Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 121

[p. 772]

Kroniek
Albert Westerlinck / Over bespiegelend werk

Karel van de Woestijne en het Symbolisme is een kort essay (34 blz.) van Anne-Marie Musschoot, uitgegeven door de Kon. Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde te Gent.

Er is over dit onderwerp al heel wat geschreven. Nog voor een paar jaren promoveerde daarover te Luik de heer Jef Barthels, die bewees dat de grote Vlaamse dichter tot over de oren de invloed van het Franse symbolisme heeft ondergaan (het onuitgegeven werk wordt hier uiteraard niet geciteerd). Het is slechts de bedoeling van deze schrijfster geweest, een korte synthetiserende schets te schrijven van de voornaamste elementen van symbolistische afkomst (versvorm, sensibiliteit, atmosfeer, wereldbeschouwing), die het dichterlijk-geestelijk portret van Van de Woestijne kenmerken. Daarnaast heeft zij aandacht geschonken aan de ontwikkelingsgang van de dichter, die in grote lijnen zeer goed wordt geschetst.

Karel van de Woestijne is een moeilijk te doorgronden dichter en ook de lezing van dit essay kan slechts ten volle vruchtbaar zijn voor wie zich reeds in zekere mate met zijn werk vertrouwd heeft gemaakt. Zijn evolutie als dichter laat trouwens op dit moment nog vragen open die nooit werden opgelost.

De eerste gaat over de ontwikkeling van zijn poëziestijl. Gaandeweg maakt hij zich los van de impressionistische taalbehandeling, die in zijn eerste periode overheerst. Hij evolueert in De Modderen Man naar een stijl die naar het neoclassicisme zweemt, en later nog naar een vrijere versbehandeling, die naar het expressionisme zou kunnen tenderen. Het is jammer dat deze stijlontwikkeling nog niet grondig werd onderzocht.

Ook de geestelijke wereld in de naoorlogse periode van zijn lyriek zou eens grondige ontleding verdienen. Zeer juist heeft A.-M. Musschoot in haar essay het intense streven naar geestelijke transcendentie van het ik belicht in de poëzie van Wiekslag om de Kim. De dichter heeft elk verlangen om zich een ‘Sitz im Leben’ te verwerven opgegeven, hij heeft met vrouw en vlees afgerekend, en wenst een geestelijk rijk voor zichzelf alléén op te bouwen. Maar wie heeft de (geestelijke) topografie van dat rijk ooit op kaart gebracht?

[p. 773]

De spiritualiteit van Karel van de Woestijne bereikt in deze periode een grote graad van abstractie, van idealistische ‘ijlte’, die, zoals A.-M. Musschoot, na anderen, opmerkt, opvallende verwantschap met sommige symbolisten vertoont; maar daarmee is de substantie van zijn geestelijke beleving in zijn poëzie nog niet ontleed.

In haar geheel mag deze spiritualistische poëzie beschouwd worden als syncretistisch, en voor een niet-gering deel als hermetisch. De schrijfster van dit essay heeft er goed aan gedaan als belangrijk bestanddeel van deze spiritualiteit de vroomheid van de katholieke dichter te onderstrepen, een belangrijke factor voor het begrip van zijn werk, die men vroeger wel eens heeft vergeten of weggemoffeld. Men mag niet uit het oog verliezen dat de dichter, vooral in zijn laatste levensjaren, vaak op weekdagen de mis bijwoonde en communiceerde.

Doch daarmee is op verre na niet alles gezegd. Er zijn daarnaast in zijn spiritualisme bestanddelen van heel andere herkomst: een esthetisch mysticisme, waarin de dilettantische fantasie een grote rol speelt; de overgave aan een vreemd en soms hallucinerend droomleven, en, naar ik vermoed, ook het verwijlen in psychische vervreemdingstoestanden. Sommige strofen of versregels van de oudere Van de Woestijne zijn voor mij duister. Het is niet mijn bedoeling hierop verder in te gaan, maar alleen, naar aanleiding van dit verdienstelijk synthetiserend essay, te wijzen op wat er in de toekomst nog te doen is.

In stilistisch opzicht brengt de lectuur van dit opstel meestal geen plezier. De zinsbouw mocht eenvoudiger zijn. Het essay zet in met een volzin van zeventien regels. Men keert de bladzijde om: wéér een volzin van dertien regels! Allemaal wat gesurvolteerd. Maar ik wil het opstel toch aanprijzen.

Wie de autobiografie Les Mots van Sartre, die handelt over zijn kinderen jeugdtijd, heeft gelezen, weet dat de filosoof, in dit zeer leesbare boek, op grond van zijn eigen geheugen, gebeurtenissen van zijn 3de en 4de jaar in den brede uitspint. Ik heb de echtheid van zulke gedetailleerde verhalen, door het geheugen uit die zeer prille leeftijd opgehaald, nooit kunnen geloven. Bescheidener en authentischer, volgens mij, schrijft Marnix Gijsen in De leerjaren van Jan-Albert Goris (Uitg. Manteau, Brussel) dat hij zich uit die vroege jaren niets herinnert. De jeugd van Gijsen is nogal hard geweest. Zijn vader is jong gestorven en trok zich van zijn telg niet veel aan. Zijn moeder was een uiterst zorgzame, eerzuchtige vrouw, die haar twee zonen wilde omhoogduwen naar een betere stand en daartoe meer harde discipline dan moederlijke zachtheid gebruikte. Liefde en geborgenheid heeft hij als kind en knaap te weinig gekend. ‘Tot mijn 25e jaar, schrijft

[p. 774]

hij, ‘ben ik een bedelaar gebleven, dankbaar voor de kruimels.’ (60) Het is dan ook niet zo verwonderlijk dat hij opgroeit als een gesloten, eigenzinnige, balorige knaap, die een hekel heeft aan de regeldwang van de school (er was thuis al regeldwang te veel!) en zich al spoedig inspint in zijn eenzaamheid waarin zijn fantasie grenzeloos woekert. Hij gaat zwerven in de natuur en geeft zich over aan een onverzadigbare, blinde leeshonger.

Alleen het ‘sociaal snobisme’ van zijn dappere, dynamische moeder was in staat hem tot studiediscipline te dwingen. Gijsen vertelt ons zijn avonturen op de verscheidene scholen die hij heeft bezocht. Hij heeft meer dan voldoende humor en verteltalent om ook kleine anekdoten boeiend te maken. Tijdens de oorlogsjaren wordt hij extremistisch flamingant en neemt deel aan de activistische beweging, zonder er evenwel diep in te verdolen. Zeer levendig schetst Gijsen de bewogen oorlogstijd te Antwerpen, een heftige periode in de Vlaamse Beweging, die in de naoorlogsjaren aanhoudt. Met de soberheid en kernachtigheid die zijn prozapen eigen zijn, tekent hij de figuren die hij toen heeft leren kennen: Borms, Van Cauwelaert, René de Clercq, Pol de Mont, Raf Verhuist, Dr. Rudelsheim, De Bom, Dr. Van de Perre, Brunclair. Apart staan twee jongere figuren, die zijn vrienden waren: Floris Couteele en Jos Léonard. Over de eerste last de schrijver een paar ontroerende bladzijden in, die door hun sterke figuratieve omsluiering eerder een drama laten vermoeden dan het bloot te leggen. Zeer innig was ook Gijsens relatie tot Karel van den Oever. Het is mij reeds vroeger opgevallen dat hij over deze eigenaardige poëet niets dan goeds weet te vertellen. Is het ten dele omdat hij én Agnes bij de Van den Oevers een warme ‘thuis’ vonden, die zij elders ontbeerden? Het lijkt mij mogelijk.

Geestig is de toonaard waarin hij schrijft over zijn werkzaamheden om den brode bij Dr. Van de Perre, in uitgeverij, boekhandel en journalistiek. Het is ook een tijd van zoeken voor deze jonge man, die de weg ‘per aspra ad astra’ die moeder hem had aangewezen, niet vindt. Die vindt hij eindelijk te Leuven, waar hij zich ontpopt als een furieuze studax en na korte jaren zijn doctoraal proefschrift over de rol van de kooplieden en financiers uit de Zuidelijke landen in het Antwerpen van de 16de eeuw kan aanbieden. Er is met de Leuvense jaren blijkbaar een gunstige wijziging in het karakter van de jongeman gekomen: hij krijgt ambitie, leert karaktervast werken. Waarschijnlijk is de liefde tot Agnes voor de jongen die thuis weinig liefde kreeg, een sterke stimulans geweest.

Geholpen door zijn leermeester, Prof. Leo van der Essen, krijgt hij spoedig prijzen en studiereizen toegeworpen. Twee knappe, sferische, fijn met humor gepigmenteerde relazen over een studieverblijf te Londen en een te

[p. 775]

Parijs, sluiten dit boek af.

Op menige plaats roepen de gebeurtenissen en anekdoten die hier worden verteld, ons vroegere romans en verhalen van Gijsen in het geheugen: Allengs gelijk de spin, Telemachus in het dorp, De man van overmorgen, Klaaglied om Agnes, etc. Doch het is blijkbaar de bijzondere zorg van de schrijver geweest nergens in herhalingen te vervallen. Wanneer hij in de buurt komt van de verhaalstof van bovenvermelde romans, signaleert hij ze, ontwijkt ze en voegt er nog complementair een anekdote aan toe.

In 1926 beschouwt Marnix Gijsen zijn leerjaren als afgesloten. Dan vertrekt hij voor een langer studieverblijf naar Amerika. Karel van de Woestijne - die hij min of meer als een geestelijke vader kan beschouwd hebben - sterft. Na zijn terugkeer uit Amerika, sterft ook spoedig Agnes.

Van Marnix Gijsen zal ieder wel moeten zeggen dat hij harde maar rijke ‘Lehrjahre’ heeft gehad. Of hij nog over zijn ‘Wanderjahre’ zal schrijven, weet niemand, misschien de schrijver zelf niet. Maar nu hij toch, waarschijnlijk, van alle grote reizen ‘terug’ is, zou het ogenblik daartoe misschien gunstig zijn.