Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 131

[p. 225]

De laatste ronde

Tentoonstelling Dietsche Warande en Belfort

Sedert half december 1985 werkt in het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven (AMVC), Minderbroedersstraat 22 te Antwerpen een BTK-ploeg bestaande uit Fernanda Pelgrims, Anne Haemels, Marie-Thérèse Dalving en ondergetekende aan de voorbereiding van een tentoonstelling over Dietsche Warande en Belfort en zijn voorzaten. Brieven, portretten, foto's, handschriften, prenten en andere documenten uit de rijke verzameling van deze instelling en uit privé-archieven zoals het fonds-August van Cauwelaert zullen een beeld oproepen van de historische ontwikkeling van uw tijdschrift, dat ooit door Jozef Alberdingk Thijm werd gesticht als emancipatie-orgaan voor de Nederlandse katholieken, met een uitgesproken belangstelling voor de gotische bouwstijl en de middeleeuwen. Als catalogus wordt - tegen een crisisvriendelijk tarief - een geïllustreerde kroniek van ongeveer honderd bladzijden aangeboden. De tentoonstelling loopt van half juni tot half september. Zij is alle dagen (behalve 's maandags) van 10 tot 17 uur toegankelijk. Nadere bijzonderheden in ons volgende nummer.

De overlezer

(87) Ik moet postuum een Vlaams collega in de literatuur in eer herstellen. Ik heb zijn vermogens en daadwerkelijke prestaties als criticus jarenlang onderschat. Als romancier schatte ik hem hoog, wat ik in woord en geschrift heb laten blijken, maar als kritisch lezer en beoordelaar van ingezonden manuscripten heeft hij mij altijd ontgoocheld. Wij zaten immers samen met nog een paar vrienden in het adviescomité van een Vlaamse uitgeverij. Onze vriend-de-romancier hield de ingezonden manuscripten altijd het langst bij zich, hoewel het onder ons een publiek geheim was dat hij er bitter weinig in las. Er werd zelfs gezegd dat hij er waarschijnlijk nooit één helemaal heeft uitgelezen. Nochtans werd stilzwijgend aangenomen dat wij hem dat moesten vergeven (al had ik daar last mee) en dat wij zijn oordeel, als hij zich ter zitting ten minste nog iets nuttigs over het betreffende manuscript kon herinneren, ernstig moesten nemen. Ik heb hem zelfs eens horen zeggen dat hij na tien bladzijden kon uitmaken of een manuscript goed was of niet. Ook als het goed was, stopte hij meestal, want het verhaal interesseerde hem niet. (Als wij het daarover hadden in onze deliberaties, deed hij altijd heel vaag en wat verveeld, alsof wij over onbelangrijke dingen spraken.) Zijn criterium was: kan de auteur schrijven? Anders gezegd: heeft die auteur stijl? Dat kon hij uitmaken na hoogstens tien bladzijden, zegge na ongeveer 4000 woorden. Ik heb dat altijd wat onrechtvaardig gevonden. Maar nu lees ik in een goed gekwoteerde Amerikaanse doctorale dissertatie, die de stijl van Wil-

[p. 226]

liam Faulkner vergelijkt met die van Virginia Woolf, dat een staal van 2500 woorden daartoe al volstaat. Het komt eropaan de computer daar een paar van de vier hoofdbewerkingen op te laten uitvoeren om een zeer valide en valabel resultaat te bekomen. En ik lees nog meer. Ik zie warempel dat een in de literatuurwetenschap vrij bekend man, geschoold in Harvard bij de beste hoogleraren betoogd heeft dat hij aan twee stalen van 300 woorden genoeg had om een wetenschappelijk gefundeerd onderscheid te maken tussen de stijl van F. Scott Fitzgerald en Mickey Spillane... 300 woorden! Had mijn betreurde vriend en collega in de letteren thuis soms een tafelcomputertje staan? Ik denk het niet. Hij had zijn ingebouwd computertje, dat hem feilloos een output opleverde als: + stijl, of + talent, of + publiceerbaar. Hij had in de States moeten leven, de dierbare vriend. Dan had hij maar één bladzijde hoeven te lezen.

(88) Ik zit kronieken en boekbesprekingen te schrijven over teksten die op dit ogenblik al zo vaak gerecenseerd werden. Ik heb er al menige recensie van gezien, zelfs gelezen in bladen, magazines en tijdschriften die mij hetzij toevallig, hetzij langs professionele kanalen onder ogen komen. Ik heb dat allemaal min of meer vluchtig en aandachtig gelezen, voor en nadat ik wist dat ik over die boeken ook zou moeten schrijven. En dat zit ik nu te doen. En tegen dat deze kroniek of deze boekbespreking in het tijdschrift Dietsche Warande en Belfort (tien afleveringen per jaargang) opgenomen zal worden, verloopt er weer een half jaar, en inmiddels zullen nog een paar recensies elders zijn verschenen, maar op het moment van de publikatie van mijn reactie in Dietsche Warande en Belfort is het gesprek over dat boek goed en wel stilgevallen, uitgestorven, finaal beslecht. En dan komt mijn recensie nog, wanneer niemand zich dat boek nog herinnert (zo kortlopend is het geheugen van het literaire openbare leven). De recensie in Dietsche Warande en Belfort is niet de finishing touch, maar in elk geval de final touch, het laatste nog hoorbare woord, het laatste ja of nee of (wat waarschijnlijker is) het laatste ja-maar of nee-allicht. En dan hebben we ook dat gehad. Dan wordt het heel, heel stil rond dat boek. Dat is het lot van de chroniqueur en recensent voor een tijdschrift met tien afleveringen per jaar. Hem bekruipt vaak de bekoring om te zeggen: lieve lezer, je weet er al alles van, moet ik dat verhaaltje nog eens vertellen, ik doe alsof wij mekaar best verstaan in ons beider weten, en ik wil je alleen zeggen op mijn woord van eer: ik vind dit boek maar zo-zo, of rotslecht, of heerlijk goed, wat jij, lieve lezer, al lang wist, je hoefde dus niet nog eens zes maanden op mijn kroniekje te wachten. Dan wordt het stil, de stilte der doden. Maar dan schrijft daar iemand een scriptie of een licentiaatsverhandeling over dat boek en die heeft de recensie die zes maanden te laat kwam, ook gelezen en die zegt pardoes in z'n betoog: ik ben het niet eens met die recensie die een half jaar later de stilte inluidde. Dus toch nog iemand die de stilte doorbreekt en die het er bovendien niet mee eens is! Dus begint het gesprek toch opnieuw! Gelukkig maar. Indien die student het eens ware geweest met de verlate recensie, had hij de stilte der doden voorgoed verzegeld.

(89) Ik blijf me verbazen over het soort en de dosis ironie die grote geesten uit de wereldletterkunde kunnen opbrengen. Wat de moderne letterkunde betreft, denk ik aan ironische auteurs als bij voorbeeld Thomas Mann, James Joyce en William Faulkner. Hoe meer ik mij in hun werk verdiep, hoe meer ik ervan overtuigd geraak dat niet het tragische levensgevoel, zoals Miguel de Unamuno het definieerde, de kern is van hun werk, maar wel de ‘opheffing’ van de tegendelen, contra-

[p. 227]

dicties en conflicten in een ironisch moment van evenwicht. Hoe labiel ook, want in de volgende situatie wordt dat voorlopig en ironisch verworven evenwicht weer ambigu, problematisch, onaangepast, eventueel pervers, en moet het weer ironisch bijgestuurd worden. De moderne ironicus werkt niet met vaststaande zekerheden, maar met vermoedens, veronderstellingen, gissingen, twijfels. Hij is bereid aan z'n eigen voetsporen in het zand te twijfelen. Hij gaat de radicale twijfel, die het welles/nietes transcendeert, niet uit de weg. Zijn ironie is geen humor, geen komiek, geen gemakkelijk lachwekkend woordspel. Hij is in staat, in een eerlijke démarche om greep te krijgen op de werkelijkheid en de waarheid, verschillende, complementaire of contradictoire aspecten van de werkelijkheid en de waarheid tegen mekaar af te wegen, zeggend als die illustere ironicus: ‘Quid est veritas?’ Een ironicus is in staat de twee kanten van een medaille tegelijk te zien. Hij ziet, zoals een personage van Faulkner zei, aan beide kanten van een muntstuk een gezicht zonder achterkant en stelt de vraag: waar zijn de achterkanten? Ironie veronderstelt de uitbalancering van voor- en achterkanten. Dat is alleen aan de grootste geesten gegeven. Wat een benijdenswaardige staat van genade, zich op dat ironisch-superieure (superieur-ironische) niveau te kunnen bewegen! Ik denk daaraan als ik William Faulkner lees. Hij heeft een heel eigen mythe geschapen, hij heeft Shakespeariaanse vragen geformuleerd. Full of sound and fury, signifying nothing. Uitspraken die je koud maken. Die je zouden beletten ironisch te denken over de wereld. Maar ik denk aan het personage Darl in Faulkners roman As I lay dying. Die man is op het eind zogezegd gek geworden en wordt in een asiel opgesloten. Maar die man heeft gelachen! Hij heeft de hele futiliteit, zelfs absurditeit van de onderneming waarover sprake is in dat verhaal, doorzien, en hij lacht. Buiten zinnen, allicht. Maar hij lacht. Ik zou zeggen: hij lacht ironisch, op de rand van een bevrijdende waanzin.

Marcel Janssens

jeanne panne, heks

met blinde stem en open strot
schreeuw ik de buurt kapot
van glitter en glamoer:
de dokter, de schoolmeester en de boer.

ziek ben ik tot op het bot
ellendig is mijn lot.
de jagers liggen op de loer:
de dokter, de schoolmeester en de boer.

allen zijn ze zot
van binnen en van buiten rot
bokkig, geil en stoer:
de dokter, de schoolmeester en de boer.

mededogend breekt de beul mijn nek.
allen houden nu hun bek
vergapen zich aan de laaiende hoer:
de dokter, de schoolmeester en de boer.

Gilbert Coghe