Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 136

[p. 166]

Michel van der Plas
Terugblik
op ‘Uit het Rijke Roomsche Leven’

In het late najaar van 1963 verscheen mijn boek Uit het Rijke Roomsche Leven. Het droeg de ondertitel: ‘een documentaire over de jaren 1925-1935’. Het was de eerste uitgave van een nieuwe onderneming, Ambo, gesticht door Herman Pijfers, en het betekende voor hem als zelfstandig uitgever een gedroomd debuut, want het boek werd snel een bestseller. Het verscheen tegelijk met mijn Dagboek van het Concilie, en dat was geen toeval. Om te beginnen niet voor de schrijver. Ik had mij van het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) veel voorgesteld. Al bij de eerste aankondiging daarvan was die kerkvergadering in binnen- en buitenland opgevoerd als een historisch evenement van de eerste orde. Er brak alom een ware stortvloed los van publikaties, waarin de geschiedenis der Concilies werd beschreven en de verwachtingen van het komende werden geformuleerd. Van stonde af aan wekte de kerkvergadering in Nederland een belangstelling en engagement die opvallend positief afstaken bij die in andere Europese landen. Dat was zeker ook te danken aan het Nederlandse episcopaat, met kardinaal Alfrink aan het hoofd. De gezamenlijke herderlijke brief der Nederlandse bisschoppen over het Concilie wekte internationaal opzien en vond, in vele vertalingen, een buitengewoon grote verspreiding over de gehele wereld. Zelf reisde ik lang voor het Concilie begon herhaalde malen naar Rome om me beter te oriënteren, en stelde toen al vast dat het genoemde herderlijke schrijven én de vrijmoedige publikaties van velen in Nederland in het centrum van de wereldkerk een toenemend antagonisme teweeg brachten dat nu nog altijd bestaat. Maar bijzonder opvallend was, in de grote belangstelling voor de kerkvergadering en de geëngageerde respons, de atmosfeer onder de Nederlandse katholieken in de periode onmiddellijk voorafgaand aan en tijdens de eerste zittingsperiode van het najaar van 1962. Het was alsof nergens elders met een vergelijkbaar enthousiasme werd uitgezien naar de vernieuwing en hervorming van de Kerk en naar het oecumenisch perspectief. En die hoop op vernieuwing en hervorming moest wel wortelen in onvrede met het bestaande kerkbeeld.

Terwijl tussen de twee wereldoorlogen de Nederlandse kerkprovincie zowel in Rome als in Nederland zelf onveranderlijk was afgeschilderd als de volgzaamste en trouwste en meest orthodoxe, was daarna kennelijk een ondergrondse binnenkerkelijke kritiek ontstaan, die de overgrote volgzaamheid en de daaruit voortgekomen meer dan volmaakte interne organisatie als verstikkend voor het geestelijk leven was gaan ervaren. In de verwachtingsliteratuur én in de verslaggeving van de eerste zittingsperiode van het Concilie werd die kritiek steeds duidelijker onder woorden gebracht.

In die atmosfeer stelde ik mijn boek samen. Het was geboren uit nieuwsgierigheid. Ik wilde mij documenteren over zo veel mogelijk aspecten van het geestelijk milieu waarin ik geboren was en

[p. 167]

opgevoed. Ik verdiepte me in alle katholieke lectuur en literatuur van de jaren tussen de twee wereldoorlogen. Het bleek lectuur en literatuur van een gesloten wereld, die iets van een getto had. (Het kon geen toeval zijn dat in 1961 het boek van kardinaal Ottaviani, aanvoerder der behoudsgezinden, de titel Il baluardo, het bolwerk, droeg.) Nu de verwachtingen uitgingen naar een kerk die deuren en ramen zou openzetten naar de wereld, een kerk wier bewoners zich met de wereld begaan wisten, leek het nuttig om te kijken naar de tijd toen de kerk zich als een gesloten lichaam presenteerde, in een hooghartig defensief van de wereld afgewend. Ik schreef: ‘Het is een niet te loochenen feit dat de doorbraak naar de opvatting van de “open” kerk gepaard gaat met vele interne en externe spanningen. Men kan, meen ik, als men zich tot de Nederlandse katholieken beperkt, niet beter aantonen waarom die doorbraak zulk een moeilijke en opzienbarende is dan door de teksten te laten zien, betrekking hebbend op de levensstijl uit de jaren 1925-1935.’

Ik verzamelde die teksten en liet ze voor zichzelf spreken. Ze hadden betrekking op alle aspecten van het leven, van huwelijk, huisgezin en opvoeding tot het priesterschap, de politiek, sport en spel, pers en literatuur. Ze stamden uit kranten, tijdschriften en boeken, maar ook uit preken, catecheselessen, brochures, vlugschriften. Daaruit ontstond welhaast noodzakelijk het beeld van een ongelofelijke santekraam, eens voor dierbaar gehouden, in een vertrouwde levensstijl, binnen het getto, met zijn eigen sociale controle. Zo kon het boek gaan lijken op een karikatuur van katholiek Nederland.

Maar dat was het niet. Het was een getrouwe afspiegeling van de binnenkerkelijke werkelijkheid in de genoemde periode. En er lag mijnerzijds geen rancune aan ten grondslag. De verzameling teksten droeg terzelfder tijd natuurlijk wel bij tot een afwijzing van, een definitief adieu aan de geestelijke atmosfeer en de levensstijl van ‘Het Rijke Roomsche Leven’ en tot een sterker engagement in de kerkelijke hervormingsbeweging. Er was mij heel wat dierbaar geweest in het oude milieu. Bij voorbeeld het sterke familiegevoel, de hechtheid van de verbanden, sommige retorische stijlfiguren, de intense inzet voor de missie. Maar de alles overheersende mentaliteit was er een geweest van hooghartige miskenning en afwijzing van de wereld, een van verburgerlijking, een van triomfalisme en een van klerikalisme. Het boek werd ongewild een polemische publikatie.

Het verscheen, zoals gezegd, in het late najaar van 1963. Het was nagenoeg in zijn geheel in afleveringen vooraf gepubliceerd in De Volkskrant. De oude term ‘Het Rijke Roomsche Leven’ werd opeens weer gemeengoed (en is nu, men kan dat zonder overdrijving zeggen, in Nederland spreekwoordelijk). De eigenlijke lancering van het boek vond, passend genoeg, plaats in Rome. De uitgever had er mij, die ter plaatse Concilieverslagen schreef, een vijftigtal toegezonden, en deze bood ik op een middag aan in de grote zaal van de Foyer Unitas aan de Piazza Navona, bij de Vrouwen van Bethanië, een Nederlandse religieuze stichting. Er waren nogal wat Concilievaders en theologen aanwezig. Ik bood de twee eerste exemplaren aan aan de oudste Nederlandse Conciliebisschop, Mgr. T. van Valenberg, en aan Prof. Dr. L. Rogier, de Nijmeegse historicus, die zich in Rome was komen oriënteren.

Pas na het einde van de tweede zittingsperiode nam ik kennis van de persreacties. Als mijn herinnering klopt, waren die in het algemeen niet afwijzend, ik bedoel dan in katholieke kring. De meest gehoorde kritiek was dat een katholieke gelovige de vuile was had buitengehangen; dat hij uit solidariteit met het milieu van zijn afkomst zijn relativerende vrijmoedigheid had moe-

[p. 168]

ten bedwingen; en dat hij te weinig positieve aspecten van de behandelde periode had laten zien. Er waren twee opmerkelijke uitvoerige kritieken.

De eerste kwam van de kant van H. de Greeve, priester. Hij was in het boek een van de belangrijkste gewijde redenaars van zijn tijd genoemd, wat hij dan ook was, al stamden zijn beroemde Radio-‘Lichtbakens’ van later. Maar samen met zijn oom, de Franciscaan Barromaeus de Greeve, was hij de smaakmakende retor in het katholieke Nederland van vóór de oorlog. Nu stonden er van beiden nogal wat pittige uitspraken in het boek geciteerd, onder meer over de periodieke onthouding in het huwelijk en over de katholieke priester-staatsman Schaepman (‘Waarom zouden we dwepen met Mussolini, waar we zelf een Duce hebben in Schaepman?’). Dat feit maakte het bittere verweer begrijpelijker. Onverwachter was de omvangrijke kritiek van Anton van Duinkerken, die hij liet afdrukken in De Groene Amsterdammer, een van de laatste bladen waarin men de zure afwijzing had verwacht. Wat zat er bij hem achter? Was hem, als hoogleraar gewend geraakt aan het academisch wegen van ontwikkelingen en verschijnselen, binnenkerkelijke kritiek onwelkom geworden? Verdroeg hij opeens minder goed een onafhankelijk-vrijmoedige houding ten opzichte van het kerkelijke milieu die verder ging dan de zijne indertijd, zoals Rogiers zoon Jan in De Volkskrant suggereerde? Verontrustten hem bevragingen in de kerk die bepaalde waarheden leken te ondergraven of althans lange tradities in gevaar brachten? Een traditionalist had Antoon Coolen, de beste en intiemste vriend van zijn leven, hem in 1953 genoemd, en dat was hij ook. Bij alle jeugdige vrijmoedigheid in de jaren twintig en dertig had hij zich ook altijd apologeet betoond. In de vernieuwingsbeweging die door de kerk stroomde, onderkende hij, moet men aannemen, gevaren die de defensor fidei in het geweer brachten. In elk geval zweeg Van Duinkerken in alle toonaarden over het Concilie, en zijn commentaar daarbij, dat toch wel verwacht werd, bleef uit. Hij bleef, wanneer we elkaar persoonlijk ontmoetten en, in onze gesprekken, in de buurt kwamen van dat onderwerp, op het hoogtepunt van het aggiornamento de apologeet van de Contrareformatie. Ook mijn Dagboeken van het Concilie brachten hem niet tot empathie.

Bij de samenstelling van Uit het Rijke Roomsche Leven had ik moeten vaststellen dat belangrijke archieven in een staat van grote wanorde verkeerden en dat tal van boeken, kranten, tijdschriften, brochures en affiches spoorloos verdwenen waren. Ik signaleerde dat feit in mijn inleiding. Ik mag aannemen dat mede door dit alarm kort daarop bij de Katholieke Universiteit van Nijmegen het Katholieke Documentatie Centrum werd opgericht, dat sindsdien catholica van elke denkbare documentaire aard heeft verzameld.

Maar het boek had nog een ander indirect gevolg. Het in staat van ontbinding verkerende zuilenland dat Nederland sinds de vorige eeuw geworden was, vroeg om verdere verantwoording van de gettogeest: in andere bevolkingsgroepen. En zo ontstonden, in de jaren volgend op het katholieke voorbeeld, soortgelijke documentaire delen, het eerst Het beeld der vad'ren door A.C. de Gooyer, over het protestants-christelijke volksdeel, daarna De taaie rooie rakkers door Igor Cornelissen en Ger Harmsen, over de socialisten; nog later kwam er nog een afzonderlijke publikatie (door Vonhoff) over de liberalen. Hierbij openbaarde zich een opvallend verschijnsel: het vermogen tot zelfspot werd allengs geringer. Vooral in het socialistische deel leek de neiging om de eigen dogmatische instelling te relativeren nauwelijks aanwezig. Het was opvallend dat katholieken blijkbaar vrijmoediger konden omgaan met hun milieucul-

[p. 169]

tuur. Dat kwam ook tot uiting in de daarop volgende jaren toen naast het door de KRO uitgebrachte satirische radioprogramma ‘Cursief’ een tegenhanger bij de VARA ontstond, waarin de zelfspot vrijwel ontbrak.

Ik ben nooit trots geweest op dat boek. De verklaring hiervoor moet wel liggen in het feit dat de samenstelling een pijnlijke zaak was geweest. In zekere zin was het een daad van zelfbevrijding, een afschudden van geestelijke ballast, zij het van bijkomstige. Veel folklore had het wezenlijke van de christelijke idealen verduisterd. Ik stelde voor mijzelf vast dat het afschudden daarvan via een documentaire weinig opluchting teweegbracht. Ik sneed als het ware overtollig vet weg uit eigen vlees, - en zag opeens in hoe mager ik was geworden. De poespas was opgeruimd, maar de wereld van mijn milieu zag er onverhoeds erg kaal uit. Het was een beetje alsof ik het klokgelui op zondagmorgen had stopgezet, de processies ook; alsof ik allerlei kleur en fleur had verwijderd en veel verbanden had gerelativeerd op een al te drastische wijze. Ook verontrustte mij het al te grote enthousiasme waarmee geloofsgenoten, die zich door mijn boek bevrijd noemden, een rigoureuze kaalslag in het eigen milieu begonnen. Enigszins als corrigerende aanvullingen stelde ik kort daarop twee andere boeken samen die op de Roomsche erfenis reflecteerden: In de kou, gesprekken met Godfried Bomans over onze vroom-katholieke jeugd, en De Kerk. gaat uit, dat als ‘een familiealbum’ te beschouwen was.