Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 101

[p. 636]

Finse letteren
De jongste boekenoogst
door H. Hartwijk

De jongste Finse boekenoogst staat in het teken van de roman en de novelle. Er verschenen de laatste tijd wel een niet te versmaden reeks voortreffelijke dichtbundels, maar zowel hun aantal als omvang zijn in vergelijking met de voorafgaande jaren enigszins gedund. Drie van deze bundels verdienen bijzondere vermelding: Lähtö matkalle (Het vertrek voor de reis. Uitg. WSOY) van Toivo Pekkanen, Kerran Firenzessä (Eens te Firenze. Uitg. Otava) van Arvi Kivimaa, en Salaisuuksien talo (Het huis der heimelijkheden. WSOY) van Elina Vaara.

‘Het vertrek voor de reis’ en ‘Eens te Firenze’ houden beide een impliciete, voor de mensheid edele boodschap in: het leven moet veranderen. Langs individuele weg: zonder de heropstanding van de enkeling is een betere en gelukkigere maatschappij ondenkbaar. Maar terwijl Pekkanen het leven meer van de filosofische kant bekijkt, ziet Kivimaa daarin vooral de ‘eenheidssmart’ van het huidige mensdom; zijn werk is daarom somber en niet zo kalm en diep als dat van Pekkanen, die niet alleen dichter, maar ook denker is. Kivamaa's bundel is ook niet helemaal vrij van retoriek. Zuiver letterkundig beschouwd, overtreft ‘Eens te Firenze’ niettemin ‘Her vertrek voor de reis’, ofschoon laatstgenoemd werk, ook naar de vorm, eveneens tot de beste van de moderne Finse letterkunde moet worden gerekend. Pekkanen's dichtkunst is stil, schrander en rijp.

Diezelfde kwalifikatie zou ik willen toepassen op Elina Vaara's twaalfde dichtbundel: ‘Het huis der heimelijkheden’. We staan hier echter voor een heel ander tema: Het werk van Vaara heeft niets te maken met levenskompleksen, het is een verzameling stemmingen en indrukken, die de dichteres tijdens haar verblijf in Italië in versvorm heeft vertolkt en waarin ze in 't bijzonder over de voorbije luister en kracht van het Rome der Oudheid treurt. Dat Rome en het daarmee verbonden onmetelijk grote oude Romeinse Rijk waren eens ‘de morgen van de wereld’. ‘Nù is het avond’. De hedendaagse moerassige stranden spreken niet meer over de vroegere glans en glorie: ‘Hier is 't vergeten een genade’...

[p. 637]

De verbeelding van de dichteres beweegt zich nochtans niet alleen in het onder de as en lava begraven verleden, maar ook in het levend Italië, waaraan ze blijkbaar zeer gehecht is. Daaraan is in ‘Het huis der heimelijkheden’ een afzonderlijke cyclus - De vroege wandelaars - gewijd. Het in die cyclus voorkomende visionaire gedicht ‘Afrodite-Maria’ is een der merkwaardigste verzen van heel het werk.

Elina Vaara's welluidende bundel eindigt met de zeer verdienstelijke vertaling van Giagomo Leopardi's ‘Herinneringen’, welk dichtwerk geheel in het kader en de geest van ‘Het huis der heimelijkheden’ past.

Onder de romans neemt het jongste werk van Martti Merenmaa: Pyörä (Het rad. WSOY) ongetwijfeld de eerste plaats in. Deze als kunstwerk zeer hoogstaande roman vormt een soort moraliserende levensbeschouwing in die zin, dat de schrijver daarin zijn eigen zedelijk wereldbeeld voorstelt en belicht. Er is dus geen sprake van morele strekking in de strikte betekenis van het woord. - Intussen bewegen de personen van het verhaal zich op een gebied, dat tussen de werkelijkheid en de sage ligt. Dat is Merenmaa's specialiteit, en in zeker opzicht ook de aantrekkelijkheid van zijn werken.

In ‘Het rad’ zijn de hoofdpersonen, Veerti en Lillamari, twee ongedwongen natuurkinderen. Veerti heeft nooit veel bezeten: een schamel hutje aan het strand van het meer, een lapje grond daaromheen en een hond van gemengd ras: Murre. Maar hij heeft een hoge opvatting van 's mensen zedelijke verplichtingen en een van nature goed hart. Zijn gezonde moraalfilosofie dankt hij grotendeels aan zijn vroegere buur Ruuvalinen, die suikerbakker in Amerika was geweest en van overzee niet alleen een flinke duit, maar ook een geheimzinnige ‘Amerika-bijbel’ had meegebracht, aan de levenswijsheid waarvan hij ook zijn vriend Veerti deelachtig maakte. Als het verhaal begint, is Ruuvalinen al dood, maar zijn levensfilosofie vormt heel de roman door een geheimzinnige achtergrondsgestalte, die de wederwaardigheden van Veerti steeds blijft beïnvloeden. - Lillamari was destijds een weesmeisje, dat op een grote hofstee diende. De eigenaar had haar iets in zijn testament beloofd, maar toen hij stierf, bleek de belofte vergeten. Maar Lillamari was bijdehand en vlijtig en vóór alles vrouw. Toen ze zag, hoe de goedheid en het onberispelijk gedrag van Veerti afstaken bij wat ze in haar omgeving had gezien, vroeg ze hem ten huwelijk, ofschoon hij twintig jaar ouder was. Veerti, die nooit tot een aanzoek in staat zou zijn geweest, nam het voorstel gretig aan, en van nu af aan begint Veerti's en Lillamari's gezamenlijke levensloop, in de vertelling waarvan Merenmaa's gezonde humor en grote mensenkennis hoogtij vieren. Alles in die levensloop draait om het verroeste rad van een stootkar en een oude wieg, die Veerti indertijd van Ruuvalinen heeft gekregen, maar waarvan hij zijn eigendomsrecht niet kan bewijzen, daar hij ze niet eerder gebruikte. Zo wordt het verroeste rad een soort magisch voorwerp, dat op noodlottige wijze de naaste omgeving beïnvloedt, die de doodeerlijke Veerti en Lillamari als kapers van andermans goed beschouwt en belastert. - ‘Het

[p. 638]

rad’ van Martti Merenmaa is zowel etisch als estetisch een der mooiste volks-uitbeeldingen van de Finse literatuur.

Een welverdiende algemene belangstelling genieten ook de romans Neito kulkee vetten päällä (Een meisje loopt op de wateren. WSOY) van Eeva Joenpelto en Rikas ja köyhä (Rijk en arm. Otava) van Paavo Rintala. Een klein voorbehoud nochtans met betrekking tot de ultra-konservatieve pers, die blijkbaar liever vasthoudt aan het armzalig lapmiddel der weldadigheid dan aan de daadwerkelijke verbetering van het lot der maatschappelijk misdeelden. In voornoemde romans staan we met andere woorden midden in het sociale leven, waarvan Joenpelto en Rintala een weliswaar schril, doch ontegenzeggelijk autentiek schilderij ophangen. Bij Joenpelto ontwikkelen de onderscheidenlijke gebeurtenissen zich rond drie volksvrouwen, die allen aan haar eigen kleinigheden tenondergaan, doch niettemin sterker zijn dan welke man ook. ‘In het leven’ - zegt een van haar - ‘kan men aan geen enkele zaak heel veel verhelpen. Als men iets kan, is het goed, dat men er alles op zet.’

Paavo Rintala's realisme is misschien nog naakter dan dat van Eeva Joenpelto. De ogen en oren wijd open, heeft hij het leven en de mensen zowel op de bouw als in de fabriek bestudeerd en beluisterd. Zijn opmerkingen zijn kritisch, grimmig kritisch zelfs, maar hij heeft daardoor echte, ongeveinsde mensentypen geschapen, van wie de stemmingen, woorden en handelingen een scherp licht werpen op de Finse volksziel. De romans van Joenpelto en Rintala mogen dan al of niet progressistisch zijn, naar vorm en inhoud zijn ze vol kracht, warmte en diepe menselijkheid.

Mika Waltari is nog steeds de grote Finse verteller. Daarvan getuigt opnieuw zijn lijvige exotische roman Turms, kuolematon (Turms, de onsterfelijke WSOY). De eigenlijke levensgebeurtenissen van deze held beginnen vanaf het ogenblik, dat hij zich te Ephese aan de voet van een door de bliksem gespleten boom ‘terugvindt’. In zijn jeugd had hij zijn stad, Sardes, moeten verlaten, waar hij de tempel van de aardgodin Lydia in brand gestoken en een groot gedeelte der stad verwoest had. Om de opgelopen wraak te ontgaan, was hij naar de tempel van Delphi gevlucht; maar al werd hij door de priesterraad vrijgesproken, moest hij niettemin van land tot land blijven ronddwalen en zelfs aan de zeeslagen der Perzische oorlogen deelnemen. Zo komt hij o.a. op Sicilië, waar hij Arsinoë, de priesteres van Afrodite van Eryx, ontmoet, schaakt en wegvoert. Arsinoë wordt daardoor de tweede hoofdfiguur van de roman, die ondanks zijn geweldige omvang (681 blz.!) geen minuut verveelt. Waltari kneedt de taal gelijk hij wil. Zijn verbeelding is onuitputtelijk: geen enkel ogenblik kunnen we het verloop van 't verhaal vooruit vermoeden; we staan voor een machtig schouwspel, waarin mensen van alle uiteinden der aarde optreden en van alles genieten wat hun genot en vreugde geeft. Onder dat ‘alles’ verstaat de schrijver in de eerste plaats de zowel echtelijke als buitenechtelijke ‘belevenissen’ zijner personen. Die Waltariaanse specialiteit, die we reeds uit zijn ook in het Nederlands vertaalde romans ‘Sinuhe, de Egyptenaar’ en ‘Michael de zwerver’ kennen, ontaardt niet zelden in smakeloos-

[p. 639]

heden, die het overigens letterkundig zeer hoogstaande werk niet alleen schaden, maar het van zedelijk standpunt uit ook voor de gemiddelde lezer min of meer ongeschikt maken. Ik vraag me eveneens af, of de Finnen niet liever zouden zien, dat Mika Waltari zijn geweldig schrijverstalent wat meer aan inheemse tijdsromans zou wijden: het ontbreekt het verleden en heden van Finland niet aan pakkende onderwerpen!

Een van die onderwerpen behandelt nu eens ernstig, dan weer humoristisch Heikki Lounaja in zijn jongste sympatieke roman Kurjet palaavat (De kraanvogels keren weer. Otava). Vijf eenvoudige Lappenkerels zijn na het sluiten van de wapenstilstand op weg naar hun Noordse haardsteden om er opnieuw in rust en vrede te leven en te werken. De ‘Maartse’ wegen zijn niet alleen slecht, maar ook gevaarlijk: wegens de mijnenvelden ligt de dood aan alle kanten op de loer. Dat verstevigt hun overtuiging in de krankzinnigheid van de oorlog, waarover zij elkander onverholen hun gevoelens mededelen. Als ze het stadje Rovaniemi, het aanvankelijk doel van hun reis, bereikt hebben, vinden ze niets dan puinhopen. Terwijl ze dan weer verder Noordwaarts trekken, vliegt plots een vlucht kraanvogels over hen heen, die dezelfde richting neemt als zij. Kraanvogels... lente, lente... hoop! - De ondanks zijn volkse toon fijnzinnige roman van Heikki Lounaja wordt niet weinig veredeld door de door het verhaal geweven droevige liefdesvertelling van Kulkuri-Kettunen en het meisje van Sottero.

Ook Annikki Kariniemi-Willamo wijdt haar jongste roman Murros (De doorbraak. Otava) aan de oorlogsbeproevingen der Lappen. De hoofdfiguur is een domineesdochter, Anna, die als lerares naar een Noords grensdorp is gekomen, waar ze onder de betovering geraakt van de ‘demonisch-drieste’ Kustaa Aarettila, met wie ze herfst '39 hals over kop trouwt. Haar leven met die woesteling is allesbehalve rooskleurig. Annikki Kariniemi-Willamo beschrijft beurtelings Anna's echtelijke moeilijkheden, de lotgevallen van het dorp tijdens de oorlog en het leven daarna tot 1954, in welk jaar Kustaa na 10 jaar krijgsgevangenschap als een andere man terugkeert. - ‘De doorbraak’ is een overtuigende roman, waarvan het verhaal ongetwijfeld is beleefd. Het werk zou daarom een episch meesterstuk hebben kunnen worden, indien de schrijfster meer vertelster dan uitbeeldster ware geweest. Het ontbreekt haar boek aan vaart: we wandelen langs een gaanderij goedgekozen stemmingsbeelden, natuurbeschrijvingen en gevoelsuitingen, voor elk waarvan we bewonderend stilstaan als voor een schilderij. Intussen legt Annikki Kariniemi-Willamo een merkwaardige kennis van de Lapse toestanden aan de dag, waarbij ze op bijzondere wijze het levensaandeel van de vrouw in het Noordse grensgebied laat zien. Hierin ligt wel de grote waarde van de roman.

Eindelijk nog een woordje over Ihmisten puheet (Het gepraat van de mensen. WSOY) van Veikko Huovinen. Deze frisse roman is een smakelijke satire aan het adres van die gezelschapskringen, die de ‘heilige middelmatigheid’ vertegenwoordigen. De pikante, gezonde humor van de schrijver maakt het

[p. 640]

werk tot een literaire lekkernij, die de lezer van de eerste tot de laatste bladzijde van leedvermaak doet glunderen.

Evenals de roman, is ook de novelle in de jongste Finse boekenoogst goed vertegenwoordigd. Bijzondere opmerking verdienen de vierdelige novellenbundel Maan ja veden välillä (Tussen aarde en water) van de dichteres Maija-Liisa Vartio en Myllytarinoita (Molenvertellingen) van de voor kort gestorven romanschrijver Unto Seppänen, beide uitgaven van Otava.

De novellen van Maija-Liisa Vartio zouden we eerder visioenen dan eigenlijke novellen kunnen noemen. Dit geldt vooral voor de cyclus ‘Unet’ (Dromen), die zowel naar vorm als inhoud een verzameling verheven prozagedichten is, waarvan de beeldspraak, ofschoon ze zich voortdurend in een bovenzinnelijke sfeer beweegt, steeds aanschouwelijk en vatbaar is. De beide in het eerste gedeelte voorkomende kindernovellen vormen een soort op zichzelf. Humor en tederheid wisselen er op de meest behagelijke wijze in af. De tweede novelle: ‘Maailman uusin laulu’ (Het nieuwste wereldlied) is op dat gebied een juweeltje!

De ‘Molenvertellingen’ van Unto Seppänen is een bloemlezing uit zijn vroegere werken over de natuur, het leven, de zeden en gewoonten van de Landengte van Karelië, zijn geboortestreek. Als verteller doet de schrijver nauwelijks voor Waltari onder, als regionalist is hij wellicht de beste van Finland. Zij verbeelding is rijk en dynamisch, zijn beschrijvingen zijn gevoelig en indrukwekkend. De bundel ‘Molenvertellingen’ is een mooie kleurige herinneringskrans aan de te vroeg ontslapen onvermoeide minnezanger van Karelië en zijn volk.

Tot zover de jongste oorspronkelijke Finse literatuur. Wat tenslotte de vertalingsliteratuur betreft, ook hierin geeft Finland blijk van gedegen kennis en goede smaak. Bij de uitgeversmaatschappij WSOY verschenen, behalve talrijke vertaalde Skandinaafse werken, ‘Essays’ van Michel de Montaigne, ‘De dierenfabels’ van La Fontaine, ‘Het Lam’ van François Mauriac en ‘De Aristokraten’ van Michel de Saint-Pierre. Uit de Engelse literatuur deed dezelfde uitgever ‘Katherine’ van Anya Seton en ‘Het verhaal van de burgemeester’ van Thomas Hardy het licht zien, uit de nieuwere Duitse letterkunde ‘De winter’ van Friedrich Griese, uit de Amerikaanse ‘Man against Himself’ van Karl Menninger. Van de Skandinaafse werken trokken ‘Het Atoomstation’ en ‘Gerpla’ van de IJslandse Nobelprijswinnaar Halldor Kiljan Laxness het meest de aandacht.

De uitgeversmaatschappij ‘Otava’ gaf eveneens een tiental goedverzorgde vertalingen uit, waaronder John Masters' ‘Kruispuntstation’ en ‘De al te mooie bruid’ van Odette Joyeux.