Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 121

[p. 214]

Kroniek
Marcel Janssens / Een schrijf-boek van Pleysier

Het derde boek van de ongeveer dertigjarige Leo Pleysier heet: Negenenvijftig (Rooms & Places) een schrijf-boek (een Gemini Literaire Paperback van Standaard Uitgeverij en P.N. Van Kampen, 1975, 103 blz.). In een opdracht aan de lezer noemt hij dit schrijf-boek ‘het konglomeraat tekst dat een min of meer doorgevoerde ruimteëksploratie gedurende de periode december '71 tot augustus '74 me heeft opgeleverd’ (6). De opdracht bakent de jaren af waarin Pleysier blijkbaar aan deze teksten schreef. Tijdens die schrijfjaren ondernam hij een aantal verkenningen in de ruimte, maar ook in de tijd, inzonderheid in de herinnering aan een tijd die meer of minder ver vóór de schrijfjaren ligt. In dat verleden neemt het jaar Negenenvijftig, toen Leo Pleysier veertien en op internaat in Turnhout was, een centrale plaats in. Op de spanningsboog tussen 1959 en 1971/74, m.a.w. tussen de puberteit en de mannenjaren, worden een aantal ervaringen geent, die zowel met een psychologische groei als met een bewuster bezig-zijn met schrijven te maken hebben. Op de voorflap van het schrijf-boek zit een (getekend) jongetje van pak-weg veertien in een schoolschrift te schrijven; op de achterflap een foto met Leo Pleysier in de fleur van zijn achtentwintig lentes.

Wat voor belang heeft dat nu allemaal? Het toeval wou dat, terwijl ik met Pleysiers schrijf-boek bezig was, de dertiende druk van Wierook en tranen van Ward Ruyslinck, dat tieners van veertien/vijftien jaar in de huiskring aan het lezen waren, mij voortdurend onder de hand kwam. Het verschil van kaft en flaptekst tussen die twee boeken spreekt boekdelen. Op de voorflap bij Ruyslinck een tekening die als illustratie naar het oorlogsgebeuren met Waldo en Vera verwijst; op de achterflap warempel een foto van de 12-jarige Ward Ruyslinck (R. de Belser) uit 1941. Dus precies het tegenovergestelde van wat bij Pleysier te bekijken en te lezen valt! Er ligt een evolutie van vijftien jaar romangeschiedenis tussen beide teksten, in ons geval tussen een verhaaltekst en een schrijftekst, tussen een schrijver die aan een gedeeltelijk autobiografisch feitenrelaas een authentieke jeugdfoto meegeeft, en een schrijver die een tekening van een veertienjarig schrijvend ventje toont, maar een foto van zichzelf in de schrijf-jaren op de achterflap!

[p. 215]

Geen foto van de volwassen schrijver Ruyslinck, wél een foto van de schrijver Pleysier, waar met het oog op zijn ‘exploraties’ in ruimte en tijd evengoed een onderschrift met tijd- en plaatsaanduiding bij had kunnen staan. De ene betuigt zich als schrijver door te vertellen (in casu over zijn kindertijd), de andere affirmeert zich veel explicieter als schrijver doordat hij het schrijven zelf méé betrekt in het project van zijn tekst en dat schrijven zelf tot hoofdprobleem maakt. Voor de laatste bestaan de beleefde jaren (en ruimten) in functie van de schrijf-jaren.

Schrijven is voor Leo Pleysier de reddende luciditeit. Het moet mogelijk zijn, zo zegt hij, tot een exact inzicht te komen in en exact uitdrukking te geven aan relaties tussen ruimten en tijdstippen in iemands ervaringswereld. Dank zij de luciede schrijfarbeid kan dat bevrijdende inzicht worden veroverd en verwoord. Schrijven komt tot stand in een uiterste, monnikwitte ascese en stilte, waarin het scherpe woord dat aflijnt en fixeert, kan ontluiken. Dat woord, karig en gemeten van natuur, is in staat de beklemming te doen wijken, de angst waaraan toch niet valt te ontkomen, met taal te bezweren, de wrevel, ergernis en twijfel te bedwingen. Het onbehagen dat met luciditeit moet worden bekampt, heeft o.m. te maken met ‘Negenenvijftig’, de puberteitscrisis van het jongetje Leo Pleysier in een internaat te Turnhout. Schrijven is aan de slag gaan tegen de tijd. Het project van het schrijf-boek Negenenvijftig bestaat in ‘beschrijvingen leveren van ruimten waarin tijd is verbruikt en gebruikt en misbruikt, een schriftmatige neerslag van tijdsverloop, angst en afwezigheid, wrevel en gelukzaligheid, pijn en euforie’ (19). Schrijven is: ‘het papier de bevestiging toevertrouwen van tijd en tijdsverloop dat kongrueert met een bestaan’ (20). De tijd beschrijft mijn huid, zegt hij (38), maar hij beschrijft de tijd op een vel papier en bedwingt hem aldus. Hem rest geen andere keuze meer dan ‘zich welhaast blindelings in het offensief te storten tegen de tweekoppige draak van de tijd’ (43). Al schrijvend aan dit mateloos relaas, opgehangen tussen de coördinaten van plaats en tijd, maakt hij affirmatief gewag van zijn bewust doorleefde uniciteit (26). De genaamde Leo Pleysier (eigenaardige naam, zegt hijzelf) stulpt onder de levenden uit als de schrijver Leo Pleysier, de laureaat van de Streuvels-prijs, de maker van dit schrijf-boek, enz.

Zo'n schrijfproject blijkt verwant te zijn met dat van een aantal kunstenaars die Leo Pleysier bij voorkeur vermeldt en citeert, zo bij voorbeeld Mondriaan, Rilke, Gilliams (en in de buurt de ongenoemde Ivo Michiels). De schrijver wiens pijnlijke ontbolstering in het coördinatenstelsel van tijdstippen en ruimten fragmentarisch wordt aangeduid, is een introverte, ‘als een boek dichtklappende’ persoonlijkheid. Als Elias hecht hij eraan een wit louteringskamertje te bezitten. De spierwitte naakte ruimten, de kei, de

[p. 216]

ijlten van Mondriaan, de strakke greep van meetkundige figuren, de mathesis, het scherpe licht, de verstening: het zijn allemaal symbolen van een drang naar perfectie, waar ‘het nooit bevredigende werk’ blijvend tegen zal tekortschieten. Toch poogt hij steeds opnieuw in de helwitte kamers van Mondriaan de ‘allesoverheersende reflektie’ meetbaar in het gelid te brengen tegen de chaotische verplaatsing in ruimten en tijdstippen. Via artistieke gestalten (zowel Mondriaan en Rilke als Malte en Elias) exploreert hij de betekenis van ruimten, bij voorbeeld in Parijs; via eigen ervaringen doet hij hetzelfde met andere plaatsen dichterbij, bijvoorbeeld Eindhoven dat hij binnen de coördinaten van zijn ‘allesoverheersende reflektie’ op abstrakte wijze oproept. Hij maakt niet enkel dubbelfoto's van ruimten en tijdstippen, maar schrijft ook teksten over elkaar, zodat dubbelteksten ontstaan (bij voorbeeld in het relaas over Turnhout 1959 en in de evocatie van Eindhoven 1973). Ook splitsingen in een ik en een jij horen bij de intellectuele verkenningsoefening.

Hoewel dit schrijf-project mij voor een deel vreemd blijft en koud laat, trekt het compromisloze, zo ascetische als lucide streven naar de eindelijk bevredigende tekst mij erin aan. Ondanks de schijn van zijn abstractie lijkt dit schrijf-project verwant te zijn met wat Daniël Robberechts tegenwoordig schrijfbaar tracht te maken in topografisch en temporeel verkennende teksten als Aankomen in Avignon en Praag schrijven. Achter beide projecten vermoed ik een poging om àl het beleefde zonder perken of compromissen schrijfbaar te maken. De ingreep van de schrijver in het materiaal voor zo'n ‘mateloos verslag’ verschilt heel erg van de ‘romancerende’ transformatie die bijvoorbeeld Ward Ruyslinck doorvoerde in zijn grotendeels autobiografisch materiaal. De constructie van een schrijf-boek als Negenenvijftig is gewoner én artificiëler dan die van Wierook en tranen. Het schrijf-boek dat zó exact vat wil krijgen op de werkelijkheid, komt zoveel onverbloemder dan een ‘verhaal’ van Ruyslinck naar voren als ‘artefact’ (20). In dat opzicht wil het in de meest letterlijke zin geschreven zijn. Maar ach, er wordt zo massaal geschreven... En toch is er nog meer afwezigheid en ontstentenis, zegt Leo Pleysier op de laatste bladzijde: ‘Er zijn de geschriften maar veel meer zijn er de daden, de gebaren, de gevoelens, de herinneringen’ (99). Dat vormt een hele hoop schrijfbare dingen. Het schrijf-boek, ook het meest als artefact geconstrueerde, schiet daartegenover te kort. De tekst van Leo Pleysier plooit zich in de laatste bladzijden dan ook terug op het allereerste begin, met name het aanleren van het alfabet. Met het alfabet, en alleen daarmee, moeten die gesofistikeerde artefacten gemaakt worden. Geen wonder dat de lucide schrijver zich zo sterk bewust wordt van het onafwendbare falen dat in zijn pogen ingebouwd zit.