Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 112

[p. 303]

Kroniek
Maurits Engelborghs
Frye en de mythekritiek

Onder de titel Northrop Frye in Modern Criticism, Selected Papers from the English Institute, verscheen bij Columbia University Press onlangs een uiterst leerrijk boek. Het bevat zes, doorgaans lange essays, verzameld en ingeleid door Murray Krieger, en een uitgebreide bibliografie van en over Frye, samengesteld door John E. Grant. Laat me dat ‘leerrijk’ trachten te motiveren.

Northrop Frye, professor aan de Universiteit van Toronto, publiceerde in 1957 (Princeton University Press) zijn Anatomy of Criticism: Four Essays, een boek dat heel wat deining heeft verwekt. Hij heeft daarnaast nog wel zeven andere boeken en tientallen artikels geschreven, maar het is toch vooral als auteur van Anatomy of Criticism dat hij bekend blijft. Het is een buitengewoon ambitieus werk, waarin getracht wordt voor de literatuur van alle tijden en in al haar verschijningsvormen determinerende mythische substrata te vinden in de archetypen van primitieve culturen. De waarde van deze utopische poging is ongetwijfeld groot, én daarbij ook zeer relatief, maar dat wil ik voor 't ogenblik in het midden laten. Het gaat meer om de reacties op dit werk, zoals die in een boek als Northrop Frye in Modern Criticism gebundeld zijn. En daar sta ik, eerlijk gezegd, versteld van. Hier hebben we nu te doen met een criticus die amper een paar decennia aan het publiceren is. En die krijgt een boek - en wat een boek! - van bij de tweehonderd bladzijden, uitsluitend aan zijn werk en verdiensten gewijd. Nu is het wel duidelijk dat in Amerika, meer dan waar ook, de aandacht naar eigentijds werk gaat. Eén voorbeeld slechts: aan J.D. Salinger, die welgeteld een korte roman, drie bundels ‘short stories’ en een aantal niet-gebundelde kortverhalen op zijn actief heeft, werden tot hiertoe al zeven boeken, enkele speciale nummers van literaire tijdschriften en tientallen artikels gewijd! (De meest-recente bibliografie, in het Salinger-nummer van Modern Fiction Studies, XII, 3, beslaat niet minder dan dertien bladzijden!¹) Maar dat een criticus zo vlug en zo

1 Volgens Walter J. Ong, S.J., is deze bijzondere nadruk op het eigentijdse recent en in, alleszins chronologisch, verband te brengen met de opkomst van de ‘New Criticism’: ‘The New Criticism arises at the moment when the focus of literary study and theory shifts from the past to present performance. To date, we have seen no large-scale application of the New Criticism to ancient literature, ...’ (p. 179 in The Barbarian Within, New York, Macmillan, 1962). Ik vind deze beweringen, vooral de laatste, twijfelachtig, maar het feit zelf van de beklemtoning van het eigentijdse brengen ze natuurlijk geenszins, in 't gedrang.

[p. 304]

overvloedig geëerd wordt, is toch verwonderlijk. Van de zes essays die het boek bevat, kunnen er alvast twee buiten beschouwing blijven: ze zijn van Frye zelf. Ze hebben iets te zeggen, en doen het met een zekere zin voor proporties. Maar van de overige vier zijn er drie zo uitbundig en zo eenzijdig in hun lof, dat men onwillekeurig aan niet-literaire motieven denkt.

Ik kan eigenlijk wel begrijpen dat Fryes werk in zijn grenzeloze, dogmatische, koppige ambitie stimulerend werkt. ‘What is here offered is pure critical theory’ (VII); ‘criticism is a structure of thought and knowledge existing in its own right, with some measure of independence from the art it deals with’ (5); ‘there is no way of preventing the critic from being, for better or worse, the pioneer of education and the shaper of cultural tradition’ (4); ‘the critic should be able to construct and dwell in a conceptual universe of his own’ (12). Het komt allemaal uit Anatomy of Criticism en het klinkt erg verleidelijk, vooral dan voor mensen die met literaire kritiek hun brood verdienen, of alleszins toch hun leven vullen. Is het wellicht niet de stoute affirmatie van wat velen onder hen in stilte gedacht of gehoopt hebben, maar nooit durven uiten? Het is daarbij bijzonder goed geschreven, in een zeer soepele, intelligente taal en er zijn heel wat passages die, qua stijl en strekking, de kwaliteiten van scheppend werk benaderen. Maar dit alles mag ons toch niet blind maken voor zijn enorme tekortkomingen. Er bestaat een hele school mythecritici of ‘literaire antropologen’, zoals Frye ze noemt, maar het merkwaardige is dat hun opvattingen over de begrippen mythe, archetype en ritueel, die voor Frye zo centraal zijn, zeer sterk uiteenlopen. Essentieel lijkt me ook het feit dat mythe principieel preliterair is en haar verband met de literatuurals- literatuur dan ook doorgaans niet determinerend: de eventuele waarde die het literaire werk bezit, ontleent het gewoonlijk niet aan het mythisch materiaal dat er, bewust of onbewust, in verwerkt is.²

2 In zijn in 1936 verschenen en thans door Faber & Faber herdrukte) Art and Society had Herbert Read al gewaarschuwd: ‘In most cases the ideology of a period is embodied in its religion, or its mythology, as we might say more generally. There is a danger, however, of taking the local fusion of two aspects of a culture - its art and its mythology - as a necessary and universal law, and though that fusion taken place at important etages of the world's history - in Ancient Greece, in Mediaeval Europe, in Buddhist India - that fusion is by no means so complete as a superficial examination of such periods would lead us to suppose, and at other periods there is evidence which definitely forbids a generalization. (3-4).

[p. 305]

Maar juist dàt schijnt de hele groep mythecritici, met Frye aan het hoofd, geregeld uit het oog te verliezen. Frye zelf gaat nog een stap verder: hij weigert resoluut het literaire kunstwerk te evalueren, het interesseert hem slechts in zo ver het hem stof biedt voor zijn mythische of archetypische bespiegelingen. Nu is, in het hele boek Northrop Frye in Modern Criticism, W.K. Wimsatt de enige die het hoofd koel houdt. Zijn essay ‘Criticism as Myth’ is het enige dat werkelijk kritisch is en oordeelt. Het somt dan ook een aantal van Fryes gebreken op: ‘oddities, implausibilities, even patent contradictions’ (80), ‘violations of logic and order’ (84), ‘frequently shuffling associational logic and syntax, which at the worst I would describe as a kind of verbal shell game’ (84), ‘exclusiveness and essentialism’ (88), ‘abstractionism or universalism’ (91), ‘truistic, simplistic, and uninteresting’ (93), ‘wholesale indulgence in that very fallacy of misplaced concreteness’ (95), ‘truism and ad libitum fantasy’ (99), ‘slanted visions’ (100), ‘Not very careful with his diagramming’ (102), ‘Facts, apparently, are not needed’ (107). Wimsatts scherpe en uitstekend geargumenteerde aanval wordt in geen enkele van de andere drie bijdragen weerlegd, of zelfs maar aangevallen: hij wordt eenvoudig genegeerd. Meer nog, om Fryes Anatomy te kunnen ophemelen, aarzelt Professor Murray Krieger niet, Hulme, Eliot en de ‘New Critics’ af te takelen (7-10). Wat normaal innerlijke tegenspraak zou worden genoemd, heet bij hem ‘the brilliant dynamics of dialectic’ (5). Professor Geoffrey H. Hartmann, in zijn essay ‘Ghostlier Demarcations’, zorgt voor een echo: ‘Supremely eclectic, Frey melts what many would consider as contraries into one system of alternative yet concordant approaches’ (120).

Hoe is nu deze vroegtijdige canonisatie te verklaren? Wetenschappelijkheid, autonomie, systeem, universaliteit, constante vooruitgang, absolute intelligibiliteit, afstand van elk waardeoordeel, tijdeloosheid: het visionaire beeld van een kritiek die al deze beloften inhoudt, de fantastische valorisatie van de rol van de kritiek die Frye voorstelt kan bijna niet anders dan indruk maken op de beroepscriticus. En daarbij komt nog iets dat Professor Hartmann zich laat ontvallen, maar dat ik buitengewoon revelerend vind: in verband met het begrip ‘displacement’³,

3 Door Frye zelf gedefinieerd als ‘The adaptation of myth and metaphor to canons of morality or plausiblity’ (Anatomy, 365).

[p. 306]

waar Frye nogal werk van maakt, zegt hij: ‘it works; it is teachable’ (126). De woorden moeten ook Frye zelf getroffen hebben, want hij citeert en veralgemeent ze: ‘Since the book appeared, I have received enough correspondence echoing Mr. Hartmann's “it works; it is teachable” to make me reasonably satisfied with its general usefulness’ (137. Dàt is het dus waar het vooral op aankomt: ‘it is teachable’, het is bruikbaar voor het onderwijs, er zit leerstof in. Dit, en de rest van Northrop Frye in Modern Criticism, toont zeer duidelijk hoezeer de kritiek in Amerika ‘veracademiseerd’ is en hoe sterk de kastegeest is die er in het academische ‘establishment’ heerst. Het is allemaal nogal kleinmenselijk, maar daarom ook begrijpelijk, en zéér leerrijk⁴.

4 Een ietwat evenwichtiger beeld van de mythekritiek biedt het symposium Myth and Literature, Contemporary Theory and Practice, bezorgd door John B. Vickery en in 1966 uitgegeven door de University of Nebraska Press. In de 34 essays die het boek bevat, wordt het probleem uiteraard veelzijdiger belicht. Maar zelfs hier overweegt onmiskenbaar de lovende kritiek. Op de 34 essays zijn er slechts drie die onomwonden op de zwakke plekken van de mythekritiek ingaan. Het toont nog eens hoe groot de mythemode, of de mythomanie, zoals Haskell M. Block het noemt, op dit ogenblik in Amerika is, vooral dan in academische kringen. Enkele voorbeelden van schrijvers of werken waarin de essays uit het zogenaamde ‘praktische’ gedeelte van dit boek een mythische ondergrond vinden, of menen te vinden: Shakespeare, Sir Gawain and the Green Knight; Milton Lycidas, Moby Dick, Finnegans Wake, The Blithedale Romance, The Red Badqe of Courage, Endymion, To the Lighthouse, The Bear, Dickens, Huckleberry Finn, The Return of the Native; D.H. Lawrence, Nostromo, Walden; Kafka; Mann; Tennyson en Zola. Geen wonder dat een theorie die de docerende criticus zoveel stof en mogelijkheden biedt, succes heeftl