Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 136

[p. 342]

Stefaan van Laere
Kroniek
Weemoedige reisverhalen van Kamiel Vanhole

Kamiel Vanhole, Een demon in Brussel. Meulenhoff/Kritak, Amsterdam/Leuven, 1990. 173 p.

Met Een demon in Brussel, een bundel reisverhalen, debuteert Kamiel Vanhole alvast op niet onaardige wijze. Bij wijze van opwarmer verschenen verhalen uit deze bundel in NWT, De Gids en De Nieuwe Maand zodat de lezers van deze tijdschriften al een aardig voorsmaakje hadden van de breedvoerige stijl van deze schrijver. Vanhole voert ons in acht verhalen mee op een fascinerende reis door tijd en ruimte in de voetsporen van beroemde en minder beroemde personen, en de bundel ademt een koele weemoed uit.

Het eerste verhaal, ‘Zwarte aarde’, brengt de schrijver op een speurtocht in de Borinage, waar hij op zoek gaat naar Vincent van Gogh (wie anders?). Hier ruilde het huidige beleggingsobject nummer één zijn geloof in voor een nog veel grotere passie, namelijk het schilderen, en Vanhole schetst wat de kunstenaar precies in deze mijnstreek heeft weten te boeien. De mensen zijn er misschien wat teruggetrokken maar vooral hartelijk, en de pastoor bij wie de schrijver de nacht doorbrengt stopt hem 's ochtends moederlijk een homp brood toe, voor onderweg. Hij vindt twee tekeningen uit Van Goghs Borinageperiode, bezoekt Hornu en ontdekt dat de streek vooral uit slaapdorpen bestaat. Toen Van Gogh hier maar pas was, zag hij nog veel door de ogen van Boeren-Brueghel, schrijft Vanhole. Van al het leed dat meerdere mijnrampen veroorzaakt hebben, blijven enkel de getallen over: een jaartal, het dodencijfer. Pittig detail: het voordeel van sparrehout in de mijnen is dat het ‘schreeuwt’ voor het breekt, zodat de mijnwerkers zich nog tijdig uit de voeten kunnen maken.

Dergelijke details maken van het openingsverhaal een beklijvende getuigenis van een reis waarbij het heden en het verleden met elkaar flirten. Vanholes stijl is zeker niet karig, maar slechts zelden stoort dit. Integendeel, zijn interventies maken het geheel veelal luchtiger.

Op zoek naar Baudelaire

Hetzelfde procédé past Vanhole toe in het titelverhaal Ben demon in Brussel, waarin hij het Brussel waar Baudelaire rond 1862 verbleef opzoekt. Toen Baudelaire in Brussel arriveerde, had hij nog drie jaar te leven, en volgens hem rook de stad naar groene zeep, Baudelaire zat altijd om geld verlegen, ofschoon hij omgerekend naar onze munt zo'n goede vijftien miljoen frank had geërfd die hij echter had omgezet in kleren, meubels, schilderijen, maîtresses enzoverder. Baudelaire was anderzijds in de ban van zijn moeder; weliswaar kon hij haar nabijheid niet verdragen, maar haar afwezigheid evenmin, leert Vanhole ons. Hij ontvouwt ook de grootse plannen van Baudelaire, die in ons land lezingen wilde geven, artikelen schrijven voor Vrij België, een in die tijd vooraanstaand Europees dagblad, en vooral zijn Kritisch Werk aan een Belgische uitgever verkopen. Want de wraak tegen zijn vaderland

[p. 343]

is zijn voornaamste drijfveer, een wraak die zich uiteindelijk ook tegen België zal keren.

Baudelaire dramatiseerde zijn lot als vrijwillige banneling, een gevolg van zijn hulpeloze gevoeligheid, aldus Vanhole: ‘Voor hem was het schrijverschap een soort braakmiddel dat een dubbele uitwerking had. Schrijven was werken, een bezigheid die hem, al was het maar even, aan l'embêtement de l'existence onttrok. En bovendien wist hij, al schrijvende, van de verveling iets verhevens te maken, iets met een hoofdletter dat het verdiende bezongen te worden. Net zoals stront tot mest kan worden gemaakt. Jammer alleen dat de symptomen van zijn ziekte, die het leven was, spontaan weer opkwamen zodra hij de behandeling stopzette en ophield met schrijven. Ars brevis, vita longa.’ (p. 40)

Sartre, die zich ooit aan een Baudelaire-biografie waagde, krijgt van Vanhole een veeg uit de pan. Volgens de schrijver heeft Sartre Baudelaire gewoon in zijn eigen existentiële kraam ingepast, ook al moest hij hem daarvoor aan dikke moten hakken en de beste brokken nog weggooien ook.

Pikanterieën

Anderzijds weet Vanhole ook in dit verhaal een aantal pikante smaakmakers te serveren. Een opwarmertje is het feit dat Baudelaire in 1864 zijn intrek nam in het Hôtel du Grand Miroir, een vanouds gereputeerd huis dat in dezelfde Bergstraat lag waar Multatuli vijf jaar voordien zijn Max Havelaar geschreven had. En dat de tijden toen deugdzaam waren bewijst de ijverige telegrafist, die in Baudelaires telegram naar zijn moeder de slotwoorden Je vous embrasse wegens te obsceen schrapt.

Baudelaire zelf was overigens allerminst deugdzaam, getuige daarvan zijn bordeelbezoek samen met de ballonvaarder Barrai en diens gezelschap in de Pachecostraat. Zijn gezellen trekken vrolijk naar boven, waar Baudelaire begint als een ware predikant de kuisheid te bezingen tegenover de verbaasde hoerenmadam, die uiteindelijk begint te vertellen over haar zoon van wie ze hoopt dat hij priester zal worden. Deze ironie is in feite de basis van zijn levensfilosofie, die hijzelf als volgt verwoordt: ‘De onregelmatigheid, d.w.z. het onverwachte, de verrassing en de verwondering vormen een essentieel en karakteristiek onderdeel van de schoonheid.’ (p. 50)

De Belg typeert Baudelaire als volgt: ‘Een hyperborreeër, en gnoom zonder oogleden, zonder pupillen en zonder voorhoofd, die hol klinkt als een leeg graf waar je met een wapen op bonkt. Een worm die men vergeten is dood te trappen.’ Waarlijk vreemde wezens, wij Belgen.

Op 31 augustus 1867 sterft Baudelaire. Zijn grafschrift had hij allang klaar: ‘Hier ligt wie door te veel naar de hoeren te willen nog jong de lust van de mollen moest stillen.’ (p. 58)

Knekeldans

In ‘Een knekeldans’ vertelt Vanhole hoe zijn volgende zoektocht, die naar de belevenissen van wachtmeester Destouches in de loopgraven van de IJzerstreek tijdens de eerste wereldoorlog, verloopt. Destouches, zoals hij in december 1914 op de voorpagina van de Illustré National als glorieus aanstormende ruiter figureert, is beter bekend als Louis-Ferdinand Céline die acht jaar later met zijn Voyage au bout de la nuit voor een literaire bom zorgt. In oktober 1914 krijgt hij in de buurt van Poelkapelle een kogel in de schouder, voor Vanhole voldoende reden om te proberen meer van die periode te begrijpen.

Duitsers en Fransen spelen rond Poelkapelle en kat-en-muisspelletje waarbij de lijken nauwelijks afgevoerd en begraven kunnen worden. Tijdens een van deze aanvallen wordt Céline bij het

[p. 344]

overbrengen van een order van het ene naar het andere regiment gewond, maar van dat ogenblik af verandert het aanschijn van de oorlog. De bewegingsoorlog stagneert tot een stellingenoorlog, en in 1915 gebruiken de Duitsers voor het eerst mosterdgas.

De oorlog heeft Céline definitief getekend. Dat hij overleefd heeft, valt hem zwaar: ‘Bijna al diegenen met wie ik ten strijde ben getrokken, zijn dood, de zeldzame overlevenden zijn onherkenbaar verminkt en nog een paar anderen zoals ik dolen maar wat rond, op zoek naar een rust en een vergetelheid die we toch niet zullen vinden.’ (p. 69)

De waanzin zit hem op de hielen, en hij wil de geluiden die zich onder zijn schedel voortbewegen overstemmen. De befaamde drie puntjes kan je dan ook zien als even zovele kogels die hem in Vlaanderen om de oren zijn gevlogen, aldus Vanhole.

In het verhaal ‘Voetwassing’ wordt de lezer meegevoerd naar Portugal, waar de kruisvaarder Arnulf van Aerschot indertijd zijn pluimen verdiend heeft. Na zeventien weken belegering werd Lissabon ingenomen, dit na de belofte dat slechts 160 Rijnlanders en Vlamingen en 140 Anglo-Normandiërs de stad zouden betreden om het goud van de Moren in beslag te nemen. Maar de poorten waren amper geopend, of de soldaten stormden binnen en gedroegen zich volgens een Engelse bron ‘in the most shocking fashion’.

In het kerkje van Santa Luzia ziet Vanhole op azuljos (kleine, vierkante tegels) heroïsche taferelen geschilderd die een mythische voorstelling van de gebeurtenissen geven: ‘Het hele tafereel doet in al zijn naïviteit aan een prent uit een historisch stripverhaal denken. Oom Wim vertelt.’ Maar: ‘Het ironische is wel dat inhoud en vorm elkaar zo flagrant tegenspreken. De overwinnaars mogen dan nog zo triomferen, de manier waarop ze afgebeeld staan vindt zijn oorsprong in de cultuur van de overwonnenen. Alsof de Moren alsnog hun tong uitsteken tegen de barbaarse kruisvaarders van toen.’ (p. 96)

In ‘Morsetekens’ vinden we Vanhole terug in Roemenië, dat hij bezoekt met een Hongaarse vriend. Het gaat hierbij om het Roemenië vóór de grote revolutie, en aan de grens wordt de bagage nog ouderwets grondig gecontroleerd. Een boek van Claus wordt ongemoeid gelaten (hij zal het niet graag horen), de vertaling van een roman van Kalmàn Mikszàth wordt wel verdacht gevonden en een officier die nochtans geen woord Nederlands begrijpt is wel tien minuten zoet met het ontcijferen van het antwoord. Vanhole gaat op zoek naar Hongaarse sporen en merkt dat niets onbeproefd gelaten werd om het Magyaarse verleden van Transsylvanië te verdoezelen.

In het enige Hongaarse theater woont hij een operette bij en verneemt dat er zware besparingen op til zijn in de culturele sector: veertig procent van de muzikanten moet oprotten, en aan de overblijvenden wordt gevraagd om dan maar wat luider te spelen. Het lijken wel Belgische toestanden.

Sofia dan. In ‘Een Turks bad’ belandt Vanhole (die blijkbaar een rijke suikertante heeft) in Bulgarije. Van Sofia had hij zich een haast mythische voorstelling gemaakt (u weet wel: het knooppunt van Oost en West, het centrum van een gebied dat achtereenvolgens aan Byzantium, het Ottomaanse Rijk, het Reichsmark Bloc en ten slotte de Sovjetunie toebehoorde, en meer van die gemeenplaatsen), en daar blijkt zowaar iets van te kloppen.

Leuk om te weten: in de negende eeuw bekeerde Boris de Eerste van Bulgarije zich tot het christendom, al wilde hij eerst van de paus himself weten of seksuele gemeenschap op zondag was toegestaan. Het antwoord viel in de smaak.

Anno 1989. Bulgaarse vrije jongens vragen de schrijver of hij geen cassettes

[p. 345]

van Led Zeppelin of Jimi Hendrix kan bezorgen.

In ‘Op de steenrots’ raakt Vanhole in Carnac verzeild (u weet wel, de stenen rotsen en zo), hij onderzoekt er de patronen waarin de stenen liggen en loopt mestnat van de regen naar zijn hotel terug. ‘Reis door mijn hoofd’ ten slotte is een imaginaire tocht, waarbij Vanhole wegdroomt bij een houtsnede van Masereel die een ezeltje met op de rug een brede man en een kind voorstelt. Dit tafereel herinnert hem aan zijn grootvader en aan smokkelroutes.

De verhalen uit Een demon in Brussel zijn stuk voor stuk goed gebalanceerde reizen waarbij Vanhole mijmeringen, feiten en anekdotes met elkaar verweeft. Waarheid en fictie lopen in deze wereld hand in hand, en af en toe komt een begenadigd schrijver aan het venster piepen. Zeker te volgen, die Kamiel Vanhole.