Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 100

[p. 548]

De wijsgerige indeling van de literaire genres
Dr. L. Van Haecht

In de vorige bijdrage hebben we er op gewezen dat het de vorm- en stijleigenschappen van het letterkundige werk zijn en niet de door de schrijver gehuldigde gedachten of het door hem uitgekozen thema die uiteindelijk de ‘ware’ philosophie van een werk bepalen. De formele elementen van een bepaald literair genre zijn inderdaad de onmiddellijk vatbare gestalte van een vóórwijsgerige levensstijl en wereldvisie. De wijze van bestaan wordt geconstitueerd door de uitstraling van hare dynamische en affectieve momenten in een haar specifiek eigen taalgeheel. Daarom is het wereldbeeld dat impliciet in ieder scheppend taalgebruik ontworpen wordt het voorwerp van de wetenschappelijke philosophische reflexie.

Het begrijpen van de literaire genres in hun structuur en in hun evolutie en een classificatie van die genres kan bijgevolg bijdragen tot een beter begrip van de wijsgerige oriëntatie binnen een bepaalde cultuursfeer. Zo komt het ook dat, achteraf beschouwd, de literatuur steeds lijkt vooruit te lopen op de philosophische denkrichting eigen aan een bepaalde periode.

Alvorens deze formeel-existentiële classificatie van de literaire genres te schetsen moeten we nog een mogelijke misvatting voorkomen. De wijze zelf waarop we deze classificatie in onderhavig artikel voorstellen zal deze doen voorkomen als louter deductief opgesteld vanuit a priori denkbare levenshoudingen. Met nadruk wijzen we dergelijke transcendentale aesthetica af. Het gaat er om feitelijke levenshoudingen die zich historisch in bepaalde letterkundige vormen hebben uitgedrukt. Alleen de schematisatie die we onmisbaar achten voor de duidelijkheid van deze uiteenzetting is er de oorzaak van dat deze classificatie als een preconstructie zal voorkomen. De feitelijke bewustwording die de geldigheid van de voorgestelde indeling garandeert vraagt een langzame rijping. De weg van de concrete beschrijving is moeizaam en lang en hij zou buiten de grenzen vallen van een bondig tijdschriftartikel. Daarom moeten we ons hier beperken tot het aangeven van het resulterend schema er wel op drukkend dat de geldigheid en de waarde van dat schema totaal afhankelijk zijn van de concrete ervaring van het literaire verschijnsel.

De genese van de literatuur als bekentenisscheppend moet gebonden zijn aan een fundamentele behoefte van de mens. Wellicht werd niet in iedere

[p. 549]

periode deze behoefte even acuut aangevoeld. Zo zijn er meer a-literaire periodes denkbaar wanneer de verklarende behoefte door andere bekommernissen wordt afgedekt. Indien de mens de nood aanvoelt om bepaalde levensbetekenissen te ontwerpen en er gestalte aan te geven, dan wijst dat op een nijpender bewustworden van de menselijke ontoereikendheid.

Als elke werkelijke taalschepping is het ontwerpen van een taalkunstwerk het kenmerkend eigene van een zijnde dat de eigen volmaaktheid en de eigen verwezenlijking boven zichzelf uit situeert. Het literaire subject voelt de aandrang door te dringen tot bij de bron en de verklaring van het eigen bestaan, en die aandrang blijft steeds onbevredigd actief omdat het subject niet in staat is een voldoende reden van bestaan in zichzelf te ontdekken. Daarom moet dergelijk subject overgaan tot het ontwerpen of projecteren van een zin, in deze dimensie de zelfrechtvaardiging zoekend.

De daad zelf van het ‘schrijven’ is een getuigenis van de fundamentele ontoereikendheid, in weerwil van alle uitdrukkelijke belijdenis van zelfgenoegzaamheid. De literaire bloei van de renaissance zou er misschien op wijzen dat de beruchte zelfzekerheid van de renaissancemens in feite een verschijnsel van overcompensatie is van een grondig ontredderd, uit de kaders van de scholastische verklaringen loskomend geweten. Ziedaar reeds een voorbeeld van de wijze waarop het werk, los van alle ‘inhoudelijke’ bevestiging, in het eenvoudige feit van zijn daarzijn een onontwijkbare affirmatie kan inhouden: het verschijnsel literatuur manifesteert een mens die gekweld wordt door het vraagstuk van de eigen ontoereikendheid en die naar een alibi of naar een oplossing zoekt.

De oplossing ligt steeds buiten het op zichzelf zijnde, welk ook het uiteindelijk ‘waarom’ weze dat aanvaard wordt. De bestaanswijze van een zijnde dat intentioneel verwijst naar een onderscheiden bestaansgrond, bron van een geheel van significatieve verhoudingen, noemt men in de strikte zin van het woord de ‘existentie’. Dergelijk zijnde ‘ex-sisteert’ d.i. het is werkelijk buiten zich want het heeft de eigen bestaansvolmaaktheid als een opdracht, als iets dat moet verwezenlijkt worden.

Zo is ieder authentiek taalgebruik een poging - hoewel niet noodzakelijk een geslaagde poging - om de afgescheidenheid binnen het zijn op te heffen. De taal is een geneesmiddel voor de eenzaamheid en de verlatenheid van het individu, een oplossing voor de precariteit en de gevalligheid, een verlossing uit de feitelijke verworpenheid. Ieder taalkunstwerk, welke ook zijn belijdenis weze, is uiteraard de manifestatie van een ‘existentie’. De eindigheid en de angst om de eenzaamheid zijn er steeds het uitgangspunt; de zingeving en de ontdekking van een reden van bestaan zijn er steeds de bedoeling.

Het initiaal bewustworden van de menselijke conditie neemt in de loop van de geschiedenis vele modaliteiten aan. Deze oneindige verscheidenheid kan nochtans in een zekere mate telkens tot een of andere hoofdvorm herleid worden.

[p. 550]

1. De ervaring van de begrenzing kan verbonden zijn met de bijzondere situatie van de mens in de cosmos. De eenzaamheid wordt dan een eigenschap die de mens ‘essentieel’ aankleeft; ze volgt uit zijn wezenheid als mens, en niet uit een of andere daad of toevalligheid. Ieder mens weet zijn apartheid tussen de diersoorten en de andere natuurwerkelijkheden. Alleen de mens ervaart zich als afgesneden van zijn oorsprong. De moeder-aarde heeft hem uitgestoten en verloochend. Daarom dwaalt de mens rond als een getekende, zijn oereenzaamheid vindt geen echo bij de dieren.

Reeds het bijbelverhaal geeft een aangrijpende voorstelling van deze wezenlijke precariteit van de mens. Als God zag dat Adam eenzaam was, bracht hij al de diersoorten bij hem, opdat hij hun een naam zou geven. Het benoemen, scheppend taalproject, moest dus genezing brengen. Maar vruchteloos heeft Adam de dieren genoemd. ‘De mens gaf dan namen aan alle tamme dieren en aan de vogels in de lucht en aan alle dieren in het wild, maar vond geen hulp die hem paste’ (Gen. II, 20). Vóór alle zonde is de mens eenzaam in de wereld. Reeds in de orde van de schepping komt hij voor als een ontwortelde, een geïsoleerde tussen de ‘vreemde’ wezens die hem omringen in een wereld die haast als een vijand tegenover hem staat.

2. De ervaring van de begrenzing kan verbonden zijn met een historische en toevallige situatie van de mens in zijn verhouding met het absolute. Dit bewustzijn is hoofdzakelijk gelocaliseerd in de geestelijke vermogens. De mens kent de grenzen van zijn verstandelijk inzicht en van zijn vrijheid. Hij ziet zijn eigen onmacht en onwetendheid telkens het er gaat om het bestaan zelf en om de globale zin van het al. De geschiedenis heeft geleerd dat al de technieken die er op berekend zijn de mens het meesterschap over het bestaan te verschaffen zich ten slotte tegen de mens kunnen keren als een nieuwe bedreiging. Zo is alles wat de mens onderneemt en uitwerkt tweeduidig en ontoereikend.

Deze steeds aangroeiende tekortkomingen van het menselijk weten en willen worden in de religieuze beschouwing ervaren als verbonden met een oorspronkelijke schuld en verworpenheid. Er was wellicht een weg naar het opperste weten en naar de oppermacht, want het is de weg naar de Godheid toe. Maar de mens heeft de vrucht geproefd van de boom van de kennis; daarom werd voor hem de weg afgesloten naar de boom van de levensmacht die in het midden van het paradijs staat. Om de goddelijke voorrechten te vrijwaren plaatst Jahweh ‘ten Oosten van Edens tuin de cherubs met de vlam van het bliksemende zwaard om de weg naar de levensboom te bewaken’ (Gen. III, 24). Als uitgestotene draagt de mens steeds de smaak van de dood als asse in de mond. Hij dwaalt nu rond in de duisternis, want hij aanschouwt het gelaat van God niet meer. Dit is de echte dood die innerlijk het bestaan heeft aangetast: de vijandschap tussen God en mens.

3. De ervaring van de begrenzing kan ten slotte verbonden zijn met de

[p. 551]

noodzakelijkheid van de samenleving. Ik sta niet enkel tegenover de dingen in de cosmos (1) en tegenover het absolute (2), ik sta ook tegenover de anderen, mijn medemensen, als een vreemde en haast als een vijand. Het is hoofdzakelijk het mysterie van hun bestaan als van mij afgescheiden dat me voorkomt als een veroordeling voor mezelf.

Ieder bezit een onontvreemdbaar eigen innerlijkheid en eigen wereld. Het bestaan van de andere, hoe het ook worde opgevat, speelt zich af buiten mij en in een zekere mate heb ik er geen vat op. Er schuilt steeds een bedreiging in iedere vreemde vrijheid.

Het phenomenologisch onderzoek heeft reeds herhaaldelijk die complexe verhouding met de anderen als het centrum van hare analyse genomen. Zo komt het dan ook dat de ervaring van die verhouding zo sterk op de voorgrond treedt in de huidige literatuur.

Het bestaan van de andere als andere brengt mede dat ik ook op die bijzondere wijze van mezelve vervreemd geraak daar de andere vrij beschikken kan over mijn ‘bestaan-voor-de-andere’ dat innerlijk deel uitmaakt van mijn in-de-wereld-zijn. Zo is ook de vervreemding van de eigen persoonlijkheid een modaliteit van het bestaan in een maatschappij van mensen.

Het is nutteloos hier verder de verschillende vormen van de beperkt-heidservaring van de persoonlijkheid te ontleden, daar de lezer nog levendig voor ogen heeft wat A. Westerlinck hierover geschreven heeft in het laatste nummer van vorige jaargang en in het eerste nummer van deze jaargang van ditzelfde tijdschrift.

Als verklaring van het literaire ‘project’ is de ervaring van de eindige menselijke bestaanswijze, onder de ene of de andere van zijn verschijningsvormen, slechts opgenomen in de ‘waarheid’ van de zijnsopenheid wanneer het er werkelijk alleen maar gaat om een uitgangspunt, om een voorwaarde die moet overschreden worden. Het ervaren van de zinloosheid geeft niet als zodanig aan het letterkundig werk een betekenis als taalschepping. Men schrijft opdat uiteindelijk het bestaan een zin zou openbaren. Heel de bezigheid van de letterkundige is ingeschakeld in de intentionele existentie; ze ontwerpt een wereld waarin de mens een reden van bestaan ontdekken kan.

Dit belet niet dat men eventueel die betekenis kan manifesteren door het uitdiepen van de ervaring van de beperktheid en verworpenheid. In dat geval kan de innerlijke bedoeling van het werk er in bestaan de grenzen van de eenzaamheid na te streven. Bij het bereiken van die grens, bij het ledigen van de beker, is de bittere nasmaak het bewijs van het onhoudbare en uitzichtloze karakter van die positie. Het zinledige zelf moet dan de ruimte open stellen voor een mogelijke installatie van zin en betekenis. In het literaire werk kan de stem van de afgrond weerklinken, het ‘de profundis clamavi’, dat uiteindelijk een abyssaal zich open stellen betekent. Hoewel die roep niet noodzakelijk een bepaalde gerichtheid bezit, toch kan hij reeds, in de aard zelf van de klacht, een voorbereiding zijn van een

[p. 552]

bepaald antwoord. Op, zichzelf beschouwd is deze negatieve belevenis niet in betrekking met een positief ervaren aanwezigheid, noch van de moederlijke natuur, noch van de godheid, noch van de medemens; maar de modaliteit van de aangeklaagde afwezigheid is reeds een aanwijzing van de gezochte zin. Zo zal ook die schijnbaar negatieve constructie om haar eigen vormkwaliteiten een positieve betekenis hebben waardoor ze kan gerangschikt worden in de kaders van de onderscheiden letterkundige genres.

In andere gevallen richt het literaire werk zich uitdrukkelijk tot een bepaalde aanwezigheid die beschouwd wordt als de draagster van de bestaansgrond voor de mens. Om dit te verwezenlijken moet de letterkunde een ruimte scheppen waarin de ontmoeting met die ervaren aanwezigheid mogelijk wordt. Dan kan de gemanifesteerde aanwezigheid de ijlte aanvullen van het menselijk op-zichzelf-zijn.

Deze intentionele houding die bedoelt een aanwezigheid manifest te maken is, naargelang de intensiteit, een loutere evocatie of een effectieve invocatie. Zowel de buitenmenselijke aanwezigheid van het ‘totaal andere’, het transcendente of het chronische, als de broederlijke aanwezigheid van de mens waarvoor men zinvol zou kunnen bestaan kan object zijn van de concrete voorstelling of het object van het gebed. Toch zal veeleer de aanroeping tot de nier-menselijke orde gericht zijn, dan als het menselijke bij voorkeur het voorwerp is van het levende oproepen, hoewel een zekere identificatie van die beide ordes steeds mogelijk blijft.

1. Om zich los te maken uit de beklemming en vereenzaming binnen het geheel van de bestaande dingen zal de mens als taalscheppend wezen zich wenden tot het cosmische albestaan, tot de natuur als eenheid van al het levende en levenloze. De tekens die de mens dan aanwendt maken deel uit van de magische actiemiddelen. De overtuiging van de magische effectiviteit berust op het erkennen van de geheimzinnige correspondenties die de verschillende ordes van het bestaan intiem met mekaar verbinden. Wanneer het menselijk avontuur wordt ingeschakeld in het cosmisch gebeuren ontstaat de MYTHOS. De mythos is een openbaring van de zin van het menselijke, want hij toont aan dat dit bijzondere bestaan kan gereïntegreerd worden in de grote cyclus van het natuurgebeuren.

2. In het bewustzijn van zijn geestelijke ontoereikendheid en van zijn zondige verworpenheid richt de mens zich tot het wezen dat bij uitstek het weten en de almacht bezit. De genezing wordt dan gezocht in het aanroepend aanwezig stellen van God. Het leven kan weer zinvol worden op voorwaarde dat de mens opnieuw kan deelhebben aan de krachtuitstraling van het absolute, dat hij zich kan openstellen voor de genade. Dit geestelijk project van de literatuur doet de MYSTIEK ontstaan als genre. Is niet de bedoeling van het mystieke kunstwerk de onmiddellijke en intieme aanwezigheid Gods als manifest te doen ervaren. Op dit plan is het taal-project niet anders dan een bijzondere vorm van het gebed.

3. Op meerdere wijzen kan het oproepen van de levende aanwezigheid

[p. 553]

van de ‘mens’ aan het bestaan zin en inhoud geven; maar telkens zal het bestaan-voor-de-anderen als onze meest wezenlijke taak voorkomen. Een ruimte scheppen waarin ik de medemens werkelijk en intiem ontmoeten kan, waarin ik sympathiek met hem kan medeleven en waarin bijgevolg het bestaan-voor-de-anderen mogelijk wordt, moet de hoofdopdracht zijn van de kunst die aan deze levensvisie beantwoordt.

De differenciatie gebeurt op grond van de verschillende modaliteiten van het voor-de-anderen zijn. Het bestaan van de ‘held’ b.v. realiseert een andere vorm van toewijding aan het menselijke als het bestaan van de minnaar; maar beide zoeken de reden van hun bestaan buiten zichzelf in de anderen, ze trachten hun bestaan te rechtvaardigen door de gerichtheid naar de anderen.

De evocatie van de held gebeurt in het EPOS. In het epos ervaart men dat het leven van de held slechts zin heeft in de mate waarin het vereenzelvigd wordt met de geschiedenis van een volk, van een natie of van welke mensengroep dan ook. Daarom zal de volheid van de betekenis van het epos meestal verwezenlijkt worden wanneer de levenstaak van de held wordt bekroond door een ‘heldendood’, die een dood is die het leven voor de anderen mogelijk maakt. Zo blijft de held over de dood heen de zuiverste incarnatie van het groepsbewustzijn.

4. Het dramatische bestaan is in zoverre met de epische existentie verwant dat ook deze houding in het menselijke zelf de zin van het bestaan zal zoeken. Het DRAMA wordt geconstitueerd door de wisselwerking van twee of meerdere levens die in en door die wisselwerking een levensbetekenis verkrijgen.

De meest opvallende vorm van het drama is het ‘drama’ van de liefde tussen twee mensen. Daarom ook is het liefdesavontuur bij uitstek het thema van een literatuur die dramatisch is opgebouwd. Men begrijpt dan eveneens hoe de dramatische ruimte gemakkelijker zal geschapen worden door de dialoog. Deze dialoog kan soms de dialoog zijn van de mens met zichzelf, want het komt er op aan het menselijke van binnen uit te vatten. De literatuur wil in het drama de voorwaarden scheppen waarin de werkelijke ontmoeting met de andere als concreet bestaand mens mogelijk wordt.

Ziedaar een schematisch overzicht van enkele bijzondere genres die zich als existentiële houding hebben geopenbaard. Deze schets is wellicht vruchtbaarder dan men op eerste zicht zou kunnen vermoeden. Ook andere genres kunnen binnen dit kader bepaald worden.

Zo schijnt ons de LYRIEK een zeer specifieke vermenging te zijn van verschillende mogelijkheden. Zelfs een puur muzikaal spel van klanken kan verschillende ruimten en werelden oproepen; ook de muziek kan een religieuze of een erotische betekenis bezitten zonder enige literaire vertaling van het muzikale. Alleen de onmiddellijke ervaring van het klankenspel

[p. 554]

kan ons daarover inlichten. In een volgende bijdrage zullen we moeten nagaan welke specifieke spatiotemporele structuur aan dat onderscheid beantwoordt.

Het is ook mogelijk dat het significatief project als ineffectief zou voorkomen. De mens kan zichzelf ervaren als een roepende in de woestijn, wanneer geen enkele levende aanwezigheid de zin van zijn bestaan komt vervullen. Dan ontstaat er een eenzaamheid veel erger dan de eerste. In het beleven van de mislukking van ieder gebed en van het vruchteloze van iedere dialoog bestaat het wezenlijke van de TRAGISCHE existentie. Aan de overzijde is er dan nog alleen een blind en doof noodlot dat heel de leegheid en nutteloosheid van dat ten slotte onverschillige bestaan in het licht stelt. Bij het einde van het spel zullen dan ook alle stemmen zwijgen. Er rest alleen een onbeantwoorde monoloog, een klacht die alle machten aanklaagt en die vraagt waarom de mens werd verlaten. Deze klacht weerklinkt in iedere ware tragedie. Daarom is de tragedie als de dood van God. Het hangt dan alleen nog van het geloof af of men aan deze dood een betekenis kan hechten.

Indien de lezer nu toch de indruk heeft opgedaan dat deze classificatie een kwestie is van de wereldopvatting van de auteur en van het literaire thema, dan willen we nogmaals herhalen hoe bijkomstig het gekozen thema en de uitdrukkelijke belijdenis van de schrijver zijn. Het zijn enkel de speciale bewerking en de bijzondere betekenismodaliteit die dergelijke intrinsieke structuur aan het werk kunnen geven. Aan ieder gebeuren, hoe onbeduidend ook, kan men deze of gene betekenis toekennen; alleen de rechtstreeks waarneembare vormen zullen daarover beslissen.

De beschrijving van deze concrete vormgeving vormt dan het onderwerp voor een derde bijdrage.