Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 121

[p. 294]

Kroniek
Maurits Pinnoy / Gorgias en de retoriek

‘Prends l'éloquence et tords-lui son cou’, dichtte P. Verlaine in Art Poétique. Deze boutade verwoordt op retorische wijze het algemene mishagen dat sinds het midden van de negentiende eeuw in literaire kringen gerezen was tegen de welsprekendheid, verdund tot lege woordenpraal. Gedurende enkele decennia leek de retoriek een verjaarde kunst, geassocieerd met schijn en bombast. En men vergat dat hiermee een rijkdom werd prijsgegeven die onze cultuur materieel en geestelijk doordrongen had.

‘Bijna alles wat werkelijk groot is in de westerse wereld is ontstaan in het oude Griekenland’, schrijft Samuel IJsseling in zijn recente studie Retoriek en Filosofie. Wat gebeurt er wanneer er gesproken wordt? (Amboboeken, Bilthoven, 1975). Inderdaad, de retorische cultuur is even omvangrijk als de draagwijdte van de Griekse logos in de geestelijke overlevering. De verwondering over de macht van het woord, zoals ze geformuleerd werd door dichters en denkers in de vijfde eeuw vóór Christus, ligt duidelijk ten grondslag aan het cultureel bewustzijn van het Westen. De overtuigingskracht van de logos, het peithein, dat zowel overreden als overtuigen inhoudt, wordt in deze gouden eeuw het voorwerp van wijsgerige discussies én tevens de basis van de algemene vorming. Dat het woord in staat is zonder geweld, door een haast betoverende kracht de geestelijke weerstand van de anderen te breken, was een ontdekking die door de nieuwe opvoeders, de sofisten, omgebogen werd tot de basis van hun vorming: de bekwaamheid om de anderen te leiden en te beheersen. Daartoe was enerzijds een techniek nodig: de meeste sofisten waren taalvirtuozen die door hun theoretische studies en praktische voorbeelden de basis hebben gelegd van de retorische kunst; anderzijds bleek al spoedig dat het niet voldoende kon zijn een louter formele techniek te ontwikkelen: de retoriek, gebaseerd op kosmos, schone orde, poikilia, aangename variatie, en kallos, schoonheid, bewoog zich op een domein waar recht en onrecht, schijn en werkelijkheid, leugen en waarheid aan de orde zijn. Het conflict tussen retoriek en filosofie krijgt een onvergetelijke gestalte in de dialogen van Plato, vooral in Gorgias en Phaedrus.

De geschiedenis van de pratende mens, van de macht van het woord, is

[p. 295]

meteen cultuurgeschiedenis. En zij begint bij de eerste dichter, Homerus, over wie Plato getuigde: ‘hij is de leraar in de kunst om het woord te hanteren; uit hem ontstonden als uit een oceaan de stromen, alle bronnen voor het gebruik van het woord.’ Zo blijven literatuur als hoogste actualisatie van de mogelijkheden van het woord, en filosofie als voortdurende bezinning over het woord dat gesproken wordt, onafscheidelijk verbonden met retoriek.

Vrij onverwacht is de belangstelling voor de antieke retoriek vanuit verschillende disciplines opnieuw levend geworden: de literatuurwetenschap ontdekte in het oude materiaal een arsenaal van begrippen en classificaties die in hun helderheid en duidelijkheid een redding betekenden te midden van het wetenschappelijk jargon; de linguïstiek, de logica, de communicatiewetenschap en de filosofie droegen in ruime mate bij tot de rehabilitatie van de retoriek tijdens de laatste twintig jaar.

S. IJsseling heeft een bijzonder waardevolle studie geschreven over de geschiedenis van de spanning tussen retoriek en filosofie. Hij ging uit van de vaststelling dat het eeuwenoude conflict dat we bij Plato zagen opduiken, ook in onze dagen voortduurt bij Nietzsche, Marx, Freud en Heidegger. Met hun problematiek voor ogen is hij naar het verleden teruggekeerd om de vroegere denkers over deze spanning te ondervragen; zijn geschiedenis van het conflict tussen retoriek en filosofie werd zo geen encyclopedische en dus nutteloze opsomming van feiten en begrippen, maar een boeiende dialoog tussen antieken en modernen. Deze werkwijze houdt natuurlijk een gevaar in: een oppervlakkig lezer kan in verwarring raken wanneer de gedachten van Isocrates met die van Heidegger geconfronteerd worden, omdat hij bij gebrek aan duidelijk historisch perspectief de eigenheid van de Griekse retor niet precies kan onderscheiden. Maar dit maakt juist de originaliteit en de waarde van deze studie uit: steunend op een wonderbare belezenheid en informatie heeft IJsseling de eenheid van onze westerse cultuur beschreven.

De eerste reflecties over de logos vinden we, zoals gezegd, in het Athene van de vijfde eeuw. Een centrale figuur in de sofistiek was Gorgias van Leontinoi (485-380), die in 427 aan het hoofd van een gezantschap uit zijn vaderstad in Sicilië, naar Athene was gekomen en daar spoedig met Protagoras werd gerekend onder de groten van zijn tijd. Van zijn werken zijn ons slechts fragmenten bewaard, waaronder een Lofrede van Helena, waarin Gorgias argumenteert dat Helena totaal onschuldig was aan de ontvoering naar Troje. Uit deze rede geven we een interessant fragment dat precies het gegeven van de macht van het woord illustreert:

‘Een geweldige meester is het woord; in een nietig en onzichtbaar lichaam

[p. 296]

voltooit het de goddelijkste werken; het kan immers angst bedaren, droefheid verjagen, vreugde wekken en medeleven verhogen. Dat dit zo is, zal ik bewijzen, maar ik moet ook zijn macht bewijzen op de overtuiging van de toehoorders.

Dichtkunst als geheel vat ik op en definieer ik als woord dat door maat gebonden is. Wie poëzie beluistert, ervaart een angstvolle siddering, een betraand medeleven en een pijnlijk gevoel van gemis; bij het aanschouwen van gelukkige of rampzalige gebeurtenissen in het bestaan van mensen die hem totaal vreemd zijn, ervaart de toeschouwer een persoonlijk lijden door de invloed van het woord.

Maar nemen we een andere vorm van het woord. De bezielde incantaties kunnen inderdaad genoegen wekken en droefheid weren door het woord. Indien immers de macht van het betoverend lied mede inwerkt op de overtuiging, betovert en overreedt ze de ziel en overhaalt ze door haar toverkracht. Betovering en verstrikking gebeuren op twee wijzen: door het verblinden van de ziel en door het misleiden van de overtuiging.

Zowel vroeger als nu werden zo talloze mensen in alle mogelijke domeinen door bedrieglijke woorden overtuigd. Indien iedereen zich alles herinnerde uit het verleden, inzicht had in het heden en de toekomst kon voorzien, dan zou het woord die kracht niet bezitten. Maar het blijkt niet gemakkelijk zich het verleden te herinneren, het heden te verstaan en de toekomst te voorzien, zodat de meeste mensen zich bijna steeds laten leiden door hun overtuiging. Welnu, de overtuiging is bedrieglijk en onbestendig en wie zich daarop verlaat, geraakt verstrikt in bedrog en onzekerheid.

Waarom niet aannemen dat ook Helena op dezelfde wijze door het woord getroffen werd en dat ze tegen haar wil met geweld werd ontvoerd? Hier is de macht van de overreding toch duidelijk: ze verschijnt wel onder een andere vorm dan dwang, maar heeft dezelfde uitwerking. Wanneer het woord de ziel overtuigd heeft, dwingt ze haar aan de woorden geloof te hechten en met de daden in te stemmen. De man die iemand overreedt, doet onrecht omdat hij dwang uitoefent; de vrouw die zich laat overreden, verdient geen verwijten omdat ze gedwongen wordt.

Dat de overreding die aan het woord inherent is, de ziel van de toehoorder vormt zoals ze wil, leren we uit de ervaring. Zo verstoort het woord van de sterrenkundigen een bepaalde overtuiging en wekt een andere mening, zodat de mens zelfs het ongelooflijke en onbekende met eigen ogen meent te zien. Ook in heftige discussies kan één enkele rede een groot aantal mensen behagen en overtuigen, niet omdat ze met de waarheid overeenstemt maar omdat ze kunstig geschreven werd. Ten derde zijn er de disputen van filosofen; ze bewijzen ons duidelijk hoe een beweeglijke gedachte de over-

[p. 297]

tuiging van de toehoorder gemakkelijk in elke richting kan stuwen.

De macht van het woord staat tot de geaardheid van de ziel in dezelfde verhouding als de uitwerking van geneesmiddelen op de gesteldheid van het lichaam. Zoals ieder geneesmiddel bepaalde vochten uit het lichaam verdrijft en een einde stelt aan de ziekte of aan het leven, zo bestaan er woorden die smart wekken of lust, vrees of moed, en ook woorden die door hun boze overreding de ziel vergiftigen en betoveren.’ (Helena, 8-14).

Deze tekst van Gorgias is om verschillende redenen interessant: hij stelt ons in staat - althans in de originele vorm - de stilistische eigenschappen van de retor te waarderen; we vinden er tevens enkele thema's uit de literaire theorie die later door Aristoteles in de Poetica worden uitgediept: het onderscheid tussen dichtkunst en proza, de inwerking van het woord op de affecten, inzonderheid op eleos (medeleven) en phobos (angst), de ‘cathartische’ inwerking op de ziel die vergeleken wordt met die van toverliederen en van geneesmiddelen.

Over de wijsgerige waarde van Gorgias' beschouwingen werden de meest tegenstrijdige uitspraken gedaan: sommigen ontdekken in deze tekst een radicaal kentheoretisch relativisme of een extreem sensualisme, beide gebaseerd op de overtuiging dat het woord almachtig is. Dan wekt het wel verwondering dat Plato in Gorgias geen feller uitval heeft gewaagd, maar eerder met waardering spreekt over zijn kunst. Gorgias komt ons uit de geschiedenis voor als een retor en stilist, en niet als een sofist. Retoriek is in zijn optiek de kunst om te overreden in de rechtbank, in de volksvergadering en op elke bijeenkomst. Hij constateert daarbij de enorme macht die het woord op de toehoorder kan uitoefenen omdat de overtuiging van de massa nu eenmaal gemakkelijk te beïnvloeden is, meer niet. Diepere wijsgerige beschouwingen over recht en onrecht, waarheid en mening, zijn hem totaal vreemd en zullen pas in de dialogen van Plato fundamenteel gesteld worden. Ook Plato wist dat het woord de ziel van de mens kan ombuigen, dat de retoren in politieke en burgerlijke zaken de beslissingen konden afdwingen, maar besefte tevens hoe gevaarlijk een retoriek kon zijn die alleen inspeelt op de irrationele vermogens en die moreel indifferent blijft.