Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 129

[p. 205]

Marcel Janssens
Kroniek
Een sprookje van Gerard Reve

Je slaat het boek Wolf (Manteau, 1983, 215 blz.) van Gerard Reve open en je leest na de titelbladzijde twee opdrachten: ‘Aan Maria, Moeder van de Schepper’, en ‘Voor Matroos Vos’. En je denkt: oei, daar gaan we weer, de zoveelste spoeling van het dunner wordende sop, het revisme. En dat is het inderdaad ook, maar dan in een toonaard die de schrijver nog niet zó consequent heeft aangehouden en die wegens het verrassingselement alvast een tijdlang boeit. Reve verdunt de spoeling van de revistiek in sprookjesvorm - voor mij althans een variant die mij met het al bij al vrij lang uitgevallen verhaal-in-driekwartsmaat heeft verzoend. Het lijkt alsof Reve, nu hij de geneugten en pijnen van de revistische eros in sprookjestrant vertelt, nog onschadelijker geworden is dan tevoren, want nu blijkt dat zijn evangelie ook aan ongerepte kinderzielen geboodschapt kan worden. We zouden er verkeerd aan doen, de subliem geacteerde ironie van het hele geval over het hoofd te zien. Reve schrijft niet voor kinderen. Dat hij het revisme nu in een wondersprookje verpakt (zoals hij het al in de woorden van het Roomse Geloof wikkelde, of het een andere keer in de plooien van een Koninklijke Mantel schoof), is voor mij een teken te meer van zijn uitzonderlijk talent, evenals van zijn bezetenheid die zich tal van uitlaten zoekt - met een perverse ironie, jawel, maar toch ook met de betoverende vaardigheid van een geboren maker of speler.

De hoofdfiguur van zijn jongste roman Wolf is precies een jonge danser, een speeljongen in verschillende betekenissen. Hij gaat op zoek naar een vriendje, dat voor altijd zijn broertje zou willen zijn, vindt eerst Broer, dan Vos, maar blijft twee keer met de smart der onvervulde liefde achter. Derde keer, goeie keer: de jongen André, die door een wonderlijk toeval een paar keer zijn zwerfpad kruist, zal eindelijk, eindelijk Wolfs oor met gloeiende lippen teder strelen... Einde van de zwerftocht, na 28 hoofdstukken. Ongeveer de helft van het boek wordt besteed aan het relaas van de ontmoeting met een Broer of een Zus die geen broer of zus blijken te zijn, maar met wie de jonge danser Wolf een tijdlang in zijn woonwagen is opgetrokken in de stille, nooit helemaal direct uitge-

[p. 206]

sproken hoop dat Broer voor altijd zijn broertje zou willen worden. Dan blijken die twee gezellen geen familie te zijn en worden ze als gemene profiteurs uit het boek weggejaagd. De tweede, lange beweging draait rond Vos, de eindelijk vleesgeworden droom, die echter ook als een zeepbel uiteen moet spatten, aan de grens van Pauvranië, waar Vos gekozen heeft voor een echt broertje, het ‘konijntje’ Remi. In een melodramatische afscheidsscène aan de grens dekt Wolf andermaal zijn onvervuld verlangen met tuiten van tranen af. Dan valt de volgende fraaie formulering van het romantische zwerfthema: ‘En nu wist hij heel zeker, dat hij zijn zwervend leven voorgoed moest opgeven, en niet langer reizen en trekken om iets te zoeken dat niet te vinden was’ (198). Hop, hop, weer met de woonwagen de weg op, naar zijn geboortedorp toe en naar de eindelijk door het milde toeval op het rechte pad gezonden André de Derde, de ware broer.

Zo door en door romantisch is dit verhaal vol gezucht en geweeklaag (in dat opzicht al helemaal in de gemoedslaag van onze grootste tobber). Wolf wil de wijde wereld intrekken, als een zwerver verliefd en een zwerver verdwaald, in een woonwagen nog wel, het vehikel van zovele dromen. De lange ouverture wordt rond het thema van verlangen dat droom moet blijven, geweven. Een eerste mogelijke vervulling komt nader, het geprevel om liefde wordt intenser en onrustiger, maar de vervulling wordt door de ontmaskering van Broer brutaal een heel eind verder de dwaalweg op geslingerd. In het tweede deel lijkt de vervulling van het onstilbare verlangen nabij, maar nog pijnlijker wordt de droom in de knop gebroken. Inmiddels heeft het boek zijn hopeloos romantische binnenkanten blootgelegd. Het motief ‘Alleen op de wereld’ is goed en wel leidmotief geworden. Er worden zwaarmoedige liedjes gezongen met refreinen als: ‘Hoe eenzaam zijn de wegen / Van 't arm en eenzaam kind’ (178, 190). Het jongetje Bambi uit Pauvranië, dat even voor een blijvende broertjesrol geknipt lijkt, ontglipt Wolf ook. Dan rijdt hij nog eens de broertjesdroom achterna, tot André hem vlees laat worden. Die André heeft notabene elk jaar, op dezelfde dag, op dezelfde plaats zijn tentje aan de bosrand opgezet, vergeefs smachtend naar de terugkeer van Wolf, ongeveer zoals Adinda wachtte op de thuiskomst van Saïdjah...

Ik heb in de hedendaagse Nederlandse literatuur zelden een liefdesverlangen met zo'n volstrektheid uitgebeeld gezien. (Ik heb altijd aan Arthur Van Schendel uit de eerste periode zitten denken - al verschilt het object van het verlangen zo grondig in de twee gevallen, natuurlijk.) Het boek Wolf wordt uitgesponnen als een zachte klaagzang rond het thema van de onmogelijkheid, de onvervulbaarheid, het fatale tekort. De onver-

[p. 207]

vervulbaarheid van het verlangen, evenals zijn onuitspreekbaarheid domineren drie vierde van de tekst. De finale met André, de droomvervuller, is opvallend korter dan het relaas van de twee bewegingen rond het vergeefs hakende verlangen. In de eerste beweging wordt Wolfs verlangen door de twee materialistische afzetters schaamteloos gefnuikt. Heel symbolisch wordt Wolf zelf een andere in de aankleedscène van hoofdstuk 7: Broer verplicht hem in een ander plunje te dansen dan hijzelf wou, hij wordt de clown van zijn hartstocht, een beetje een belachelijke hunkeraar in een grotesk vogelpak. Zijn droom wordt flagrant ontluisterd, zijn naïviteit bespot en afgestraft, maar zijn verlangen komt de slag onverzwakt te boven. Het zou allemaal heel onwaarschijnlijk klinken, ware het verhaal niet uitgezet binnen de wonderbare referentiekaders van het sprookje.

Want Reve heft de waarschijnlijkheidseis als het ware op door Wolf de danser tot sprookjesfiguur te maken. Zingen en dansen mogen aanvankelijk als ersatzmetaforen voor mijn homofiele verlangens fungeren; geleidelijk aan vinden zingen en dansen hun echte thuis in een sprookjessfeer die alle verlangens transformeert in een feeëriek en wonderbaarlijk referentiekader. Wat te denken van een hoed die opspringt om nee te zeggen en die te gelegener tijd kostbare raad geeft? Wat te denken van de onbekende beschermheer (die Stafman blijkt te heten), een meneer die ‘in een vorig leven gezondigd heeft’ en die ‘voorttrekt over de aarde’ om goed te doen, bij voorbeeld voor zielen in nood als Wolf (97)? Die wonderbare beschermheer valt als gezonden uit de lucht, als het verrukkelijke toeval het wil. Of wat doen we met mevrouw Sybil (met de voorbedachte naam), en met haar wonderschelp waarin een onderaardse geest tot tweemaal toe raadselachtige, maar levensbelangrijke boodschappen doorseint? En met het waarheidselixir van diezelfde mevrouw Sybil? Het leven is voor Wolf een ‘boze droom’ (112), zoals dat in sprookjes gaat. Hij droomt van kabouters of van een voorzienigheid. En gelukkig zagen Wolf en Vos af en toe uit een schoorsteen tussen de bomen rook opstijgen (158)... De grenswachter van Pauvranië is een ongelooflijk gesuikerd wezen, zoals Van Schendel er in zijn marsepeinen periode geen heeft bedacht. En de rol van het toeval?! Gerard Reve speelt er een charmant ironisch spelletje mee, in het bijzonder in de finale, waar hij Wolf als bij toeval uiteindelijk nog een keer tegen André aan laat lopen (211-213). Ja, zo zou je kunnen zeggen, zulke dingen hebben wij lang geleden ook wel eens gelezen, ‘in een boek met allerlei verhalen, of in een sprookjesboek... over dieven, of rovers’ (167).

De retoriek waarmee Reve dit verhaal vertelt, heeft ook iets van de

[p. 208]

oersimpele epiek. Je leest warempel op het eind van een hoofdstuk de volgende alinea: ‘Zo gezegd, zo gedaan, en enkele ogenblikken later liepen ze samen voort’ (84). De verteltoon is buitengewoon rustig en gelijkmatig, de dialogen kort en schaars. Het verhaal vordert met variërende herhalingen, met woordelijk herhaalde refreinen. Eigenlijk gebeurt er zo weinig; Reve spint lekker ouderwetse frasen rond een luttel gebeuren met in z'n kern een levensgroot en o zo lang onvervulbaar verlangen. Een aantal woordgroepen verkrijgen leidmotiefwaarde door herhaling: dansen en zingen, een broertje willen hebben, de wijde wereld intrekken... Of: ‘Morgen is er weer een dag’... En daarmee hebben we de thematische geladenheid van het boek ongeveer gehad. Rond die kernproposities wordt unisono gemoduleerd in een langoureus tempo dat mij doet denken aan het dreinen van een kind. Hoewel personeel in de hij-vorm gepresenteerd, komt het verhaal van Wolf voor als in de ik-vorm gesproken. Zacht-zeurderig praat hij zich als het ware zijn dromen als opjuttende wensbeelden voor. Zijn woordenschat is vrij beperkt, zijn geprevel herhaalt obsessioneel dezelfde frasen, als in een lang smeekgebed.

Het treft mij ook, hoe ontwijkend Gerard Reve de hem zo vertrouwde, maar al bij al nog vrij delicate materie van de jongensliefde voor een sprookjeslezer verbaal heeft aangepakt. Hier geen ‘realistische’ detaillering die het schuldeloze broertjesverlangen door te veel concretisering zou bezwaren of ontwijden. Zijn verhaal is onwerkelijk, maar wezenlijk, zoals destijds over Van Schendels neoromantische verbeeldingen werd gezegd. Zo gedepouilleerd en helder-eenvoudig heeft Reve nog zelden z'n pen gescherpt. Als stijloefening is het boek Wolf een staal van klassiek meesterschap. Reve demonstreert wat voor mooie, ouderwetse glimmende frasen je kunt moduleren met... eigenlijk niets, of daaromtrent. Reves archaïsmen zijn z'n fabrieksmerk geworden. Hij zal wel de enige in ons taalgebied zijn die zonder zich al te belachelijk te maken nog kan schrijven: ‘Nog een korte tijdsspanne en dan zoude het licht worden’ (134), of: ‘de voorraad leeftocht’ (158) en ‘de voorraad levensbehoeften’ (192), of: ‘en (hij) begaf zich in zijn slaapzak op de vloer te ruste’ (181).

Alles samen genomen is Wolf ten slotte ook een broertje van Reve. De revistische constellatie komt in het boek ter sprake, zij het dan onder een stilistische patine meer verdoezeld en afgeplat dan gewoonlijk. Is er immers geen sprake van de kastijding van het geliefde wezen, zodat hij, gesmaad en gepijnigd, nog inniger bemind kan worden (79)? Verder zijn er heelwat psychologische affiniteiten tussen déze Wolf en varianten van het personage in vroeger werk. Gemeenschappelijk is zeker een vreemde psychische remming, een blokkering van hun psychische dynamiek, die

[p. 209]

van hen zulke tamme, introverte piekeraars maakt. Ze noemen zichzelf onhandig of ‘onnozel’ (110), ze moeten nog veel van de wereld leren (95), ze laten zich bedotten en misbruiken, ze koesteren een morbide schuldbesef en flirten met sombere gedachten. Ze zijn zeurderige twijfelaars (113). Ze verschansen zich in nevels van wijn en woorden. Stilistisch uit die negatieve dynamiek zich in het dreinend herhalen van kernzinnen en van ongelooflijk veel vragende zinnen, die, onder de esthetiserende krullen die we van Reve gewend zijn, een diepe leegte laten vermoeden, waar het zielige gepieker geen echo meer vindt. Tenzij een echo van boek naar boek, over de leegtes daartussen.