De Brakke Hond. Jaargang 8

[p. 1]

[p. 4]

[Nummer 30]

[Voorwoord]

Dit nummer is gemaakt naar aanleiding van het belangrijkste onderdeel van de Anna Bijns Feesten, de Nacht van de Vrouwelijke Stem, op 25 mei 1991 om 20.00 u in de Arenberg-schouwburg te Antwerpen. De Anna Bijns Feesten worden georganiseerd door de Anna Bijns Stichting. Wat gevierd wordt is de uitbreiding van deze Stichting vanuit Nederland naar Vlaanderen.

Sinds 1986 ijvert de Anna Bijns Stichting voor de promotie van de vrouwelijke stem in de literatuur. Voor meer sopranen en alten in het koor. Dat is goed voor sopranen en alten, dat is goed voor het hele koor.

Luister maar.

Kristien Hemmerechts

voorzitter

Anna Bijns Stichting Vlaanderen

Lut Teck

hoofdredacteur D.B.H.

[p. 5]

Bart de Man
Fens' feilen

Nederland heeft zo weinig echte auteurs dat het zijn meest prestigieuze literaire prijzen vergeeft aan cursiefjesschrijvers als Simon Carmiggelt, aan columnisten als Hugo Brandt Corstius en aan kinderboekschrijfsters als Annie M.G. Schmidt. Intussen vinden de Nederlanders wel dat hun literatuur Europese toppen scheert.

Het verwonderde me dus niet dat Kees Fens in 1990 de P.C. Hooftprijs kreeg. Net zoals de drie genoemde scribenten is hij een publicist (Roland Barthes zou spreken van een écrivant, iemand die teksten produceert) en geen schrijver (geen écrivain, niet iemand die een tekst maakt). Hij schrijft braaf zijn tien stukjes per maand in de Volkskrant (op maandag, vrijdag en zaterdag) en zet ze na verloop van tijd bij elkaar in een bundeltje. Hij noemt dat opstellen, kritieken, essays, sport-columns en tussenteksten: zo gelezen, zo vergeten. Het ongelooflijke is dat Fens in zijn lange carrière als criticus nooit eens een werk van lange adem heeft laten verschijnen, nooit eens echt stelling heeft genomen, nooit eens iets anders heeft gedrukt dan zijn wekelijkse woordenhoopjes. En toch vond de jury van de P.C. Hooftprijs dat deze grijze regelmaat beloond moest worden. Terecht? Zopas heeft Fens een ‘keuze uit de essays 1964-1980’ gemaakt in Voetstukken (Amsterdam, Querido, 1991). Aan de hand van deze staalkaart van zijn talent kunnen we zijn merites eens op de keper bekijken.

Hoge kwaliteit

Er is al herhaaldelijk geconstateerd dat Fens een erbarmelijk stilist is. Je zou je kunnen voorstellen dat een plichtsbewust essayist van zo'n nieuwe bundeling profiteert om wat ongelukkige formuleringen bij te schaven, maar dat vindt onze P.C. Hooftprijswinnaar beneden zijn waardigheid. Met het gevolg

[p. 6]

dat we voortdurend over zinnen struikelen als: ‘Uiteraard laat zich een verhaal als Christophorus (sic) lezen als een ontmoeting van Van de Woestijne met vele, vaak onderling tegenstrijdige kanten, in zichzelf: de lichamelijke kant, de wijsgerige kant, zijn zinnelijke gevoeligheid voor de vrouw en zijn religieuze zijde, die van een bijna vermetel absoluut karakter was’. Gruwelijk proza: Uiteraard (een zinloze stoplap); een verhaal dat leest als een ontmoeting met vele kanten (ik heb met weer een kant ontmoet); kanten in zichzelf (nee toch? of bedoelt hij een ontmoeting in zichzelf? ik heb weer eens in mezelf ontmoet); de lichamelijke kant (bij Fens zit zijn lichamelijke kant in zichzelf); de wijsgerige kant (je hebt Brugse kant, echte kant en wijsgerige kant: Immanuel Kant waarschijnlijk); zijn religieuze zijde (zijn linkerzijde, zijn rechterzijde en zijn religieuze zijde); bijna vermetel absoluut (hier moet op zijn minst een komma staan na ‘vermetel’, want als bijwoord kun je ‘vermetel’ toch moeilijk met ‘absoluut’ verbinden). Kortom: krukkige beeldspraak, onbeholpen taal en vooral onzuiver denken. De op de flaptekst aan Fens toegeschreven ‘hoge kwaliteit’ kan moeilijk van stilistische aard wezen.

De stuntelige stijl kun je ook proeven in onwelluidende herhalingen, zoals waar hij op p. 54 tweemaal ‘is’ na elkaar zet: ‘voor wie de beschermde wereld van de school voorbij is, is er maar één mogelijkheid’ en ‘de vrouw, die een buitenstaandster is, is ook een voortdurende bedreiging’. Aan overlezen en herschrijven heeft een essayist een broertje dood. Een paar voorbeelden zeggen in dat verband genoeg: ‘Vanuit het verdrietssentiment verklaart hij de afwezigheid van Rosa uit ziekte, die uitloopt op de dood. Een voorstelling van de begrafenis van Rosa, waarbij Kees Bakels de onopvallende bijzondere is, die verborgen voor de andere meer lijdt, volgt’ (p. 56); ‘Eenmaal het punt van uitgang van de familie voor lief genomen, is er geen speld te krijgen in hun logische redeneringen’ (p. 59). Van zo'n barre stijl moet iedereen wel ‘verdrietssentiment’ krijgen. Fens schrijft maar raak: in een krantestukje hindert dat misschien

[p. 7]

niet, in een boek is het niet te pruimen. Professor Fens moet maar weer op de schoolbanken. Om daar behalve stijlleer ook zelfkritiek te leren.

Inzetten

Maar misschien is Fens eerder een scherpzinnig analysator dan een nauwgezet formuleerder? Ik heb daar mijn twijfels over. De hier verzamelde stukken handelen op twee na (die over de poëzie van Eliot en van Achterberg) over prozawerken (door Van de Woestijne, Van Oudshoorn, Nescio, Thijssen, Vestdijk, Elsschot, Reve, Hermans, Carmiggelt, Koolhaas en Alberts). We zouden verwachten dat Fens hierbij enige kennis van de verhaaltheorie tentoonspreidt, dat hij laat zien hoe de plots in elkaar zitten, dat hij de problematiek waarrond zo'n roman of verhaal draait, duidelijk maakt. Dat is wat te veel gevraagd van de man van Zandvoort aan de zee. Op de achterflap wordt de vinger op de wonde gelegd: ‘Die essays worden vaak aanbevolen of voorgeschreven op allerlei instellingen van onderwijs, maar zijn geschreven voor een algemeen publiek: ze bevatten geen vaktaal, en er is ook niets in te vinden dat alleen voor vakmensen van belang kan zijn. Nog veel minder vormen ze het soort samenvattende praatjes dat voor luie scholieren de plaats van het besproken boek kan innemen’. Inderdaad: een serieuze vakkundige behandeling van een verhaal krijgen we hier evenmin als een echte analyse van de intrige.

Wat krijgen we dan wel? Fens heeft een truuk gevonden om een boek niet als geheel, als structuur, te hoeven bespreken: hij neemt gewoon de eerste alinea van de tekst en knoopt daar een aantal beschouwingen aan vast. Een onbedoeld gevolg van deze verzameling ‘essays’ is dat hij door de mand valt als een criticus die uitentreure hetzelfde procédé opvoert. Het volgende lijstje zou grappig zijn als het niet meteen ook de treurnis van de Hollandse kritiek onthulde:

[p. 8]

- ‘Al de inzet van de roman laat die moeilijkheid zien’ (Van Oudshoorn) pagina 18

- ‘De roman zet op traditionele manier in’ (Van Oudshoorn) pagina 36

- ‘De novelle begint met twee alinea's die de grimmigheid van het verhaal al aangeven’ (Nescio) pagina 48

- ‘Het begin van Kees de jongen herinnert eraan dat Thijssen ook schrijver van jongensboeken is geweest’ (Thijssen) pagina 55

- ‘In het begin van de roman ontmoet Anton Wachter Esther Ornstein opnieuw’ (Vestdijk) pagina 72

- ‘Vestdijks bij mijn weten oudste essay, het uit 1932 daterende “Over de dichteres Emily Dickinson”, begint heel fraai aldus’ (Vestdijk) pagina 75

- ‘Ongewoon als begin van een essay is de inzet van het openingsstuk van Essays in duodecimo’ (Vestdijk) pagina 76 (begin - inzet - opening: Fens' obsessies)

- ‘Hoezeer het om Laarmans gaat, blijkt al op de eerste pagina. Daar begint zijn eerste tocht’ (Elsschot) pagina 82

- ‘Opvallend is dat de inzet van alle drie verhalen conventioneel is’ (Reve) pagina 91 (en Fens gaat nu echt verder met: ‘De winter’ begint als volgt... De inzet van ‘herfstdraden’ is ook al weinig belovend...)

- ‘Het begin van de novelle Het behouden huis van Willem Frederik Hermans zou de inzet van een knap geschreven hoewel traditioneel oorlogsverhaal kunnen zijn’ (Hermans) pagina 130

- ‘Het verhaal “Huiler” zet als volgt in’ (Carmiggelt) pagina 144

- ‘Maar anderhalve bladzijde groot is het inleidende verhaal waarmee A. Alberts zijn roman De honden jagen niet meer opent’ (Alberts) pagina 161 (inleidend - opent: Fens schrikt voor geen tautologietje terug)

Vrijwel in elk stuk van deze bundel analyseert Fens dus de

[p. 9]

openingszinnen van een roman, verhaal of een essay. Dat is meer dan een aanwendsel: het is een blijk van onvermogen om tot synthese te komen. Hetzelfde zien we trouwens vaak in de (hier niet opgenomen) poëzieanalyses van Fens: hij bespreekt alleen de beginregel of de eerste strofe. Het hoeft ons nu niet meer te verbazen dat hij nooit aan een omvattende studie toegekomen is.

Vicieuze cirkel

Helaas belet het gebrek aan synthetisch vermogen Fens ook om zijn eigen stukken degelijk op te bouwen. Een modelvoorbeeld daarvoor is het eerste essay uit de bundel, dat oorspronkelijk geschreven is als inleiding bij de Verhalen van Karel van de Woestijne. Het stuk telt elf bladzijden. Daarvan handelen er ongeveer vijf over de dichter Van de Woestijne. Op de overige bladzijden bespreekt Fens vluchtig enkele verhalen die hij als de beste beschouwt (het is geen toeval dat dit voor de katholiek Fens net de meest christelijke van de selectie zijn). Het stuk eindigt met een ‘synthese’, die voor wie haar eindelijk vermag te ontcijferen aan alle kanten rammelt: ‘Als geheel laat de bundel zich misschien het best omschrijven als een onderzoek naar de constanten die zich bij de vele omzettingen en wisselingen tijdens zijn leven hebben voorgedaan - en waarvan zijn werk het verslag van het proces èn de eindprodukten laat zien -, waardoor het boek, ondanks het heterogene karakter, een soms briljante poging is systeem te ontdekken in de “sadness” die zijn leven, en dat is zijn dichten, voor hem geweest is, juist in die voortdurende beleving van disharmonie tussen geest en zinnen, verstand en gevoel, het absoluut-geestelijke en de aarde, uit de modder waarvan de mens nu eenmaal is gemaakt, tussen god aan zee en het eigen spiegelbeeld in de Leie, tussen, (sic) lier, lancet en Latem.’ Ik daag iedere lezer uit iets concreets over de verhalen van Van de Woestijne te distilleren uit dit drabbige proza.

[p. 10]

Wat mij in dit stuk het meest tegen de borst stuit is de op niets gebaseerde identificatie van leven en werk. Het lijkt wel of Kees Fens helemaal vergeten is wat het tijdschrift Merlyn, waarvan hij een van de coryfeeën was, voorschreef: close-reading, de tekst om de tekst, geen biografisme. Het pertinente van die boodschap wordt duidelijk als we in de allereerste zin van dit stuk en van het boek (laten we ook maar even Fens' methode overnemen) lezen: ‘Karel van de Woestijne is nooit jong geweest.’ In letterlijke zin is wat hier staat lulkoek. Natuurlijk is Van de Woestijne kind en jongeman geweest. Of Van de Woestijne in psychologisch opzicht vroeg wijs is geweest, weten wij niet zolang er geen goede biografie over hem geschreven is. Kees Fens weet dat ook niet, maar trekt lichtvaardig lijnen vanuit het dichtwerk naar het leven en vandaaruit lichtzinnig weer naar het dichtwerk: een vicieuze cirkel die geen enkele literatuuronderzoeker nog au sérieux kan nemen. Hij gaat nog altijd uit van de Saint-Beuviaanse principes van Busken Huet, maar heeft helaas niet diens literaire bravoure.

Aangezien dit een vrouwennummer van De brakke hond is, leek het me leuk ook eens na te gaan hoe feministisch Fens wel is. Dat valt knap tegen. Bij de dertien hier besproken auteurs is er geen enkele vrouw. Het valt op dat zelfs bij de bespreking van de romans nauwelijks over vrouwenfiguren wordt gerept. Dat wreekt zich vooral in het vaak geciteerde artikel over Vestdijk, ‘Puriteinen en piraten, filosofen en sluipmoordenaars.’ Fens heeft hier een sleutelthema in het werk van Vestdijk ontdekt: de leerling en de meester. ‘De meester is een bewonderde, die aanvankelijk steeds het spel wint, totdat de leerling hem overwint, in kracht aan hem gelijk wordt. Het is een overwinning die aan de leerling verdriet bezorgt (..). De plaats van de leerling wordt opnieuw begeerd, de schaduw weer verlangd, opdat de meester meester zal blijven, omdat de leerling niet zonder meester kan’ (p. 63).

Iedere filosofisch geschoolde lezer heeft hier de dialectiek van meester en slaaf uit de Phänomenologie des Geistes van

[p. 11]

Hegel herkend: het gaat daar om een imaginaire verhouding, die wegens gebrek aan een derde term niet tot een oplossing kan komen. De meester heeft de slaaf evenzeer nodig als de slaaf de meester; het zelfbewustzijn ontstaat pas door het bewustzijn van de ander. Zoals Mephistoteles in Goethes Faust vindt Fens echter alle theorie grauw en probeert deze structuur niet nader te duiden (de Vestdijkianen die de formule van hem overgenomen hebben, trouwens evenmin). Had hij dat wel gedaan, dan had hij ontdekt dat deze imaginaire verhouding uitbreidbaar is tot een oedipale verhouding. In de rivaliteit tussen meester en leerling is altijd een vrouw de inzet. In De held van Temesa vermoordt de leerling op bevel van de meester vrouwen; in Terug tot Ida Damman moet Anton Wachter van zijn geliefde afzien: in de trilogie Symfonie van Victor Slingeland zijn Slingeland en S. op dezelfde vrouw verliefd, enz. Door in zijn analyse de vrouw buiten spel te zetten, ziet Fens maar één zijde van deze driehoek en deseksualiseert het motief. Zou het niet goed zijn als hij voor de afwisseling in plaats van Carmiggelt en Koolhaas eens wat Freud zou lezen? Misschien zou hij in de literatuur die hij leest dan ook de vrouwen een blik gunnen.