Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 129

[p. 133]

Marcel Janssens
Kroniek
Ward Ruyslinck en het werkwoord schiften

In mijn bespreking in dit tijdschrift van De boze droom het medeleven van Ward Ruyslinck heb ik te verstaan gegeven dat ik dat ‘schwärmen’ met gevoelsgedreven zeloten van de naastenliefde en de gemoedswarmte allengs een wat neurotische bedoening vond. Inmiddels lees ik in een interview (Spectator, 12 november 1983) dat Ruyslinck zichzelf een neuroticus-met-een-goede-psychische-balans noemt. Men zou dus niet meer beschroomd moeten zijn om in die termen over Ruyslincks teksten te spreken, maar toch ben ik niet geneigd om dat te doen n.a.v. zijn nieuwe verhalenbundel Leegstaande huizen (Antwerpen, Manteau, 1983, 195 blz.). Immers, wat de verteller in zijn geëmotioneerd elan met de getikte hoofdpersoon van De boze droom... niet kon of wilde doen, met name zijn schuimend gedaas dempen met ironie, is hem in deze verhalen wél gelukt. Meteen komen de beste ervan mij veel verteerbaarder voor. Ironie is misschien niet Ruyslincks eigenste register, maar zijn bundel Leegstaande huizen biedt er staaltjes van die men zó zuiver zelden bij andere hedendaagse auteurs vinden kan. De schrijver zelf moet zich allicht met andere middelen en registers behelpen, overeind houden, bedaren, verlossen of genezen; zolang zijn teksten in die gesurvolteerde psychische probleemgebieden blijven zitten, worden zij ten gerieve van de lezer het best aangelengd met een flinke scheut ironie, zij weze wat stuurs, of halfzacht of zacht. Wat hier het geval is.

De teksten in Leegstaande huizen zijn korter dan wat men doorgaans een novelle noemt. Ward Ruyslinck heeft als novellist zijn sporen verdiend. Een aantal van zijn sterkste novellen zijn al klassieke teksten of schoolvoorbeelden (het wordt zonder dubbelzinnigheid gezegd) in dat genre geworden. Hier probeert hij nog eens het teksttype van het kortverhaal, dat het nog méér moet hebben van de gelukkige vondst of leuke inval (en invalshoek). Een pointe is niet overal nodig. Meestal volstaat een verrassende veronderstelling die als uitgangspunt fungeert voor een denk- en schrijfoefening op korte afstand. Het lijken in het oeuvre van de romancier Ruyslinck verpozende tussendoortjes, die niet het zwaarste werk gevergd hebben. Het is meestal leuk entertainment, meer niet, gelukkig met mate gekruid met schalksheid en geestigheid op niveau.

[p. 134]

Een vaak voorkomend patroon is dat van een ik-verteller die door een toevallige ontmoeting in aanraking komt met een kennelijk getikt iemand of verzeilt geraakt in een situatie die uit de hand loopt of in nevelen van waanzin opgaat. De ik-verteller is over het algemeen niet zelf de hoofdpersoon; hij fungeert meer als ‘aangever’ voor de bekentenissen of levensverhalen van anderen, en vooral kan hij vanuit zijn intellectueel superieure toeschouwerspositie de toemaat van de ironie in de tekst brengen. Dat is een beproefd recept om een verhaal van ironische commentaren te voorzien. Een bijzonderheid in Ruyslincks Leegstaande huizen bestaat erin, dat de gekheid van de partners als het ware afstraalt op de vertellende ik-persoon, die soms min soms meer de indruk geeft zelf deel uit te maken van de ‘storinge’, ja die soms zelf ten dele te veroorzaken. Het resultaat is, dat de lezer zich afvraagt wie er nu het meest ‘geschift’ of ‘geestelijk bewasemd’ is: de telkens weer op sleeptouw genomen toeschouwer of zijn omnevelde informanten.

Verder treft mij nog dat de verhalen uit Leegstaande huizen zo vaak handelen over sociale underdogs, die bovendien nogal eens vreemdelingen zijn. Daar heeft, zoals bekend is, Ruyslinck een boontje voor. Hij kan die onderwerpen ook in deze luchtiger kortverhalen niet links laten liggen. Je kunt vanzelfsprekend van hem niet verwachten dat hij zich vrolijk maakt over de underdog, integendeel. Maar in zijn ‘omgang’ met de verschoppelingen van de welvaartmaatschappij in deze verhalen wordt weer eens de boventoon van de bundel hoorbaar: de zielzorgende deernis, die onvermijdelijk ingebakken blijkt te zijn, wordt met goedlachse ironie geneutraliseerd.

Nu is er met die underdogs iets typisch aan de hand. Zij zijn van nature en door hun status al zo marginaal en zij regresseren nog. Zij vertonen de neiging om terug te zakken naar een nog duidelijker geprofileerde primitiviteit waarvan het dierlijke een symptoom is. Je kunt eigenlijk niet met zekerheid voorspellen waartoe maatschappelijke regressie zou kunnen leiden, zo staat er in het wel zeer representatieve verhaal Jeuk, maar je mag toch wel verwachten dat mensen, rond wier lichaam het beschermende omhulsel van de sociale taboes en de morele codes is weggevallen, zichzelf en anderen onbeheerst gaan krabben en klauwen, of dat zij zich als herkauwers zullen gaan gedragen. Bij de wezens die Ruyslinck bedenkt en in de gegeven omstandigheden die hij dan nog voor hen verzint, loopt de spoel van de evolutie een eindje of zelfs een heel eind terug. De bobijn wordt teruggespoeld, en daar heb je fenomenen van halfgroei, mentale onderdrukking, aardmannetjes, of ongewenste uitstulpingen, wat ook een fenomeen van verkeerd geprogrammeerde evolutie is. Het

[p. 135]

verwondert mij niet dat er, globaal gezien, in het oeuvre van Ward Ruyslinck zo weinig utopieën voorkomen. Zijn literaire wereld komt veeleer als anti-utopie voor. Zijn ideaalbeeld van progressiviteit ligt in een achter de tijd verloren paradijs. Voorwaarts kijkend, ziet hij enkel nog groter verdrukking, ontmenselijking en robottisering als extrapolaties van processen die nu onze maatschappij al onleefbaar maken. De toekomst, die al begonnen is, zal enkel de huidige tijd tot de zoveelste macht verheffen. Daar een heilvol toekomstperspectief uitgesloten moet worden, graaft Ruyslinck liever een archeologie van het verschijnsel mens op. Maar een paradijsdroom van onverlepte zielswarmte en harmonische gemoedsrust is ook zo illusoir en zo naïef. De regressie bij Ward Ruyslinck is dan ook altijd wat bezwaard, navrant, verkrampt. Ze kan niet anders zijn dan geschift en verkreukt. Een eind op de weg terug ligt de waanzin, die echter niet bevrijdt noch verblijdt. Ruyslincks geschifte schedels zijn niet gelukkig. Ze dragen niet het aureool van een bevrijdende humor; ironie, meer ranzig dan mild, is nog hun deel.

Dat onderliggende patroon vind ik in vele (niet in alle) verhalen terug. Neem nu een striptekenaar, auteur van het verhaal ‘De gebottelde zonnestraal’, die een krankzinnige bottelaar van verzinsels blijkt te zijn. Of een kleine burger die ‘door een passie wordt bevlogen’ en een kopie van een pagode wil maken. Of een man die de kathedraal met duizend kaarsen wil verlichten. Of een dode die moet verrijzen omdat de veermannen in de Hades staken. Enzovoort, voorbeelden bij de vleet. Geconfronteerd met die vele varianten van geestelijke bewaseming ga je je ‘onbehaaglijk normaal’ voelen (73). Zoals gezegd, wordt de demarcatielijn tussen gekken en gezonden vaag. De normaliteit is verdacht in dit universum. Niet alleen is zij zo moeilijk af te zonderen van kwantitatief kennelijk zo veel meer voorkomende andere toestanden, maar het is zeer de vraag of zij zo begerenswaardig is. Iedereen derailleert wel ergens, en al kan dat een troost wezen, zo gelukzalig is ook dat niet. Telkens en overal woelt Ruyslinck met flitsen van een originele verbeelding onderlagen van een ‘bespogen bestaan’ (7) om. Bespogen existeren, inderdaad, dat lijkt de rode draad wel te zijn. Hij kan het niet laten zijn wezentjes te verkleinen, te verlelijken of te verdierlijken. ‘De mens was een traag evoluerend dier’, zo staat er (57). Wij hebben gesuggereerd dat de bewoners van de Leegstaande huizen, weinig hoop op die trage evolutie koesterend, eerder terugzakken in zones van mentaal schemerduister, zelfs van omnachting met waan en zelfbedrog. De anti-beschavingstendens, die Ruyslinck zo eigen is, komt vanzelfsprekend ook in deze context voor. Over de misselijke uitwassen van onze blinde wil om menselijke waarden in te kapse-

[p. 136]

len in civilisatie- en vooruitgangsmodellen maakt hij zich wél vrolijk. In dat register wordt zijn ironie het meest navrant. Zijn vergelijkingen en metaforen, die in deze verhalen wat bedaagder uitgezet zijn dan in een paar vorige teksten het geval was, laten er geen twijfel over bestaan hoe hij dat mens-dier in trage evolutie ziet.

Een paar stukjes zijn duidelijk satirisch, zo Enquête, Boomplanting, Literatuur en Inaugurele rede, vermakelijke bedenksels waar Ruyslinck - binnen de coördinaten van dat teksttype - ook als stilist vrijuit zijn gang mag gaan zonder gevaar voor overacting. Andere teksten als Notities voor een autobiografie of In memoriam Maurits Graeff vind ik vulsel. Met dergelijke dingen is een uitgevershand gauw gevuld.

Ik wijs er ten slotte op dat de ik-verteller in het verhaal Litteratuur twee keer (160 en 164) zichzelf typeert met een frase die ik graag leg naast zovele andere autotyperingen van de schrijver Ward Ruyslinck. Die ik-figuur zegt: ‘Ik leef in de rietkragen van een gedraineerd moeras’, en ‘Ik verlangde naar de beklemmende stilte in de rietkragen van mijn gedraineerd moeras.’ Die man is niet geschift - althans dat geloof ik niet. Die man ziet klaar, van op zijn uitkijkpost boven de smurrie en de blikken welvaart, met onder zijn snor een rimpel van een glimlach. Dan toch.