Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 121

[p. 36]

Piet Thomas / Gery Helderenberg

De lange literaire loopbaan van Gery Helderenberg die op 11 december 1975 met een staatsprijs bekroond werd, is clandestien begonnen op het Groot Seminarie te Gent. Toen de jonge student in de theologie zijn eerste verzen wou bundelen, werden seminaristen die veel belangstelling hadden voor literatuur en kunst en het bovendien nog waagden zelf te schrijven nauwelijks aangemoedigd. Men vond dat ze te veel met zichzelf bezig waren, dat ze zich inlieten met zaken die hen van hun eigenlijke priestertaak zouden afleiden, dat ze te aardse verwachtingen koesterden. Daarom ging het eerste werk steels de seminariepoort uit. Gelukkig was er extra muros nog iemand als de criticus Joris Eeckhout, die zich over het ontluikend dichterschap van Gery Helderenberg ontfermde en zelfs bereid was de verzen die hem waardevol leken, aan zijn vriend Karel Van de Woestijne te laten lezen. Dat Hubert Buyle, die al meer pseudoniemen had verzonnen, gedichten schreef, drong slechts na de tweede wereldoorlog tot het fort (d.w.z. de vleugel van het theologicum waar de president en de professoren woonden) door.

Inmiddels was een geestelijke oefentocht begonnen die tientallen dichtbundels zou opleveren. De jonge dichter had een bijzonder moeilijke taak gekozen, want meer dan andersoortige poëzie is religieuze poëzie een stamelen tegen het onzegbare aan, een tastend onthullen van wat achter het zichtbare schuilgaat, een tragisch gevecht met de engel, een overwinning op de ‘verzwegen ademhaal’. Het heeft een hele tijd geduurd vooraleer hij die taak op een voluit bevredigende wijze aankon. Niet dat hij zijn thema's nog niet gevonden had. Van bij het begin waren de thema's die als een gulden draad doorheen zijn oeuvre zouden lopen, merkbaar. Ze werden bovendien opgevangen in een uiterst verfijnd en oprecht religieus gemoedsleven. De oorzaak van die lange duur was veeleer een dubbele literaire beïnvloeding waartegen de jeugdige groei van zijn talent niet steeds bestand bleek te zijn.

Een eerste invloed van betekenis ging uit van de poëzie van de Tachtigers. Vooral de verzen van Frederik Van Eeden oefenden op hem een grote bekoring uit. Hun religieuze geladenheid, die aanmerkelijk verschilde van

[p. 37]

wat door de Westvlaamse particularistische beweging gehuldigd werd en die doordrongen was van een melancholisch en eenzaam individualisme, greep hem sterk aan. Maar meer dan goed was leidden de kunstidealen van de tachtiger jaren bij de jonge dichter tot tal van impressionistische ontledingen en ikjes-sprokkelingen die zijn creatieve aanleg niet de nodige vrijheid schonken.

De woordenrijke doch niet altijd zuivere beeldenwoekering van het humanitair expressionisme - de tweede beïnvloedingsgolf - heeft weliswaar zijn hang naar maniërisme versterkt, maar hem toch ook de mogelijkheden doen aanvoelen van de op soberheid afgestemde syntaxis. Hij bleek echter niet sterk genoeg om zijn eigen stem in de nieuwe geluiden te ontdekken. Hij was onvoldoende gewapend tegen de vele clichés die hij vooral in zijn spreekkoren gretig overnam.

Zijn verdere evolutie is op zichzelf reeds een vrij ongewoon verschijnsel. Terwijl de meeste dichters hun beste verzen schrijven gedurende het eerste deel van hun leven en op rijpere leeftijd vaak niet meer de bezieling en de frisheid van verbeelding en woordgevoeligheid kunnen opbrengen die hun dichterlijke arbeid nieuwe glans en bewegingsvrijheid moet verlenen, is het poëtisch talent van Gery Helderenberg vrij traag ontbolsterd om slechts na tal van jaren een late bloei te kennen die men terecht een tweede lyrische jeugd heeft genoemd.

Wat zijn poëtisch avontuur zo boeiend maakte was de toenemende stemsterkte die zijn verzen gaandeweg meer vastheid gaf. Zijn expressieve kracht nam toe. De wervelende gedachten ordenden zich op de maat van een bewust aanvaarde tucht. De speelse ornamentele bewegingen werden getemperd. Dit alles ging samen met een levensbeschouwelijke verruiming. Van een soms wereldschuwe beslotenheid en van een iets te minzaam devotioneel gemijmer bevrijd, verkreeg zijn visie op het leven een grotere openheid en beslistheid. Zonder dat het de gemoedswarmte schaadde, zette een meer objectieve benaderingswijze van de werkelijkheid zich krachtig door. Het was de tijd van Omdat ik U bemin (1951), Emblemata biblica (1953) en Triomf van de dood (1955).

In de eerste van deze drie bundels, die reeds thema's van het latere werk anticipeerde, bezint Helderenberg zich over de wisselvalligheden van de religieuze ervaring, over de liturgische paramenten en instrumenten, de viering van de paasnacht, het lijdensverhaal en het leven van Maria. De liturgische symbolen worden niet langer verkozen om hun ornamenteel-allegorische glans, maar worden beleefd in hun archetypische diepte. Zo wordt het geheim van de paasnacht gevierd als een bevrijdende gebeurtenis waarin de gelovige aandacht zich weerloos en dankbaar hervat, als

[p. 38]

een uitnodiging tot vernieuwde vriendschap en als een reinigend ontkomen aan rouw en duisternis. Water, vuur, maagdelijk was en plantaardig leven fungeren als anagogische krachten die de integratie met de oorsprong van alles wat leeft in de hand werken.

In een gedicht zoals ‘Over nachts doorweekte paden’ wordt Christus getekend als de grote eenzame man voor wie geen enkele vrouw in zijn lijden nog iets vermag. Een reeks van bijbelse vrouwen trekt voorbij. De paradijselijke Eva, de godvrezende Sara, de wrekende Judith, de vriendelijke Ruth, de publieke zondares Maria Magdalena, de droeve Maria en de bereidwillige Veronica. Maar geen van allen vermag iets wanneer Christus zijn doodsstrijd doormaakt. ‘Alleen moet Hij in de afgronden duiken van graf en rouw.’ De beschrijving van de dramatische momenten uit het leven van Christus zal later nog vaak hervat worden. De passio Christi is een gegeven dat telkens weer opgenomen wordt in een poging om beter, onthechter en juister te vatten wat de inzet van de verlossing geweest is, om zuiverder mee te leven met de overgave, de bereidheid en de dienstbaarheid die nodig waren om de schuld van de mensheid uit te boeten. Gelijkaardige pogingen vindt men in Horologium perpetuum ( 1974).

Ook de liturgische paramenten en instrumenten wekken op tot een diepgaande overweging. In Omdat ik U bemin is de beschouwing van de weelderige schoonheid en de symboliek van deze dingen nog niet aangetast door het heimwee om wat na de liturgische vernieuwing afgeschaft werd en veranderd. Alleen wordt de vraag gesteld of de schatten die in het kerkgebouw ten toon gespreid worden, en de rijkdom van het Roomse leven in het algemeen voor de hedendaagse mens niet een bedrieglijke schijn voorhouden die de evangelische armoede verduistert. Helderenbergs blik dwaalt af van de geschoeide bisschopshand naar het bijbels verhaal over de list van Jakob. Tegenover de bedrieglijke luister stelt hij de naakte hand van de Verlosser en de Franciscaanse schittering van de armoede.

In Antiquariaat (1975), geschreven onder het motto ‘et antiquum documentum novo cedat ritui’, vertedert hij zich over de voorwerpen, vieringen en gezangen die sinds de vernieuwing van de liturgie in onbruik zijn geraakt. Zijn vrienden weten wel dat hij zich van de noodzaak van die vernieuwing bewust was en dat hij, door een indrukwekkende kennis van de musicologie geholpen, zelf merkwaardige inspanningen gedaan heeft om het moderne Nederlandse kerklied te verrijken. Dat de herder dichter bij de kudde is gekomen, dat de kerk volkser is geworden juicht ook hij toe. Maar dieper in hem bleef droefheid sluimeren om wat de vernieuwingswil prijsgaf aan zinrijke tekenen, aan zintuiglijk aansprekende symbolen van de sacrale ruimte en van de sacrale tijd. Hij weet dat jongeren deze droef-

[p. 39]

heid niet zullen opbrengen, dat ze deze dingen in hun drang om het anders te doen zullen opruimen, maar hij wil ze ‘ante terminum’ vastleggen en bewaren voor latere tijden.

De persoonlijke lotgevallen van zijn religieuze ervaring, die eveneens de inzet waren van een cyclus in Omdat ik U bemin, werden in 1968 uitgewerkt in de bundel Doxologia pro Christo meo, een verrassend en fascinerend lyrisch retabel vol bijbelse reminiscenties. En ‘Het Marialeven’, de derde cyclus in Omdat ik U bemin, werd uitgebreid tot een hele reeks lyrische vertolkingen van heiligenlevens in Legende der heiligen (1958) en in hetzelfde jaar overgedaan in een sierlijke berijming vanuit het standpunt van een eenvoudig meisje in Bernadette vertelt (1958). In dezelfde geest werd het latere ‘Augustinus en het hart’ in Pentaphonium (1971) een barokke confrontatie van eigen gevoelens en een heroïsch bekeringsverhaal. Hiermee hebben wij globaal aangetoond hoe de meeste thema's en variaties reeds in Omdat ik U bemin, het signaal voor de nieuwe start van zijn inspiratie, aanwezig waren.

Ook Emblemata biblica, een bundel met korte, achtregelige verzen die niet alleen een zeer geraffineerde bijbeleruditie maar tevens een uiterst suggestief synthetisch vermogen openbaarden, was zo'n werk waarin besloten lag wat nadien uitgewerkt kon worden. Hij bevatte een poëzie die met haar vele understatements en allusies zonder enige kennis van de Schrift bezwaarlijk kon genoten worden. Maar wat vanwege de noodzakelijke voorkennis een dichtkunst voor ingewijden had kunnen worden, werd in de soepele en sobere vormgeving overzichtelijk en algemeen aanvaardbaar. Helderenberg bezit de vaardigheid om de bijbelse motieven en symbolen in zijn werk op te nemen zonder pedant of prekerig te worden. In dit opzicht heeft hij wel bijzonder weinig gemeen met de beruchte dichtende predikanten van weleer die in de geschiedenis van onze letterkunde meer bekend staan als dwepers en leraren dan als echte lyrische naturen. In zijn werk wordt voorzichtig en weinig luidruchtig genoteerd met de aandacht van iemand die weet wat symbolen zijn en hoe weinig ambitieus en opzichtelijk zij zich moeten aandienen. Zonder de bijbelse inspiratie die men in Emblemata biblica aantrof, zijn latere bundels als Het brevier (1962), De vijvers (1970) en De nacht der symbolen. Contrapunctische variaties (1973) niet denkbaar. Het subtiele spel van verwijzingen en symbolische verdichtingen werd er voltooid en verrijkt.

De derde bundel die de nieuwe geboorte van Helderenbergs lyriek begeleidde, was Triomf van de dood. Vanuit dit werk wordt duidelijk dat naast de tekens der liefde de dreiging van de dood een constante in zijn lyrisch oeuvre kon worden. In een emblematische voorstelling van de dood wordt

[p. 40]

aangesloten bij een traditie die in de grafiek van Dürer en Holbein een Europese faam verwierf. De wijze van voorstellen heeft er het realisme en de tragische levendigheid mee gemeen. Zij laat ons de bedreiging van de dood niet aanvoelen zonder ons meteen zijn godsdienstige en metafysische betekenis te ontsluieren. De wreedheid van het stervensmoment wordt gemilderd door de eerbied voor een providentiële orde waarin de dood een voorwaarde is van de verrijzenis. Het ‘vanitas vanitum’ wordt opgeheven om plaats te maken voor een nieuwe waardebeleving. Het levensfeest van ‘ziel en lijf’ krijgt een onvermoede glans die de tragische agonie telkens opnieuw transcendeert in de hoop dat eens de bewuste verbondenheid met God voor eeuwig hersteld wordt. Tussen alfa en eschaton danst ook in de latere verzen steeds de dood van Holbein en Dürer.

In de loop der jaren is het merkwaardig cultuurhistorisch en kerkhistorisch inzicht van de dichter nog toegenomen. Een voortdurende confrontatie van oud en nieuw heeft hem niet belet de specifieke aard van de bijbelse, kerkhistorische en cultuurhistorische feiten te raken in symbolische modulaties die op geheimzinnige wijze samenvloeien in een consistente dichterlijke wereld.

Men vraagt zich niet langer af of deze poëzie modern genoeg is. Men weet dat ze een wereld op zichzelf vormt. Het is deze wereld die de jury bekroond heeft. Wie de kathedraal van Vézelay ooit mocht bewonderen en aan de rijkdom van de prachtige kapitelen niet achteloos voorbijging, weet dat zo'n wereld overeind blijft staan. Wanneer symbolische tekens de samenhang hebben verworven die hun eenheid artistiek bevestigt, ontstaat de schoonheid waarvan in een gedicht van Martinus Nijhoff gezegd wordt: ‘Dit zijn de daden waar ik mens voor was’. Deze schoonheidsdaden heeft Gery Helderenberg gesteld. Hij verdient daarvoor de oprechte waardering van zeer velen.