Bunker Hill. Jaargang 5 (nrs. 16-18)

[p. 91]

Chrétien Breukers
Brief aan Jan Kostwinder

Utrecht, oktober 2001

Hallo Jan,

Een brief schrijven aan iemand die onlangs is overleden - heeft dat zin? De vraag stellen, is haar in dit geval beantwoorden. Ik schrijf je een brief en dus heeft het zin om dat te doen. Ondertussen is het helemaal nutteloos, dat wel.

Toen ik je voor het laatst sprak, beloofde ik je te schrijven; dat is er niet van gekomen (zoals er in mijn geval wel vaker ergens iets niet van komt, maar dat is een ander verhaal). Daarom schrijf ik je nu.

Helaas kun je deze brief niet meer beantwoorden. Het beantwoorden van brieven was een van je favoriete bezigheden. Je hield er een uitgebreide correspondentie op na, het schrijven van brieven was jouw manier om je meningen te ventileren en te toetsen.

In principe ben ik tegen de dood, in al zijn verschijningsvormen. Nog meer ben ik tegen de dood die zomaar een beetje om zich heen maait, zonder op leeftijd te letten. Dat die dood jou heeft weggemaaid, terwijl je nog zoveel plannen had, daar ben ik dan nog eens extra tegen. Een machteloos anti, waar niemand iets aan heeft, ikzelf nog wel het minst.

De dood maait zomaar, omdat de dood geen mens of dier is. Die voelen soms de noodzaak om iets te doen, een noodzaak die achteraf te achterhalen is, en als dat is gebeurd, leidt dat tot een verklaring. De dood geeft geen verklaring: eerst was een persoon er nog, toen was hij er niet meer.

Sinds een paar maanden voordat je bent gestorven, lees ik boeken van Simenon. Ik begon met zijn literaire romans en deed af en toe een

[p. 92]

Maigret, voor de afwisseling. Je weet dat hij een enorm oeuvre op zijn naam heeft staan; ik ben nog wel een tijd bezig. Andere boeken lees ik niet meer, ik gooi me helemaal op Simenon, en ik vraag me af waarom dat zo is.

Schrijven als Simenon, iedere dag een hoofdstuk en eens in de veertien dagen een roman, dat leek me altijd wel wat. Je haalt een hoge productie en hebt toch veel vrije tijd. Maar Simenon was geen gelukkig mens, dat heb ik gelezen in een biografie. Het boek heet De man die Maigret niet was - nou, dan weet je het wel.

Simenon was Maigret, voor de volle honderd procent. Maigret is een merknaam, zoals Coca-Cola of Bic, een naam waarin auteur en personage samenvallen. Misschien was Maigret wel echter dan Simenon. (De auteur van het boek heeft natuurlijk ook gelijk, zoals auteurs van boeken dat altijd een beetje hebben: Simenon was meer dan alleen Maigret.)

Simenon als persoon fascineert en stoot af. Een schrijver die honderden romans schrijft, alsof het niets is, romans waarin hij alle angsten en waanzinnen haarscherp beschrijft, alsof hij erbij is, terwijl zijn leven zich voornamelijk lijkt af te spelen in een overbevolkte eenzaamheid - dat levert een spanningsveld op waar niemand vrolijk onder kan blijven, ik niet tenminste.

Zijn boeken gaan over angst, waanzin, eenzaamheid en de onomkeerbaarheid van het lot; zijn boeken gaan over de onmogelijkheid om met wie dan ook te kunnen communiceren - en ik weet ook wel dat dit woord inmiddels thuishoort in de zachte sector. Thema's waar een middelmatige schrijver zich makkelijk aan vertilt. Simenon niet, denk ik, maar ik heb natuurlijk niet al zijn boeken gelezen. Ik heb tachtig boeken van hem gelezen, wat maar een derde van zijn ‘serieuze’ oeuvre is.

Van geen enkele andere schrijver heb ik zoveel boeken gelezen. Toch had ik nooit eerder het idee: dit is de thematiek van Simenon, ja precies, hier gaat het hem om. Ik las hem zoals hij zijn boeken schrijft: vanzelfsprekend. Ik las hem zoals je naar de televisie kijkt, voor de ontspanning, om even weg te zijn, louter voor het plezier.

Tot ik die biografie las en het me ineens begon te dagen. Het heeft te maken met het imago van Simenon - dat is er een van makkelijk succes, veelschrijverij en veelwijverij; veel van alles en alles lukt. Succes stoot af. In een dergelijk imago is geen plaats voor angst, waanzin, eenzaamheid en de onomkeerbaarheid van het lot; iemand met een dergelijk imago heeft geen enkele moeite om met mensen in contact te komen.

[p. 93]

Simenon is een schrijver van nature. Wat had hij anders moeten worden, behalve misdadiger? Zijn hele beroepsleven heeft hij, in zijn eentje, achter een schrijfmachine gezeten, en hij schreef zo snel dat hij niet eens een hele, acht uur durende werkdag hoefde te draaien. Hij schreef, niet zoals iemand anders ademhaalt, nee, hij schreef vanzelfsprekender.

Veel boeken, veel vrouwen. Simenon neukte met wie hij wilde, maar het betekende, denk ik, niets. Stel dat je moet kiezen tussen seks met tienduizend vrouwen of seks met één vrouw - volgens mij zou zelfs Simenon niet voor de tienduizend kiezen. Niet omdat hij een heilig boontje is; zijn zapgedrag bevredigde hem niet. Het is kortstondig bevredigend en op de lange termijn knaagt het aan de herinnering. Wanneer heb ik wat met wie gedaan? Wanneer heb ik welk boek geschreven?

Seksuele jaloezie, daar leed Simenon onder. Tijdens zijn tweede huwelijk sloeg het toe. Onbegrijpelijk, zou ik denken, iemand die zoveel vrouwen kende, werd jaloers op zijn vrouw. Op zijn vrouw die hem de grootst mogelijke seksuele vrijheid gunde.

Ik begreep het nooit, maar tegenwoordig begrijp ik het beter. Seksuele jaloezie ontstaat als iemand een ander niet kan krijgen. En dan bedoel ik met krijgen dat hij of zij de liefde van iemand anders niet kan krijgen. Liefde krijg je namelijk niet, liefde geef je, en als twee mensen dat tegelijkertijd doen, en aan elkaar, heb je een ideale situatie. Als iemand niet geeft, maar wil hebben, en als de ander daar niet onmiddellijk aan voldoet, gaat het fout. Gaat de eisende partij vervolgens dwingen, dan heb je het gedonder in de glazen.

De eisende partij kan gaan haten, dwepen, zeuren, zaniken, wat al niet. Zij kan ook gaan redeneren in de trant van ‘je moet me niet, maar je moet een ander wel’. Daar wordt de eisende partij dan jaloers van.

Jaloezie is een moeilijke emotie - moeilijk voor degene die eronder lijdt. Nee, niet moeilijk, onmogelijk. De jaloezielijder gaat eraan onderdoor. Dat doet hij weliswaar uit vrije wil; waarbij moet worden aangetekend dat hij in een roes is en dat zijn vrije wil dus beneveld is geraakt, door de jaloezie, het is een vrije wil op wolkjes. Een vrije wil met een parachute die niet zal opengaan.

De wereld van Simenon is zompig. In zijn boeken is net iets ergs gebeurd, staat iets ergs te gebeuren, zal steeds opnieuw iets ergs gebeuren of zal aan het eind iets ergs gebeuren. Dit wordt niet uitgebreid beschreven, maar geduid. Simenon suggereert, hij beschrijft de hande-

[p. 94]

lingen voor, na of tijdens de gebeurtenis waar het boek om draait, terwijl die gebeurtenis zelf in een paar zinnen wordt behandeld.

De jaloerse mens draait rond in cirkels. Daar heeft hij geen weet van; en had hij er weet van, dan zou hij er niets aan doen. Hij zou in cirkels blijven rondlopen. Een cirkel is mooi rond, zonder begin of einde, en wie in cirkels rondloopt, komt zichzelf voortdurend, dus nooit, tegen.

Rechtlijnigheid, wat moet je ermee? Hoe doen mensen dat toch, een mening vormen en aan die mening vasthouden op de koop toe? Ik snap het niet, ik kan het niet, ik kan het ook niet begrijpen. Ik zie het om me heen, dat wel, maar ik krijg het zelf niet voor elkaar. Eerst zou ik de cirkel moeten doorbreken, hem vervolgens ombuigen tot een rechte lijn en die dan gaan bewandelen, zonder omkijken...

Men moet het maar willen. De jaloezie is een dekmantel, een kussensloop en een dekbed en een warme deken tegelijk; ze is irreëel en daarom echt. Ze bedekt de problematiek die onder geen beding aan de oppervlakte mag komen.

Ben je daar nog? Wil ik je een brief schrijven, zelfs als je dood bent, dan schrijf ik dit. Hoewel ik me troost met het idee dat je graag over literatuur praatte, heel graag. En misschien eventueel ook wel over Simenon, dat weet ik niet zeker.

Tijdens je laatste bezoek aan ons hadden we het kort over hem. ‘Dat is een goede schrijver,’ zei je, en daarna hadden we het over andere zaken, andere schrijvers, hadden we het voornamelijk over literatuur.

Het is de angst om het te hebben over wat dan ook, over de dood, over de dood van een vriend, over willekeurig welk onderwerp, het is de angst die iemand heeft voor zijn diepste roerselen.

Volgens mij zijn de meeste schrijvers met die angst behept, op welke manier dan ook.

En die angst is alleen te beheersen als je praat of schrijft over een onderwerp dat ogenschijnlijk niets met die angst te maken heeft. Met literatuur, in jouw geval, en in mijn geval, waar we het nu niet over hebben.

Op je crematie zei Hein Aalders: ‘Nog beter leerde ik hem kennen in onze gemeenschappelijke bewondering voor de Italiaanse schrijver Cesare Pavese. Het was Jan die zei dat we samen een boek moesten schrijven over hem. Jan, die altijd vol goede ideeën zat. Het was een schot in de roos. Koortsachtig werkten we twee jaar aan dat boek. We gingen ervoor

[p. 95]

naar Italië, volgden de voetsporen van Pavese en ondervroegen mensen die hem gekend hadden.

Onvermoeibaar hield hij op onze speurtochten de Nederlandse literatuur tegen het licht. Te midden van de heuvels van Paveses geboortegrond, onder een brandende zon, vroeg hij mij, nadat de laatste perikelen rond Adem uitvoerig besproken waren: “Maar wat vind jij nou van Maatstaf, Hein?” Het zweet gutste ons van het voorhoofd en ik kon niets anders uitbrengen dan: “Alsjeblieft Jan, kijk eens om je heen en hou voor één keer je kop.” Lullen was nooit een probleem voor hem.’

Ja, Jan, een mooi landschap, het is allemaal mooi en aardig, maar waar heb dat nou voor nodig? De literatuur is ook een mooi landschap tenslotte.

Daar ben ik dan. Maatstaf bestaat niet meer, Simenon is dood en jij ook. Mooie boel. Deze brief komt te laat. Toch wilde ik hem schrijven.

Op elf september jongstleden boorden een aantal gekken zichzelf, twee vliegtuigen en tweehonderd passagiers in de wtc-torens. Zij gingen vanwege hun geloofsovertuiging over tot die daad; na hun dood, dat was beloofd, zouden ze rechtstreeks naar de hemel gaan, waar zes dozijn maagden te hunner beschikking zouden staan.

Als er zo'n hemel is, hoop ik voor jou dat jij er ook bent. En ik hoop ook dat die meisjes een beetje verstand hebben van literatuur.

Dag Jan,
Chrétien