Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 136

[p. 355]

Philiep Bossier
Kroniek
Een versnipperde autobiografie van Natalia Ginzburg

Natalia Ginzburg, Mensen om mee te praten. Meulenhoff, Amsterdam, 1990, 173 p., 690 BF. (vertaald door Etta Maris)

Natalia Ginzburg (1916) wordt wel eens de ‘grand old lady’ van de Italiaanse literatuur genoemd. Haar oeuvre omvat een reeks korte romans en novellen, een klein aantal theaterteksten en een drietal essaybundels. De auteur is vooral belangrijk als een van de laatste directe getuigen van het intense intellectuele en politieke leven rond de antifascistische uitgeverij Einaudi in het Turijn van rond de tweede wereldoorlog. Zo stond ze in nauw contact met de jonge schrijver Cesare Pavese en andere culturele prominenten uit die tijd als Felice Balbo, Carlo Levi en haar latere echtgenoot en slachtoffer van het fascisme, de slavist Leone Ginzburg. Ze is ook bekend als vertaalster van Proust bij Einaudi.

De teksten van la Ginzburg zijn bekend voor hun uiterst heldere stijl. Haar verhalen, romans en essays zijn meestal geschreven rond het centrale thema van de herinnering, de reconstructie van emoties uit de tijd, waarbij haar eigen ervaringen de leidraad vormen. Daarbij gaat de auteur uiterst bedachtzaam om met de taal. Haar teksten zijn geen ingewikkelde constructies en bevatten ook geen moeilijke intriges. Via een heel fijn netwerk van observaties en gedachten komt ze tot bij de kern van de menselijke emotie. Het is voornamelijk in haar essays dat Ginzburg enkele merkwaardige staaltjes levert van grondige zelfanalyse waarbij ook haar omgeving wordt getypeerd.

Bij Meulenhoff verscheen een interessante selectie uit deze essays. Onder de titel Mensen om mee te praten worden zestien ‘schetsen en verhalen’ (zo luidt de ondertitel) vertaald uit de twee eerste essaybundels van de auteur: Le piccole virtù (De kleine deugden) uit 1962 en Mai devi domandarmi (Vraag me nooit), dat acht jaar later verscheen. De latere bundel Vita immaginaria (1974, Ingebeeld leven) kwam vooralsnog niet aan bod. Met deze recente vertaling wordt het oeuvre van Ginzburg ook voor Nederlandstalige lezers stilaan toegankelijk: eerder bij Meulenhoff verschenen enkele romans en novellen in vertaling, waaronder Valentino, Familielexicon en De stemmen van de avond. Ook haar eerste experiment met de briefroman Caro Michele was al in 1980 bij Agathon vertaald als Vlucht.

De essays van Ginzburg lonen beslist de moeite. Deze verzameling ‘schetsen en verhalen’ lijkt op het eerste gezicht bijzonder gevarieerd: van herinneringen uit de kindertijd, over standpunten omtrent literaire kritiek tot een analyse van het schrijversvak op zich. De auteur brengt verslag van haar lectuur (Márquez) en bespreekt ook enkele filmregisseurs die haar bijzonder intrigeren (Bergman en Fellini). Als lezer ga je al gauw een centrale tekst in de bundel zoeken, een basis om de gedachten uit de rest van het boek verder mee te structureren. Enkele belangrijke stellingnames over moraal, zingeving en geloof vormen, samen met een duidelijke psycho-

[p. 356]

analytische bekommernis de grondtoon van deze essays. Juist deze combinatie maakt deze korte teksten zo fascinerend.

In de sfeerbeelden uit haar jeugdjaren is de vaderfiguur dominant. Via een analyse van haar persoonlijke verhouding tot haar familie, tot haar opvoeders en leraars komt Ginzburg tot een verklaring van angsten, obsessies en bekommernissen van nu. Het spel van afwijzing en aantrekking in het hele opvoedingsproces is een belangrijk gegeven. Een beeld van een dreiging uit de kindertijd vinden we terug in ‘De witte snor’. Het is het bekende verhaal van een mannetje dat op straat kleine kinderen aanspreekt:

Ik maakte van hem een symbool van alles wat ik niet kende en wat mij angst inboezemde. Hij was alles: hij was de wiskunde die ik niet begreep en die mijn moeder altijd zo dom ‘rekenkunde’ bleef noemen; hij was de Kleinste Gemene Deler en het Grootste Gemene Veelvoud; hij was mijn leven buitenshuis in de mist, ver van mijn moeder; hij was mijn eenzaamheid, mijn onvermogen om vrienden te hebben, mijn moeite met het huiswerk, mijn ongenoegen om te groeien, de melancholie die mij bekroop wanneer het donker werd in de stad, wanneer ik uit het raam op de troosteloze nachtelijke straten keek. (p. 89)

Ook in anekdotes over later keert dezelfde typering van de ‘unheimliche’ periode terug: we vinden ze in de bespreking van Fellini's Satyricon, maar ook in de tekst over ‘Onhandige reizigers’ die zich vastklampen aan beschermende hotelkamers in vreemde steden. Wanneer het echtpaar Ginzburg gedurende lange tijd hardnekkig een passend huis in Rome zoekt, krijgt ook deze zoektocht iets van een dwanghandeling:

Toch gingen we ook dat soort huizen, dat we verafschuwden, bekijken. We gingen ze bekijken omdat we beiden nu eenmaal bezeten waren door de zoekduivel; we gingen ze bekijken om ze nog meer te haten, om onszelf een ogenblik vol angst voor te stellen dat we, als goudvissen in een kom, verbannen waren naar Parioli [wijk in Rome], of dat we op de balkonnetjes stonden die op bloemenmandjes leken. Moe terugkerend naar ons huurhuis met de gele vloeren vroegen we ons af of we het werkelijk zo belangrijk vonden om te verhuizen, (p. 62)

Op geen enkel moment gaan deze schetsen of herinneringen vervelen. Veeleer blijft de auteur op ironische afstand. Er is ook nooit sprake van een psychologisch jargon. Een duidelijk voorbeeld is het essay ‘Mijn psychoanalyse’: in plaats van een weergave van haar eigen persoonlijkheidsanalyse heeft de auteur, op ironische wijze, alle aandacht voor de gedragtics van de geheimzinnig zwijgende arts.

Naast deze fragmenten over de persoonlijkheid van de auteur, omvat de selectie bij Meulenhoff ook de meer humanistisch getinte teksten van de schrijfster. De stijl blijft overal even gevat en de taal overal even helder. Alleen het hoofdthema is verschoven. We vinden er titels als ‘De menselijke verhoudingen’, ‘Over het wel of niet geloven in God’ en ‘Universeel erbarmen’. Deze titels klinken ongetwijfeld moraliserend. Toch brengt de auteur telkens een bijzonder scherpe en fijnzinnige analyse van de mens en zijn meest indringende behoeften. De essays van Ginzburg zijn op geen enkel punt verouderd. Juist door de frisse verwoording komt de auteur tot de kern van de vraagstelling. Bovendien verwoordt ze de meeste ‘problemen’ in termen van keuzes maken en verantwoording nemen.

Een van de verfoeilijke dingen die in onze tijd zijn opgekomen vind ik het idee dat geloven dom, belachelijk en laf en een teken van inferioriteit is, en dat niet geloven viriele moed, standvastigheid, kortom iets superieurs is. Als het voor een individu mogelijk zou zijn iets aan de gehele mensheid te vragen, dan zou ik vragen of ieder religieus geloof, van elke soort of aard, door wie niet gelooft bekeken zou kunnen worden met een gevoel

[p. 357]

van gelijkheid. Daar valt tegen in te brengen dat er vele andere, veel dringender verzoeken te doen zijn aan de mensheid. Dat is waar. Maar voor mij is dit verzoek dringend en fundamenteel. Laat degene die niet gelooft er rekening mee houden dat er mensen zijn voor wie een wereld zonder God gruwelijk is. (p. 153)

In veel van deze korte essays vinden we het persoonlijke humanisme terug. Accenten komen te liggen op verdraagzaamheid en zelfrelativering. Wanneer het om keuzes gaat, zal Ginzburg kiezen voor de ‘genegenheid’ boven ‘de wetten van de rede’. Dit is een sterk standpunt omdat Ginzburg nooit sentimenteel wordt: haar woordkeuze wijst altijd op een volgehouden nuchterheid. Als Italiaanse politica van het eerste uur, net na het overwonnen fascisme, kan ze kort zijn wanneer het over politiek gaat, zoals in ‘Twee communisten’:

Als ze me zouden vragen hoe ik zou willen dat een land geregeerd zou worden, zou ik in eer en geweten niet kunnen antwoorden. Mijn politieke gedachten zijn uiterst grof, verward, elementair, vaag. Om die reden voel ik me dikwijls veracht door mensen van wie ik houd. Zij denken dat mijn armoede aan gedachten over de politiek lichtzinnigheid is, gebrek aan ernst, schuldig absenteïsme. Ze denken het in stilte, (p. 131)

Niettemin voegt ze hieraan toe:

Ik zou nog willen zeggen dat, als er op een dag een revolutie was en ik een politieke keuze zou moeten maken, ik dan veel liever gedood zou willen worden dan zelf iemand doden. En dat is een van de zeer weinige politieke gedachten die mijn geest ooit kan formuleren, (p. 132)

Een van de hoogtepunten uit de bundel is het meer uitgebreide essay ‘De menselijke verhoudingen’. Het is een synthese van de hele menselijke visie van Ginzburg. De auteur schetst in alle nuances de zoektocht van de mens naar de levenspartner. Vanaf de kindertijd tot aan de volwassenheid en de ouderdom is er een constante: ‘De menselijke verhoudingen moeten iedere dag opnieuw ontdekt en uitgevonden worden’ (p. 47). Het is een meesterlijk geconstrueerde tekst (onder meer door het leitmotiv van de blik en de ogen) die perfect aansluit op het essay ‘Universeel erbarmen’ aan het einde van de bundel. Hierin bespreekt de auteur de paradox van schuld en onschuld. Ook al kan ze het probleem niet oplossen, het is opnieuw de steevaste keuze die haar kenmerkt:

[We] voelen ons in elk geval gedreven naar de kant van diegenen die vergeven. Het is het enige wat we kunnen doen in ons wanhopig en verward zoeken naar iemand die we zonder vergissing kunnen liefhebben, (p. 172-173)

Mensen om mee te praten is ook van belang als experiment met de autobiografie, die hier in een versnipperde vorm is geschreven. We krijgen flitsen uit het leven van de auteur, op verschillende plaatsen en op verschillende tijdstippen. De volgorde is daarin niet logisch en de tijd is vooral als herinnering aanwezig. Door de anekdotische, kernachtige stijl krijgen de essays een duidelijk vertellend karakter. In die zin sluit dit werk van Natalia Ginzburg aan bij gelijkaardige teksten uit de recente Nederlandse literatuur van onder meer Frans Pointl (De kip die over de soep vloog) en Christine D'Haen (Zwarte sneeuw).

De uitgave van Meulenhoff is een goedgekozen aanvulling bij het al eerder vertaalde oeuvre van Ginzburg in het Nederlands. Toch is het niet altijd duidelijk waarom bepaalde essays gekozen werden en weer andere weggelaten. Het is bij voorbeeld te betreuren dat ‘Ritratto di un amico’ niet opgenomen is. Het is een van de meest indringende portretten van de dichter Cesare Pavese, zonder dat zijn naam ook maar een keer in de tekst vernoemd wordt. Een melancholische beschrijving van de stad Turijn en rake citaten uit zijn poëzie volstaan. Na Mensen om mee te praten mogen we wellicht nog meer vertalingen van Ginzburg ver-

[p. 358]

wachten. De derde bundel essays Vita immaginaria, waarin vooral het bestaan van de vrouw geanalyseerd wordt, verdient aanbeveling.

Bij Meulenhoff verschijnt de schrijfster als een stralende dame op de kaft. De titel van de Nederlandse vertaling verwijst naar de tekst waar ze het heeft over de noodzaak van de juiste interlocutori, de juiste mensen om mee te praten. Na de lectuur van dit boek is één zaak alvast overduidelijk: met Natalia Ginzburg is het heerlijk praten.