Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 113

[p. 46]

Antoon van der Plaetse / Herinnering aan Norbert Fonteyne

Toen ik in 1920 in de normaalschool te Torhout kwam, onderging ik spoedig de sfeer van het instituut. De naoorlogse broeierigheid van het nationalisme en enkele figuren boeiden mij. Na een paar dagen werd mijn aandacht getrokken door een zonderlinge jongeman, de geëxalteerde Norbert Fonteyne.

Fors en zwaar gebouwd, grof skelet, grote handen, vlugge passen, nerveuze taal, gehinderd door een akelige keel-r, schichtige gebaren, zo boeide Berten op de speelplaats en tijdens de wandeltochten onbewust zijn makkers. Overigens was het bekend dat hij ontzaglijk veel had gelezen: tijdens de oorlog trok hij iedere week naar Brugge om in de bibliotheken zijn kennis en inzicht op literair gebied te verrijken.

In het conservatief instituut verscheen Fonteyne als een té vroegrijpe leerling, levend en denkend boven het peil en buiten de mentaliteit van het milieu en zelfs van sommige verwaande leraars. Zijn angstwekkende blik met de doordringende ogen hield veel leerlingen op een afstand; hij bliksemde als het ware de onbenulligen zijn omgeving uit. Zwaarmoedigheid, een pijnlijk gemis aan zelfvertrouwen, zijn spraakgebrek, zijn woest temperament, lokten soms conflicten uit; hij kon zijn omgeving niet aanvaarden.

Na zijn studie, in 1923, werd hij somber, schuchter, wereldvreemd; een loden gevoel van onmacht en hulpeloosheid, eenzaamheid, maakten hem bars en asociaal. Het was de keerzijde van zijn geloof in het leven en in de mens.

Zijn leven lang werd hij gekweld door ontzettende angsten. Schemer, duisternis, stilte, maar vooral onweer ontredderden hem. Soms zat hij uren bevend en verstard naar voorwerpen, of in het ijle, te kijken; bepaalde kleuren deden hem sidderen als een grashalm. Een neuroticus in de hoogste graad!

Zijn brieven en geschriften wemelen van nijdige lettertekens; accenten en punctuatie gelijken op speldeprikken en strepen; op vele plaatsen is het blad gescheurd.

Op vierendertigjarige leeftijd, op 7 juni 1938, was zijn hart afgejakkerd. Hij stierf onverwacht. Toen op die zwoele voormiddag van de begrafenis de kist in de kuil werd neergelaten, juist op datzelfde moment, had in onze gewesten

[p. 47]

een lichte aardschok plaats. Als behekst vluchtten de mensen van het kerkhof weg en brouwden de legende dat ‘Meester Fonteyne ertussen zat!’ Ondanks zijn hardnekkig non-conformisme, zijn opstandigheid en vrijbuiterij bleef hij een in-goed en diep-religieus man.

Aanvankelijk schreef hij prozaschetsen en gedichten. Samen met zijn onderwijzerdiploma kreeg hij het nummer van ‘Pogen’ (jg. I, nr. 5, juli 1923), waarin twee verzen (Uit donkere stilten, Als ik aan u denk) van hem opgenomen waren; hij was opgetogen als een kind. Enkele regels uit zijn eerste gedichten verraden dadelijk de romantische sfeer en stijl:

Mijn gedachten zijn omgeven van deemoed
- als gefloerste meisjes -
als ze opgaan naar U -
Naar uw wit gelaat dat altijd als 'n heilige hostie
staat in mijn hart
gaan mijn gesluierde gepeinzen in lange
rijen als gebogen pelgrims.
......
De herfst omspant mijn hart met fijne dolersdraden.
......
Ik drink de weemoed dien blondinnen dragen.

Eén van de twee in ‘Pogen’ opgenomen stukken, ‘Uit donkere stilten’, genoot nog steeds zijn voorkeur: ‘In nummer vijf van de eerste jaargang van ‘Pogen’ staat een gedicht (feitelijk een paar, doch het ene is pure camelote) ondertekend door J. Ronie en getiteld zo ik me niet bedrieg ‘Uit donkere stilten’ dit is een gedicht waaraan ik nog immer houd, ik weet niet of het U ook zo bevalt.’ (20 april 1930)

Spoedig verwierf hij een strakker en expressiever zegging: ‘Hierbij het mooiste mijner onuitgegeven gedichten: ik weet niet hoe jij het vinden zult. W. Moens vond het destijds geschikt voor ‘Pogen’ en het zou - zonder het ineenvallen van dat tijdschrift - er dan ook in verschenen zijn!’ (4 maart 1924).

Zo ben ik in Uw hand:
Het oude muntstuk dat men van zich gooit

[p. 48]

 

in 't slijk der straat!

 

...de lanterfanter en de gore voddeman

 

treên over mij...

 

Doch Gij geeft acht op mij en raapt mij op.

 

Het cijfer

 

en de tekenen van herkomst

 

zijn sinds lang verwist.

 

De beeldenaar rauw uitgevreten in d'handen

 

van de sjacheraar

 

en d'arme luiden.

 

Hun eeltige handen

 

hebben er een monsterkop gegrift. -

 

Tans ben ik in Uw hand, o Heer:

 

de oude munte die voor niets meer telt.

 

- men gooit ze buiten in het slijk der straat! -

 

Maar Gij! mijn God -

 

- één stond van groot erbarmen?? -

 

Gij zult mij breken...

 

en schittering zal er zijn, van zuiver koper

 

in de rauwe breuk.

Zijn persoonlijk inzicht en poëtische apologie formuleerde hij als volgt: ‘Het terrein van gedichten en toneel heb ik sinds lang verlaten om mij te kunnen totaal concentreren op de roman waarvan ik er een paar half vaardig liggen heb - en op de schilderkunst waarin ik me nog aldoor oefen en dit jaar de eerste posen in open lucht zal wagen!! - Weet wel dat er voor het ogenblik in de kunst twee kampen tegenover elkaar staan! het ene: kind van vorige eeuwen en vorige strekkingen - wettige boorling van wettige ouders - dat nog immer charme vindt en treurt om de romantiek onzer voorouders al draagt het dan ook een naam dat op ver af naar geen romantiek meer ruikt - wiens volgelingen nog schwärmen met 'n schilderachtig steegje, met 'n mooie avond te lande, met een eenzame landweg - het andere: 'n echte bastaard, 'n vondeling, 'n indringer plots voortgebracht uit het geronk der machines, het gestamp der motoren, het geluid van treinen en sirenen en wiens volgelingen opgaan in het vuurwerk van een moderne stad, in de aanblik van een moderne fabriek - elke ziel heeft een toren zei iemand: zo dit waar is dan heeft de eerste soort 'n gothieke of romaanse campanile op de ziel en de tweede een reuzenschoorsteen

[p. 49]

van een fabriek en ik geloof naar mijn bescheiden oordeel dat de tweede soort voor het ogenblik en wellicht voor lang de meesterschap houdt - wat ten andere heel billijk is: waarom zouden we er om treuren dat wolkenkrabbers ons het gezicht benemen op stemmige steegjes of die eenvoudig vervangen en dat we de leeuwerik niet meer horen kunnen door het gesnor der vliegtuigen - laten we de poëzie zoeken die in die nieuwe dingen evenals in alles ligt en met die poëzie ons leven sieren; ik loop vrij wanneer ik een stad bezoek, keer me voortaan af van al wat ik vroeger aanbad en richt me naar de wijken waar ik kan cimentarmé gebouwen bewonderen en de ponts-roulants en er elevators en kranen bezichtigen -

Moderne tijdschriften leveren U stellig voldoende specimens op van dergelijke tendenz -. Moderne dichtkunst is ofwel hyper-materialist - en bezingt de industrie en de vooruitgang ofwel is diep ziellijk en zoekt God -’ (20 april 1930) Toen zijn eerste verhaal, Pension Vivès (1936) verscheen, werd Fonteyne dadelijk opgemerkt om zijn persoonlijke taal en stijl. Het tweede, Polder (1937), was de doorbraak van de jonge auteur. Hij is vinniger geworden, agressief soms, vertelt meer gebald, zijn taal is rijker geschakeerd en, voor een debutant van die tijd, zeldzaam oorspronkelijk. Veel van zijn tijdgenoten ontberen, zelfs op latere leeftijd, de zwierige verteltrant die Fonteyne reeds verworven had. De eerlijkheid waarmee hij zijn belevenissen, ontroeringen en belijdenissen, vooral in Kinderjaren (1939), vertolkt, wekten toen in sommige kringen ergernis; voor de jeugd waren zijn werken verboden lectuur. Fonteyne ging tekeer tegen schijn en leugen, lafheid en halfheid; in felgekleurde taferelen, ruw-realistisch, bevrijd van alle morele scrupules, reageert hij zijn miserabele jeugd af.

Bij ontstentenis van zelfvertrouwen en objectieve waardebepaling, moest zijn vrouw hem ertoe aanzetten om zijn manuscripten - met voorbehoud voor enkele passages of uitdrukkingen - uit te geven.

Toen ik hem wees op het gevaar voor het versleten procédé van het realisme en daardoor ook op het gemis aan gezond-menselijke en poëtische sfeer, antwoordde hij spontaan: ‘Men zal nu eenmaal er moeten aan gewennen de ietwat bevreemdende taal te horen te krijgen van de ‘Jaargangen twee, drie, vier en vijf’ (wellicht nog meerdere er rond) die de échte ‘Hommes nés de la guerre’ zijn! In die tijd hebben we zodanig dikwijls achter de schermen gekeken dat sinceriteit ons als een ziekte is bijgebleven!...’ (1 november 1935) Zijn té vroeg verscheiden heeft hem verhinderd een belangrijk rol te vervullen in de vernieuwing van het Zuidnederlandse verhaal.