knudsens voorbeeld die kaart ook in Het Boek (1913 blz. 274-290) weergegeven; de bestudeering er van bracht niet alleen voor onze kennis van de cartografie der Oostzeelanden een nieuwen grondslag, maar tegelijk voor die van de ontwikkeling der Nederlandsche zeekaarten, waarin nu Cornelis Anthonisz als geniale grondlegger vooraan staat. Niet alleen die groote kaart, maar het meest en langst gebruikte Nederlandsche zeekaartboekje is zijn werk.

Dat evenwel zulk een boekje niet zoo maar uit het brein en uit de waarnemingen van een geniaal zeevaarder wordt neergeschreven, is duidelijk. De reeks ‘zeekaarten’, d.w.z. leeskaartboekjes, die we nu gaandeweg leerden kennen, deden dat helder zien. Het is de vroeger in den loop van vele jaren opgedane kennis en ervaring die verbeterd en vermeerderd, telkens in nieuwen vorm wordt gegeven. Om deze ontwikkeling te bestudeeren moet men de verschillende teksten ter hand kunnen nemen en daartoe zijn nieuwe uitgaven dringend noodig. Zoo kwam Knudsen tot het besluit dat allereerst het oudste gedrukte Nederlandsche zeekaartboekje, een Amsterdamsche uitgaaf van Jan Severszoon, van 1532, slechts in één exemplaar te Brussel bewaard, in bruikbaren vorm moest worden herdrukt. In de Amsterdamsche Boekdrukkers (dl. I blz. 118) had Moes het boekje beschreven, in het Tijdschrift voor boeken bibliotheekwezen (1908 blz. 251) had ik er eene studie aan gewijd. Tot een herdruk van het merkwaardige boekje zouden we misschien nooit zijn gekomen. Knudsen echter vond zulk een herdruk noodig, en vond ook meteen een practisch plan om de uitgaaf aan te vatten, en zoo verscheen de ‘Kaart vander Zee’ reeds in 1914 in keurige uitvoering. En daarbij bleef het niet; het zoogenaamde Leeskaartboek van Visbuy, dat stellig het werk van Cornelis Anthonisz is, volgde in 1920 naar den ouden druk van 1566. Al iets eerder (1915) het Deensche zeekaartboek ‘Søkartet’ van 1568, dat dezelfde stof nog weer in rijker ontwikkeling geeft, vermeerderd met instrumentafbeeldingen en de beschrijving daarvan - een

[p. *3]

JOHANNES KNUDSEN.

[p. 53]

werk waarin ik met stelligheid de hand van een bekenden Hollandschen zeekartograaf, Govert Willemsz van Hollesloot meende te mogen herkennen (Het Boek 1917 blz. 241-251).

Deze aaneensluitende reeks van uitgaven vormt een blijvend monument voor den kundigen en energieken bewerker - een duurzaam monument ook voor de oude en in deze werkzaamheid vernieuwde banden tusschen Denemarken en ons land. Het was niet meer dan natuurlijk dat de bewerker van deze boeken als lid werd gekozen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden.

Zooals reeds gezegd, voerde Knudsens studie hem vervolgens tot de bestudeering van het Deensche zeekaartwerk van de 17e eeuw. De reeks van studietjes daaraan gewijd is vermeld, en het monumentale werk over JensSørensen is uitvoerig door mij besproken in het laatste gedeelte van de aangehaalde studie in Het Boek.

Een samenvattend overzicht van de ontwikkeling van de stuurmanskunst in die vroegere periode - tot omstreeks 1600 - zond Knudsen mij later nog, een keurig, rijk geïllustreerd boek in groot formaat, onderdeel van een grooter werk, ‘Danmarks Søfart og Søhandel.’ Het beslaat een kleine honderd bladzijden (295-386) en is getiteld ‘Styrmandskunstens Udvikling til omtr. 1600’.

Nog heb ik twee kleine studietjes uit het Tidsskrift for Søvaesen: ‘En Stranding 1681 i Kattegat paa en “ubekendt Grøndt” (Schultz's Grund)’ en ‘Anhalt Knob’ (1922); en een overdruk uit het ‘Historisk Tidsskrift’ over de Hollandsche namen in de Deensche wateren: ‘Hollandsk Indflydelse paa Navngivningen i Farvandene omkring Danmark’; dit stuk is geschreven naar aanleiding van een studie van Dr. R. van der Meulen over de namen Skagerrak en Kattegat, in Tijdschr. v. Nederl. Taal en letterk. 1918.

Van latere jaren heb ik nog drie royaal uitgegeven hoofdstukken uit den Atlas Danicus van Peder Hansen Resen (1625-88), een groot Latijnsch historisch-topografisch werk, door Knudsen in het Deensch vertaald; Bornholm 1925, 86 blz. roy. 8^o. Helsingør 1928, 47 blz.; Roskilde 1919, 100 blz., alle met tal van zeer goed gereproduceerde afbeeldingen. Eindelijk: Rasmus Pedersen Ravns Borringholms Krønike 1671, een octavo-boek van 214 blz., met ondersteuning van het Carlsberg-fonds uitgegeven door Bornholm Historiske Samfund in 1926.

Over de uitgaven van Udvalget for Folkeoplysnings Fremme

[p. 54]

onder Knudsens leiding zijn, nadat ik er in 1918 over schreef, geene nieuwe gegevens tot mijn kennis gekomen.

Over Knudsen zelf schreef Dr. Louis Bobé te Kopenhagen mij het een en ander. Ik vernam daaruit dat hij in 1923 nog eene benoeming aan het Frederiksberg Gymnasium bij Kopenhagen heeft aangenomen. Hij was een eenzaam man, sinds jaren van zijne vrouw gescheiden. Een woord van herdenking wordt hem gewijd door den Chef van het Zeekaartenarchief Kommandør H. Ravn in Historisk Tidsskrift: ‘De Deensche nautisch-hydrographische Literatuur is door K.'s arbeid met kostbare en belangrijke gegevens verrijkt, en zijn betrekkelijk vroeg heengaan moet ten zeerste worden betreurd.’

C.P. Burger Jr.