Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 140

[p. 129]

Roberto Juarroz
‘Kan gods leegte zonder weerklank blijven?’

Vertaald en ingeleid door Guy Posson

De dichter, essayist en criticus Roberto Juarroz werd in 1925 geboren in Coronel Dorrego, een dorp in de pampa húmeda, de vochtige pampa van de provincie Buenos Aires. Hij doceerde literatuur en was professor bibliotheconomie aan de Escuela de Bibliotecología van Buenos Aires, waarvan hij later directeur werd. Als expert bij de Unesco en de Organisatie van Amerikaanse Staten maakte hij vele reizen. Van 1958 tot 1965 was hij directeur van het poëzietijdschrift Poesía = Poesía. Sinds 1984 is hij lid van de Argentijnse Academie voor Letterkunde. Hij heeft dertien poëziebundels uitgegeven die, behalve het volgnummer, allemaal dezelfde titel hebben: Poesía vertical. Hij werd diepgaand beïnvloed door de Chileen Vicente Huidobro (1893-1948) en door zijn landgenoot Antonio Porchia (1886-1969). Na de publikatie van Segunda poesía vertical schreef Julio Cortázar hem: ‘Uw gedichten lijken mij te behoren tot het hoogste en het diepste (je kan het ene voor het andere zetten, natuurlijk) van wat de jongste jaren in het Spaans is geschreven. “Als ze eenmaal om dezelfde draad gewonden zijn” dragen “de blik die ziet en de blik die niet ziet” wonderlijke vruchten, want ze vinden het zijn weer uit. Het is lang geleden dat gedichten me zo hebben afgemat en in vervoering gebracht als die van u dat hebben gedaan.’

In zijn meestal erg beknopte, titelloze gedichten schuwt Juarroz vanaf zijn allereerste gedicht elke persoonlijke anekdote. In tegenstelling tot andere Latijnsamerikaanse dichters verwijzen zijn gedichten nergens naar de geschiedenis van zijn land of zijn continent; evenmin refereren ze aan de overbekende, ‘typisch Latijnsamerikaanse’ ingrediënten. Het lijkt wel of de dichter door een rigoureuze ascese alles wat enigszins concreet is uit zijn gedichten heeft weggeknipt. Deze moeten dus wel totaal ‘gedesengageerd’,

[p. 130]

tot skeletten gereduceerd zijn. Juarroz weet deze uitsparingen weer op te vullen door de stelregel van zijn landgenoot Macedonio Fernández (1874-1952), de leermeester van Borges, in de praktijk te brengen. Die zei dat literatuur el mareo del yo, de duizeling van het ik, moet teweegbrengen. Juarroz' werk bekleedt een vooraanstaande plaats in de traditie van de metafysische poëzie, die in Argentinië van oudsher prominent aanwezig is. Zoals Antonio Porchia, Macedonio Fernández, Jorge Luis Borges, Alberto Girri, Juan Gelman, Olga Orozco en Alejandra Pizarnik probeert hij te omschrijven wat in de woorden van Rutger Kopland een plek moet zijn: ‘uitzicht op vroeger, op later, op verte’. Het is niet verboden hierin toch een poëtische transpositie te zien van een Latijnsamerikaanse realiteit, maar dan een die in onze contreien veel minder bekend is dan het tropische oerwoud of de Andeshoogvlakte: de pampa. Zelf zegt Juarroz dat de herinnering aan die oneindige leegte nog steeds zijn verbeelding in beweging brengt. Pas op die plek zonder oriëntatiepunten voelt hij zich in staat stil te staan bij de meest fundamentele vragen van de menselijke existentie.

Juarroz' gedichten werden in vijftien talen vertaald. Door toedoen van de Belg Fernand Verhesen en de Fransen Roger Caillois en Roger Munier, die talrijke bundels van hem vertaalden, kreeg hij grote bekendheid in Frankrijk. Ook in de Verenigde Staten verschenen bloemlezingen uit zijn werk. Hij werd al vele malen bekroond; in september 1992 kreeg hij in Luik nog de Prijs van de veertigste ‘Biennale Internationale de la Poésie’. In 1993 verscheen een bloemlezing van gedichten van Roberto Juarroz: Verticale poëzie 1958-1988. Keuze en vertaling Mariolein Sabarte Belacortu. (Amsterdam, Meulenhoff, 1993) Eveneens in 1993 verscheen in Argentinië zijn tot nog toe volledige dichtwerk: Poesía vertical 1958/1982 en Poesía vertical 1983/1993. (Buenos Aires, Emecé, 1993)

De geselecteerde gedichten maken alle deel uit van Undécima Poesía vertical, de bundel die verscheen in 1988. Er bestaat een Spaanse editie van bij Ediciones Pre-Textos/Poesía, Valencia.

[p. 131]

I, 1

Als proloog tot een tekst die we niet kennen
schrijven we het leven
op een drager brozer dan papier,
op een grondstof ongrijpbaarder dan water,
met de onweerstaanbare indruk
dat deze proloog volstrekt overbodig is.

Is de tekst waar we de proloog voor schrijven
mogelijk zelf overbodig?
En als dat zo is,
waarom en waarvoor werd hij dan geschreven?

Of is hij nog niet geschreven
en zijn wij het die hem moeten opstellen?

Of zijn proloog en tekst omwisselbaar
en wordt de proloog tekst
terwijl de tekst verschrompelt tot een proloog?

[p. 132]

I, 12

Stukjes leegte uitknippen
en ze terzijde leggen
opdat geen mens ze zou invullen.

Daarna die knipsels nemen,
als vlijtige scholieren
met hun kleurige vellen doen,
en er een huis, een boom, een landschap mee maken,
en wie weet zelfs de figuur van een mens.

Kleur en schakeringen zullen ontbreken,
doorschijnendheid zal er te over zijn,
maar niemand zal er zijn woede op kunnen koelen
en tenietdoen wat er niet is.

En zonder dat iemand wat dan ook invult,
daagt misschien een onbekende kleur,
een kleur die eindelijk niet verschiet,
een kleur zo onuitwisbaar
als een pasgeboren onbestaan.

[p. 133]

II, 16

De echo's van de dingen veranderen.
Ze een andere plaats geven,
tot je geen geluid meer moet maken om een weerklank te horen
en geen stilte zonder weerklank blijft.

Hoe kunnen een blik, een bloem, een afwezigheid
zonder weerklank blijven?
Hoe kan gods leegte zonder weerklank blijven?
Hoe kunnen de overmaat van de dood,
de glanzende koorts van het licht,
de onvaste toonhoogte van het denken zonder weerklank blijven?

Bovendien worden in de wereld zoveel weerklanken vergooid
dat we er beter enkele van de ondergang kunnen redden
door hun een andere plaats te geven.
De mens, bij voorbeeld,
heeft weerklanken zat waar hij er niets aan heeft
maar in zijn cruciale zones heeft hij er niet één.
De mens heeft het vertoog van de wereld niet opgezet
maar hij kan het ongetwijfeld bijstellen.
Al is de mens misschien ook maar
een misplaatste weerklank.

[p. 134]

II, 25

Elk gedicht doet het voorgaande vergeten,
wist de geschiedenis van alle gedichten uit,
wist zijn eigen geschiedenis uit
en wist zelfs de geschiedenis van de mens uit
om een gezicht van woorden te herwinnen
dat de afgrond niet vermag uit te wissen.

Zo doet ook ieder woord van het gedicht
het voorgaande vergeten,
maakt het zich één moment los
van de veelvormige stam van de taal
om nadien de andere woorden weer te ontmoeten
en de onmisbare ritus te volbrengen
die een nieuwe taal inhuldigt.

En in het gedicht doet ook iedere stilte
de voorgaande vergeten,
zij betreedt het grote geheugenverlies van het gedicht
en omsluit woord na woord,
tot zij er weer uit loskomt en het gedicht omsluit
als een beschermende laag
die het van andere zeggingen vrijwaart.

Dit alles is niets bijzonders.
In de grond
doet elk mens de voorgaande vergeten,
doet hij alle mensen vergeten.

Als niets zich eender herhaalt,
zijn alle dingen laatste dingen.
Als niets zich eender herhaalt,
zijn alle dingen ook de eerste.

(ter verenigende herinnering aan Antonio Porchia)

[p. 135]

II, 28

Het gevoel dat ik elders moest zijn
laat me nooit los,
zelfs niet als ik nergens ben.

En ik weet dat dit gevoel me ook niet zou loslaten
als ik op die andere plek was
waarvan niemand weet waar ze is,
want niemand weet
waar nergens is.

Mogelijk heb ik dit gevoel precies
omdat ik hunker naar een plek,
één enkele maar,
waarvan ik weet waar ze is.

Of wie weet heb ik dit gevoel
omdat ik ernaar hunker hier te zijn.

[p. 136]

IV, 19

Als ik inslaap verontrust me
de mogelijkheid dat bij het ontwaken ik mezelf niet meer aan zal treffen.
Maar nog méér verontrust me
de mogelijkheid dat ik jou misschien niet meer aan zal treffen.

Als ik inslaap verontrust me
de mogelijkheid dat ze ons misschien zullen verwisselen
terwijl ik slaap.
Maar méér nog verontrust me de mogelijkheid
dat wij elkaar misschien niet meer zullen herkennen als ik wakker word.

Als ik inslaap verontrust me
de mogelijkheid dat bij het ontwaken
niet één ding nog past bij een ander,
zelfs jij niet meer bij mij.
Maar nog méér verontrust me
de mogelijkheid dat ze ons beider verleden uitwissen
en dat wie weet jij en ik nooit hebben bestaan.

(voor Laura, nogmaals)