Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 100

[p. 628]

Nederlandse letteren
Jan Willem Hofstra en de menselijke eenzaamheid door P. Boer

‘Misschien is het zo nog het beste: eenzaam te zijn, want alleen de eenzame geeft acht op de stilte’, schreef ongeveer vijfentwintig jaar geleden Albert Helman in zijn jeugdroman Zuid Zuid West. Het is alleen door het heel voorzichtige ‘misschien’, dat we er van afzien deze woorden een leugen te noemen, althans wat het eerste deel betreft; een dichterlijke leugen, zo ge wilt, maar daarom niet minder duidelijk. En wat het tweede gedeelte van dit aanvechtbare citaat betreft: wie zal durven ontkennen, dat de stilte om een eenzame voor deze een obsessie worden kan van schier niet te dragen zwaarte?

Het thema der menselijke eenzaamheid is al oud; het heeft velen beklemd; sommigen zijn er aan ten onder gegaan, zoals Stefan Zweig, die zichzelf het leven benam, omdat hij het alleen niet meer te dragen vermocht. ‘Het is niet goed, dat de mens alleen is’, staat er al in het eerste boek van de Bijbel. Néén, het is niet goed...

Gelijk elders hebben zich ook in Nederland in de laatste jaren auteurs met dit probleem bezig gehouden. Aart Romijn beschreef het trieste, deerniswekkende lot van de eenzame doctor Willem Bleekman, die ten laatste gedwongen wordt te leven op ‘het smalste fundament’: de genade Gods. Bij hem komt de berusting eerst, wanneer hij - na een vlaag van waanzin - Paulus' brief leest, waar deze zich bij God beklaagt, die hem een prikkel in het vlees gegeven heeft, en dan ten antwoord krijgt: ‘Mijn genade is U genoeg’. Die genade moet ook hém genoeg zijn. En Aar v.d. Werfhorst schetste een eenzame, die zo verloren loopt in het volkomen gemis aan geloof en kracht van boven, dat men er bijna koud van wordt.

Een katholiek auteur, die eveneens hetzelfde probleem aansneed, en dat reeds meerdere malen, is Jan Willem Hofstra. Zijn eerste roman werd in het begin van de oorlog gepubliceerd en sindsdien met lange tussenpozen gevolgd door een drietal andere en een bundel korte verhalen. Eerst operazanger, toen acteur, begon hij vrij laat te schrijven en wel ‘omdat een soort boeken, dat ik gaarne las, op zeker ogenblik niet meer te krijgen was. Ik besloot toen om ze zelf maar te gaan schrijven’.

Veeleer geloven we, dat de eenzaamheid der mensen hem een kwelling

[p. 629]

geworden is, zodat hij, om een woord te variëren, dat de Duitse schrijver Heinz Risse ooit over zichzelf sprak ‘zijn gehele leven over niets anders meer kan schrijven dan over de menselijke eenzaamheid’.

Hoe het ook zij, al zijn boeken hebben die tot onderwerp en zijn verhalenbundel Bezoek in de Avond kreeg als ondertitel mee: Vijf metamorphoses over een oud thema. Dat thema is de menselijke eenzaamheid.

‘I thought how strange we grow, when w'are alone,’ dit citaat van Sassoon is de leidraad van deze bundel en eigenlijk, geloven we, van heel Hofstra's werk.

De sterkste verhalen in deze bundel zijn Valken, dat de trieste geschiedenissen van twee vereenzaamde mensen dooreenvlecht op sobere, maar gevoelige wijze, en het zeer korte Bezoek in de Avond, waar de kwellende eenzaamheid ons duidelijk getekend wordt. ‘Soms moet men de les duizend maal leren, alvorens de overgave komt’, staat er ergens. Inderdaad, men moet de les vaak leren, en de schrijver laat ons zien, hoeveel moeite allen er mede hebben.

In De Vrienden van mijn Vrienden zien wij de jonge, begaafde baron Lisborgh, Tjerre Weeruma, die na een ongeluk in zijn jeugd, zijn leven in eindeloze eenzaamheid slijt op een Friese state, tezamen met zijn wezenloos voortlevende moeder, en die eerst na zeer veel leed zijn bestemming vindt, waarna zich een nieuwe toekomst voor hem opent.

Brenda Blieck, een operazangeres, die de hoofdpersoon is in Een sterke Vrouw, wie zal haar vinden? is al veel ouder en ook zij weet er geen weg mee. Het werk is voor haar het enige wat betekenis heeft, maar ook zij wordt door de ene teleurstelling na de andere overvallen: de spijt over het aanzoek van de dirigent Witter die ze heeft afgewezen, wijl haar de moed ontbrak haar carrière vaarwel te zeggen; de teleurstelling om Tempe Seng, haar leerlinge, die na een glansrijk debuut haar nauwelijks begonnen loopbaan opgeeft om de jonge dirigent Christian Julius te trouwen, met wie zij - Brenda - het leven had willen verder leven.

In dit boek, waarin duidelijk de ingewijde in de wereld der opera om de hoek komt kijken, weet Hofstra met enige zinnen een wereld van eenzaamheid te schetsen rond velen: de oude professor Aage Valentijn, die in het wijde Friese land werkt aan een vergelijkende studie over Westerse en Oosterse mystiek; Michael Brengk, Brenda's jeugdvriend met zijn trotse egoïstische vrouw, in hun villa op de Veluwe; Taco Wegelin, die op Brenda verliefd wordt en haar niet vragen durft; en niet te vergeten de scène, waar Brenda haar vroegere lerares Victoria Emmius bezoekt; een bladzijde van grootse en gevoelige beschrijvingskunst.

In Een Man alleen maakt Hofstra ons getuige van het mislukte huwelijk van Corinne de Barral en Nico Wegelin, die elkaar huwden uit passie en na verloop van tijd diep ontgoocheld met zichzelf alleen blijven...

Doch zij vormen niet alleen de hoofdpersonen en zeker is hun geschiedenis niet de overheersende uit dit aangrijpende boek, dat getuigt van een

[p. 630]

diepe deernis met de mens, die eenzaam achterblijft, wanneer hij zich niet weet toe te vertrouwen aan de Eenzame ‘God als Jezus Christus’.

‘Allemaal lopen we langs elkaar heen en niemand neemt zich de moeite om de eenzaamheid van de ander te verlichten’, denkt Corinne, als ze in haar auto op weg is naar Parijs, waar haar man vermoord is, het verschrikkelijke Parijs van onze eeuw, de hoofdstad van een land dat ‘Doodziek’ is.

Daar is nog de schrijver Derrek van Westerlo, die naar Parijs getrokken is ‘om zijn ziel te zoeken’, en deze inderdaad terugvindt na de moord op Nico; een verwrongen natuur die alle gevoelens, ook de beste en de meest nobele, heeft weggedrukt om te voorkomen, dat anderen die zouden opmerken. En de pianist Alexandre Darval die na gewetensconflicten in zijn jeugd totaal ontspoorde en die, in een zedelijke en physieke hel levend, zo nu en dan bezocht wordt door pater Derue, welke laatste vlak voor zijn vertrek naar Rome er in slaagt - na schier eindeloze en hopeloze pogingen - hem weer op het goede spoor terug te brengen.

In dit boek voor het eerst eigenlijk krijgt Hofstra een eigen stijl, een zeer persoonlijke, die een mengsel is van opmerkelijke beschrijvingskunst, een groot cynisme, een bijtende spot, een soms wel wat wrange humor en een groot medelijden.

Herinnerde zijn beduut zo nu en dan nog wel eens een weinig aan de grote Couperus, nù is het Hofstra, in vlijmende dialogen vaak en spitse opmerkingen. - Jammer, dat een totaal misplaatst citaat voor in het boek iets anders suggereert dan Hofstra werkelijk heeft willen zeggen en ook inderdaad zegt. De oprechte bedoeling van het boek zou daardoor wel eens verkeerd kunnen worden uitgelegd.

In zijn laatste roman tot nu toe Engelen van Mensen - wat probleemstelling betreft wellicht zijn beste - is het vooral de rijke vrijgezel Jont, die de eenzaamheid van de moderne mens verpersoonlijkt. De roman ontwikkelt zich in een uiterst snel tempo; de gebeurtenissen volgen elkaar als een lawine en dan blijft op het eind, na veel smartelijk leed maar ook met beter begrip van zijn eigen wezen, een man achter met een door hem aangenomen kind, terwijl het geloof in hem begint te dagen. Door anderen, voor wie hij onbaatzuchtig zorgde, gekwetst in zijn eigenliefde, die eigenlijk de drijfveer was van die ‘onbaatzuchtigheid’, rest hem nog slechts de aanvaarding van een nieuw leven in een nieuw geloof.

Wel weiger ik te aanvaarden, dat deze man het geloof zou vinden door confrontatie met een geschiedenis als Hofstra gemeend heeft te moeten inlassen op het eind van zijn boek. Of zijn bedoeling moest het geweest zijn om te laten zien, hoe ook in onze tijd nog heiligen leven, die het evenwicht bewaren in onze wereld. Doch ondanks die bedoeling is het toch het zwakste gedeelte van een overigens sterk boek.

We hebben hierboven Sassoon's citaat aangehaald, en inderdaad, al de romanfiguren van Hofstra zijn ietwat ‘vreemd’, een beetje vertekend, maar niet door de schrijver als zodanig, doch door het leven. Hij schrijft indrin-

[p. 631]

gend, legt de karakterontwikkeling zijner figuren duidelijk bloot, al gebeurt dat vaak met sprongen. Dat allen echter op een gegeven ogenblik hun toevlucht zoeken, hetzij bij God, hetzij bij een vrouw of een vriend, is alleen maar juist, omdat er dan geen andere toeverlaat meer is...

Tenslotte nog dit: Men kan er zich vooral in het begin aan ergeren, dat in al de boeken van Hofstra steeds dezelfde personen terugkeren. Dit nu is opzet. Het is zijn bedoeling in zijn werk een bepaald milieu te beschrijven waarvan telkens en ander facet wordt belicht. Op dezelfde manier als dat in Frankrijk b.v. Honorè de Balzac gedaan heeft. Hierin, en in het zoeken naar een oplossing van het probleem der menselijke eenzaamheid is de auteur tot nu toe bijzonder goed geslaagd.