De Brakke Hond. Jaargang 8

[p. 20]

Rita Demeester
Kunsthanden

De andere buitenstaander die zomer in het uit zijn as herrezen Nicaragua was een vijfenvijftigjarige ontwerper van medische apparatuur. Hij was gespecialiseerd in kunsthanden en hij was gepassioneerd door zijn werk. Na een eerste, beleefde kennismaking vertelde hij mij blozend van trots dat een van zijn patiënten, een jonge pianiste, met behulp van een van zijn handen, na jaren oefenen sinds kort opnieuw akkoorden kon aanslaan. Nicaragua had zowat behoefte aan alles. Morris' krant had uitvoerig over de grote nood aan medisch materiaal bericht, ook prothesen, en in een opwelling had hij aan de vraag gevolg gegeven. Ooit had hij in Spanje aan de kant van de republikeinen gevochten. Hij had er een mondje Spaans en een heilige haat tegen extreem rechts aan overgehouden.

Toen ik hem in augustus '83 ontmoette in de hal van het Intercontinental hotel in Managua was hij vijfenvijftig. Hij had het uitgedijde lijf van iemand die gewoon was onzorgvuldig met eten en drinken om te gaan. Hij viel meteen op. In een land dat gonst van revolutionaire opwinding zijn mensen boven de veertig een rariteit. Blijkbaar wordt door revoluties met de oude orde afgerekend en de overwinnaar is, ondanks het feit dat ook de grootste verliezen aan haar kant vallen, altijd de jeugd. Iedereen in Nicaragua was jong, de president, de ministers, de artsen en schooldirecteuren, tot de bedrijfsleiders toe want al wie oud genoeg was om onder Somosa grof geld te hebben verdiend had zich gehaast om weg te komen. Het leek of alle vaders voor de bloedige eindronde aan de verkeerde kant hadden gestaan zodat hun zonen achteraf genoodzaakt waren geweest ze een trap onder hun kont te geven. Behalve lanterfantend op straat of in de kroeg waren ze in elk geval nergens te bekennen. Voor ons, Belgen, (en evenzeer voor de Nederlanders, Fransen en Duitsers, vermoed ik) met onze overwegend grijze eminenties was het in ieder geval een verfrissende aanblik, al die onstuimige jongens en een enkel meisje die tot in het roerige

[p. 21]

parlement de wet stelden. Toch was het geluk en de schijnbare rust niet onverdeeld. Ondanks de jeugdige overmoed hing er een dreiging in de lucht, alsof de vijand niet helemaal verslagen was, alsof hij alleen maar naar een uithoek van het land was verjaagd vanwaar hij grommend en klauwend op wraak zon. Zeker wij, jonge buitenlanders die nooit een vijand op volle kracht hadden meegemaakt, kregen die indruk. De alomtegenwoordige gewapende soldaten, het schild en vertrouwen van iedere rechtgeaarde Nicaraguaan, maakten ons bang. Misschien omdat wij van het militaire arsenaal alleen het waterkanon kenden. Ik herinner mij dat een paar waarschuwingsschoten in het diepst van de nacht, in het hart van Leon, mij ineen deden krimpen als zat ik middenin een vuurgevecht. Ik raakte in paniek en deed iets dat in een land waar het marxisme net had gezegevierd hoogst ongepast was. Ik bad.

De reden waarom ik die vrijdagochtend het Intercontinental had opgezocht was dat ik er behoefte aan had alleen te zijn. Hoe onlogisch ook, een duur hotel voor buitenlanders was de enige geschikte plek. Op alle andere plaatsen waar ik was geweest, in de ziekenhuizen en scholen, de staats- en semi staatsbedrijven, de instellingen voor wederopbouw en de vormingscentra voor plattelandsvrouwen, de alfabetiseringseenheden en op de coöperatieven waar ik de leden van internationale werkbrigades ging interviewen voor de krant, was een enkel moment van eenzaamheid ondenkbaar. Overal werd ik beschouwd als een belangrijk instrument, een betrouwbare go-between die geen moment mocht onbenut worden gelaten. Sinds ik vier weken daarvoor het vliegtuig had genomen was ik geen minuut meer alleen geweest.

Overdag sloofde iedereen zich uit om mij al die schrale verwezenlijkingen in een zo goed als vernietigd land te laten zien. Loodsen in golfplaat waar volwassen boeren 's avonds na het werk de woorden vigilante en venceremos leerden schrijven; provisorische ziekenhuizen waar van de jonge artsen - bijna alle oudere waren naar voor artsen gunstiger oorder uitgeweken -verwacht werd dat ze hun ontoereikend instrumentarium en hun

[p. 22]

sobere salaris met vaderlandsliefde aanvulden; staatscoöperatieven waar aan de boeren niet veel meer dan een hongerloon kon worden uitbetaald; en vrouwen die ondanks voorlichtings-programma's op de druk bekeken televisie doorgingen met ieder jaar een kind te krijgen. Het werd me allemaal met een verbeten en ontembare trots getoond, zoals een moeder laat zien hoe haar kind na een vreselijk ongeluk toch nog in staat is zijn eigen rolstoel te bedienen.

Overal werd ik ontvangen als een bondgenoot in de over-levingsstrijd. Vooral de koffieplantages en bouwwerven waar jongeren uit heel Europa hun solidariteit ontplooiden haalden me opgewonden binnen. Ze toonden me met pertinente zelfvoldaanheid alle details van het leven dat ze leidden en dat wat betreft ontberingen niet moest onderdoen voor dat van hun Nicaraguaanse lotgenoten. Zes weken lang deelden Duitsers en Nederlanders, Vlamingen en Fransen, mensen die gewoon waren op campings in het zuiden van Europa in een wijde boog om elkaar heen te lopen, letterlijk alles: het ontoereikende eten, het schaarse water, de beperkte ruimte. Alles. Tot het bed toe dat uit een lange rij houten vlonders op hoge poten bestond en waarin het zogoed als onmogelijk was een eigen slaapterrein af te bakenen. Toen ik een jaar later een van die brigadisten terugzag, hand in hand met een meisje dat sinds die maand zonder de meest elementaire vorm van privacy alles met hem was blijven delen, vertelde hij me dat hij niet de enige was die verliefd was teruggekeerd. ‘Solidariteit smeedt banden,’ zei hij grijnzend. Maar ik dacht aan dat grenzeloze ledikant. Eerder dan een gedeelde liefde voor een arm en dapper land moet het dat bed zonder begin of einde geweest zijn, dacht ik, dat zo snel en tussen volkomen vreemden romances kon doen ontstaan. Het was niet moeilijk om elkaar in zo'n bed in de armen te vallen. Het was moeilijk om het niet te doen. Mijn werkomstandigheden waren belabberd; in de eerste plaats omdat ik nergens een rustige plek vond waar ik me 's avonds kon terugtrekken om mijn overdag slordig bij elkaar gescharrelde aantekeningen te ordenen. De heetgebakerde brigadisten stonden het mij gewoon

[p. 23]

niet toe, zelfs geen virtuele afzondering ergens aan een hoekje van de tafel. Als ik tegen beter weten in mijn papieren boven haalde kwamen ze nieuwsgierig en gedreven door argwaan en bedilzucht naast me zitten. Had ik bij mijn bezoeken de juiste vragen gesteld? Was ik me voldoende bewust van de aanwezigheid, helaas, van contrarevolutionaire elementen, ook op plaatsen waar je die niet had vermoed? Welke waren mijn prioriteiten? Had ik de gepaste achtergrond om de voorlopige optie van de Sandinisten voor een halfslachtige, gemengde ekonomie te begrijpen?

Ik zei dat het in mijn bedoeling lag zoveel mogelijk betrokkenen aan het woord te laten, de boeren op het veld, de dokters en patiënten in de ziekenhuizen, de ministers op hun ministeries en de kinderen in de scholen waar ze hoorden te zitten. En natuurlijk gaven ze mij waar ik om had gevraagd. Een betoog, dat ik gelaten als een zondaar over me heen liet gaan.

Aan de andere kant van de tafel was Daniël het onderwerp van een geanimeerd gesprek. Zo had ik ooit over de Stones gepraat, als over lichtbakens, eigentijdse profeten, een man alleen in de leeuwenkuil. Daniël. Het duurde even voor ik doorhad dat het voorwerp van hun ongeremde adoratie niemand minder dan de president betrof. Ik sloot mijn boeken. Zo kon ik niet werken. Omringd door geloofsgenoten, blakend van eensgezindheid is schrijven onmogelijk. In ieder geval schrijven zoals ik het mij had voorgenomen: als een waarnemer, balancerend tussen gezonde argwaan en respect, erover wakend mij niet in al die open armen te storten. Want in feite ontpopte al dat vurig enthousiasme zich snel tot de meest doeltreffende censuur. Ik stond op en installeerde mij zo goed en zo kwaad als dat gaat op de uiterste rand van het enorme bed, terwijl aan de andere kant de opgewonden gesprekken werden voortgezet. Na een poosje keek niemand nog naar me om. Ik voelde mij zoals iemand die niet gedronken heeft zich voelt temidden van een beschonken gezelschap.

De bijzondere charme van het Intercontinental was zijn

[p. 24]

heerlijke, Angelsaksisch ontbijtbuffet. Ik had er een keer, de dag van mijn aankomst, ontbeten en ik had me voorgenomen er mezelf op zondagochtend te laten verwennen. Overtuigd dat alleen modder proeven een precieze appreciatie van de smaak garandeert leefde ik de rest van de week het leven van de gemiddelde Nicaraguaan, of van de buitenlander die besloten had zes weken lang zijn lotgenoot te worden, maar op zondag gunde ik mezelf een feest. Ik kleurde mijn ogen bij en trok schone kleren aan, mijn duifgrijze linnen broek en een maïsgele bloeze in handgewassen zijde. Morris stond een paar meter van me af en hij was - op het eerste gezicht tegen zijn zin - in een gesprek gewikkeld met een jongen van een jaar of vijfentwintig, een coöperant. Ik hoorde zijn heldere, bijna vlekkeloze Nederlands en zo ver van huis was dat voldoende om deze man die ik in andere omstandigheden eerst had getaxeerd en onmiddellijk daarna genegeerd voor me in te nemen. Iedereen liep er nogal stijlloos bij en het feit dat Morris een pak droeg, een wit overhemd en een anijsgroene stropdas, sokken en gepoetste schoenen maakte van hem iemand die tot een partij behoorde die niet aan de orde was, een dissident. Hij hield een exemplaar van de Barricade onder de arm en vanop de korte afstand die tussen ons lag kon ik lezen dat in Blankenberge een zesling was geboren. ‘Een zesling,’ hoorde ik hem uitvallen, ‘ik moet er niet aan denken dat ik zoiets ongevraagd thuis bezorgd krijg. Ze moesten die dokter voor de kosten laten opdraaien.’

Snel maakte ik een keuze uit de geëtaleerde heerlijkheden en ging naast hen zitten. Eerlijk gezegd was ik nieuwsgierig naar Morris' motieven. De coöperant die Ludo heette begroette mij als was ik een verloren dochter die na lang zwerven eindelijk was thuisgekomen. Morris gaf een hand.

Ze waren over Cuba bezig, het obligate tussenstation onderweg naar Nicaragua, de coöperant met een verbeten trek van onomstotelijke bewondering, Morris korzelig. Hij had zijn bord zo ongegeneerd volgestapeld dat het spek tot over de rand hing.

‘Ik begrijp overigens niet wat Hemingway in Havanna zag. Gore, kale huizen en gore mensen. Alleen Castro is in staat om

[p. 25]

ze tot leven te wekken. als hij zijn marathonspeeches houdt is het urenlang genieten, briesend transistortje tegen het oor.’

Zoals ik had verwacht replikeerde Ludo met een evocatie van Castro's historische rol.

Morris trok zich nergens wat van aan. Hij at gewoon door. Ik vroeg hem waar hij in Havanna had geslapen.

‘Middenin de zwarte markthandel’, zei hij. Hij had een paar van die zwarte jongens aan dollars geholpen.

‘Het zijn mollen,’ zei Ludo, ‘ze ondergraven het hele systeem.’

‘Ze willen gewoon wat alle jongens van achttien willen, een jeansbroek, een echte, platen van Dylan, Chanel voor hun liefje.’

‘Opgedrongen behoeften,’ zei Ludo, ‘onbetaalbare stukjes nutteloze American dream.’

Morris at zo geïnteresseerd mogelijk zijn bord leeg.

‘Maar als u dat wil kunnen we erover praten,’ drong Ludo aan. Ondanks de kloof van vijfentwintig jaar achtte hij zich blijkbaar ook voor de politieke eer van een man als Morris verantwoordelijk.

‘Neen,’ zei Morris, ‘ik wil erover zwijgen.’

Dat leek me de geschikte kans om naar het doel van zijn reis te vragen. Ik had me altijd het vervaardigen van prothesen voorgesteld als eenvoudig routinewerk, zoals tegenwoordig schoenen en handschoenen worden gemaakt maar Morris legde me geduldig uit hoeveel aandacht en nauwgezetheid en hoeveel technisch vakmanschap nodig waren om een verloren gegane hand of voet te vervangen. Hoeveel mensenkennis ook. Aan het eigenlijke ontwerp gingen uren gesprek met de patiënt vooraf. En naderhand liet Morris ze niet met hun kunsthand of -voet zitten. Hij ging ze opzoeken en aanmoedigen. Soms schreven ze hem lange, dankbare brieven waarin ze hun vorderingen meldden. Het grootste plezier had hij beleefd aan een ober die hem op een avond had opgebeld om te vertellen dat hij zonet zonder morsen drie glazen had gevuld. Maar over zijn mogelijkheden om het verminkte volk van Nicaragua te helpen was Morris niet

[p. 26]

[advertentie]

[p. 27]

te spreken. In de ziekenhuizen waar ze hem aan het werk hadden gezet misten ze het geduld en het geloof om hem zijn gang te laten gaan. Hun belangrijkste norm was snelheid. Ze gaven de voorkeur aan vijf slordige, min of meer passende handen boven één maathand. ‘Bandwerkers hebben ze nodig,’ zei Morris, ‘geen ambachtslui.’

‘Ze moeten prioriteiten leggen,’ verdedigde Ludo, ‘er moet hier ook zo veel gerepareerd worden.’

‘En ik ben helaas een perfectionist. Blijkbaar het minst geschikte dat iemand kan zijn vlak na de revolutie.’

En hij had nog meer klachten. Over de televisie bijvoorbeeld. Over de wansmakelijke Amerikaanse onzin die de Sandinisten hun vrijgevochten jeugd inlepelden. Of ze dan helemaal geen gevoel voor schoonheid hadden hier, voor hun eigen geschiedenis? Ze weten niet eens wie Beethoven is. Of Tennesee Williams. Of Faulkner.

In de korte stilte die op zijn woorden volgde klonk een flard Monday, monday uit de speakers.

‘Wie zingt dat?’ vroeg Morris, zijn hoofd geheven, neus betweterig in de lucht, als een koordirigent die onverwacht een valse noot heeft gehoord.

‘De Mama's en de Papa's.’

‘De Mama's en de Papa's? Een raar gevoel voor humor hebben ze hier.’

Alleen mevrouw Ortega, moeder van de president, vond genade in zijn ogen. Hij had haar één keer gezien op een receptie bij de opening van een materniteit. Een vrouw, zei hij, die ondanks de tragedies en de tweespalt in de schoot van haar gezin stijl wist te bewaren.

Daarna begon hij geïnteresseerd naar mijn reportages te informeren. Ik had foto's meegenomen. Op één ervan greep een volumineuze koffieplantster een gevangen slang triomfantelijk tussen de kaken. ‘Typisch,’ zei Morris geestdriftig, ‘typisch!’ Ik kon niet uitmaken of hij op de slang of op de tandeloze grijns van de vrouw doelde. Ik dronk mijn koffie op en toen zag ik buiten de man langslopen met wie ik een afspraak had gemaakt.

[p. 28]

Hij zou me meenemen voor een bezoek aan de vulkaan, waaruit naar zijn zeggen nog levensechte solferdampen omhoog stegen en die voor veel gevangen genomen Sandinisten indertijd letterlijk de hel was geworden. Ik stond op en gaf de twee heren haastig een hand. Ik liep naar buiten en liet Hubert Morris en zijn chaperon in het Intercontinental achter, het niemandsland tussen de onwrikbare, Sandinistische eigenwaan en het nuchtere ongeloof van de rest van de wereld.