Contour. Jaargang 3

[p. 16]

Konfrontatie
met H.C. ten Berge

H. С. ten Berge / De nieuwe wereld in het gedicht

Na Poolsneeuw uit 1964 gaf H.C. ten Berge vrij kort na elkaar twee nieuwe bundels uit: Swartkrans, 1966 en Personages, 1967. Terwijl zijn poëzie in kracht is toegenomen, worden de lijnen die in Poolsneeuw begonnen waren, in het nieuwe werk voortgezet. Er is een duidelijke binding in motieven tussen de drie bundels. Een opvallend motief in de eerste gedichten was de kou, de ‘ijzige helderheid’, gekoppeld aan de plaatsbepaling van de dichter in de realiteit. Over dat laatste wordt niet meer expliciet geschreven en dat vind ik al een winstpunt. Het motief van de koude is gebleven: een van de drie verzenreeksen in Swartkrans heet ‘-88.3^o’ en de stof ervoor werd geleverd door zuidpoolreizen als die van Shackleton. Kou betekent bij Ten Berge niet zonder meer bevriezing, verstarring. Hij laat de temperatuur tot een laag punt dalen om met de koelheid en de helderheid van het sneeuw- of ijskristal (poolsneeuw = sneeuw die in gekristalliseerde vorm neerkomt en niet in vlokken) en vrij van alle ‘warme’ emotionaliteit de werkelijkheid te kunnen benaderen. Kou is symbolisch voor het analiserende intellekt. Daarin is Ten Berge duidelijk antiromantisch, in de zin van anti-sentimenteel. Dat wil niet zeggen, dat zijn poëzie gevoelloos zou zijn, maar de gevoelens worden erin beheerst. Door understatement kunnen ze dan misschien zelfs krachtiger werken. Ten onrechte is er bij verscheidene critici weerstand tegen de poëzie van Ten Berge, omdat zij te steriel-intellektualistisch zou zijn.

Ten Berge is aan de andere kant niet anti-romantisch in die zin, dat de bestaande werkelijkheid hem zonder meer stof voor zijn poëzie kan leveren; dat hij haar dus direkt aanvaardbaar vindt. In zijn dichtwerk vindt men de vertrouwde realiteit van alledag niet terug. Hoogstens flarden, brokstukken ervan, die dienst doen als bouwmaterialen voor de totaal nieuwe realiteit in het gedicht. In de cyclus ‘-88.3^o’ zit werkelijkheid verwerkt van de zuidpoolexpedities van vroeger en nu. Maar het slotgedicht, ‘Morbus aedificandi’, geeft een nieuwe realiteit. De kuituur is doorgedrongen en de helderheid van de kou wordt aangetast:

Pinguïns hinken tussen plastics en de peperdure lokroep
Van gepleisterde begums; de biscoe-bank ltd.
Opent loketten, denkt en drilt een blizzard van
Biljetten in de ijzeren tucht van een kluis. evenzo
Bouwt koortsig de haasvlugge hilton zijn 7 hotels
(Geurige kooien, mc murdo S.w. centr. heat. by
Nucl. pow.) en legt tijdig magnetiese keutels
Van kapitaal in geprefabriceerde verblijven

[p. 17]

Het kenmerkende voor Ten Berge is, dat hij een nieuwe wereld konstrueert, waarin hij zich thuisvoelt en waarin de lezer die dat wil en die bereid is bepaalde tekens te verstaan, kan binnengaan om er de dichter tegen te komen. Ten Berge is metterdaad een poiètès, een uitvinder en maker.

Ik vraag me af, of ook zijn werk niet opgetrokken is op wat Slauerhoff onder woorden bracht met: ‘Alleen in mijn gedichten kan ik leven’. Dit zou de betrekkelijkheid laten zien van de verschijningsvorm van de poëzie, want geen groter kontrast dan tussen Slauerhoff, de romanticus-pur-sang en Ten Berge, bewust anti-romanticus.

De lezer moet bereid zijn bepaalde tekens te verstaan; hij moet zich de moeite getroosten het materiaal in deze poëzie, voorzover dat buiten onze vertrouwde werkelijkheid valt, thuis te brengen. Aantekeningen van de dichter helpen hem daarbij op weg, maar niet alles over b.v. de ruige wereld van de laat-middeleeuwse vaganten, aarnoutsbroeders c.s. wordt verklaard. Daarom is de lezer die tot in alle hoeken van dit werk wil doordringen, genoodzaakt zelf sleutels te zoeken door de stof die verwerkt is te bestuderen. In de eerste cyclus uit Swartkrans, ‘Kockyn, een kermiskroniek’, zit een spel met tijdsverschuivingen verborgen, dat men ontdekt als de scheidingslijnen herkend worden tussen de 20e-eeuwse kermisrealiteit, met steilwandberijdster en schiettent, en de middeleeuwse werkelijkheid die er doorheen speelt. De gestalten in deze reeks, Kockyn en zijn vriendin in zwart leer, Lange Loys en Mooie Ydovye, spelen tegen een wisselend decor een vitaal spel, thuis in die beide realiteiten. Deze gedichten zijn daardoor dynamisch en teatraal (maar dat laatste zonder de ongunstige bijbetekenis).

Andere vindplaatsen in het verleden dan de ‘zelfkant’ van de Middeleeuwen leveren Ten Berge de bouwstoffen voor zijn nieuwe wereld: de titel Swartkrans verwijst naar de Zuidafrikaanse plaats waar resten van een prehistorische aapmens gevonden zijn. Het boren naar de oerlaag van onze afstamming verschaft de dichter inzicht in zijn beperkingen:

In molaren gaan mijn zenuwen tekeer
Tong spreekt allengs premature spraken tegen
Sedimenten zijn verschoven
Tijd verplaatst mijn kaakgewricht.
Waar de zuideraap zijn schedelkam betast
Heb ik vrij zicht. maar ook niet meer

[p. 18]

Via Lorca benadert Ten Berge de verschrikkingen van de Spaanse burgeroorlog, die hij konfronteert met de rust van eigen huiselijk geluk in het laatste gedicht van Swartkrans, waarvan ik de eerste strofe aanhaal:

Ik bouw een bloemrijk beeld
Gezien het feit dat nikolaas op tijd
Gevoed wordt en ik haar luidkeels in lorca lees
- Rosa, la de los camborios
Die voor haar deur zit, treurend
Met twee afgesneden borsten op een schotel
En de guardia civil brandschat
De zigeunerstad -
Dan vind ik liefde wel aardig
Als liefde bedoeld wordt

Dit opent het zicht op de derde bundel, Personages, waarin de grote cyclus ‘Ondergang van Tenochtitlân’ het meest opvalt. De stof hiervoor is ontleend aan de geschiedenis van de verovering van Mexico door Cortez. Ook hier treden tijdsverschuivingen op: de Spanjaard heet crew-cut hernán s.a.; een prozafragment even voor het slot van de reeks trekt het verslag van de gebeurtenissen - die op de voet gevolgd zijn door brokstukken uit oude kronieken - naar de moderne oorlogsberichtgeving toe:

Mex. Tenochtitlán, 13 aug./UPI Tijdens onlusten in ons wingewest
M. zijn, sinds de invoering van de evangeliese wet, nu 80 dagen gele-
den, meer dan 240 000 rode rebellen gesneuveld. Het aantal weerspan-
nige inboorlingen werd geschat op 300 000.

En door wat er nog op volgt, worden de Spanjaarden Amerikanen en de Azteken Vietnamezen; de toon van het stuk laat ook niet in het midden, waar de sympathie van de dichter heengaat. Toch gaat het niet in de eerste plaats om de historische gebeurtenissen, de ondergang van de misleide Azteken, of om een engagement inzake Vietnam. Het gaat in deze poëzie om de nieuwe werkelijkheid die gekonstrueerd wordt en voor de lezer gaat het erom hoe hij die beleeft. Zoals in het hierboven aangehaalde gedicht eigen realiteit en de gruwelen van de Spaanse burgeroorlog

[p. 19]

via Lorca door elkaar vloeiden, 20 vermengen zich in ‘Ondergang van Tenochtitlán’ oude en moderne oorlog tot één verschrikking, die nieuw is. Even nieuw als de verzieking van Antarctica, en op dezelfde manier een waarschuwing. Dat moet men niet te moralistisch opvatten. Ten Berge stelt met wat hij schrijft een teken en dat kan fungeren als een rood licht.

Om de realiteit in dit werk zo te kunnen ervaren, moet de lezer tot op zekere hoogte vervreemden van eigen vertrouwde werkelijkheid. Ten Berge maakt dat b.v. mogelijk door de antiek-Indiaanse tijdaanduidingen in de Azteken-cyclus aan te houden:

in het jaar 1 riet dacht motecuhzoma
onze vorst quetzalcóatl is gekomen

en:

Op de dag 1 slang onder het jaarteken 3 huis
legden wij onze schilden neer en waren overwonnen

Wat op deze manier bereikt wordt, kan gelden als tegenkracht van het naar de aktualiteit toe trekken van de oude stof.

De opbouw van de cyclus is weloverwogen en toont ook dat dit werk meer is dan een verstandelijke konstruktie. Na de schokwerking van het aangehaalde prozastuk, de identifikatie van de veroverende, moordende Spanjaarden met de Amerikanen in Vietnam, sluiten Indiaanse klachten over de nederlaag de reeks af.

Zij zijn - naar oude teksten bewerkt - in geladen maar sobere woorden gesteld, vol bitterheid; ik haal eruit aan:

we hebben droge twijgen en rietgras gekauwd
we propten monden vol met stof en puin
we hebben hagedissen, ratten en wormen gegeten...

er werd een prijs op ons hoofd gezet
op mannen priesters en meisjes
een arme man was slechts 2 handen maïs waard
of 10 mosbeschuiten of 20 gepekelde graskoeken

[p. 20]

en:

mijn volk, hoe redt men zijn huis?
azteken verlaten de stad,
in vlammen de stad en rook
vergrauwt de schemer, alles
is nacht en vernieling

Prozafragmenten zoals stukken uit oude kronieken zijn in wezen citaten. Ze hebben in deze poëzie een andere funktie dan in het werk van Bernlef c.s. Het zijn geen stukken werkelijkheid die de gaten in het vers moeten vullen, maar wel injekties met ‘pure realiteit’, waardoor de lezer op weg geholpen wordt. Ook de uitvoerige aantekeningen bij de Azteken-cyclus dienen daartoe. Het interessante is, dat dit aandeel van de lezer eigenlijk tot de bouwstoffen van deze poëzie behoort. De aktieve deelname is een voorwaarde voor het ontsluiten van de konstrukties.

Dit alles wil niet zeggen, dat de poëzie van Ten Berge onpersoonlijk zou zijn. Wel wil ik haar indirekt-persoonlijk noemen vanwege die noodzaak zich er met een sleutel toegang te verschaffen. Een wezenlijk verschil met ‘traditioneler’ poëzie is dat trouwens niet. Elke dichter is afhankelijk van de bereidwilligheid bij de lezer hem te volgen. Dichters als Ten Berge vragen alleen meer moeite. Daarom mag de lezer eisen, dat hij met zijn sleutel niet in een ruimte terecht komt, waar niets te vinden is, of waar - en dat zou erger zijn - niemand te vinden is. Dat verwijt kan men Ten Berge althans niet maken. Afgezien van de tweede cyclus in Personages, ‘Monoloog in het Vinsonmassief’, waarvan het chaotische mij niet aanspreekt, vind ik in de rest van de derde bundel genoeg leven. De driftige, rauwe vitaliteit van vaganten en joculatores van vroeger en nu beheerst de derde afdeling. De lijn die in Poolsneeuw begon met een enkel gedicht als ‘In het jaar van de pest’, die in Swartkrans werd voortgezet met verzen in de laatste afdeling, is hier veel dikker geworden. Meer dan in het voorgaande werk, wordt de nieuwe werkelijkheid in Personages gedramatiseerd (de reeks ‘in het bordeel’) en het optreden van allerlei gestalten laat ons zien, dat in de titel Personages ook de betekenis persona = masker schuil moet gaan. Het masker is het dramatisch attribuut bij uitnemendheid. Het verbergt en schokt; het is een maaksel en door zijn vastgestelde vorm een teken.

In de ruimte waar de lezer kan binnendringen, is zeker iemand te vinden. Het per-

[p. 21]

soonlijke van Ten Berge's poëzie schuilt in het teken-karakter ervan, in zijn schokkende of waarschuwende of andere funktie. Het schuilt ook in het uiterlijk van zijn nieuwe wereld. Ik zie in zijn dichtkunst een poging het menselijk bewustzijn langs nieuwe wegen te leiden, niet door en naar schemertoestanden, maar door en naar de helderheid van het verstand. De bestaande realiteit wordt daartoe afgebroken; de bruikbare stukken ervan, kan men in de nieuwe terugvinden. Het uiteindelijke doel is - paradoxaal - een verscherpt ervaren van de bestaande dingen. En dat vind ik de grote waarde van het werk van H.C. ten Berge.

JAN VAN DER VEGT