Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 129

[p. 279]

Marten Toonder
Strip als randgebied van de literatuur, of literatuur als randgebied van de strip

Strip is het Engelse woord voor strook. Het wordt gebruikt om een reeks plaatjes aan te duiden, die tezamen een handeling vormen, en die in Nederland ook bekend is onder de namen: beeldverhaal, beeldroman, tekenverhaal of plaatjeslectuur.
(P. Hans Frankfurther)

Die laatste aanduiding is natuurlijk niet juist: een plaatje is geen lectuur, evenmin als lectuur uit plaatjes bestaat. Ik haal deze omschrijving dan ook alleen maar aan omdat dit misverstand de oorzaak is van de discriminatie, die stripmakers en letterkundigen onderling bedrijven.

Het gaat erom wat belangrijker is: de lectuur of het plaatje. En het feit, dat de strip in een literair blad als Dietsche Warande & Belfort behandeld kan worden als een ‘randgebied van de literatuur’ wijst erop, dat de letterkunde zichzelf belangrijker vindt dan het beeldverhaal.

Als stripmaker ben ik het daar natuurlijk niet mee eens. In de eerste plaats niet omdat de strip veel ouder is dan de literatuur. Hij is zó oud, dat hij eigenlijk de voorvader is, en als zodanig wil hij de eer hebben die hem toekomt, zodat hij niet in het randgebied van een nazaat geplaatst wil worden.

Ouderdom is geen verdienste, maar er zijn zekere voorrechten aan verbonden, en daarom wil ik even bij dit point d'honneur stilstaan.

‘In den beginne was het woord’, zegt de bijbel.

Het is aan te nemen, dat daarop het gesprek volgde; maar het is wel zeker, dat onmiddellijk daarna het eerste verhaal werd verteld. En daarop kwam niet de literatuur, maar het beeldverhaal.

Daarvoor zijn vele bewijzen aan te voeren, en dat is al zo dikwijls gedaan, dat ik hier de rotstekeningen en de wandtapijten maar oversla om de draad weer op te vatten toen een opeenvolging van plaatjes een verhaal in beelden vormde. Dat was een logische stap, want de mens is zowel visueel als auditief ingesteld, en het weergeven van het geziene is een instinct. Het combineren van het vertelde en het waargenomene levert illustraties op, zodat een stripmaker een vertellende illustrator genoemd kan worden.

In ieder geval heeft hij met zijn nazaat, de literator, gemeen dat hij een

[p. 280]

verteller is; hij was er alleen veel eerder, zodat hij niet naar dat randgebied verwezen kan worden. De ware stripmaker zou zelfs kunnen beweren dat de literatuur een randverschijnsel van de strip is, en het zal moeten blijken in hoeverre hij daar gelijk in heeft.

De illustratieve tekening heeft in de literatuur vaak een belangrijke plaats vervuld, en er zijn gevallen waarin men zich kan afvragen wat belangrijker was: de illustraties of de lectuur.

Jules Verne is daar een goed voorbeeld van. Zijn kwaliteit als schrijver is vrij middelmatig; zijn sfeerbeschrijvingen en de opbouw van zijn karakters kan men zelfs zwak noemen. Toch maken zijn boeken nog steeds indruk; als men ze gelezen heeft blijft er bij vele (vooral jongere) lezers een herinnering over, die alleen voor meesterwerken is weggelegd. De oorzaak daarvan is grotendeels te zoeken in zijn fantasie, maar voornamelijk zoals die tot uitdrukking komt in de houtgravures van Rious. Zonder de illustraties zou hij niet het succes hebben gehad dat hij nog steeds heeft.

Maar Verne is niet de enige voor wie dit opgaat. De sprookjes van Perrault zijn zonder de tekeningen van Doré helemaal niet zo buitengewoon; de figuur van Conan Doyles Sherlock Holmes zou minder onsterfelijk geworden zijn zonder de illustraties van Sydney Paget, en als men Winnie the Pooh leest zonder de tekeningen van Shepard gaat er een groot gedeelte van de bekoring verloren. Zelfs Rabelais gaat achteruit zonder de medewerking van Doré, terwijl de Pickwick Papers van Dickens moeilijk in te denken zijn zonder de karakterafbeeldingen van Fizz (Brown).

In al deze gevallen heeft de schrijver op de tekenaar geleund en ze zijn tot een samenwerking gekomen waar ze beiden van hebben geprofiteerd.

Het is daarom niet zo verwonderlijk, dat de tekenaar op zijn beurt op de schrijver is gaan leunen, en in dat geval is het beeldverhaal ontstaan. Daarom is het onjuist om de strip uit principiële overwegingen achter te stellen bij het geschreven werk.

In beide gevallen gaat het om de kwaliteit; een slechte strip is niet slechter dan slechte lectuur. Maar het is wèl zo, dat het beeldverhaal een grote handicap heeft omdat het vrijwel uitsluitend afhankelijk is van actie. Een overdaad aan handelingen staat diepgang van gedachten in de weg, en bovendien is er weinig ruimte voor de ontwikkeling van karakters.

Balloon-dialogen moeten nu eenmaal oppervlakkig zijn, omdat ze al-

[p. 281]

leen maar dienen om de actie te verklaren, en ze kunnen maar zelden literatuur worden. Zelfs wanneer een goede schrijver en een goede tekenaar samenwerken, moet de eerste concessies doen aan de strip-wet, dat de handeling hoofdzaak is. Het is dan ook deze wet, die de standing van de strip in de weg staat.

De oervorm van de strip kende geen teksten en bestond alleen maar uit beelden. Deze oervorm is eigenlijk de enige zuivere strip, en als hij zo gebleven was zou er geen misverstand zijn ontstaan. De enige verwantschap tussen literatuur en strip is, dat beiden een verhaal vertellen, ieder op zijn eigen manier.

Deze oervorm wordt nog steeds beoefend, hoewel hij moeilijk is. De actie moet zonder complicaties verlopen en zó helder zijn, dat hij gemakkelijk te volgen is. De kwaliteit is dan ook zeer uiteenlopend, van infantiel tot dichterlijk. Er bestaan inderdaad meesters op dat laatste gebied, die van de ‘gagstrip’ naar het serieuze zijn gegaan en die bewijzen, dat een reeks beelden in staat is het denken in een sfeer te brengen, die aan literatuur herinnert.

Een schrijver kan een stemming zo beschrijven, dat hij voor een lezer met een creatief denkraam een beeld oproept.

Maar evengoed kan een striptekenaar een reeks platen maken die de geest van een visueel ingestelde beschouwer in een bepaalde sfeer brengt.

De twee ervaringen zijn zeer verwant en kwalitatief vergelijkbaar.

Aan deze oervorm kwam een einde toen de letter werd ingevoerd, en de lectuur haar intrede deed. De zaak voor de stripmaker wordt aanzienlijk verzwakt, doordat hij gebruik van die lettering maakte. Dat hij het deed, is te begrijpen, want hij wilde natuurlijk ook wel eens uit het harnas van de woordloze tekening ontsnappen.

In het begin maakte hij onderschriften, vaak in rijmvorm en altijd bestemd om de actie te verklaren. Later begonnen intelligentere tekenaars te begrijpen dat er meer behoefte aan dialogen was dan aan gebeurteniseschrijvingen, en ze vonden de ‘balloon’ uit.

Het is mogelijk dat deze tekenaars slimmer waren dan hun voorgangers, maar over het algemeen zijn stripmakers meer visueel dan literair aangelegd. De meeste dialogen die in de balloons verschenen, zijn dan ook van een uiterst eenvoudig gehalte, en de geluidseffecten ‘Wham!’ of ‘Boing!’ die men bij een drastisch gebeuren lezen kan, droegen niet bij tot verhoging van het letterkundige peil. Daarmee was de strip, in de ogen van letterkundigen, veroordeeld. De kwaliteit van de tekeningen

[p. 282]

was niet in staat om hen gunstiger te stemmen, want voor een literator is een plaatje maar al te vaak wat een tekst voor een tekenaar is. En de eerbiedwaardige leeftijd van het beeldverhaal vermocht de waardering van die kant niet te vergroten, zodat de miskende grijsaard als vanzelf in het ‘randgebied’ terecht kwam, tussen de snotneuzen Pers, Pulp en Porno.

Dat is te begrijpen, omdat de strip zich met het vertellen van verhalen bezighoudt en dus wel degelijk een belangrijk gebied met de literatuur gemeen heeft.

Nu staat een verteller in onze lage landen helaas niet zo hoog aangeschreven als bijvoorbeeld in de Angelsaksische taalgebieden. Er is zelfs een tijd geweest dat hier het ‘verhaal’ ook naar het randgebied verwezen werd, zodat onze letterkunde slechts uit de Kunst der Schone Letteren bestond. Dat was een vrij magere periode, die onze literatuur geen goed heeft gedaan.

Uit het oogpunt van de strip wordt daardoor alles wat met de letterkunde te maken heeft zelfs als snobisme beschouwd, en dat heeft de kloof tussen de beide gebieden aanzienlijk vergroot.

Wat zijn eigenlijk Schone Letteren? vraagt de stripmaker zich smalend af. In de tijd van de tachtigers was daar nog enig begrip voor; maar langzamerhand beginnen ook morsige letteren schoon te worden, zodat dit begrip steeds moeilijker wordt. Bovendien had de letterkunde als lectuur een moeilijke jeugd: van vaderszijde had zij een opgeblazen familie, waar alleen Latijn gesproken werd, en van moederszijde werd er niet veel meer ingebracht dan platte boerten. Daar komt bij, dat sommige zusjes en broertjes achterlijk waren of het slechte pad opgingen - en dat alles bij elkaar laat in het latere leven natuurlijk sporen na.

Geen wonder, dat zij zich bij het opgroeien in zichzelf terugtrok en het verleden verloochende. Daardoor ontstond natuurlijk een vacuüm, dat zij opvulde met fantasieën, zoals meestal in dergelijke gevallen gebeurt. Bij haar waren deze er vooral op gericht om de aandacht te trekken en bewonderd te worden.

Dat gelukte boven verwachting, vooral door de verandering van de naam Lectuur in die van Literatuur of Letterkunde. Dat was een goede vondst, want daardoor kreeg zij een wetenschappelijke kant, die geleerden en andere kundigen aantrok. En deze laatsten waren het, die de naam Schone Letteren bedachten voor de voortbrengselen van de letterkunde.

Deze discriminerende visie van de stripmakers is natuurlijk ontstaan uit een minderwaardigheidscomplex, dat veroorzaakt werd door de laatdun-

[p. 283]

kendheid van de literatuuraanhangers en de afkeuring van overheidswege.

Het is opmerkelijk, dat de neerbuigende houding van deze laatsten alleen in Europa, en in het bijzonder in onze lage landen, te vinden is. De gedachte dat strips alleen geschikt zijn voor leesluie kinderen doet hier nog steeds opgeld; hoewel er een kentering in begint te komen. Maar in Amerika is deze denkwijze onbekend.

De strip is daar altijd op volwassenen gericht geweest, en heeft geen miskenning gehad, zodat stripmakers er dezelfde waardering genoten als auteurs en geen last van minderwaardigheidsgevoelens hebben. Maar ja, in Amerika werden en worden ook verhalen als volwaardige literatuur beschouwd, evenals detective- en SF-lectuur, en in dat land is dus alles anders. De Amerikaanse norm is de onze niet, zodat deze weinig houvast biedt voor onze kwaliteitsbepaling. De enige gevolgtrekking die er te maken valt is, dat wij nu eenmaal uitmunten in de hokjesgeest, en graag wetenschappelijk vastgesteld willen zien wat meer waarde heeft: appels of peren.

Ikzelf heb daar geen behoefte aan, maar ik kan wel proberen te beoordelen wat een randverschijnsel van wat is, en wie er gelijk heeft. Om dat te doen moet ik, met uw welnemen, nu even persoonlijk worden.

Ik ben met de Amerikaanse strip groot geworden, en toen ik strips begon te maken deed ik dat in de tekstloze oervorm voor een weekblad, zonder me af te vragen wat nu eigenlijk de standing van mijn werk was.

Dat kwam later, toen ik strips voor kranten begon te maken, en de redacties me voorhielden dat ik voor het kinderhoekje werkte en dus eenvoudig moest blijven. Dat was toen nog niet zo'n grote concessie, want omdat ik stripverhalen met balloons ging tekenen, waren deze noodgedwongen niet ingewikkeld van aard. Voor mij kwam de grote verandering, toen ik ontdekte dat ik het vertellen van verhalen eigenlijk even belangrijk vond als het tekenen ervan. Dat was de reden dat ik overging tot het schrijven van onderschriften bij de beeldverhalen. Dat was toen in Nederland niet ongebruikelijk, zodat ik niet direct besefte dat ik de klassieke stripvorm in de steek had gelaten en de lectuur vrije toegang had gegeven. Het schrijven gaf mij, al doende, evenveel voldoening als het tekenen, en het bleek zelfs dat er onverwachte mogelijkheden in zaten. Want wat ik schreef hoefde ik niet te tekenen, en wat ik tekende hoefde ik niet te beschrijven. Het was een vruchtbare symbiose.

Ik noemde mezelf toen nog steeds striptekenaar. Maar daar kwam een einde aan, toen de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde mij tot lid

[p. 284]

benoemde en een uitgever van literaire werken enkele jaren later besloot om mijn verhalen in pockets te publiceren. Hij verkleinde mijn tekeningen tot op een vierde van het oorspronkelijke formaat, en drukte de teksten daaronder in prachtletter af.

Daarmee werd ik met mijn neus op de feiten gedrukt. Mijn collegastripmakers en mijn striplezers ontstaken in woede, terwijl de letterkundigen met enige verbijstering een gepaste afstand bewaarden.

Wat verbeeldt deze man zich? vroegen beide partijen zich met zuinige mond af. Het publiek zweeg echter en schafte zich het ene literaire pocketboek na het andere aan, zodat inmiddels een kleine bibliotheek is ontstaan, met minitekeningen en maxiteksten.

Daarom weet ik nu niet precies meer wat ik ben. Desgevraagd antwoord ik gemakshalve maar: verhalenverteller.

Maar wat ik zeker weet is, dat ik de eer heb twee evenwaardige vormen te dienen, en dat de een geen randgebied is van de ander.