Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 113

[p. 373]

Lode Roose / Met twee jubilarissen op wandel

Het Zoniënwoud is in mijn herinnering het kruispunt waarin Prof. W. Asselbergs, zijn literairhistorische geschriften en Dietsche Warande en Belfort verenigd zijn, en mijn verbeelding wordt er direct naar getrokken, nu ik voor dit tijdschrift de jongste publikatie van de Nijmeegse hoogleraar moet bespreken. Eens ben ik met Van Duinkerken door dat bos, dat voor wie het zintuig heeft ze op te vangen, vol hangt van geurige herinneringen, naar een weekend van Dietsche Warande en Belfort gereden en op onze tocht heeft mijn geleerde gezel in associatie met de plekken waar wij langs kwamen een brok Nederlandse literatuurgeschiedenis geëvoceerd, waarin zowel Herman Teirlinck als Ruusbroec hun plaats hadden. Het was een verhaal dat boeide door verrassende eruditie en bekoorde door de menselijke benadering van kunstenaar en werk.

Deze ervaring heeft zich thans hernieuwd bij het lezen van Asselbergs' jongste bundel, waarin de meest verschillende onderwerpen uit zes eeuwen Nederlandse letterkunde - van Van Maerlant tot Schaepman - behandeld worden. Hij verscheen onder de titel Nijmeegse Colleges in de ‘Zwolse Reeks van taal- en letterkundige studies’ (W.E.J. Tjeenk Willink, Zwolle, 1967, 323 blz., f 22) en ofschoon wij hier te maken hebben met bij verschillende gelegenheden gehouden toespraken of lezingen en reeds elders uitgegeven artikels, wordt de titel van het boek gerechtvaardigd door het feit dat de opstellen de samengevatte resultaten brengen van werkelijk gehouden voordrachten aan de Katholieke Universiteit te Nijmegen. Zij werden op verzoek van de redacteurs der Zwolse Reeks door de auteur zelf samengebracht met het vooruitzicht op diens vijfenzestigste verjaardag, die op 2 januari 1968 gevierd werd.

Wie zich - om het motief van de reisgids weer op te nemen - door Prof. Asselbergs in dit boek doorheen de Nederlandse letterkunde laat leiden, vertrekt bij Van Maerlant wiens zang van de calander-vogel (in Der Naturen Bloeme) hij als een fase in de hele ontwikkeling van de calandrius-voorstelling doorheen de middeleeuwen met verwijzingen naar de Griekse en de Indische oudheid hoort beschrijven. Hij volgt Ferguuts boeiende avonturen in een nauwsluitende samenhang en ontdekt de subtiele structuur van de ridderroman. Daarna maakt

[p. 374]

hij een lange tocht door wat de auteur zelf noemt ‘Het landschap van de Vierde Martijn’ en krijgt een uiteenzetting over de Danteske metaforiek die door de de 13de-eeuwse dichter in zijn felle diatribe tegen gezags- en kerkschenders werd aangewend.

Met Van Duinkerken volgen wij dan de wegen die Mariken van Nieumeghen is gegaan, wegen die ons ook uit de middeleeuwen naar humanisme en renaissance voeren. Maar alvorens de middeleeuwen volledig te verlaten, wordt ons diets gemaakt wat de bijbel als Gods woord voor de mens der Lage Landen in de laatste fase van die periode betekend heeft.

Wij verlaten even het land en herleven in het werk van verschillende dichters (tussen 1590 en 1944) de inneming van Breda op 4 maart 1590, die door de gebruikte tactiek (het binnenloodsen in de stad van een met soldaten gevuld turfschip) zo sterk aan de verrassing van Troje herinnerde, dat het de poëtische geesten niet onberoerd kon laten. Onze verbeelding wordt daarop naar bijbelse streken gevoerd, wanneer onder de titels ‘Nabugodonosor’ en ‘Hierusalem Verwoest’ resp. de datering en vormgeving van G. Caudron seniors toneelstuk en de middeleeuwse en renaissancistische kenmerken van Vondels treurspel besproken worden. Aan Vondel kan Van Duinkerken niet vlug voorbij. Hij typeert het werk van de Amsterdamse dichter als de majestueuze uitdrukking van het genie van de barok, legt een verrassend verband tussen Vondels opvattingen over staatzucht en huwelijk en behandelt in aansluiting bij een studie van Dr. L. Rens de verschillende priesterfiguren in Gijsbrecht van Aemstel.

Onze tocht is niet ten einde. Wij gaan verder ‘op wandel met de syndicus’ (de titel is van Asselbergs zelf), een 17de-eeuws Nijmeegs officialis, die in een door Horatius en humanistische historiografen geïnspireerd gedicht een beeld van de Hollandse stad in het Rijnlandschap heeft vastgelegd. Van Nijmegen worden wij naar Friesland gevoerd, waar Hobbo Schotanus van Sterringa ons voorgesteld wordt als de auteur van een boertige en boerse vertaling van Ovidius. Dan verwijlen wij even onder het maanlicht bij Endymion, waarover Hooft en Poot twee geheel verschillende gedichten blijken geschreven te hebben, om daarna uit de Lier-, Veld- en Mengelzangen van Betje Wolff te vernemen wat de ‘zagte’ vriendschappen van deze vrouw voor andere mannen dan haar echtgenoot in haar geestelijke ontwikkeling betekend hebben.

Met Van de Kasteele en Feith, de eerste maritieme dichters uit de Nederlandse romantiek, rusten wij een ogenblik bij de zee om ons voor te bereiden op de scherpe, onder het mom van een Pliniusbiografie verborgen, kritiek door Mr.

[p. 375]

M.C. van Hall uitgebracht tegen Napoleons politiek na de inlijving van Nederland bij het Franse Keizerrijk in 1810.

Wij naderen het einde van onze reis en komen weer thuis. ‘Thuis’ betekent voor Prof. Asselbergs ook de hem zo vertrouwde gebieden van de emancipatie. Na ons, met de stukken in de hand, getoond te hebben hoe Da Costa zich tegenover zijn katholieke tijdgenoten verhield, schetst hij het beeld van Schaepman als letterkundige en brengt hij ons bij het graf van de katholieke voorman, waar hij met een rede ‘Vijftig jaar na Schaepmans dood’ van ons afscheid neemt.

Als ooit reizen ondernomen worden ‘om te leren’, dan is deze tocht - ook al was hij wat J. de Maistre een ‘voyage autour de ma chambre’ zou heten - onder de meest instructieve te noemen. Wij hebben niet overal bij grootse monumenten of in indrukwekkende landschappen vertoefd, maar ook de ogenblikken met Asselbergs bij schijnbaar onbelangrijke resten van ons literair verleden doorgebracht waren niet minder boeiend dan wanneer wij met deze gids de hoge toppen beklommen. Wij danken dit aan het levendmakend woord van deze gids die ook uit onbeholpen gestamel - want Asselbergs belangstelling gaat niet uitsluitend naar het schone woord - de wondere beweging van de menselijke geest kan openbaren. ‘Literatuurhistorie’, lezen we in deze bundel, ‘is een strenge wetenschap. Zij is een bewuste “divagatio mentis”, een uitspanning van het vernuft in de ruimte van het bezielde verleden’. Door vernuft, ruimte en bezieling wordt ook de literairhistorische bedrijvigheid van de auteur, die wij bij zijn vijfenzestig jaar nog ‘multos annos’ toewensen, gekenmerkt.

De tocht die wij met Prof. Asselbergs afgelegd hebben en die ons van de middeleeuwen naar de negentiende eeuw voerde, kan men dadelijk overdoen met een andere bekwame en ook jubilerende gids, Prof. Dr. Garmt Stuiveling. Ook hij heeft een aantal literairwetenschappelijke opstellen laten verschijnen in de Zwolse Reeks van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden, die allerlei onderwerpen uit negen eeuwen Nederlandse letterkunde behandelen. Hij bundelde ze, eveneens met het vooruitzicht op een jubileum, zijn zestigste verjaardag, en op het verzoek van anderen, onder de titel Vakwerk (W.E.J. Tjeenk Willink, Zwolle, 1967, 304 blz., f 20).

Vanzelfsprekend bewandelen wij met Stuiveling andere paden en de belangstelling van deze beoefenaar der literatuurstudie is ook enigszins anders georiënteerd. ij zouden ze meer ‘technisch’ willen noemen: naast onderwerpen

[p. 376]

als de structuur van het literaire kunstwerk, hier op de abele spelen (met uitzondering van Vanden Winter ende den Somer) en op Theophilus toegepast, voor welk aspect van middeleeuwse literatuur ook Asselbergs belangstelling toonde, vinden wij in deze bundel de bespreking van ingewikkelde rederijkersvormen zoals het ‘schaakbord’, waarin De Roovere en vooral De Castelein zich zo bekwaam getoond hebben. De Casteleins schaakbord blijkt van een verbazende vindingrijkheid te getuigen, die alleen door Stuivelings vernuft, zoals het uit de ontleding van dit verzenlabyint blijkt, geëvenaard wordt.

Andere ‘technische’ problemen worden besproken in ‘Het wanblad van Theophilus’, waar de auteur zich toelegt op het herstel van een in het handschrift gehavende tekst, en in ‘Rondom het handschrift van de Max Havelaar’, waarin de verschillende lezingen van Multatuli's meesterwerk worden besproken. Technische problemen, zo men wil, maar over onderling zo verschillende technieken, die alle even deskundig behandeld worden, zodat men bij de auteur van dit ‘Vakwerk’ ook van een all-round vakmanschap kan gewagen.

Stuivelings bevoegdheid op het gebied van de Nederlandse versbouw - hij promoveerde immers op een dissertatie die gewijd was aan Versbouw en rhythme in de tijd van '80 - kan men hier opnieuw bewonderen in zijn behandeling van ‘De versbouw van Gezelles Hiawadha’, waarin hij tegenover Van Ginnekens opvattingen zijn inzicht in de metriek en ritmiek van Gezelles vertaling poneert, en in een opstel over ‘Het ritme als dramatische factor in Vondels Peter en Pauwels’, waarin aangetoond wordt dat de ritmische bouw der verzen in overeenstemming is met de verscheidenheid van stemming in ver uiteenlopende tonelen en met de scherpe karakterisering van de verschillende personen.

De literair-historicus die ons de reeds klassiek geworden bladzijden over ‘Wat is Romantiek?’ geschonken heeft, leidt ons in zijn jongste bundel ook binnen tot een drietal Noordnederlandse voorlopers van de romantiek: David Jacob van Lennep, Aarnout Drost en Bakhuizen van den Brink. In een ‘Naschrift’ bij de opstellen die over deze literatoren handelen, zet de Amsterdamse hoogleraar bondig uiteen hoe hij verder ziet waar, wanneer, waarom en door wie de vaderlandse romantiek tot een definitieve formulering was gekomen. Dit gebeurde in een anonieme bespreking (door R. Bakhuizen van den Brink) van Potgieters Liedekens van Bontekoe, die een oproep was tot een nationale poëzie die zich door de grootheid van Hollands gouden eeuw zou laten inspireren.

Multatuli komt in deze bundel, naast het opstel over het handschrift van de Max Havelaar, nog tweemaal aan de beurt, eenmaal in een bijdrage over ‘Multatuli en de welsprekendheid’ (meteen een algemeen pleidooi voor de zorg die

[p. 377]

aan het woord besteed moet worden) en een tweede maal waar Stuiveling de ‘Humor, ironie en sarkasme bij Multatuli’ beschrijft.

Onze wandeling met de Amsterdamse gids eindigt aan de rand van de twintigste eeuw bij Wouter Paap, wiens biografie door Dr. J. Meijer hier kritisch (en ‘kritisch’ impliceert ditmaal afwijzing) onder de loep wordt genomen. De afwijzing gebeurt evenwel niet zonder opgave van redenen, zodat deze recensie tenslotte een positieve bijdrage vormt voor de kennis van een schrijver die in Vincent Haman toch een meesterwerk heeft tot stand gebracht.

Dit laatste opstel toont in zijn beknoptheid vele eigenschappen van de literairhistoricus die in Vakwerk aan het woord is gekomen: een scherp verstand, een sterk-analytische geest met oog voor het revelerende detail, een levendige voor biografische en andere contextuele gegevens, met evenwel een voortdurende gerichtheid van de belangstelling op het letterkundig werk als literaire kunst. Men voege hierbij het talent om in het wetenschappelijk betoog de woordkunst op hoog niveau te beoefenen en dan kan men zelf concluderen dat wij ook deze jubilerende literair-historicus nog een lange vruchtbare loopbaan toewensen. Als men weet met welke stoute plannen Prof. Stuiveling nog in het hoofd loopt, hoeft men daarbij al niet te vrezen dat hijzelf de pen zal neerleggen vóór het schrijven hem onmogelijk wordt. Zoveel ijver, aan zoveel talent gepaard, zijn geruststellende waarborgen voor een toekomst waarvan wij de begunstigden zullen zijn.