Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 113

[p. 216]

Marcel Janssens / José Luis Borges en de bibliotheek van Babel

Op korte tijd bracht De Bezige Bij in vertaling twee bundels verhalen van de Argentijnse schrijver José Luis Borges, een man die tegenwoordig internationaal vrij hoog staat aangeschreven en in 1961 samen met S. Beckett de Internationale Literatuurprijs kreeg. Uit de bundels El Aleph en Ficciones werden in vertaling van A. Sillevis twee nieuwe verzamelingen samengesteld onder de titels De Aleph en andere verhalen en De Zahir. Verhalen. Het is op zichzelf een verheugend verschijnsel, dat de Nederlandse lezer toegang verkrijgt tot de wonderbare wereld van J.L. Borges, waarvan ook in vertaling en ondanks de versnippering van de oorspronkelijke bundeling een onmiskenbare grootheid uitstraalt. Het vergt enige moeite zich te gewennen aan J.L. Borges, en eigenlijk blijft de gewenning ook na lectuur van tientallen verhalen nog achterwege. Dit zou wel eens het eigene van Borges' literaire wereld kunnen uitmaken, nl. dat men er zich niet anders dan met een gevoel van geprikkeld onbehagen in kan bewegen, gewoon omdat deze wereld, als een wankele paalwoning opgetrokken op wegzijgende bodem, geen gelegenheid biedt tot een blijvende nederzetting. Men krijgt die verhalen nooit helemaal onder de knie; dat Argentijnse muntstuk, de zahir, blijkt geen universeel gangbare munt te zijn, althans niet voor wie tegen de wereld wil aankijken als tegen een min of meer doorzichtige, structureerbare en rationaliseerbare gegevenheid. De wereld van J.L. Borges blijkt nu eenmaal niet zódanig te structureren dat men er de intellectuele voldoening van rationeel overwicht en dominatie aan overhoudt. Deze wereld verschijnt als een monolithische massa, dooraderd met labyrintische gangen en dwaalpaden die het intellect tot radeloosheid en uitputting toe tarten. Ik meen dat Borges' verhalen voor een ieder taaie lectuur zullen blijven en ik meen dat te mogen toeschrijven aan het ontmoedigend hermetisme waarmee hij zijn wereld afschermt en waarin hij het intellect keer op keer zonder pardon laat verdolen.

Borges is om te beginnen een ‘geleerd’ of ‘academisch’ schrijverstype, in deze zin dat hij zijn stof put uit een enorme leescultuur, verspreid over de belangrijkste sectoren van de wereldletterkunde, de Zuidamerikaanse zowel als de

[p. 217]

Europese en de Oosterse. Zijn oeuvre is een smeltkroes van culturen. De onderwerpen die hij behandelt en de bronnen waaruit hij put of waarnaar hij verwijst, bestrijken in tijd en ruimte wijdvertakte regionen, met uitlopers in de oudste culturen. Maar men mag niet zeggen dat hij historische verhalen schrijft. Historie, cultuur en literatuur zijn maar aanknopingspunten, het verhaal gaat vlug zijn eigen gang en, vanwaar de inspiratorische impuls ook moge gekomen zijn, onmiddellijk zet Borges het historische of literaire leengoed naar zijn hand.

Een opvallend kenmerk is dat zijn vertellingen, hoezeer zij op het voor de hand liggend vlak der feiten in tijd en ruimte nauwkeurig omschreven zijn, zich toch bezighouden met grootheden als het Heelal, de Tijd, de Geschiedenis, God. Het Heelal verschijnt hier als een niet te ontcijferen kabbalistisch boek waarin het lot der mensen opgetekend staat. Dit schrift van de Tijd een alles openbarende zin te geven, is de mens niet gegund. Het schrift is krom (zoals het schrift der goden), het vlucht van links naar rechts zowel als van rechts naar links. De kabbalistische bibliotheek blijft per definitie een uitdaging die altijd vergeefse pogingen tot ontcijfering zal uitlokken. Het Heelal is labyrint. Het bouwen van labyrinten blijkt overigens hét geliefkoosde thema van J.L. Borges te zijn. In het belangrijke verhaal De tuin der paden die zich splitsen wordt gezegd: ‘Ik dacht aan een labyrint van labyrinten, aan een kronkelend labyrint dat steeds groter wordt, dat verleden en toekomst kan omvatten en dat op een of andere manier de hemellichamen kan omsluiten’ (137). Daarom vertelt hij zo graag over Oosterse labyrintenbouwers die, wel wetend dat het Heelal zelf een labyrint is, de doolhofstructuur van het universum trachten te kopiëren en met menselijk vernuft een evenbeeld uit te denken van het God-Labyrint of het Tijd-Labyrint. Ook het boek, door mensenhanden geschreven, tracht het onzichtbare labyrint van de Tijd te imiteren. De mens zoekt een punt van Archimedes vanwaar het universele raadsel enigermate kan overzien en gerationaliseerd worden. Dat lijkt mij de symboliek te zijn van de vreemde vertelling over De Aleph.

Hiermee hangt Borges' tijdsfilosofie samen. De Tijd wordt beschouwd als een onomschrijfbare gegevenheid die zich kan splitsen in divergerende, convergerende of evenwijdige tijden, of zich kan uitzetten in oneindige tijdseries. Parallelle uitstulpingen van de tijd, ‘tijdzakken’ (als ‘luchtzakken’) en vooral cyclische herhalingen van de tijd komen voortdurend voor. Daartoe doet Borges een beroep op symbolen als de bol of de cirkel met onbereikbare, oneindige omtrek. ‘Dat cyclische boek is God’, zo wordt gezegd (De bibliotheek van

[p. 218]

Babel, De Aleph, 127). De bibliotheek van Babel is onbegrensd, maar ze herhaalt zich in de tijd. Ook het symbool van de oneindige reeks van spiegels die zich vermenigvuldigen in eindeloze refracties, komt af en toe voor. Het spreekt vanzelf dat het identiteitsbeginsel in de gegeven omstandigheden onderhevig is aan een gelijkaardige refractaire versplintering. Het verhaal over Het zoeken van Averroës (De Aleph) eindigt aldus: ‘Ik merkte op de laatste bladzij dat mijn vertelling een symbool was van de mens die ik was, terwijl ik haar schreef en dat ik, om de vertelling op schrift te stellen, die man moest zijn en dat ik, om die man te zijn, die vertelling op schrift moest stellen, en zo tot in het oneindige’ (87). De onmogelijkheid van de vertelling is hier niet zo maar een gratuite, door ‘literaire’ imperatieven geïnspireerde onmachtsbekentenis, maar verkrijgt een duizelingwekkende dimensie in het licht van het kabbalistische mysterie dat alle denken en verzinnen doet verdolen. De grootste rijkdom van het schrijven bestaat dan ook in zijn dubbelzinnigheid en zelfs meerzinnigheid. Zoals de voor- en achterzijde van de zahir één Argentijns geldstuk vormen, zo maken de dubbele of zich nog meer vertakkende geschiedenissen die Borges vertelt, vaak maar één geschiedenis uit. Voor- en achterzijde van de zahir zijn gelijk voor God, zo schrijft hij. Ze zijn het ook voor wie het alomkijkende Aleph-standpunt in ogenblikken van helderziendheid die met de zinsverbijstering verwant zijn, kan innemen. Het is enkel aan mystici, kabbalisten, alchimisten, krankzinnigen en dgl. gegeven, die vol-gestructureerde samenhang van de Bibliotheek van Babel te doorpeilen. En dan nog in momenten van uiterste intellectuele concentratie, waarin de spraak verstomt. In die momenten balt het universele raadsel zich samen in een elementair symbool (bol, bolle spiegel, spinneweb, cirkel met oneindige omtrek, labyrint). Een normaal bewustzijn is ertoe veroordeeld daarnaar te blijven tasten en gissen door middel van een zo polyvalent mogelijke ‘Deutung’. Het dient gezegd dat Borges zelf het schrijven ‘met driedubbel krijt’, waarmee hij voortdurend terrasvormig wegvluchtende betekenis-lagen aanboort, op haast diabolische wijze beoefent.

Een ander vaak voorkomend thema is de droom. In De ronde ruïnes (De Aleph) wordt gezegd: ‘Hij begreep dat de poging om de onsamenhangende, duizelingwekkende materie waaruit dromen bestaan, te modelleren, de moeilijkste is die een man kan ondernemen, ook al dringt hij door in alle raadsels van hogere of lagere orde: veel moeilijker dan een koord van zand te weven of de gezichtloze wind aan te munten’ (119). Deze in se uitzichtloze poging om de duizelingwekkende materie van de droom ‘aan te munten’ zou kunnen gel-

[p. 219]

den als een omschrijving van Borges' eigen methode. Het ligt voor de hand dat deze materie fataal onverkenbaar zal blijven en tot steeds nieuwe frustrerende aberraties aanleiding zal geven. Zo komt de onwezenlijke vreemdeling, de hij-figuur uit De ronde ruïnes, tot het ontzettende besef ‘dat hij ook een schim was, dat iemand anders hem droomde’ (124). Dat lijkt mij een gevatte formulering van de onthutsende verschrikkingen waaraan Borges (in een weerbarstig taalinstrument) bij voorkeur gestalte tracht te geven. Zijn ‘systeem’ bestaat erin een werkelijkheid in de werkelijkheid, een droom in de droom, een schim in een mens op te roepen. Dit labyrintische warnet van dubbele bodems doet op de duur zeer vervreemdend aan. Het individu wordt van zichzelf onteigend, doordat het niet meer weet of het zelf droomt of door een ander gedroomd wordt. Deze sterk door het intellect beheerste schriftuur geraakt almaardoor verstrikt in waanzinwitte verschrikkingen die het voor zichzelf schiep. Borges' vertelkunst lijkt erop bedacht, al de mogelijke intellectuele labyrinten uit te denken waartoe het intellect in staat is, maar waardoor het zichzelf tot verschrikking wordt en zichzelf opheft. Droom en realiteit convergeren of divergeren volgens oncontroleerbare wetten; de droom, of beter gezegd de waanvoorstelling of luciede angst, zit bovendien geklemd in de cyclische voortgang van de mallemolen Tijd, die onvoorzienbare cyclische herhalingen creëert. Nog een ander kenmerk van Borges' verhalen is het systematisch werken met symbolen. Hij heeft een afkeer voor de allegorie (De weg naar Almotassim, De Zahir, 99), maar hij gebruikt voortdurend de term ‘symbool’. Hij lijkt te betekenen: de elementaire, in wezen mythische grondstoffen van het schrijven. De schrijver kneedt die symbolische materie tot verhaal. Verhalen is wezenlijk symbolisch (hoewel de rationele duidelijkheid van de allegorie verwerpelijk is), omdat het elementaire grondgegevens van de existentie ‘arrangeert’. Borges' symbolentaal tracht door het filigraan van het particuliere, van het historisch-geografisch bepaalde, enkele grondpatronen van de menselijke existentie te laten doorschemeren. Ik meen dat de verwarrende onpeilbaarheid van zijn meerzinnige verhalen samenhangt met deze ambitieuze opvatting van de schrijversfunctie. Een verhaal van Borges is vaak een onontwarbare, compacte taalmaterie, waarin verschillende bestanddelen aaneengeklit of onscheidbaar door elkaar gegroeid zijn. Men zou zijn vertelkunst ‘massief’ kunnen noemen. Borges' symbolische schrijftechniek bestaat hierin, dat hij de zin van een gebeuren suggestief samentrekt in één beslissende handeling, die in één lucied moment een hele existentie samenbalt en er de eeuwige, mythische (zich ook cyclisch herhalende) betekenis van openbaart. In het verhaal over De Zahir verwoordt

[p. 220]

hij m.i. duidelijk die mythische ambities van zijn compacte, massieve schrijfmethode: ‘Tennyson zei dat als we een enkele bloem konden begrijpen, we zouden weten wie we zijn en wat de wereld is. Misschien bedoelde hij dat er niets is, hoe onbeduidend ook, dat niet te maken heeft met het wereldgebeuren en zijn oneindige aaneenschakeling van gevolgen en oorzaken. Misschien bedoelde hij dat de zichtbare wereld in z'n geheel uitgebeeld wordt in elke afbeelding, op dezelfde wijze als de vrije wil, volgens Schopenhauer, in z'n totaliteit in elk individu aangetroffen wordt. De kabbalisten beweerden dat de mens een microkosmos is, een symbolische spiegel van het heelal; volgens Tennyson zou dat met alles het geval zijn. Met alles, zelfs met de ondraaglijke Zahir’ (57-58).

Hieruit vloeit ten slotte de monumentaliteit van Borges' vertelkunst voort. Hoewel het gegeven vaak eenvoudig is (althans bij het uitganspunt), past hij daar over het algemeen een symboliserende vergrotingstechniek op toe, zodat zijn verhalen uitgroeien tot massieve résumés van het menselijk lot en zijn raadsels. Zijn verhalen zijn vaak gruwelijk, en hoe vele lopen niet uit op de dood die in de laatste regel laconisch toeslaat. Maar nergens heeft men de indruk te staan voor een particulier geval, wel voor huiveringwekkende en monumentale condensaties van existentialia in hun meest onthutsende, haast groteske gedaante. Deze indruk van grootsheid moet verband houden met zijn stijl. In de proloog tot de bundel El jardin de senderos que se bifurcan schreef Borges dat men niet hoeft uit te weiden in vijfhonderd bladzijden over wat mondeling in enkele minuten kan uiteengezet worden (De Zahir, 201). Dat geldt zeker voor zijn eigen stijl. Hij geeft hem ‘een cachet van oudheid en ongekunsteldheid dat we niet graag zouden missen - misschien wel dat van de Duizend en Een Nacht’ (De man op de drempel, De Zahir, 87) - met andere woorden: een cachet van rudimentaire stoerheid en snedige woordkarigheid die herinneren aan de elementairste vormen van epiek. Misschien ligt het mede aan het antieke onderwerp, maar een verhaal als De onsterfelijke (De Aleph) doet spontaan denken aan de uiterste stijlcomprimering van chroniqueurs als Sallustius of Tacitus. Ook in vertaling vertoont dit proza een snedige, elliptische eenvoud en beheersing die men klassiek zou mogen noemen. Ik moest vaak denken aan de Hemingway van The old man and the sea. Het kan vreemd klinken, maar de grondinspiratie van Borges' werk leek mij overigens een (zij het dan vrij academische) combinatie te zijn van Hemingway en Kafka.