De Brakke Hond. Jaargang 8

[p. 51]

Joris Tulkens
Vaders. Zonen. Vaders.

...een man die het respect en de waardering van onze gemeenschap ten volle verdient. Vaders, zonen en kleinzonen heeft hij het schrijven en het rekenen bijgebracht. Hij is een voorbeeld voor allen die vandaag de dag de moeilijke en ondankbare taak van opvoeder op hun schouders dragen. Moge zijn onbaatzuchtige inzet hun de weg tonen. Ik dank u.

Februari. Zondagvoormiddag. Mistbanken over het stadspark. Berijmde draden tussen electriciteitspalen. IJle kreten in de winterse lucht.

Op het sportveld lopen, springen, roepen tweeëntwintig zonen. Het spel dat ze spelen is de eenvoud zelf: waar de bal is, daar zijn zij. Komt het ronde ding om de een of andere reden deze kant op, dan roffelen veertig jongensvoeten hiernaartoe, stuitert het evenwel in de richting van het kerkhof, dan dokkeren de voeten gedwee naar de overkant.

Die merkwaardige volgzaamheid is overigens de enige constante in het spel. Voor de rest is niet uit te maken wie of wat de grillige bewegingen ervan bepaalt. Is het de zwarte man die de hele tijd achter de meute aanzit? Zijn het de zonen zelf die de bal met forse trappen voor zich uit schoppen? Of zijn het de bevroren bulten, die de nachtvorst kris kras over het speelveld heeft gelegd?

Naast het terrein staan de vaders, hun kragen tot aan de randen van hun hoeden opgetrokken. Ze wrijven in hun handen, stampen met hun voeten en omhelzen zichzelf met wijdse armbewegingen. Soms staan ze stil en lozen witte ademwolkjes, als ze het spel van hun zonen bespreken.

[p. 52]

Hun opmerkingen zijn altijd dezelfde. Zonen van aanwezige vaders spelen prima, zonen die dat voordeel missen, verdoen hun tijd. Verder is de scheidsrechter in een zeer slechte dag en verraadt het tactische plan van de trainer een absoluut gebrek aan voetbalkunde. De zonen moeten immers opdraven in posities die hun helemaal niet liggen en hebben dus de grootste moeite er toch nog iets behoorlijks van te maken. Al bij al is de twee-nul achterstand nog verdienstelijk te noemen.

En dan wrijven de vaders weer in hun handen en stampen met hun voeten en omhelzen zichzelf met wijdse armbewegingen.

‘Dag, Hugo.’

‘Dag.’

‘Hugo, mijn deelneming.’

‘Christelijke deelneming, Hugo.’

‘Gecondoleerd.’

Ik voeg me bij de vaders en kijk uit naar Bart die ergens op het middenveld loopt. Ik hoef niet lang te zoeken. Mijn vrouw zegt dat Bart veel te dik is om te voetballen. En dat hij zijn plaats in het elftal uitsluitend te danken heeft aan het sponsorgeld dat ik stommelings in de ploeg stop. Electrohandel Staelens, vooraan op hun truitjes.

Maar mijn vrouw kent niets van voetbal. Ze weet niet dat zonen moeten leren vechten in het leven.

‘Hoe is de stand?’

‘Nul-twee.’

‘Maar ze liggen niet onder.’

‘De linksbuiten van die mannen is heel sterk.’

Ik volg Bart die zonder veel overtuiging achter een ongrijpbare tegenstander aanholt. De zeldzame keren dat de bal hem voor de voeten springt, trekt hij zijn armen en schouders hoog op, alsof een nijdige keffer hem in de kuiten dreigt te bijten. Geen beterschap dus. Het is zoals de vorige week. En de week daarvoor. En daarvoor.

En weer komt die vreemde afkeer op die ik de laatste weken

[p. 53]

zo dikwijls voel als ik mijn zoon over het veld zie dwalen. Bart is geen talent, dat weet ik, maar dat is niet het ergste. Bart bijt niet van zich af. Bart trekt zijn voet terug. Bart laat zijn schouders hangen, als hij op snelheid genomen wordt. Dat is het ergste.

‘'t Is nog vlug gegaan, hé Hugo.’

‘Ja, 't is vlug gegaan, maar 't was beter zo. Hij zag teveel af.’

‘Kanker in de lever, hé?’

‘Ja.’

‘Was hij geen vijfenzestig?’

‘Zesenzestig.’

‘Toch jong, hé.’

Ik knik en zwijg. De herinnering aan de dood van mijn vader roept geen emotie in mij op. Het is alleen maar een herinnering. Een bolster om mijn onbegrip.

Vier uur. De tafel in de eetkamer. De geur van boenwas. Het rapport voor mij. De opschuivende zonnevlek. Het gerommel van moeder in de keuken.

Vijf uur. De zonnevlek op het rapport. Het geluid van een bromvlieg, gevangen tussen gordijn en vensterglas.

Zes uur. De sleutel in het slot. Mijn maag die krimpt, Zijn stem in de keuken, veel luider dan gewoonlijk. De deur die openvliegt: mijn vader, groot en scherp, in een wolk van bier en sigaretterook.

Hij bekijkt het rapport. Ziet de zessen en vijven.

De woede in zijn ogen. Zijn onmacht als hij hijgend achter mij aanzit en mij niet te pakken krijgt.

Tot ik het niet meer verdraag en val en zijn zware hand in mijn nek voel.

Ik ben nog geregeld op bezoek geweest, later, toen ik zelf

[p. 54]

[advertentie]

[p. 55]

een zoon had en de rancune door de jaren gesleten was. Maar het contact had niet meer aan een behoefte beantwoord. Er was teveel gebeurd.

Bij leven was Julien Staelens een grote magere man geweest. Onderwijzer. Later schoolhoofd.

Vaders, zonen en kleinzonen had hij leren lezen, schrijven en rekenen. Karaktervorming had hij er gratis bijgegeven en daar hebben zijn leerlingen hun hele verdere leven hun voordeel mee gedaan.

Zo had de burgemeester het verleden jaar op de afscheidsviering nog gezegd. Zo had hij het verleden week op het kerkhof nog eens herhaald.

En ik heb toen gezwegen en geknikt. En ook mijn moeder heeft gezwegen en geknikt. En iemand anders heeft het nooit geweten.

‘Twee - één!’

‘Mooie doorsteekpas!’

‘En verdiend, hé.’

‘Ik zei toch al dat ze niet onderliggen.’

De vaders klappen in hun handen. De zonen lopen naar hun kamp terug en werpen trotse blikken naar de zijlijn. Ook Bart kijkt. Ik steek een duim in de lucht.

Als er weer is afgetrapt, loopt hij moedig op zijn tegenstander af, duwt enkele spelers omver en kijkt dan triomfantelijk naar mij.

Ik zucht en schud het hoofd.

‘Wat gaat madame nu doen, Hugo?’

‘Blijven wonen waarschijnlijk, zolang ze goed is.’

‘Dat is het beste voor zo'n mensen, dat ze in hun gewone doen blijven.’

Ik weet niet of mijn moeder verdriet heeft gehad. In de kerk en op het kerkhof heeft ze de hele tijd stuurs voor zich uit gekeken en ook later, op de familiemaaltijd, heeft ze geen traan gelaten. Maar dat had ze van heel haar leven nog niet ge-

[p. 56]

daan.

Volgens mijn moeder werd niemand boven zijn krachten beproefd. Dat was haar overtuiging en die vertaalde ze voor mij tien keer per dag in een eenvoudig ‘geen complimenten’.

Ik herinner mij dus goed de keren dat ik wel een barstje in haar harnas ontdekte. Die keer bijvoorbeeld dat ze zijn rug met kippevet moest insmeren. Toen het ritueel uit de hand gelopen was.

Het pad door de tuin. De deur van het schuurtje. Het dichtvallen van de deur. Het ranzige zweet van mijn vader. De dubbelgeplooide leren riem. De slagen op mijn rug. Tien. Zeven. Vijf. Vier. Ik tel ze af. Twee. Een.

Tien slagen. Het rantsoen van elke week.

Maar deze keer gaat hij door. Tot twaalf. Tot vijftien. En maar door.

Ik raak in paniek. Draai me om en zie de radeloosheid in zijn ogen. De radeloosheid van een drenkeling die zijn laatste houvast verliest.

Niet kijken! Ik wil niet dat je kijkt! Zeventien. Achttien. Ik zal je leren kijken!

Ik huil van de pijn. En van de angst. Angst voor dat vertrokken gezicht Twintig. Eenentwintig. Angst omdat de man die mij slaat mijn vader niet meer is, maar een vreemde. Een indringer. Iemand die geen recht heeft.

Die avond heeft ze me voor de eerste keer moeten verzorgen. Kippevet op mijn rug. Goed uitgesmeerd.

En terwijl ze het deed, trilde haar onderlip.

In het dorp was geweten dat meester Staelens sloeg, maar omdat het met mate gebeurde, had niemand er ooit opmerkingen over gemaakt. Bovendien, klappen om de oren, getokkel op de vingers, onschuldige knepen in de armen, voor de dorpsmensen waren dat straffen die ze zich uit hun eigen jeugd

[p. 57]

herinnerden en dus lieten ze het maar zo.

De beste opvoeding is toch altijd diegene die men zelf heeft ondergaan.

Alleen de laatste jaren waren er wel eens klachten geweest. Inwijkelingen uit de stad meestal. Mensen die beweerden dat meester Staelens de persoonlijkheid van hun kinderen aantastte. Maar de burgemeester had de incidenten altijd in goede banen weten te leiden.

Halftime fluit de man in het zwart en de zonen haasten zich naar de zijlijn waar hun ploegverantwoordelijke dikke truien en warme chocomelk uitdeelt.

Ook de vaders slenteren naderbij. Gewoonlijk is er chocomelk te veel.

De zonen staan in groepjes bij elkaar, huppelen ter plaatse of bespreken met de handen in de heupen de tactiek voor de tweede speelhelft.

Ik neem Bart apart.

‘Je moet één man kiezen, Bart. Die mag je niet lossen. Nummer zeven, da's jouw man. Hij kan je niets maken, je bent veel sterker dan hij. Niet lossen, zeg ik. Kom hier, dat ik je bril afveeg.’

De bril is een handicap. Ik weet wat het is. Ik heb zelf een bril gedragen van toen ik tien was. Een dure van vijfhonderd frank. Mijn vader heeft hem altijd ontzien. Bril af, zei hij, voordat hij zijn eerste klap gaf. Bril af.

Op die ene keer na, toen hij sloeg nog voordat de deur van het schuurtje dicht was.

De bril die van mijn gezicht vliegt. De stukken glas op de grond. Mijn vader die de leren riem weggooit en de platte lat pakt. Armen weg! Doe die armen weg!

Maar ik houd mijn armen boven mijn hoofd en vang de slagen op.

Twee slagen. Drie slagen. Meer slagen.

[p. 58]

Tot de scherpe kant van de lat op mijn onderarm kraakt.

Pa, mijn arm!

Nog één keer slaat hij met het afgebroken stuk. Dan valt hij stil en kijkt hijgend naar mijn arm en naar de hand die er onder een vreemde hoek aan vastzit.

Hij pakt mij voorzichtig bij mijn schouders. Houdt de deur van het schuurtje open. Laat mij voorgaan door de achterdeur van het huis.

De schrik in de ogen van mijn moeder als ze mijn arm ziet hangen. De haat waarmee ze naar mijn vader kijkt.

De volgende keer neemt ge mij maar!

Dat zegt ze. En ze scheurt mijn hemd en wrijft wat vuiligheid op mijn knieën.

En gij zwijgen, gij!

Ik knik.

Altijd zo wild op zijn fiets, zegt ze tegen de dokter.

‘Goed zo, jongens.’

‘Niet opgeven!’

‘Ik zeg u, daar komt een doelpunt van.’

‘Ze komen terug.’

De zon lost de mistlaag op, het spel is nu beter te volgen. Bart zit inderdaad achter de nummer zeven aan, maar raakt verder geen bal. De zeven is sneller en heeft zijn hoofd bij het spel. Ik sluit mijn ogen en luister naar de commentaren van de vaders. Over Bart zeggen ze niets.

Nog een geluk dat de jongen een goed hoofd heeft. Ik bewaar zijn rapporten zorgvuldig in de buffetkast, al weet hij daar zelf niets van. Hoeft ook niet. Hij wordt door zijn moeder al genoeg verwend.

Ikzelf leerde niet goed, tot grote ergernis van mijn vader die mij ten minste als regent in zijn voetsporen zag treden. Toen mijn resultaten in het middelbaar dat plan dreigden te kelderen, waren de uitstappen naar het schuurtje bijna dagelijkse kost

[p. 59]

geworden.

Wat ik wel kon, telde niet voor vader Staelens. Hardlopen bijvoorbeeld. Tussen mijn twaalfde en mijn vijftiende liep ik alle afstanden. Ik behaalde ook prijzen. En enkele keren stond mijn foto in het plaatselijk nieuws.

Hij heeft er nooit een woord over gezegd. Misschien besefte hij dat ik bezig was van hem weg te lopen.

De laatste keer. De tocht over het tuinpad. Ik voorop nu. Sinds een paar maanden al.

Ik zet mijn bril af, ontbloot mijn rug, steun met mijn handen op de rugleuning van een stoel, wacht.

Ik bewijs een dienst aan mijn vader.

De eerste slag. De tweede. De derde. Dan is de pijn weg.

De vijfde. De zesde. Mijn vader kreunt.

De zevende. De achtste. Hij verdubbelt zijn geweld.

De negende slag.

En dan de laatste.

Ik wacht zijn teken niet af, kom overeind en steek mijn hemd weer op zijn plaats. Kijk hem recht in de ogen.

Ging het, pa?

Hij snakt naar adem, valt op een stoel neer en blijft de hele avond in het schuurtje zitten.

‘Twee-twee!’

‘Het wordt nog spannend!’

‘Gezien van die voorstopper? Vuil, hé?’

‘Zwakke scheidsrechter.’

‘Jamaar, hij gaf voordeel van de bal.’

‘Dat moet hij niet doen bij zo'n jongens. Binnenkort denken ze dat ze alles mogen.’

Bart loopt met zijn ploegmaats weer naar het midden en balt zijn beide vuisten op heuphoogte als een profvoetballer die zich

[p. 60]

voorneemt nu tot het uiterste te gaan.

Op zijn plaats aangekomen, kijkt hij weer stiekem naar mij.

Wat denkt de jongen als hij naar mij kijkt?

Wat dacht ik, twee weken geleden, toen ik naast het uitgeteerde lichaam van mijn vader waakte en nauwelijks in staat was te lezen wat ik in mijn handen hield?

Mijn moeder had een oude schoendoos binnengebracht. Gevonden in het schuurtje, zei ze en toen ging ze de kamer uit en trok de deur achter zich dicht.

Ik heb de doos geopend.

Ze zat vol vergeelde kranteknipsels. Twintig jaar oude knipsels met foto's van mij, krantekoppen waarin mijn naam werd genoemd, artikels over mijn overwinning in de scholencross van Brabant en mijn tweede plaats in het nationaal scholierenkampioenschap, foto's van de uitreiking van de ge-

[p. 61]

meentemedaille voor verdienstelijkste jongere.

De regels waarin de naam van Hugo Staelens voorkwam, waren met rood onderstreept.

De hele nacht heb ik roerloos naast mijn vader gezeten, de knipsels in mijn hand.

En minder dan ooit begrepen waarom die stervende man naast mij zijn liefde op zulke vreemde manier had moeten tonen.

‘Hoelang nog?’

‘Twee minuten.’

‘Het zit er niet meer in, denk ik.’

De hele ploeg is nu in de aanval getrokken. Alleen Bart is met de nummer zeven in de buurt van de middencirkel blijven hangen. Langs de zijlijn rukken ook de vaders op.

En dan gebeurt het.

Bevrijdingstrap van de tegenstander, de bal keilt hoog in de lucht. Als hij weer op de grond komt, springt hij binnen het bereik van de nummer zeven, die er snel mee naar het doel oprukt. Bart ernaast. Valt de zeven niet aan. Verstandig, denk ik nog. Tot ik de doelman zijn lijn zie verlaten. De zeven struikelt, verliest de bal en maakt het allerergste mogelijk: Bart wil rustig naar zijn doelman terugspelen en duwt de bal in een verlaten doel.

Elf jongens maken gekke sprongen in de lucht, vijf of zes anderen zakken uitgeput op het veld neer.

De doelwachter scheldt Bart de huid vol.

Ik staar naar veld en haal diep adem.

Het gevoel van afkeer heeft zich in de zenuwknoop boven mijn maag vastgezet en wil niet meer wijken.

De ontgoocheling van de jongens. De afzijdigheid van de vaders die naar de kantine trekken. De woede van de doelman. De manier waarop Bart van het veld stapt. De bril in zijn linkerhand. De afhangende schouders. De smekende blik in zijn ogen.

Het is die blik die mijn afkeer voedsel geeft. Ik probeer hem

[p. 62]

te ontwijken, die blik. Ik verdraag hem niet. omdat hij zo volkomen het beeld vernietigt dat ik van mijn voortreffelijk vaderschap heb.

Maar de blik dringt als een priem in mijn herinnering, kerft als een mes in de bolster waarin ik de ontoelaatbare gevoelens voor mijn vader zo veilig opgeborgen heb.

Kijk niet! Ik wil niet dat je kijkt! Ik zal je leren kijken! Ik hoor het geroep. Ik ruik het ranzige zweet van zijn lichaam. Ik voel de slagen. Ik zie de radeloosheid.

Armen weg! Doe die armen weg!

En dan scheurt de herinnering open en stromen alle haat en verwarring en afkeer over mij heen, overrompelen mij en sleuren mij mee, zodat ik wild om me heen sla, en reik en grijp naar een laatste houvast.

En als mijn hand dan het gezicht van mijn zoon raakt, is het niet mijn hand die hem slaat, maar de hand van mijn vader die mij slaat en de hand van zijn vader die hem slaat en de hand van alle vaders die hun zonen slaan.

Onbeheerst.

Als de armslag van een drenkeling.